پهرين ڇاپي جو مهاڳ
جون 1848ع ۾ پئرس بغاوت ٿي. اها ناڪام ٿي، اها بغاوت پورهيتن پرولتاري(Proletariat) ۽ سرمائيدارن ( بورجوا_ Borgeoise) جي وچ ۾ پهرين وڏي لڙائي هُئي ان جي ناڪام ٿيڻ ڪري يورپ جي پورهيت طبقي جون سماجي ۽ سياسي امنگون ڪجهه وقت لاءِ دٻجي ماٺيون ٿي ويون . ان کان پوءِ (فرانس ۾) وري به فيبروري واري انقلاب کان اڳ واري زماني وانگر رُڳو ملڪيت وارن طبقن جا ڌار ڌار ٽولا پاڻ ۾ ئي اقتدار لاءِ ڇڪتاڻ ڪندا رهيا (فرينچ) پورهيت هاڻي وڌ ۾ وڌ اهو ٿي ڪري سگهيا ته جيئن تيئن ڪري فرانس جي سياسي اسٽيج جي ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ ويهڻ لاءِ ٿورڙي جڳهه هٿ ڪن. اُن مقصد لاءِ کين لاچار غير انقلابي وچين طبقي جو هڪ جوشيلو حصو بنجي رهڻو پيو. عوام دُشمن جتي به ڏٺو ٿي ته پورهيتن جي آزاد هلچل ۾ اڃا به ڪجهه ساهه پساهه آهي ته اُتي اُن کي هڪدم ڪُچلي ٿي ڇڏيائون. اهڙي ريت(اُن وقت جي مکيه جرمن سرڪار) جي پوليس ڪميونسٽ ليگ جي مرڪزي بورڊ کي، جو اُن وقت ڪلون شهر ۾ هو. تنهن کي ڳولي هٿ ڪيو بورڊ جي ميمبرن کي گرفتار ڪيو ويو. کين ارڙهن مهينا بي دريافت نظر بند رکيو ويو. تنهن کانپوءِ مٿن آڪٽومبر 1852ع ۾ مقدمو هلايو ويو. اهو مشهور “ڪلون وارو ڪميونسٽ ڪيس 4 آڪٽومبر کان 12 نومبر تائين هليو” ستن ڄڻن کي ٽن کان ڇهه سالن جي جيل جي سزا ڏئي هڪ قلعي ۾ بند ڪيو ويو. سزا کانپوءِ ستت ئي باقي رهيل ميمبرن ليگ کي ٽوڙي ڇڏيو. هاڻي ائين پئي لڳو ته (ڪميونسٽ پڌرنامو) ويسر جي وهڪري ۾ لڙهي غرق ٿي ويندو.
جڏهن يورپ جي پورهيت طبقي ساهي پٽي، حاڪم طبقي تي ٻئي حملي ڪرڻ لاءِ سگهه سهيڙي ورتي، تڏهن “پورهيتن جي بين الاقوامي جماعت” اُسري پئي، پر هيءَ جماعت ٺهي ئي رُڳو يورپ ۽ آمريڪا جي جانباز پورهيتن کي هڪ جاءِ ڪـٺي ڪرڻ لاءِ هُئي. تنهن ڪري اها “ڪميونسٽ پڌرنامي” جي اصولن کي هڪدم هٿ ۾ کڻي نه سگهي. هن بين الاقوامي جماعت کي مجبورن اهڙو ڪشادو پروگرام کڻڻو پيو جو ساڳي وقت انگريز ٽريڊ يونين وارن مزدورن فرانس، بيلجيم، اٽلي ۽ اسپين ۾ پروڌن جي پورهيت پوئلڳن ۽ جرمني ۾ لاسيل جي پورهيت پوئلڳن کي قبول پوي. مارڪس اهڙي ڪشادي پروگرام جو مسودو سڀني پارٽين جي مرضي موجب تيار ڪيو. مارڪس کي پڪ هئي ته پورهيت طبقي جا ماڻهو جڏهن ئي ڳچ وقت پاڻ ۾ گڏجي ڪم ڪندا ۽ پاڻ ۾ بحث مباحثا ڪندا، تڏهن آهستي آهستي ضرور سندن سمجهه ۽ شعور ۾ واڌارو ايندو. جڏهن هو گڏجي سرمائيداريءَ خلاف جدوجهد ڪندا، تڏهن جيڪي واقعا ٿيندا ۽ جيڪي فتحون ۽ شڪستون اينديون تن مان هُو ضرور انقلابي سبق پرائيندا، خاص ڪري ناڪاميون ۽ شڪستون سندن اکيون کولنديون. تان جو نيٺ هو اها ڳالهه سمجهي ويندا ته هيستائين پورهيت طبقي جي ڇوٽڪاري لاءِ پاڻ جن سياسي ۽ نظرياتي ٽوڻن، ڦيڻن ۽ ٽوٽڪن تي انڌو ويساهه رکيو پئي آيا تن مان پائيءَ جو به فائدو ٿيڻو ناهي، نيٺ سندن ذهن اها ڳالهه سمجهڻ لاءِ تيار ٿي ويندا ته سندن دردن جو صحيح ۽ حقيقي علاج ڪهڙو آهي؟
مارڪس جو اهو اندازو صحيح سال 1874ع ۾ جڏهن سڄي دُنيا جي پورهيتن جي بين الاقوامي جماعت ٽٽي، تنهن وقت جي مزدور ۽ _ سال 1864ع ۾ جڏهن “بين الاقوامي” قائم ٿي هُئي، تنهن وقت جي مزدور ۾ زمين آسمان جو فرق هو، 1874ع ۾ فرانس جي پروڌن ۽ جرمني ۾ لاسيل جي (نام نهاد انقلابي پورهيت) فرقا پوين پساهن ۾ هُيا. ايتري قدر جو ڪٽر رجعت پسند انگريز مزدور ٽريڊ يونينون جن گھڻو اڳ “بين الاقوامي” سان ناتا ٽوڙِي ڇڏيا هئا سي به هن وقت هوريان هوريان اُن هنڌ تي پهتيون هُيون جو سندن صدر گذريل سال سندن پاران سوانسي شهر ۾ کُليو کُلايو اعلان ڪيو ته “اسان کي يورپي سوشلزم کان جيڪو ڏهڪاءُ هو سو هاڻ هلي ويو آهي” حقيقت ۾ ڪميونسٽ پڌرنامو سڀني ملڪن جي پورهيتن ۾ ڪافي مقبوليت حاصل ڪري چُڪو هو. اهڙي ريت خود، هي پڌرنامو وري ميدان ۾ آيو. اصل جرمن مسودو 1850ع کان وٺي ڪيترائي ڀيرا سئٽرزلينڊ، انگلينڊ ۽ آمريڪا ۾ وري ڇپجي چُڪو آهي. نيويارڪ ۾ اُن جو انگريزي ترجمو ٿيو جو 1872ع ۾ اُتان جي هڪ هفتيوار رسالي “ووڊهل ائنڊ ڪلئفلن” ۾ ڇپيو. انگريزي اتان وري فرينچ ۾ ترجمو ٿيو جو نيويارڪ جي هڪ فرينچ اخبار “سوشلسٽ” (Lesocialistic) ۾ ڇپيو. تڏهانڪر آمريڪا ۾ گھٽ ۾ گھٽ به ٻه وڌيڪ انگريزي ترجما ٿيا آهن. اُنهن مان هڪ وري انگلينڊ ۾ ڇپيو آهي اُنهن انگريزي ترجمن ۾ ٿوري گهڻي ردوبدل ٿيل آهي. پهريون روسي ترجمو، باڪونن(Bakounine) ڪيو. هو هرزن (Herzen) جي جنيوا واري اشاعتي اداري ڪولوڪل (colokol) جي آفيس مان، 1882ع ۾ شايع ڪيو ويو. 1885ع ۾ ڪوپن هيگ مان نئون ڊئنش ڇاپو نڪتو. ساڳي ئي سال نئون فرينچ ترجمو پئرس جي “سوشلسٽ” اخبار ۾ شايع ٿيو جنهن تان اسيپني ترجمو تيار ڪري، مئڊرڊ مان 1886ع ۾ پڌرو ڪيو ويو. جرمن ترجمن جو ته ڳاڻيٽو ئي ڪونهي. اهي گھٽ ۾ گھٽ ٻارهن آهن. پڌرنامي جو _ هڪڙو آرميني ڇاپو، ڪجهه وقت اڳ قسطنطنيه مان شايع ٿيڻو هو، پر ٿي نه سگهيو، چون ٿا ته ڇپائيندڙ اُهو مارڪس جي نالي سان ڇپائڻ لاءِ تيار نه هو ۽ ترجمو ڪندڙ وري اُن کي پنهنجو لکيل ڪري ڄاڻائڻ نٿي گهريو. ٻڌو اٿم ته اهو ٻين ٻولين ۾ به ترجمو ٿيو آهي، پر اُهي ترجما ڏٺا ڪين اٿم. اهڙي ريت هن پڌرنامي جي تاريخ ۾ اسان کي هن دور جي پورهيت هلچل جي تاريخ جي جهلڪ ملي ٿي. هن وقت بنا شڪ شهبي جي هيءَ پڌرنامو سوشلٽ سياسي ادب جي سڀ کان وڌيڪ پکڙيل ۽ عام ٿيل بين الاقوامي تخليق آهي. اهو سائيبيريا کان وٺي ڪئليفورنيا تائين سڄي دُنيا جي ڪروڙن پورهيتن جو مڃيل ۽ تسليم ڪيل پروگرام آهي.
اُن هوندي به، جڏهن اهو پڌرنامون لکيوسون، تڏهن اسان ان کي“سوشلٽ پڌرنام” ڪوٺي نٿي سگهياسين.
1847ع ڌاري اهڙن ماڻهن کي سوشلٽ سڏبو هو جيڪي سوشلزم بابت خيالي ۽ هوائي ڳالهيون سوچيندا هُئا ۽ خيالي پلاءُ پچائيندا هئا. جهڙوڪ؛ انگلينڊ ۾ اووين(Ouen) جا پوئلڳ ۽ فرانس ۾ فوريئر (Fovrier) جا پوئلڳ اهي ٻئي ٽولا گڏجي وڃي فرقن جي درجي تي پُڳا هُئا. ٻيو سوشلٽ انهن قسمين قسمين سماجي ٽوٽڪاين ۽ نيم حڪيمن کي سڏبو هو، جيڪي اها هام هڻندا هُئا ته فلاڻن فلاڻن ٽولن سان اسان سرمايي (Capital) ۽ نفعي (Profit) کي هٿ لائڻ کان سواءِ سماج جا سڀ درد دور ڪري ڇڏينداسين انهن ٻنهي قسمن جا ماڻهو پورهيتن جي هلچل کان پري هئا ۽ گھڻو تڻو پڙهيل طبقن ڏي مدد لاءِ پئي واجهايائون، ان ڪري پورهيتن جو اهو حصو جيڪو سمجهي ويو هو ته رُڳو سياسي قسم جي انقلاب مان ڪجهه ڪونه ورندو ۽ اعلان ڪيو هو ته سڄي سماجي نظام کي مڪمل طرح بدلائڻ ضروري آهي، سو پاڻ کي ڪميونسٽ چوائڻ لڳو سندن ڪميونسٽ نظريو اڻ گھڙيل، کهرو ۽ جذباتي قسم جو نظريو هو تنهن هوندي به اهو حقيقت کي ويجهو هيو ۽ پورهيت طبقي ۾ ايترو مقبول ۽ زور وارو هيو جو فرانس ۾ ڪئبيٽ(Cabet) ۽ جرمني ۾ ويٽلنگ (Weitling) جو خيالي ڪميونزم (Utopian Communism) پيدا ڪيائين. اُن ڪري چئي سگهجي ٿو ته 1847ع ڌاري سوشلٽ وچين طبقي جي هلچل هُئي ۽ ڪميونزم پورهيتن جي هلچل. گهٽ ۾ گھٽ يورپ ۾ سوشلزم هڪ“باعزت” فلسفو هيو ۽ ڪميونزم ان جي بلڪل اُبتڙ.جيئن ته اسان جو توڙ کان اهو عقيدو آهي ته “پورهيتن جو ڇوٽڪارو خود پورهيت طبقي جي هٿان ئي ٿي سگهي ٿو” اُن ڪري اُن ۾ ڪجهه شڪ يا مونجهاري جي گُنجائش نه رهي تي انهن ٻنهي نالن مان اسان پنهنجي لاءِ ڪهڙو نالو چونڊيون. (يعني ڪميونزم) . اسان کي هيل تائين ڪڏهن به اُن نالي مٽائڻ جو ڪو خيال _ ئي نه آيو آهي.
جيئن جو هي “پڌرنامو” اسان جي (مارڪس ۽ اينجلس) جي گڏيل تصنيف آهي، ان ڪري مان اهو ڄاڻائڻ ضروري ٿو سمجهان ته اُن جو بنيادي اصول جيڪو سڄي پڌرنامي جو ڳر يا تت آهي، سو مارڪس جو ئي تخليق ڪيل آهي. اهو اصول هي آهي.
هر تاريخ دور جي سياسي ۽ ذهني تاريخ جو دارومدار اُن دور جي هلندڙ اقتصادي پيداروار ۽ مٽا سٽا جي دستور، تاريخي ۽ اُن مان لازمي طرح پيدا ٿيل سماجي تنظيم تي هوندو آهي. انهن مان ئي ان دور جي سياسي ۽ ذهني تاريخ جي سمجهاڻي ملي ٿي* انهي ڪري (جڏهن اوئلي، قبائلي سماج جنهن ۾ سڄي قبيلي جي گڏيل ملڪيت هوندي هئي، سو ختم ٿيو تڏهن کان وٺي انسان ذات جي سموري تاريخ طبقاتي ويڙهه جي تاريخ پئي رهي آهي اها ويڙهه ڦريل (Exploited) ۽ ڦريندڙن (Exploiting) حاڪم ۽ محڪوم طبقن جي هميشه هلندي رهي آهي،
• مطلب ته هر سماجي تنظيم لازمي طرح ڪنهن نه ڪنهن خاص اقتصادي پيداوار ۽ مٽاسٽا جي دستور ۽ ڍنگ سان پيدا ٿئي ٿي.ڌار ڌار تاريخي دورن ۾ اقتصادي پيداوار ۽ مٽا سٽا جا ڌار ڌار طريقا ۽ نمونا رائج هوندا آهن. جنهن دور ۾ پيداوار ۽ مٽا سٽا جو جهڙو طريقو ۽ نمونو رائج هوندو، تنهن ۾ ٻي سڄي سماجي تنظيم به اوس اهڙي ئي هوندي. اُن دور جي سياست ۽ ذهني سوچ به وري اهڙي هوندي جهڙو پيداوار ۽ مٽا سٽا جو دستور اُن دور ۾ رائج هوندو. جيڪڏهن ڪنهن دور جي سياسي ۽ ذهني تاريخ سمجهڻي هجي ته پهريائين اُن دور جي اقتصادي پيداوار ۽ مٽا سٽا جي دستورن ۽ ڍنگن کي ۽ انهن مان پيدا ٿيل اقتصادي تنظيم کي سمجهڻ گهرجي نه ته اها سياسي ۽ ذهني تاريخي صحيح نموني سمجهه ۾ نه ايندي.
طبقيوار جنگين جي هي تاريخ آهستي آهستي ڏاڪي به ڏاڪي وڌي هاڻ اهڙي ڏاڪي تي پهتي آهي جڏهن پيڙهيل ۽ محڪوم طبقو يعني پورهيت طبقو پيڙهيندڙ ۽ حاڪم طبقي يعني سرمائيدار طبقي کان تيستائين ڇوٽڪارو حاصل نه ڪري سگهندو، جيستائين اهو طبقو ساڳي وقت ۽ هميشه لاءِ سڄي سماج کي هر نموني جي پرماريت، ڦرلٽ(Exploitation) ظلم طبقاتي گهٽ_ وڌائي ۽ طبقاتي ڪشمڪش کان آزاد نٿو ڪرائي، منهنجي نظر ۾ انهي نظريي جو تاريخ ۾ اهو درجو آهي جيڪو ڊارون(Darwin) جي ارتقا جي نظريي علم حيات (Biology) ۾ حاصل ڪيو آهي. اسين اُنهي نظريي ڏانهن 1854ع کان اڳ درجي بدرجي وڌي رهيا هياسين. مان الڳ پنهنجي ليکي اُن نظريي کي ڪيترو ويجهو پهتو هُئس، سو منهنجي ڪتاب “انگلينڊ ۾ مزدور طبقي جي حالت” مان ظاهر آهي. پر جڏهن مان مارڪس سان ٻيهر 1845ع جي بهار ۾ بروسيلز ۾ گڏيس ته هن اهو نظريو اڳ ئي تيار ڪري ڇڏيو هيو ۽ مون آڏو اهڙين ئي چٽن لفظن ۽ صاف نموني پيش ڪيائين، جيئن مان هت پيش ڪري رهيو آهيان.
1872ع واري جرمن ڇاپي لاءِ اسان ٻنهي جيڪو گڏيل مُهاڳ لکيو هو، ان مان هيٺيون ٽڪرو هت پيش ڪريان ٿو:
“گذريل پنجويهه سالن ۾ حالتن ۾ کڻي ڪيترو به ڦيرو آيو هجي پر هن پڌرنامي ۾ ڄاڻايل عام اصول سڄي جا سڄا اڄ به اوترو ئي صحيح آهن ، جيترو اڳ هُيا. ڪٿي ڪٿي ڪي سنهيون سنهيون ڳالهيون سُڌاري سگهجن ٿيون . انهن اصولن کي عملي طرح اُستعمال ڪيئن ڪجي؟ تنهن جو مدار هر جاءِ تي ۽ هر دور ۾ اُتان جي تاريخي حالتن تي هوندو آهي. اها ڳالهه خود پڌرنامي ۾ ڄاڻايل آهي. ان ڪري ئي ان جي ٻئي ڀاڱي جي پڇاڙيءَ ۾ تجويز ڪيل “انقلابي ڪارواين” تي خاص زور ڏنو ويو آهي. اهو ٽڪرو، گهڻين ڳالهين ۾ بدليل لفظن ۾ لکي سگهجي ها.ئ 1848ع کان پوءِ اڄوڪي صنعت ۾ جيڪا اٿاهه ترقي ٿي ۽ ان سان گڏ پورهيتن جي تنظيم ۾ جيڪو سڌارو ۽ وارڌارو ٿيو آهي. اول فيبروري واري انقلاب ۽ پوءِ ان کان به سرس “ پئرس ڪيمون(Paris Commune) جنهن ۾ تاريخ ۾ پهريون ڀيرو پورهيتن ٻن مهينن لاءِ حڪومت جون واڳون پنهنجي وس رکيون. انهن انقلابن اسان کي جيڪو عملي تجربو، انهن سڀني واقعن ۽ راين جي مدنظر هي پروگرام ڪن ڳالهين ۾ پراڻو ٿي چُڪو آهي.“پئرس ڪميون” هڪ ڳالهه خاص طرح ثابت ڪئي، اها هي آهي؛
“پورهيت طبقو ڪنهن حڪومت جي ٺهيل ٺڪيل چرخي تي قبضو ڪري اُن کي پنهنجي مقصد لاءِ ڪم نٿو آڻي سگهي” (ان لاءِ ڏسو مارڪس جو ڪتاب “فرانس ۾ گهرو لڙائي“ Civil war in France” جنهن ۾ هن نڪتي جي وڌيڪ وضاحت ڪيل آهي) جنهن کان سواءِ ظاهر آهي ته ان (پڌرنامي) ۾ سوشلسٽ سياسي ادب تي جيڪا ٽيڪا ٽپڻي ڪيل آهي سا موجوده حالاتن ۾ اڻپوري آهي، ڇو ته اهو رڳو 1847ع تائين ڪيل آهي ۽ ان کان پوءِ جي پيدا ٿيل ادب بابت ڪجهه نه چيل آهي. ڪميونسٽن جا ٻين مخالف پارٽين سان نعتا ڪهڙا آهن؟ تنهن بابت رايا به (ڀاڱو چار4) جيتوڻيڪ اصولي طور اڃا برابر ۽ صحيح آهن، پر عمل جي لحاظ کان اُهي به پُراڻا ٿي ويا آهن. ڇاڪاڻ ته سياسي حالتون صفا ڦري ويون آهن. ٻيو ته جن سياسي تحريڪن جو پڌرنامي ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي، تن جي ڳپل حصي کي تاريخ جي ترقي ميساري ختم ڪري ڇڏيو آهي. پر هينئر، هي پڌرنامو هڪ تاريخي دستاويز ٿي چُڪو آهي، جنهن ۾ ڪنهن به ڦير ڦار ڪرڻ جو ڪو به حق ناهي.”
هي انگريزي ترجمو جناب سيميوئل مور* ( Samual Moore) جو ڪيل آهي.
• جنهن تان هي ڪتاب سنڌي ترجمو تيار ڪيو ويو آهي.
جنهن مارڪس جي “سرمائي” (Capital) جو به ڳچ حصو ترجمو ڪيو آهي. مون ۽ مارڪس گڏجي اُن ترجمي جي نظرثاني ڪئي آهي ۽ مون اُن ۾ ڪن تاريخي اشارن جون سمجهاڻيون به ڏنيون آهن.
لنڊن 30 جنوري 1888ع
فريڊرڪ اينجلس