• سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ ادب
الف:. وڏيرڪي جاگيرداري سوشلزم
فرانس ۽ انگلينڊ جي وڏيرن، جاگيردارن ۽ نوابن جي تاريخي پوزيشن اهڙي ٿي پئي آهي، جو اڄوڪو سرمائيدار سماج خلاف چوپڙيون لکڻ سندن ڌنڌو ٿي پيو آهي. جولاءِ 1830ع واري انقلاب ۽ انگلينڊ ۾ سڌاري جي هلچل ۾ اهي وڏيرا،رئيس ۽ نواب نفرت جهڙي ڪالهوڪي ٻار يعني سرمائيدار کان مات کائي ويا. ان کان پوءِ ڪنهن سنجيدي سياسي مقابلي جو ته سوال ئي پيدا نٿو ٿئي.فقط علمي ۽ ادبيءَ لڙائيءَ جو امڪان رهجي ويو هو. پر ادب جي ميدان ۾ به جاگيرداري راڄ وري قائم ڪرڻ لاٰءِ پراڻيون رڙيون ۽ رانڀاڙ ڪرڻ ناممڪن هو.
ماڻهن جون همدرديون حاصل ڪرڻ لاءِ وڏيرن، رئيسن ۽ نوابن کي مجبورن پنهنجن فائدن کي نظر انداز ڪري سرمائيدارن خلاف پنهنجون تهمتون فقط ڦريل لٽيل پورهيت طبقي پاران تيار ڪرڻيون پيون. اهڙي ريت وڏيرڪي طبقي پنهنجي نئين آقا يعني سرمائيدار تان چٿرون ڪري ۽ ايندڙ تباهيءَ جي ڀيانڪ ۽ ڊيڄاريندڙ اڳڪٿين سندن ڪن تي وجهي کانئس پنهنجو بدلو ورتو.
وڏيرڪي سوشلزم اجها ائين پيدا ٿي. اُها اڌ ماتم ۽ اوڇنگار هئي؛ ته اڌ چٿرون ! اڌ ماضي جو پڙاڏو هئي، اڌ آئيندي جو دڙڪو. ڪڏهن ڪڏهن اُها پنهنجي تلخ ۽ ڪوڙي، تيز ۽ چهڪ ڏيندڙ تنقيد سان سرمائيدار طبقي جي اندر ۾ ٽنگ ڪريو ڇڏي. پر ان جو اثر هميشه واهيات هوندو آهي. ڇاڪاڻ جو اها تنقيد اڄوڪي تاريخ جي اڳتي جي واڌار ڏانهن واڌاري کي سمجهڻ کان بنهه لاچار آهي. پنهنجي چوڌاري ماڻهو گڏ ڪرڻ لاءِ وڏيري،رئيس ۽ نواب طبقي خود پنهنجي جهنڊي جهولائڻ بدران، پورهيت طبقي پاران خيرات پنڻ جو ڪشتو هٿ ۾ لوڏيو. پر ماڻهو جڏهن به وٽن مڙندا هئا،تڏهن سندس پُٺيان سندن وهڪ جي جاءِ تي سندن پراڻا وڏيرڪا، رئيساڻا ۽ نوابي خاندان نشان ڏسي وٺندا هُئا ۽ وڏا بي ادب ٽهڪ ڏيئي، کين ڇڏي هليا ويندا هُئا.
فرانس ۾ بوربان شاهي گهراڻي جي حامي وڏيرن، رئيسن ۽ نوابن ۽ انگلينڊ ۾ “نوجوان انگلينڊ” نالي وڏيرڪي انجمن وارن اهڙا تماشا ڏيکاريا.
جنهن مهل وڏيرڪو طبقو ماڻهن کي اهو ٻڌائي ٿو ته اسان جو ڦرلٽ جو طريقو سرمائيدار طبقي جي ڦرلٽ جي طيقي جهڙو ڪونه هو، تڏهن کانئن اها ڳالهه وسري ٿي وڃي ته هو بلڪل الڳ ۽ مدي خارج حالتن ۽ ماحول ۾ ماڻهن کي ڦريندا هئا. جنهن مهل هو اها ڳالهه ٿا ٻڌائن ته اسان جي راڄ ۾ هاڻوڪو پورهيت هوئي ڪونه. تنهن مهل کانئن اِها ڳالهه وسريو وڃي ته هاڻوڪو سرمائيدار طبقو سندن پنهنجي سماجي صورت جي لازمي پيدائش آهي.
هونئن هو پنهنجي تنقيد جي رجعت پرست ۽ مردار خاصيت لڪائڻ جي تمام گھٽ ڪوشش ڪن ٿا.ايتري قدر جو سرمائيدار طبقي تي سندن مکيه تهمت آهي ئي اها ته سرمائيدار راڄ ۾ هڪڙو اهڙو طبقو پيو وڌي ويجهي، جيڪي سماج جي پرائي چرخي کي ڀڃي ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏيندو.
هو سرمائيدار طبقي کي رڳو انهيءَ لاءَ جُٺ ڪونه ٿا ڪن ته “ تو پورهيت طبقو ڇو پيدا ڪيو آهي” پر مٿس انهيءَ ڪري ڏمرجن ٿا ته تون “ انقلابي پورهيت طبقو ڇو ٿو پيدا ڪرين” .
تنهنڪري عملي سياست ۾ پورهيت طبقي جي خلاف جيڪي به ڏاڍايون ۽ زورآوريون ٿين ٿيون، تن ۾ هو شريڪ ٿين ٿا. روزمره جي حياتيءَ ۾ هو هڪڙي پاسي وڏي معتبري ۽ شرافت جون ڳالهيون ڪن ٿا ته ٻئي پاسي سرمائيدار صنعت جي صوفن جي باغ مان جيڪي سونا صوف پٽ تي ڪرن ٿا، تن مان ميڙيو کڻيو جهولي ڀرين. هو سچ. پيار ۽ عزت جو سودو ڪريو، پيٽ مان پيدا ٿيل کنڊ ۽ پٽاٽن جي شراب وڪڻڻ جون پرمٽون ۽ ليسن وٺن.
جيئن ملان هميشه وڏيري سان هٿ هٿ ۾ ڏيئي هليو آهي، تيئن ملان وري سوشلزم ۽ وڏيرڪي سوشلزم به هميشه پاڻ ۾ سرتيون ۽ ساهيڙيون رهيون آهن.
عيسائي ملان دنيا کي ترڪ ڪرڻ جو جيڪو فلسفو ٻڌائيندا آهن، تنهن کي سوشلٽ رنگ ڏيڻ تمام سولو آهي. عيسائيت هميشه ذاتي ملڪيت، شادي ۽ سرڪار خلاف خطبا ڪانه پڙهندي رهي آهي؟ انهن جي جاءِ تي خيرات، غريبي،سڄي عمر ڪنواري رهڻ، بدن کي ايذاءُ ڏيڻ، مڙهين ۾ عمر گذارڻ ۽ ديول ماتا ڪابه واعظ ڪانه ڪندي رهي آهي؟ عيسائي سوشلزم اهو پاڪ پاڻي آهي جنهن سان پادري، وڏيري، رئيس ۽ نواب طبقي جي اندر جي باهه کي ڇنڊا هڻندو آهي ۽ انهن کي پاڪ ۽ پويتر بڻائيندو آهي.
ب :. ڇوٽي وچين طبقي جي سوشلزم !
سرمائيدار يا وچين طبقي رڳو وڏيري ۽ جاگيردار طبقي کي تباهه ڪونه ڪيو آهي. رُڳو ان طبقي وجود جون حالتون هاڻوڪي سرمائيدار سماج جي ماحول ۾ ڳري ڳري فنا ڪونه ٿيون آهن. وچين زماني جا شهري ماڻهو ۽ ننڍا آبادگار اڄوڪي سرمائيدار طبقي جا پيشرو هئا. جيڪي ملڪ صنعتي ۽ واپاري طرح گهڻو نه وڌيا آهن، انهن ۾ اهي ٻيئي طبقا وڌندڙ سرمائيدار طبقي جي ڀرسان پيا تڳن ۽ مئو جيئرو ساهه پيا کڻن.
جن ملڪن ۾ هاڻوڪي تهذيب پوريءَ ريت وڌي ويجهي چڪي آهي، تن ۾ هڪڙو نئون طبقو پورهيت ۽ سرمائيدار طبقن جي وچ ۾ پيو گهٽي وڌي. اهو هر ڀيري سرمائيدار جو واڌو حصو بنجيو اُڀري ٿو. پر چٽا ڀيٽي به سبب هن طبقي جا فرد سدائين اڇلجيو اچيو پورهيت طبقي ۾ ڦهڪو ڪن ٿا. جيئن جيئن هاڻوڪا ڪارخانا پيا وڌن، تيئن تيئن کين اها ڳالهه گهڙي ويجهي نظر ايندي وڃي، جڏهن هو اڄوڪي سماج ۾ هڪڙي خودمختيار حصي جي حيثيت ۾ ختم ٿي ويندا ۽ ڪارخانن، پوک ۽ واپار ۾ سندن جاءِ جماندار (جمعدار)، بيلف ۽ دڪاندار وٺندا.
اُهي ملڪ جن ۾ فرانس وانگر هاري ۽ آبادگار اڌ کان گهڻا آهن، تن ۾ اها ڳالهه قدرتي طرح هئي ته اُتي جا اُهي اديب ۽ عالم جيڪي سرمائيدار طبقي خلاف پورهيت طبقي جا طرفدار هُئا، سي سرمائيدار راڄ تي تنقيد،آبادگار ۽ ڇوٽي وچين طبقي جي معيار پٽاندڙ ڪن، ۽ انهن وچٿرن طبقن جي نقطي نظرن کان پورهيت طبقي پاران لٺ کڻن. اهڙيءَ ريت ڇوٽي وچين طبقي جي سوشلزم ۾ پيدا ٿي. انگلينڊ توڙي فرانس ۾ انهي مدرسي جو وڏو استاد سسمانڊي هو.
سوشلزم جي انهيءَ مدرسي وارن عالمن هاڻوڪي پيداوار جي حالتن ۾ جيڪي تضاد ۽ ٽڪر آهن، تن جي ڏاڍي سنڌائتي وڍ ڪٽ ڪئي آهي. هُنن اقتصادي ماهرن جي منافقيءَ وارن عزرن معزورن کي اگهاڙو ڪيو. مشينري ۽ پورهيي جي ورهاست، سرمايي زمين جي ٿورڙن هٿن ۾ اچڻ، اجائي گهڻ پيداوار ۽ گهوٽالا، انهن ڳالهين مان جيڪي تباهه ڪندڙ اثر پيدا ٿيا آهن، تن کي هنن لاجواب ڪندڙ ثابتين سان ثابت ڪيو. هنن ڇوٽي وچين طبقي ۽ آبادگارن جي لازمي تباهيءَ، پورهيت طبقي جي برن حالن، پيداوار ۾ افراتفريءَ، دولت جي ورهاست ۾ نسورين اڻ برابرين، قومن جي وچ ۾ تباهه ڪندڙ جنگين، پراڻن اخلاقي ناتن، رت ۽ سڱن جي لاڳاپن جي ٽٽي وڃڻ ۽ پراڻين قوميتن جي ختم ٿيڻ ڏانهن ماڻهن جو ڌيان ڇڪايو.
پر عملي طرح ڇا ٿيڻ کپي؟ تنهن بابت هن نموني جي سوشلزم جا مقصد يا ته اهي هئا ته پيداوار ۽ ورهاست جا پراڻا وسيلا وري قائم ٿين ۽ ساڻن گڏ ملڪيت جا پراڻا لاڳاپا ۽ پراڻو سماج به موٽي اچي، يا وري پيداوار ۽ ورهاست جي هاڻوڪن نون وسيلن کي گهُٽي اهڙو سوڙهو ڪجي جو اهي وري به پراڻن لاڳاپن جي ڪارٻ ۾ ماپجي وڃن. حلانڪه انهن وسيلن ملڪيت جي پراڻن لاڳاپن کي ڦاڙي ڦٽو ڪري ڇڏيو هو. ڇو ته اها ڳالهه لازمي ۽ اڻ ٽر هئي. سوشلزم جو هي نمونو اُنهن ٻنهي حالتن ۾ پوئتي ڌڪيندڙ ۽ هوائي آهي. اُن جو ڇيهه وڃي هنن اکرن تي ٿيئ ٿو: ڪارخانن لاءِ گڏيل جماعتون ۽ پوک لاءِ قبائلي لاڳاپا.
آخر جڏهن تاريخ جي ضدي حقيقتن پاڻ کي تڳڻ جي سمورو نشو ختم ڪري ڇڏيو، تڏهن هن نموني جي سوشلزم ڍڪرن ۾ پئجي پوري ٿي وئي.
ت:. جرمن سوشلزم يا “سچي” سوشلزم
فرانس جو سوشلٽ ۽ ڪميونسٽ علم ۽ ادب اقتدار ۾ آيل سرمائيدار طبقي جي دٻاءُ هيٺ پيدا ٿيو. اهو ان اقتدار خلاف جدوجهد جو آواز هو. اهو جرمنيءَ ۾ اُن وقت رائج ٿيو، جڏهن جرمنيءَ جي سرمائيدار طبقي وڏيرڪي ۽ جاگيرداري آپيشاهيءَ سان مقابلو اڃان مس شروع ڪيو هو.
جرمن نام نهاد فيلسوفن ۽ اعليٰ ذهن امالڪ کڻي ان ادب کي هٿ وڌا. البت هنن اهو وساري ڇڏيو ته اهي لکڻيون جڏهن فرانس مان هجرت ڪري جرمنيءَ ۾ آيون، تڏهن فرينچ علم ۽ ادب جڏهن جرمن سماج جي حالتن سان اچي مليو، تڏهن اهو پنهنجي فوري علمي اهميت وڃائي ويٺو ۽ فقط خالص ادبي روپ کڻي ورتائين. تنهن ڪري ارڙهين صديءَ جي جرمن فيلسوفين پهرين فرينچ انقلاب جي مطالبن کي ففط عام ‘عملي عقل‘ جا مطالبا ڪري ليکيو. انقلابي فرينچ سرمائيدار طبقي پنهنجي ارادي ظاهر ڪرڻ لاءِ جيڪي گفتا ڪڍيا، تن کن هنن خالص “ارادي_ عام سچي انساني ارادي” جا قانون ڪري ليکيو.
جرمن عالمن فقط اهو ڪم ڪيو جو نون فرينچ خيالن کي پنهنجي قديم فيلسوف ضمير سان کڻي ٺهڪايون، يا ائين کڻي چئجي ته هنن پنهنجي فيلسوفي جي نقطي نظر کي ترڪ ڪرڻ کان سواءِ فرينچ خيالن کا پنهنجي قبضي ۾ آڻي ڇڏيو.
اُهو قبضو اهڙي ريت ڪيائون، جيئن ڪنهن ڌارين ٻوليءَ کي قبضي ۾ آڻبو آهي، يعني:. ترجمي وسيلي. سڀني کي خبر آهي ته قديم مذهبن جي اعليٰ علم ۽ ادب جو مسودن جي مٿان عيسائين پادرين ڪيئن نه ڪيٿولڪ ڌرتي جي ولين ۽ پيرن جي حياتين جا بيوقوفي وارا احوال لکي ڇڏيا. جرمن عالمن ۽ اديبن “ناپاڪ” فرينچ ادب سان زوري اُلٽي ڪار ڪئي. هنن اصل فرينڇ مسودن هيٺيان پنهنجي فيلسوفيءَ جي بڪواس لکي ڇڏي. مثالطور:. فرينچن ناڻي جي اقتصادي ڪمن تي جيڪا تنقيد ڪئي هئي، تنهن جي هيٺيان هنن لکي ڇڏيو“ انسانيت جو پر ڀڄڻ” ۽ فرينچن جيڪا سرمائيدار سرڪار تي تنقيد ڪئي هُئي، تنهن جي هيٺيان لکيائون ‘ عام تصور جو تخت تان لهڻ‘ وغيره وغيره.
فرينچن جي تاريخي تنقيدن پويان جيڪي فيلسوفي جا فقرا هُئا، تن جي مهاڳ کي هنن “عمل جو فلسفو” “سچي سوشلزم” “سوشلزم جي جرمني سائنس” “سوشلزم جي فيلسوفيءَ جا بنياد” وغيره وغيره ڪري ڪوٺيو.
اهڙي ريت فرينچ سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ علم ۽ ادب کي پوري طرح خصي ڪيو ويو. اهو علم ۽ ادب جرمن عالم جي هٿ ۾ اچڻ کان پوءِ هڪڙي طبقي طرفان ٻئي طبقي خلاف جوجهد جو اظهار ڪرڻ کان بس ٿي ويندو. تنهن ڪري جرمن عالم پنهنجي پر ۾ خوش ٿي ويو ته مون فرينچن جي تنگ نظريءَ ۽ ڳالهه جي فقط هڪڙي پاسي کي ڏسڻ جي خامي دور ڪري ڇڏي آهي.هاڻي اهو علم ۽ ادب حقيقي گهرجن ۽ مطالبن بدران “سچ” جا مطالبا ۽ گهرجون پوريون ڪري ٿو. پورهيت طبقي جا مفاد نه پر انساني فطرت ۽ عام انسان جا مفاد پيش ڪري ٿو. جرمن عالم جي نظر ۾ اهو عام انسان ڪنهن به طبقي جو ڪونهي.سندس ڪو به حقيقي وجود ڪونهي.هو فقط فيلسوفيءَ جي خوابن ۽ خيالن جي دُنيا ۾ رهي ٿو، جتي چوطرف رڳو ڌنڌ ۽ ڪوهيڙو آهي. انهي جرمن سوشلزم پنهنجي اسڪولي شاگردن واري ٻاراڻي ڪم کي ڏاڍي سنجيدگيءَ ۽ اهميت وارو ڪم سمجهي ڪيو. اه پنهنجي دڪان جي مال کي مشهوڪر ڪرڻ لاءِ ان جو ڏاڍيون ساراهون ڪرڻ لڳي. آهستي آهستي هُن جي علامن واري معصوميت ۽ ٻال ڀولائي گم ٿيندي وئي. جرمن سرمائيدار خاص ڪري پرشيا جي سرمائيدارن جي وڏيرن، جاگيردارن، نوابن ۽ آپيشاه بادشاهيءَ سان ويڙهه يعني آزاد خياليءَ جي تحريڪ وڏي سنجيدي ٿي وئي.
اهڙي طريقي سان “سچي” سوشلزم کي اهو موقعو مليو، جنهن جي کيس گهڻي زماني کان وٺي آس هئي. يعني سياسي تحريڪ جي سامهون سوشلسٽ مطالبا کڙا ڪرڻ، آزادي خياليءَ، چونڊيل حڪومت، سرمائيدار چٽا ڀيٽي، سرمايئدار آزادي، سرمائيدار قانون سازيءَ، سرمائيداري آزادي ۽ سرمائيداري هڪجهڙائي تي ڪفر جون فتوائون ڦهڪائڻ ۽ عوام کي واعظ ڪري ٻڌائڻ ته ‘سرمائيدار تحريڪ مان توهان کي ڪجهه به ڪونه ورندو سرندو ۽ اٽلو پنهنجي هڙ جا ٽپڙ وڃائيندو‘ جرمن سوشلزم فرينچ تنقيد جو بيوقوفيءَ وارو پڙاڏو هئي. فرينچ تنقيد اُن حالت ۾ ٿي هئي، جڏهن هاڻوڪو سرمائيدار سماج وجود ۾ اچي چُڪو هو ۽ اُن سان ٺهڪندڙ جياپي جو اقتصادي حالتون ۽ سياسي دستور قائم ٿي چُڪا هئا. جرمنيءَ ۾ جيڪا جدوجهد ٿيڻ واري هئي. تنهن جو مقصد ئي اهو هو ته فرانس وانگر جرمنيءَ ۾ به اهي شيون وجود ۾ اچن. جرمن سوشلزم اُهي حقيقتون وساري ڇڏيون.
آپيشاهي حڪومتون جنهن جي پُٺيان پادرين، پروفيسرن، ٻهراڙي جي وڏيرن ۽ ڪامورن جون لوڌون هُيون. تن لاءِ جرمن سوشلزم ڄڻ غيبي اُستاد هُئي. کين جيڪو سرمائيدار طبقو دڙڪا داٻا ڏيئي رهيو هو، تنهن جي خلاف جرمن سوشلزم کين ڪانگ تڙي واري ڪم ڏنو.
اُن ماضي ۾ اهي سرڪاريون پورهيت طبقي جي بغاوتن کي ڦٽڪن ۽ بندوقن جي گولين جي ڪڙين گورين جا ڊوز ڏئي رهيون هيون. انهن ڪڙن ڊوزن مٿان جرمن سوشلزم کين مانيءَ مٿان مٺاڻ کارائڻ جو ڪم ڏنو. اُنهي سچي سوشلزم اهڙِي ريت انهن سرڪارين کي جرمن سرمائيدار طبقي سان وڙهڻ لاءِ هٿيار جو ڪم ڏنو. ساڳئي وقت انهيءَ هڪڙِي مردار ۽ رجعت پرست مفاد جي وڪالت ۽ بچاءُ ڪيو. اهو مردار مفاد هو، جرمن ڇوٽي وچين طبقي جي منافق ۽ زماني ساز ٻهروپين جو مفاد . جرمنيءَ ۾ ڇوٽو وچيون طبقو موجوده صورتحال جو سچو پڇو سماجي بنياد ۽ پيڙهه آهي. اهو طبقو سورهينءَ صديءَ جو يادگار آهي ۽ نت نون روين ۾ هر هر نئين سر پيو اُڀري.
اُنهي طبقي کي بچائڻ ۽ سلامت رکڻ معنيٰ جرمنيءَ ۾ موجوده سماجي حالتن کي بچائڻ ۽ سلامت رکڻ. سرمائيدار طبقي جي صنعتي ۽ سياسي برتري انهي طبقي لاءَ ٻن طبقين لاءِ ٻن طرفن کان يعني تباهيءَ جو خطرو کڙو ڪري ٿي. هڪڙو سرمايي جي ڪلي مان ٿيڻ سان، ٻيو انقلابي پورهيت طبقي جي اڀرڻ سان.
“سچي” سوشلزم، ڄڻ هڪ ڌڪ سان ٻه شڪار ڪيا.(يعني ساڳئي وقت سرمائيدار توڙي پورهيت طبقي جي واڌ جي مخالفت ڪيائين _ مترجم) اها وبا وانگر پکڙجي وئي. جرمن سوشلسٽن جا ٻڌايل ابدي ۽ ازلي “سچ” ڄڻ رڳو سکڻن هڏن تي چڙهيل چم هئا. منجهن ڪو به رت ست، ماس ۽ ساهه ڪونه آهي.انهن جي انهيءَ بڇڙيءَ مخالفت کي لڪائڻ لاءِ، ۽ عام ماڻهن کي اُنهن جي خريداري لاءِ آتو بنائڻ واسطي هنن ان هڏن جي مُٺ کي کڻي ڪائناتي شالون،غلاف ۽ قبائون اوڍايون، اهي شالون ،غلاف ۽ قبائون ٽياس آراين جي ڪوريئڙن جي ڄارن مان اُڻيل هيون. مٿن فصاحت،بلوغت ۽ لفاظيءَ جو ڀرت ڀريل هو. اُهي مريض جذباتيت جي ٿڌڙيءَ ملڪ ۾ ٻوڙيل هيون. اُن ڪري سندن ردي مال جو اهڙي قسم جي پبلڪ ۾ جام وڪرو ٿيڻ لڳو.
جرمن سوشلزم به ويئي ڏينهون ڏينهن ان ڳالهه کي وڌيڪ محسوس ڪندي ته سندس اصل ڊيوٽي ڇوٽي وچين طبقي جي منافق ۽ زماني ساز ٻهروپين جي پاران لفاظيءَ واري وڪالت ڪرڻ آهي.
هنن اعلان ڪيو ته جرمن قوم مثالي آهي.ڇوٽڙي طبقي جو منافق، زماني ساز ٻهروپيو مثالي انسان آهي. انهيءَ مثالي ماڻهو جي هر ڪنهن بدمعاشيءَ واريءَ ذلالت کي هنن پُر اسرار، ڳجهي، اعليٰ سوشلسٽ معنيٰ ۽ مطلب جو ويس پهرايو ۽ سندن اصل ڪردار کي بنهه ابتڙ رنگ ڏنو. اها ايتري تائين وڌي وئي، جو فرمائڻ لڳي ته ڪميونزم ۾ وحشي ۽ تباهه ڪندڙ لاڙا آهن. هن اعلان ڪيو ته اسان کي سمورين طبقاتي جدوجهدن لاءِ اعليٰ قسم جي ۽ غير جانبدار ڌڪار آهي. اڄ (سال 1847ع ۾) جيڪي نام نهاد سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ ڪتاب ۽ رسالا وغيره جرمنيءَ ۾ پيا هلن، تن مان ڪن ٿورن کان سواءِ ٻيا سڀيئي انهيءَ گندي ۽ سَنڌَ سُڪائيندڙ ادب منجهان آهن.
2 مُردار يا سرمائيدار سوشلزم
سرمائيدار طبقي جو هڪڙُو حصو، سرمائيدار سماج کي سلامت ۽ محفوظ رکڻ لاءِ سماجي شڪايتن کي گهٽائڻ گهري ٿو. انهيءَ حصي ۾ اقتصادي ماهر، خير جا ڪم ڪندڙ، انسانيت جا گهڻگهرا، پورهيت طبقي جي حالت بهتر بنائيندڙ، خير جي ڪمن جو انتظام ڪندڙ، جانور ستائڻ انجمنن جا ميمبر، شراب خوريءَ جا ڪٽر مخالف، پراڻي سماجي عمارت جا ٽُنگ ٽينڊا بند ڪندڙ، هر قسم جا سُڌارڪ اچي وڃن ٿا. وڏي ڳالهه ته هن نموني جي سوشلزم کي ٺاهي جوڙي هڪ مڪمل سرشتو بنايو ويو آهي.
انهيءَ لاءِ اسين پرائوڌن جي “غريبي فلسفي” جو مثال ڏيئي سگهون ٿا.
سوشلسٽ رنگ جا سرمائيدار چاهين ٿا ته اڄوڪين سماجي حالتن مان جيڪي کين فائدا ٿين ٿا سي سلامت هجن. پر انهن مان جيڪي ٽڪر ۽ خطرا پيدا ٿين ٿا. سي نه هجن. کين سماج جي موجوده حالت کپي. پر ان جا انقلابي ۽ ڀڃي ڀور ڀور ڪندڙ جزا نه گهرجن. کين پورهيت طبقي کان سواءِ سرمائيدار طبقو گهرجي. سرمائيدار طبقو قدرتي طرح اُن دنيا کي افضل سمجهي ٿو، جنهن دنيا ۾ سندس ڌاڪو آهي. سرمائيدار سوشلزم انهيءَ آرام ڏيندڙ تصور کي وڌائي ويجهائي وڌ گهٽ مڪمل سرشتن جو روپ ڏئي ٿي. اها پورهيت طبقي کي چوي ٿي ته “اسان جي سرشتي تي عمل ڪري سڌا وڃِي بهشت ۾ ٺڪاءُ ڪريو” سندن اصل مطلب اهو آهي ته پورهيت طبقو موجوده سماج جي حدن اندر ئي رهيو پيو هجي. باقي سرمائيدار طبقي بابت ڌڪار جا خيال دل مان تڙي ڪڍي ڇڏي .
هن وٽ سوشلزم جو هڪڙو ٻيو وڌيڪ عملي، پر گهٽ منظم روپ به آهي. ان قسم جي سوشلزم جو مطلب هي آهي ته پورهيت طبقي جي نظر ۾ انقلابي تحريڪن جي اهميت گهٽائي ڇڏجي. انهيءَ لاءِ هو کين ٻڌائين ٿا ته سکڻن سياسي سڌارن مان توهان کي ڪو به سياسي فائدو ڪونه پوندو. توهان کي فائدو فقط تڏهن پوندو، جڏهن زندگيءَ جون مادي حالتون ۽ اقتصادي لاڳاپا بدلبا. زندگيءَ جي مادي حالتن جو مطلب هو اهو نٿا وٺن ته ڪو پيداوار جا سرمائيدار لاڳاپا ختم ڪيا وڃن. ڇو؟ ڇو ته اهي فقط تڏهن ختم ٿيندا، جڏهن انقلاب ايندو. هنن جو مطلب آهي ٿه اهي لاڳاپا ڀلي اڳي وانگر قائم رهن. رڳو انهن ۾ انتظامي سڌار آندا وڃن. يعني اهڙا سڌارا آندا وڃن، جيڪي سرمايي ۽ پورهيي جي لاڳاپن تي ڪوبه اثر نه وجهن. وڌ ۾ وڌ رڳو ايترو ڪن جو سرمائيدار سرڪار جو خرچ گهٽجي ۽ سندن انتظامي ڪم ۾ آساني پيدا ٿئي. سرمائيدار سوشلزم جو مڪمل طرح بيان فقط تڏهن ٿي سگهي ٿو، جڏهن اُن جو رڳو علامت طور ڪتب آندو وڃي.
يعني: آزاد واپار_ پورهيت طبقي جي فائدي لاءِ آمدني جا محصول _ پورهيت طبقي جي فائدي لاءِ. جيلن جا سڌارا _پورهيت طبقي جي فائدي لاءِ. سرمائيدار سوشلزم اتي وڃيو دنگ ڪري، ۽ سچ پچ سندس اصل مراد آهي به اها.
ان جو تت هن هڪڙي جملي ۾ ڏيئي سگهجي ٿو؛ پورهيت طبقي جي ڀلي لاءِ سرمائيدار آهي.
3 تنقيدي_ خيالي سوشلزم ۽ ڪميونزم
هن دور جي هر ڪنهن وڏي انقلاب هڪڙو اهڙو ادب به پيدا ڪيو آهي، جنهن ۾ پورهيت طبقي جون گهُرون پيش ڪيل هونديون آهن. مثالطور: بابيوف ۾ ٻين ڳالهين جون لکڻيون. هتي اسين ان قسم جي ادب جي ڳالهه نٿا ڪريون.
جڏهن وڏيرڪي ۽ جاگيرداري سماج جو تختو اونڌو ڪيو ٿو ويو، تڏهن ان عام جوش خروش واري زماني ۾ پورهيت طبقي پنهنجا مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ پهريون سڌيون ڪوشسشون ڪيون. اُهي ناڪام ٿيون. ڇو ته پورهيت طبقو اڃا پوئتي پيل حالت ۾ هو ۽ سندس ڇوٽڪاري لاءِ گهربل اقتصادي حالتون اڃا گُم هيون. اِهي حالتون ان کان پوءِ ترت اچڻ واري سرمائيدار دور کي پيدا ڪرڻيون هيون ۽ فقط اهو ايندڙ دور ئي انهن حالتن کي پيدا ڪري سگهيو ٿي.
پورهيت طبقي جي انهن پهرين تحريڪن سان گڏ جيڪو انقلابي ادب پيدا ٿيو، اهو لازمي طرح رجعت پرست نموني جو هو. اُن تمام آڏي ڦڏي نموني دُنيا ترڪ ڪرڻ ۽ سڀني کي هڪ جهڙو ڪرڻ جي عام سکيا ڏني.
جن سرشتين کي واجبي طرح سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ سرشتا ڪوٺي سگهجي ٿو، سي اُن زماني ۾ پيدا تيا هئا. پورهئي طبقي ۽ سرمائيدار جي وچ ۾ ٽڪر اڃان شروعاتي ۽ پوئتي پيل حالت ۾ هو. اُن حالت جو مٿي ذڪر ڪيل آهي. اهي سرشتا سينٽ سائمن، فوريئير، اوون ۽ ٻين جا تيار ڪيل هُئا.
انهن سرشتن جا باني سماج جي چالو صورت ۾ جيڪي سماجي ٽڪر آهن ۽ منجهس جيڪي سڙندڙ جوا آهي، تن کي ڏسيو سگهن ٿا. پر پورهيت طبقو جو اڃان ٻالپڻ جي حالت ۾ آهي سو کين اهڙي حالت نظر اچي ٿو، جنهن حالت ۾ اهو پنهنجي دليان ڪا به تاريخي وک اڳتي وڌائي نٿو سگهي ۽ پنهنجي سر ۽ پنهنجي ليکي ڪابه خودمختيار سياسي تحريڪ هلائي نٿو سگهي.
طبقاتي ٽڪر به اوترو ئي وڌندا آهن، جيترو صنعت ۽ ڪارخانا وڌندا آهن. هو جيڪا اقتصادي صورتحال ڏسن ٿا، تنهن ۾ کين اهي مادي حالتون ڏسڻ ۾ نٿيون اچن. جي پورهيت طبقي جي ڇوٽڪاري لاءِ گهربل آهن. تنهنڪري هو هڪڙي نئين سماجي سائنس ۽ اهڙن نون سماجي قانونن جي ڳولا ڪرڻ لڳن ٿا، جيڪي انهن حالتن کي پيدا ڪن.
هنن ڀانيو ته تاريخي عمل بدران سندن ذاتي ايجادن جو عمل اهي حالتون ٺاهيندو. ڇوٽڪاري جون حالتون تاريخي طرح پيدا ٿين، تنهن جي جاءِ تي سندن خيالي طرح رٿيل حالتون ڪم ڏين. پورهيت طبقو آهستي آهستي پاڻمرادو طبقاتي طرح منظم ٿئي، تنهن جي بدران، سماج انهن ايجادن ڪندڙن جي خاص طرح ٺاهيل نسخي موجب منظم ٿئي. اُنهن جو خيال هو ته آئيندي جو تاريخي ڪم اهو آهي ته سندن سماجي رٿائن جي تبليغ ڪئي وڃي ۽ انهن کي عمل ۾ آندو وڃي.
هو جيڪي رٿائون ٺاهين ٿا، تن ۾ هو مکيه خيال پورهيت طبقي جي ڀلي جو رکن ٿا. ڇو ته هو انهيءَ طبقي کي سڀ کان وڌيڪ ڏکويل طبقو سمجهن ٿا. حقيقت ۾ سندن نظر ۾ پورهيت طبقي جي وجود جي اهميت آهي ئي رڳي اها آهي ته اُهو سڀ کان ڏکويل طبقو آهي.
اُن وقت طبقاتي جدوجهد جي حالت توڙي سندن پنهنجي ماحول جي حالت پوئتي پيل ۽ اڻ وڌيل هوندي آهي. ان ڪري انهي قسم جا سوشلسٽ پاڻ کي سمورين طبقاتي دشمنين کان بنهه مٿانهون ليکيندا آهن. هو سماج جي هر فرد جي حالت بهتر بنائڻ چاهيندا آهن. ايتري قدر جو هو چاهيندا آهن ته جيڪي فرد سماج ۾ سڀ کان وڌيڪ دادلا آهن، تن جي حالت به اڃا به سُٺي ٿئي. تنهنڪري هو هميشه طبقاتي فرقن کي ڇڏي، سڄي سماج کي اپيلون ڪندا آهن. بلڪ حاڪم طبقي کي اپيل ڪرڻ پاڻ وڌيڪ پسند ڪندا آهن. ڇو ته هو سوچيندا آهن ته سماج کي بهترين حالت ۾ آڻڻ لاءِ اسان واري بهترين رٿا ڪنهن ماڻهوءَ کي هڪ ڀيرو سمجهه ۾ اچي ويئي ته پوءِ ڀلا هو ڪيئن اُن کي قبول نه ڪندو؟ تنهنڪري هر قسم جي سياسي ۽ خاص ڪري انقلابي قدم کي رد ڪن ٿا. هو پنهنجا مقصد صلح سانت سان حاصل ڪرڻ چاهين ٿا. هو ننڍڙا تجربا ڪرڻ ۽ مثال قائم ڪرڻ سان نئين سماجي جنت لاءِ ميدان تيار ڪن.
ان وقت پورهيت طبقو اڃان پوئتي پيل ۽ اڻ وڌيل حالت ۾هوندو آهي. کيس پنهنجي پوزيشن جي صحيح ڄاڻ نه هوندي آهي. هن جي دل ۾ فقط اهي شروعاتي اڌما هوندا آهن ته ڪنهن نه ڪنهن نموني سماج نئين سر ٺهڻ کپي. ان وقت خيالي سوشلسٽ ايندڙ زماني بابت جيڪي خيال ۽ خواب جون دُنيائون جوڙيندا آهن. سي پورهيت طبقي جي ان وقت جي حالت سان ٺهڪي اينديون آهن. پر انهن سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ لکيڻين ۽ ڪتابن جو هڪڙو تنقيدي جزو به هوندو آهي. هو موجوده سماج جي هر بنيادي اصول تي حملو ڪندا آهن. تنهنڪري منجهن پورهيت طبقي جي سمجهه وڌائڻ لاءِ ڪافي قيمتي مال هوندو آهي. اُهي عملي رٿون ڏيندا آهن ته شهر ۽ ٻهراڙين جي وچ ۾ فرق کي ختم ڪيو وڃي، ڪٽنب جي سرشتي کي ختم ڪيو وڃي، صنعتون ۽ ڪارخانا ماڻهن جي ذاتي فائدي لاءِ هلائڻ جو رواج ختم ڪيو وڃي. مزوري تي پورهيو ڪرڻ جو سرشتو ختم ڪيو وڃي، سڄي سماج ۾ صلح سانت،قرب ۽ محبت پيدا ڪئي وڃي، سرڪار کان سندس هاڻوڪا ڪم ڇڏائي کيس فقط پيداوار جي مٿان نظرداري ڪرڻ جو ڪم ڏنو وڃي. انهن سڀني رٿن جو اشارو انهي ڳالهه ڏانهن آهي ته طبقاتي دشمنيون گم ٿين. اهي طبقاتي دشمنيون ان وقت اڃا مس اڀريل هيون. تنهن ڪري انهن ڪتابن ۽ لکڻين ۾ کين سندس اوائلي، اڻ چٽي ۽ منجهيل صورت ۾ ڏٺو ويو آهي. تنهن ڪري اهي رٿون خالص خيالي قسم جون آهن.
تنقيدي خيالي سوشلزم ۽ ڪميونزم جو تاريخي واڌاري سان اهڙو لاڳاپو آهي، جو منجهائن هڪڙي جيترو وڌي ٿي، ٻئي جي اهميت اوترو ئي گهٽجي ٿي. جيئن جيئن ۽ جيتري جيتري حد تائين هاڻوڪي طبقاتي جدوجهد وڌي ويجهي ٿي ۽ مقرر صورت وٺِي ٿي، تيئن تيئن تنقيدي خيالي سوشلزم ۽ ڪميونزم طبقاتي ٽڪرن کان پاسو ڪرڻ ۽ ان تي ملامت ڪرڻ جي جيڪا ڳالهه ڪري ٿي، سا پنهنجي عملي اهميت ۽ نظرياتي جواز وڃائي ويهي ٿي. تنهنڪري جيتوڻيڪ انهن سرشتن جا باني ڪيترين ڳالهين ۾ انقلابي هئا ته به سندن پوئلڳن ۽ مريدن سدائين مردار ۽ رجعت پرست ثولا ٺاهيا. هو پورهيت طبقي جي ترقيءَ ڏانهن ويندڙ تاريخي واڌاري جي مقابلي ۾ پنهنجي استادن جي اصلوڪن نظرين کي چهٽا پيا آهن. تنهن ڪري هو لڳاتار اها ڪوشس ڪندا رهيا آهن ته طبقاتي جدوجهد مان ساهه پساهه ڪڍيو وڃي ۽ طبقاتي دشمني ختم ڪئي وڃي. هو اڃا تائين اهي خواب پيا لهن ته تجربا ڪري ڪري، ڪنهن ڏينهن وڃي سماجي خيالي جنت تائين پهچنداسين، جهڙوڪ: (چارلر فوريئر جي رٿا موجب ٺاهيل سوشلسٽ بيٺڪ، فيلينس تيئرس، (اوون جون مثالي ڪميونسٽ انجمنون) “گهرو بيٺڪون” (ڪابي جا خيالن ۾ بنايل ننڍڙا ڪميونسٽ بهشت) “ننڍڙا ڪارخانا” وغيره. انهن خيالي محلن اڏڻ لاءِ هنن کي هميشه سرمائيدار طبقي جي همدردين کي جاڳائڻو پوي ٿو ۽ کانئن خيراتون پنڻيون پون ٿيون. تان جي اهي آهستي آهستي وڃيو انهن مردار رجعت پرست سوشلسٽن جي لسٽ ۾ داخل ٿين جن جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون. هنن ۽ هُنن ۾ فرق رڳو اهو هوندو آهي جو خيالي سوشلسٽ مردار سوشلسٽن کان وڌيڪ منظم نموني عملي پُلاءُ پچائيندا آهن ۽ کين پنهنجي سماجي سائنس جي ڪرامتن تي انهن کان وڌيڪ چريائي ۽ وهم وارو ايمان هوندو آهي.تنهن ڪري پورهيت طبقي طرفان جيڪي به سياسي قدم کنيا ويندا آهن، تن جي هو مخالفت ڪندا آهن. ڇو ته هو سمجهندا آهن ته اهڙا قدم فقط اهو ماڻهو کڻندو آهي جنهن کي سندن نون آسماني ڪتابن تي ايمان نه هوندو.
انگلينڊ ۾ اوون جا پوئلڳ ۽ فرانس ۾ فوريئر جا پوئلڳ چارٽسٽن ۽ “ريفارمس” اخبار جي پوئلڳن جي مخالف ڪن ٿا.