• سرمائيدار (بورجوا) ۽ پورهيت (پرولتاري)
Borgeois and Proletarains
هن وقت تائين جيڪي به سماج وجود آيا آهن تن جي تاريخ ** حقيقت ۾ ڌار ڌار طبقن جي وچ ۾ هليل طبقيوار ڪشمڪش ۽ ويڙهه جي تاريخ آهي. سمورا پيڙيندڙ (Opperesser) ۽ پيڙيل (Opperessed) طبقا هميشه هڪ ٻئي خلاف وڙهندا رهيا آهن.
• *بورجوا مان مراد آهي هن دور جا اهي سرمائيدار، جي سماجي پيداوار جي ذريعن جا مالڪ آهن ۽ مزوريءَ تي مزوري رکن ٿا. پرولتاري مزوريءَ تي ڪم ڪندڙ مزورن جو اهو طبقو آهي جن کي پيدائش جو پنهنجو ڪو به ذريعو ناهي ۽ جيئري رهڻ لاءِ پنهنجي محنت واري سگهه وڪڻڻ تي مجبور ٿين ٿا.
• ** تاريخ مان مراد آهي سموري لکيل تاريخ 1874ع تائين، سماج جي آڳاٽي تاريخ جو احوال يعني لکيل تاريخ کان اڳ جي دور واري سماجي جوڙجڪ بابت احوال اڃا اڻ ڄاتل هو. هاڪسٿلن(Hoxthasen) ڏيکاريو ته روس ۾ زمين تي گڏيل مالڪي هوندي هئي ۽ مارر(Maurer) ان کي اهڙي سماجي پيڙهه ثابت ڪيو، جنهن تان تاريخ جا سمورا ٽيوٽانڪ(Teutonic) نسل اسريا، پوءِ هوريان هوريان “ڳوٺاڻيون جماعتون” (Village communities) ٺهيون، جي هندستان کان آئرلينڊ تائين، جتي ڪٿي آڳاٽيون سماجي ايڪايون ٿي پيون. مارگن (Margan) ذاتين ۽ سندن قبيلي سان لاڳاپي بابت زبردست ڪتاب لکي، ان اوئلي ڪميونسٽ سماج جي اندروني مفصل تنظيم کي کولي پڌرو ڪيو. انهن اوائلي جماعتن جي خاتمي کان پوءِ سماج موجوده مختلف طبقن ۾ ورهائجي ويو. خاتمي جي ان عمل کي مون پنهنجي ڪتاب “ڪُٽنب، ذاتي ملڪيت ۽ حڪومت سان شروعات” (The origin of the family, private property and the state) ۾ پڌرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. (فريڊرڪ اينجلس)
جهڙوڪ؛ هڪڙي پاسي آزاد ماڻهو ته ٻئي پاسي ٻانها، هڪڙي پاسي امير ته ٻئي پاسي غريب، هڪڙي پاسي جاگيردار ته ٻئي پاسي غلام هاري، هڪڙي پاسي استاد ڪاريگر ته ٻئي پاسي سندن ٻالڪا. سندن وچ ۾ ويڙهه لڳاتار هلندي رهي آهي، ڪڏهن ڳجهي ته ڪڏهن پڌري. ان ويڙهه جي ڪري هر دفعي يا ته ڪڏهن سماج ڊهي پٽ پئي وري نئين انقلابي نموني ٻيهر اڏيو آهي يا وري ڪڏهن مقابلو ڪندڙ پاڻ ۾ وڙهي ناس ٿي ويندا آهن.
تاريخ جي اوائلي دور ۾ اسان کي ذري گهٽ هر هنڌ، سماج منجهيل نموني ڌار ڌار درجن ۾ ورهايل نظر اچي ٿو. ان دور ۾ اسان کي سماجي رتبي جا اڪيچار هيٺانهان ۽ مٿانهان ڏاڪا نظر اچن ٿا. قديم روم ۾ اسان کي امي، ويڙهو سردار، مسڪين پورهيت ۽ ٻانها نظر اچن ٿا. وچين دور ۾ جاگيردار، وڏيرا، ڪاريگر، گھرڙيا، ٻالڪا، غلام ۽ راهڪ هاري ملن ٿا. انهن سڀني طبقن اندر هر هڪ ۾ گهڻو ڪري ٻيا هيٺانهان درجا ۽ ڏاڪا آهن.
هاڻوڪو سرمائيدار سماج، جو جاگيرداري ۽ وڏيرڪي (Feudal) سماج جي کنڊرن مان ڦٽي نڪتو آهي سو به طبقيوا ر دشمنين کي ختم ڪري نه سگهيو آهي. ان فقط ايترو ڪيو آهي جو اڳين جي جاءِ تي نوان طبقا پيدا ڪيا اٿس. جدوجهد جي پراڻن طريقن جي جاءِ تي نوان طريقا پيدا ڪيا اٿس. اسان جي دور جي يعني سرمائيداري دور جي هڪڙي خاصيت البت نرالي آهي . هن طبقاتي دشمنين کي وڌيڪ ۽ سولو ڪري ڇڏيو آهي. سماج هوريان هوريان ٻن وڏين مخالف ڌرين ۾، ٻن وڏن طبقن ۾ ورهائجي رهيو آهي. اهي مخالف ڌريون ۽ طبقا سنوان سڌا هڪ ٻئي جي مخالفت ۾ کڙا ٿيا بيٺا آهن؛ اهي آهن سرمائيدار ۽ پورهيت.
وچين دور جي غلام راهڪ هارين جي طبقي مان شروعاتي شهرن وارا پروانيدار شهري پيدا ٿيا ۽ انهن پروانيدار شهرين مان سرمائيدارن جو پهريون جزو اُسريو.
آمريڪا جي لڀجڻ ۽ “ ڪئپ آف گڊ هوپ” واري رستي نڪرڻ ڪري اسرندڙ سرمائيدارن جي ڦهلاءٌ لاءِ نئون ميدان تيا ر ٿيو. ولايتي مال جي کپت لاءِ اوڀر هندستان ۽ چين ۾ مارڪيٽن جي هٿ اچڻ، آمريڪا جي والارجڻ ، بيـٺڪن سان واپار ۽ مٽا سٽا جي وسيلن ۾ وڪري لاءِ تيار ٿيل مال ۾ عام واڌاري ٿيڻ، انهن سڀني ڳالهين واپار، جهازراني ۽ صنعت کي اهڙو زور وٺرايو جو اڳ ڪو سوچي به نه سگهي ها. اهڙي ريت جهرندڙ جاگيرداري سماج جي انقلابي جزن يعني اسرندڙ سرمائيدارن کي تمام تڪڙي واڌ ملي.
ڪارخانن جو جاگيرداري سرشتو، جنهن ۾ صنعتي پيداوار تي ڪاريگرن جي جماعت (Guilds) جي هڪ هٽي هوندي هئي. سو مال جي کپت جي نون مارڪيٽن جي وڌندڙ گهُرن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪافي نه رهيو. ان ڪري ان جي جاءِ تي ڪارخانيداري(Manufacturing) سرشتو پيدا ٿيو. وچين طبقي جي ڪارخاني وارن هر هنڌ استاد ڪاريگرن ( Guild Masters) کي ڌڪي پاسيرو ڪري ڇڏيو.
ٻي طرف وري ڪاريگرن جي مختلف جماعتن پاڻ ۾ جيڪا ڌار ڌار ڪمن جي ورهاست ڪئي ٿي. تنهن جي جاءِ وچين طبقي جي ڪارخانيدارن ورتي. جن هر هڪ ڪارخاني اندر ڪم جي نئين ورڇ ڪري ڇڏي.
ان وچ ۾ مال جي کپت جا مارڪيٽ ۽ ڏيساور وڌندا رهندا رهيا ۽ مال لاءِ گهُر به وڌندي رهي. هاڻ ته خود ڪارخانا به ان کي منهن نه ٿي ڏيئي سگهيا. ان کان پوءِ ٻاڦ (Steam) ۽ مشين، صنعتي پيداوار ۾ انقلاب آڻي ڇڏيا. ڪارخانن جي جاءِ هاڻوڪين وڏين ۽ ڳرين صنعتن ورتي ۽ وچين طبقي جي ڪارخانيدارن جي گادي وري صنعتي ڪروڙ پتين ۽ صنعتي فوج جي مهندارن يعني اڄ جي سرمائيدارن والاري.
اڄوڪي صنعت عالمي منڊيءَ (World Market) کي جنم ڏنو. يعني سڄي دُنيا کپت جي مارڪيٽ بنجي وئي. ان لاءِ آمريڪا جو لڀجڻ جو پهريون رستو جهازراني ۽ خشڪي جي آمدرفت جي وسيلن ۾ به زبردست واڌارو آندو آهي. انهن واڌارن وري موٽ ۾صنعت ۾ به زبردست واڌارو آندو. جيئن جيئن واپار جهازراني ۽ ريلوائيءَ ۾ واڌارو آيو آهي، تيئن تيئن سرمائيدارن به اوتري ترقي ڪئي . هنن سرمايو (Capital) وڌايو ۽ وچولي زماني کان اسان جي زماني کي جيڪي طبقا ورثي ۾ مليا هئا. تن کي ڌڪي پوئتي هٽائي ڇڏيائون.
اُنهيءَ سان اسين ڏسي سگهون ٿا ته ڪيئن نه خود هاڻوڪو سرمائيدار طبقو ترقيءَ جي هڪ لمبي سلسلي جو ۽ پيداوار ۽ مٽا سٽا جي طريقن ۾ لڳاتار انقلابن جو پيدا ڪيل آهي.
سرمائيدار طبقي جيئن جيئن ترقي ڪئي، تيئن تيئن هو سياسي ميدان ۾ به اڳتي وڌيو. جاگيرداري سماج ۾ هو هڪ پيڙهيل طبقو هيو. وچين دور جي اُسرندڙ شهر يعني (Commune) * ۾ سرمائيدار هٿيار بند ۽ خود مختيار جماعت هُئا. ڪٿي هُو “ آزاد شهري رعيتي راڄ” هُئا. (جيئن اٽلي ۽ جرمني ۾) ته ڪٿي هو بادشاهه جي ڍل ڀريندڙ ٽيون طبقو(Third State) هُئا (جيئن فرانس ۾) ان بعد جڏهن ڪارخانيداريءَ باقائدي زور ورتو، تڏهن هو ڪٿي ڪنهن اڌ جاگير بادشاهه يا ڪٿي ڪٿي وري ڪنهن آپيشاهه بادشاهه جا حامي ۽ پشت پناهه بنجي جاگيردارن ۽ اميرن جي مخالفت ڪندا هئا. حقيقت ۾ ان زماني ۾ جيڪي به وڏيون بادشاهيون قائم ٿيون. تن جي پيڙهه جا پٿر سرمائيدار ئي هُئا. آخرڪار اڄوڪي صنعت ۽ سڄي جهان جي مارڪيٽ قائم ٿيڻ کان پوءِ، سرمائيدار طبقو، اڄوڪي مارڪيٽ
• ڪميون فرانس ۾ انهن نون اڀرندڙ شهرن کي تنهن وقت ڪوٺيو ويندو هو، جڏهن هنن اڃا جاگيرداري نوابن سان سياسي حقن حاصل ڪرڻ لاءِ جنگ جوٽي “ٽين رياست” (Third State) نالي مڪاني خود حڪومت قائم نه ڪئي هئي. اٽلي ۽ فرانس ۾ جاگيردارن کان مڪاني خود حڪومت جي حق ماڻن بعد شهري جماعتن کان اهو نالو ڏنو ويو.
قائم ٿيڻ کان پوءِ، سرمائيدار طبقو اڄوڪي چونڊيل حڪومت جو اڪيلو مالڪ بنجي ويو.
اڄوڪي حڪومت جي وزارت حقيقت ۾ رُڳو سموري سرمائيدار طبقي جو عام ڪاروبار سنڀاليندڙ ۽ هلائيندڙ ڪميٽي آهي، ٻيو ڪجهه به ناهي.
پر سرمائيدار طبقي، تاريخي خيال کان، هڪ تمام انقلابي پارٽ ۽ ڪردار ادا ڪيو آهي،
سرمائيدار طبقو جتي طاقت ۾ آيو آهي، اتي ان جاگيردار، قبائلي ۽ راڄوڻي لاڳاپن کي ختم ڪري ڇڏيو آهي. هن بي رحميءَ سان انهن رنگين جاگيرداري ۽ وڏيرڪن سماجي ٻنڌڻن کي پرزا پرزا ڪري ڇڏيو آهي، جن سان عام ماڻهو پنهنجي “قدرتي وڏن” سان ٻڌا پيا هوندا هُئا. ان ماڻهوءِ ماڻهوءِ جي وچ ۾ سواءِ اگهاڙي خوف ۽ لالچ، بي رحمي ۾ “روڪڙي ڏيتي ليتي” جي ٻيو ڪو به لاڳاپو ڪونه ڇڏيو آهي. اڳي ماڻهو جنهن مذهبي جوش، جذبي، سورهيائي جا شوقين ۽ کوکلين همدردين سان جذبن پُٺيان چريا هوندا هُئا، اُنهن ڳالهين کي سرمائيدارن هڻي پنهنجي لالچ جي برف جهڙي ٺريل پاڻي ۾ غرق ڪري ڇڏيو آهي.
هنن ذاتي قابليت کي هڻي بازار ۾ وٺڻ ۽ وڪڻڻ جهڙو مال بنائي ڇڏيو آهي. گهڻين اٽل ۽ مڃيل سڃيل آزادين جي جاءِ تي هنن هڪڙي اڪيلي ناحقي آزادي کڙي ڪئي آهي. يعني آزاد واپار جي آزادي کڙي ڪئي آهي. مطلب ته هيستائين جيڪا ڦرلٽ مذهبي ۽ سياسي وهمن ۽ خوش فهمين جي پڙدي ۾ پئي ٿي. تنهن جي جاءِ تي هنن سڌي سنئين ۽ کلي کلائي بي حيا ۽ حيواني ڦرلٽ قائم ڪئي آهي.
هن کان اڳ ڪيترين ڪرتين ۽ ڌنڌن وارن ماڻهن کي ماڻهو عزت جي نگاهه سان ڏسندا هئا. پر سرمائيداري سندن اها عزت واري پڳ لاهي ڦٽي ڪري ڇڏي آهي. هن ڊاڪٽرن، وڪيلن، پادرين، شاعرن، سائنسدانن کي پنهنجو مزوريءَ تي ڪم ڪندڙ پورهيت (Wage labor) بنائي ڇڏيو آهي .
سرمائيداري گهر جي عيال ۽ ڪٽنب تان جذبات جو پردو لاهي ڇڏيو آهي ۽ رت جي ماٽي کي هڻي رڳو پئسي جي ماٽي بنائي ڇڏيو. تاريخ جي وچئين دور ۾ مڙسيءَ جو وسيع ڏيک ڏنو ويندو هو. مردار خيالن جا ماڻهو ان ڳالهه جي ساراهه مان ڍاپندا ئي ڪين آهن پر سرمائيداري ثابت ڪري ڏيکاريو ته اهو زور مُڙسيءَ جو ڏيک ان دور جي تصوير جو فتح هڪ پاسو هو. ان جو ٻيو لازمي پاسو نڪمائي ۽سستي سرمائيداري پهريون ڀيرو ثابت ڪري ڏيکاريو ته ماڻهو جي محنت ڇا ڇا ڪري سگهي ٿي. ان اهڙا عجيب ڪارناما ڪري ڏيکاريا آهن جن آڏو اڳوڻين زماني جا حيرت ۾ وجهندڙ جهڙوڪ؛ مصر جا مخروطي منارا (اهرام Pyramid) ۽ رومي واهه، گوٿ قوم جون ٺاهيل (Gohis) ديوليون ڪجهه به ناهن. ان ايڏيون ڪاهون ۽ چڙهايون ڪيون آهن، جن آڏو قومن جون آڳاٽيون صليبي جنگيون (Crusads) ڄڻ ڪجهه به نه هيون.
سرمائيدار طبقي کي هر وقت پيداوار جي اوزارن ۾ انقلاب آڻڻو ۽ انهن کي بدلائيندو رهڻو پوي ٿو. اوزارن ۾ انقلاب آڻي هو پيداوار جي ڌاتن ۾ به انقلاب آڻيندو رهي ٿو. انهن سان گڏ وري ٻين سمورن سماجي ناتن ۾ لڳاتار انقلاب آڻڻو پويس ٿو انهن انقلابي ڦيرين گھيرين کان سواءِ هو جيئرو رهي نٿو سگهي. ان جي ابتڙ آڳاٽن صنعتي طبقن جي جيئري رهڻ لاءِ سڀ کان پهرين ضرورت اها هُئي ته هو پيداوار جي پراڻن طريقن کي جيئن جو تيئن بنا ڦير ڦار جي قائم رکن، پيداوار ۾ لاڳيتو انقلاب آڻيندو رهڻ، سڀني سماجي حالتن ۾ لڳاتار هنگاما کڙا ڪندو رهڻ، اهي آهن اهي ڳالهيون جن جي ڪري سرمائيداري دور تاريخ جي اڳئين سمورن دورن کان يگانو ۽ نرالو آهي. اڳونا سڀ پختا کتل ناتا، سڀ ڄمي برف لاڳاپا پنهنجن پراڻن ۽ مان جوڳن تعصبن ۽ وهمن جي لشڪر سميت ٻهارجي ويا آهن. نوان ناتا اڃا ٺهي جڙي راس ئي مس ٿين ٿا ته مدي خارج ٿيو وڃن ٿا. کهريون ۽ ٺوس ڳالهيون رجهي، ٻاڦ ٿي، غائب ٿيو وڃن. جيڪي به مقصد آهي سو ناپاڪ ٿيو وڃي. تان جو ماڻهو آخر مجبور ٿي وهمن ۽ خوابن جي دنيا نڪري پنهنجي زندگي جي حقيقتن ۽ انساني ناتن کي سالم هوش حواس سان منهن ڏيڻ لڳي ٿو. سرمائيدار کي پنهنجي پيداوار جي وڪري لاءِ هر وقت نون نون مارڪيٽن جي ڳولا ڪرڻي پوي ٿي. اها ڳولا کيس ساري ڌرتيءَ تي رلائي ۽ ڊوڙائي ٿي. هن کي هر هنڌ آستانو بنائڻو آهي. هر هنڌ کپ کوڙڻو آهي. هر هنڌ لاڳاپا رکڻا آهن.
سرمائيداري سڄي دنيا جي مارڪيٽ کي ڦري ٿي. انهي جي وسيلي هن (Production and consumption) هر ملڪ ۾ سال جي اپت ۽ کپت کي عالمي رنگ ڏنو آهي.
اڳي صنعت هر هنڌ قومي بنياد تي بيٺل هُئي. سرمائيدار صنعت جي پيرن هيٺيان اهو قومي تڏو ڪڍي ورتو آهي ۽ رجعت پرستن کي ڪاوڙائي وڌو اٿس. سڀ پراڻيون قائم ٿيل قومي صنعتون يا ته تباهه ٿي ويون آهن يا روز بروز تباهه ٿي رهيون آهن. انهن جو تڏو نيون صنعتون ٽپي رهيون آهن. انهن نين صنعتن قائم ڪرڻ کانسواءِ ڪا به سڌريل قوم جيئري رهي نٿي سگهي. اهي صنعتون پنهنجي ملڪ جي ڪچي مال بجاءِ ڏوارنهن ڏيساورن جو ڪچو مال واپرائين ٿيون. سندس اپت جي کپت نه رڳو پنهنجي ملڪ ۾ ٿئي ٿي، پر دنيا جي هر حصي ۾ ٿئي ٿي. اڳي جن پراڻين گهرجن جي پورائي ملڪي پيداوار مان ٿي ويندي هئي، تن جي جاءِ تي نيون گهرجون پيدا ٿي رهيون آهن. انهن جي پورائي ڏورانهن ملڪن ۽ علائقن ۾ پيدا ٿيل مال ٿئي ٿي. سرمائيداري دور کان اڳي پورا ۽ پنهنجي حال تي مست هوندا هئا. هاڻ اها ڳالهه ڪانهي. هاڻي هر ڏس ۾ ڏي وٺ ٿي رهي آهي. سڄي دنيا جون قومون هڪ ٻئي جون محتاج ٿي رهيون آهن. اها حالت مادي (Material) پيداوار ۾ به آهي ته ذهني (Intellctual) پيداوار ۾ به آهي. ڌار ڌار قومن جيڪي ذهني جوڙون ۽ جنسار ڪيا آهن، سي سڀني قومن جي گڏيل ملڪيت ٿي پيون آهن. هاڻي قومن لاءِ فقط پنهنجي ڳالهه جو عاشق ٿيڻ ۽ تنگ نظري ڪرڻ، روز بروز وڌيڪ ناممڪن ٿيندو وڃي. اڪيچار قومي ۽ مقامي ادبن مان گڏيل يڪو ۽ عالمگير ادب پيدا ٿي رهيو آهي.
سرمائيدار پيداوار جي اوزارن ۾ تمام تڪڙي واڌ آڻي، آمدرفت جا بيحد آسان طريقا پيدا ڪري، سڀني قومن، ويندي انتهائي جهنگلي قومن کي تهذيب جي دائري ۾ آڻي رهيا آهن ۽ سندس جنسن جو سستو اگهه اهو توبخانو آهي، جيڪو ڌار ڌار ملڪن جي وچ ۾ جيڪي به شاهي ديوارون کڙيون ڪيل آهن، تن کي اُڏائي ٿو ڇڏي. سرمائيدار سڀني قومن کي مجبور ٿا ڪن ته پنهنجي بقا لاءِ پيداوار جا سرمائيدار طريقا اختيار ڪن. هو سڀني قومن کي مجبور ٿا ڪن ته سندس نام نهاد “تهذيب” اختيار ڪن. يعني خود سرمائيدار ٿين. مطلب ته سرمائيدار سڄي دنيا کي پنهنجي مهانڊي جهڙو ٺاهي ٿي.
سرمائيدارن ٻهراڙي کي شهرن جو زيردست بنايو آهي. هنن اٿاهه شهر اڏايا آهن. ٻهراڙي جي ڀيٽ ۾ شهري آبادي وڌائي آهي اهڙي ريت آبادي جي چڱي چوکي حصي کي ٻهراڙين جي ڇسي زندگي کان ڇوٽڪارو ڏيکاريندو آهي. هن جهڙي ريت ٻهراڙين کي شهرن جو محتاج بنايو آهي، اهڙي ريت هنن اڻ سڌريل ۽ پُٺتي پيل ملڪن کي وري سڌريل ملڪن جي طابع بنايو آهي. هنن هارين جي ملڪن کي سرمائيدارن جي ملڪن جو زيردست ڪيو آهي ۽ دنيا جي اوڀر کي اولهه جو زيردست بنايو آهي.
اڳي سڄي دنيا جي انسان آبادي، پيداوار جا وسيلا ۽ ملڪيت پري پري ٽڙيا پکڙيا پيا هُئا. سرمائيداري انهن جي اها ٽڙيل پکڙيل ۽ دوري جي حالت ختم ڪري رهي آهي. هن عام انساني آبادي کي ڪٺو ڪيو آهي. هن پيداوار جي وسيلن کي هڪ هنڌ گڏ ڪيو آهي ۽ ملڪيت ٿورن ماڻهن جي هٿن ۾ ڪٺي ڪئي آهي. انهن جو لازمي نتيجو اهو نڪتو جو سياسي طاقت به هڪڙي هنڌ ڪٺي ٿي وئي. اُهي صوبا ۽ پرڳڻا جيڪي يا ته آزاد هئا يا ته وري نالي ماتر پاڻ ۾ هڏ هئا، جن جا مفاد الڳ، سرڪاريون الڳ، قانون الڳ ۽ ڍلين جا رستا الڳ هئا، سي ڳنڍجي سنڍجي يڪي هڪڙي قوم بنجي پيا. هاڻ ان قوم جي سرڪار هڪڙي، قانون هڪڙو، قومي طبقاتي مفاد هڪڙو، سرحد هڪڙي ۽ محصولي سرشتو هڪڙو بنجي ويو آهي.
آڳاٽين سمورن انساني نسلن جي پيداواري قوتون پيدا ڪيون، سرمائيداري ۽ پنهنجن جي هڪ سو سالن جي ٿوري ايامڪاري ۽ انهن کان ڪئين ڀيرا وڌيڪ اٿاهه ۽ زبردست پيداواري قوتون پيدا ڪيون آهن. (سرمائيداري دور ۾) فطرت جون قوتون ماڻهو جون زبردست ٿيون آهن. مشنري پيدا ٿي آهي. علم ڪيميا کي صنعت ۽ زراعت لاءِ ڪتب آندو ويو آهي. آگبوٽ، ريلوايون، ٽيليگراف ايجاد ٿيا آهن. سڄن سارن کنڊن کي صاف ڪري آبادي لاءِ تيار ڪيو ويو آهي. درياهه مان واهه ڪڍيا ويا آهن. ڄڻ ڪنهن جادو جي زور سان ڌرتيءَ جي پيٽ کي چيري وڍيون انساني آباديون پيدا ڪيون ويون آهن. اڳ هڪڙي صدي جا خواب خيال ۾ به اها ڳالهه هئي ته سماجي پورهئي جي هنج ۾ ههڙيون زبردست پيداواري قوتون سُتل هيون؟
انهي مان اسين ڏسي ٿا ته پيداوار ۽ مٽاسٽا جن وسيلن تي سرمائيدار طبقي پاڻ کي گڏيو هو اهي وڏيرڪي ۽ جاگيردار سماج ۾ ڄاوا نپنا هُئا. پيداوار ۽ مٽا سٽا جا اهي وسيلا وڌندي ويجهندي نيٺ هڪ اهڙي ڏاڪي تي اچي پهتا، جتي ملڪيت جا وڏيرڪا ۽ جاگيرداري ناتا وڌيل ويجهيل پيداواري قوتن مان وڌيڪ وقت ٺهي نٿي سگهيا. جن حالتن ۾ وڏيرڪو ۽ جاگيرداري سماج اقتصادي پيداوار ۽ مٽا سٽا ڪندو هو، سي حالتون توڙي زراعت ۽ ڪارخانن جو وڏيرڪو جاگيرداري نظام نين پيداواري قوتن سان ٽڪر کائڻ لڳو. وڏيرڪي جاگيرداري نظام جو ماحول ۽ سندس حالتون وڏيرڪي جاگيرداري دور ۾ وڌيل ويجهيل پيداواري قوتن لاءِ زنجيرون بنجي پيا. انهن زنجيرن کي سٽ ڏئي ڇنڻ لازمي ٿي پيو.اڳي ڇني توڙي ڇڏيو ويو انهن جي جاءِ تي لکيل چٽا ڀيٽي ورتي ان سان گڏ، ان سان ٺهڪندڙ سماجي دستور پيدا ٿيا ۽ سرمائيدار طبقي اقتصادي ۽ سياسي غلبو حاصل ڪري ورتو.
اهڙي قسم جي هلچل اسان جي اکين آڏو اُڀري رهي آهي. هاڻوڪو سرمائيدار سماج ۽ سندس پيداوار، مٽا سٽا، ملڪيت جا سرمائيدار لاڳاپا جن ڄڻ ڪنهن ڇو منتر سان پيداوار ۽ مٽا سٽا جا ههڙا اُجگر جيڏا وسيلا پيدا ڪري ورتا آهن، تن جي حالت اُن جي جادوگر جيان آهي، جنهن ڪنهن اسم اعظم سان جن گهرائي ورتا آهن، پر انهن کي پنهنجي وس ۾ نٿو رکي سگهجي. سرمائيدار طبقو فقط تڏهن قائم رهي سگهي ٿو ۽ راڄ ڪتي سگهي ٿو، جڏهن پيداوار ۽ ملڪيت جون هاڻوڪيون سرمائيدار حالتون موجود هجن. ڪيترن ورهين کان صنعت ۽ واپار جي تاريخ حقيقت ۾ آهي. اُتي پيداوار جي اڄوڪين سرمائيدار حالتن ۽ سرمائيدار ملڪيتي قوتن جي بغاوت جي تاريخ. ان باري ۾ رڳو واپاري گهوٽالن جو ذڪر ئي ڪافي ٿيندو. اهي گھوٽالا ٿورو ٿورو عرصو رکي وري وري ايندا آهن ۽ ساري سرمائيدار هستي کي نت نون جوکن ۽ امتحانن ۾ وجهي ڇڏيندا آهن. انهن گھوٽالن ۾ وقت بوقت نه رڳو نئين پيداوار جو وڏو حصو زيان ٿي ويندو آهي.پر اڳين پيداواري قوتن جو به چڱو چوکو حصو هوريان هوريان ناس ٿيو وڃي. انهن گھوٽالن ۾ هڪڙي وبا اچيو منهن ڪڍي، جنهن جي ڳالهه ٻڌي اڳوڻن زمانن جا ماڻهو جيڪر ڏندين آڱريون ڏين ها. اها وبا هوندي آهي حد کان وڌيڪ پيداوار جي وبا. سماج اوچتو پاڻ کي ڏسندو آهي ته ٿوري وقت لاءِ ڌڪجي وڃي، قديم ۽ پراڻي وحشانيت جي دور ۾ ڪريو آهيان. اها حالت ڏسي ماڻهو ڀائيندو ته ڪئين ڏڪار يا عالمي جنگ جي تباهي سڀني گذر معاش جي وسيلن ملڻ جو رستو ڪاٽي ڇڏيو آهي. ڪارخانا ۽ واپار پڻ تباهه ٿي ويندا آهن. ڇو؟ ڇاڪاڻ ته تهذيب حد کان وڌي ويندي آهي. گذّر جا وسيلا حد کان گهڻا ٿي ويندا آهن. ڪارخانا ۽ واپار اجايا گهڻا ٿي پوندا آهن. سماج جي وس ۾ جيڪي پيداواري قوتون هونديون آهن، سي سرمائيدار طبقي جي ملڪيت ٺاهڻ لاءِ سازگار حالتون گهربل آهن تن کي وڌائڻ، ويجهائڻ لاءِ پڙ ڪڍي بيهنديون آهن. سرمائيدار ملڪيت وڌائڻ لاءِ جن حالتن جو هجڻ ضروري آهي، سي حالتون پيداواري قوتن جي پيرن ۾ ڄڻ زنجيرون ٿيو پون. گهوٽالي واري زماني ۾ پيداواري قوتون سرمائيدار ملڪيت لاءِ فائدي وارين حالتن تي غالب پئجي وينديون آهن ۽ سندي زنجيرن کي ٽڪرا ٽڪر ڪري سموري سرمائيدار سماج ۾ افراتفري ڦهلائي، سرمائيدار ملڪيت کي خطري ۾ وجهي ڇڏينديون آهن. سرمائيدار سماج جون حالتون تمام تنگ ۽ سوڙهيون آهن. انهن جي گهيري اندر جيڪا دولت پيدا ٿئي ٿي سا ايتري ته گهڻي هوندي آهي جو اها تنگ ڪارب ۾ ماپجي نه سگهندي آهي. سرمائيدار طبقو ڀلا ڪيئن منهن ڏيندو آهي ؟ اُهو هيئن ڪندو آهي جو هڪڙي پاسي پيداوار ڪندڙ قوتن مان ڳچ جيتريون قوتون هٿ وٺي ناس ڪري ڇڏيندو آهي. ٻئي پاسي پنهنجي مال جي کپت لاءِ نوان مارڪيٽ هٿ ڪندو آهي. ٽئين پاسي اڳوڻن مارڪيٽن مان اڳي کان وڌيڪ رٿ چوسيندو آهي. اهڙيءَ طرح هو اڳي کان وڏن ۽ وڌيڪ تباهه ڪندڙ گهوٽالن لاءِ رستو صاف ڪندو آهي ۽ انهن گهوٽالن کي جن وسيلن سان منهن ڏيئي سگهجي ٿو، تن وسيلن کي کُٽائيندو آهي.
جن هٿيارن سان سرمائيدار طبقي وڏيرا شاهيءَ ۽ جاگيرداريءَ کي واڍوڙي ڪيرايو هو؛ اُهي ساڳيا هٿيار خود سرمائيدار طبقي کي سامهون ٿيندا آهن.
سرمائيدار طبقو نه رڳو هٿيار گهڙي ٿو، جن سان سندس موت اچڻو آهي. پر اُهي ماڻهو نه خلقي ٿو جيڪي انهن هٿيارن سان مٿس حملو ڪندا، يعني اڄوڪو پورهيت طبقو يا پرولتاري.
سرمائيدار طبقو يا سرمايو جيترو وڌن ٿا اوترو ئي اڄوڪو پورهيت طبقو وڌي ٿو.اڄوڪو پورهيت طبقو اُهو طبقو آهي جنهن جا ماڻهو فقط اوترو ئي وقت جيئندا آهن، جيترو وقت کين پورهيو هٿ چڙهي سگهندو آهي. اکين پورهيو فقط اوترو هٿ چڙهي سگهندو آهي، جيترو وقت سندس پورهيو سرمائي کي وڌائي سگهندو آهي. اهي پورهيت واپار جي ٻين شين وانگر بازار ۾ وٺڻ ۽ وڪڻڻ جي شيءَ آهن. هو پاڻ کي ذرو ذرو ڪري وڪڻن ٿا. هو هردم بازار جي اگهن جي لاهين، چاڙهين ۽ چٽا ڀيٽين جو شڪار آهن.
مشينري جا تمام گھڻي استعمال ڪري ۽ پورهيي جي ورڇ سبب اڄوڪن پورهيتن جي ڪم ۾ذاتي هنر ۽ قابليت جو ڪم ڪونهي. تنهن ڪري پورهيتن کي ان مان ڪوبه مزو نٿو اچي. هو مشين جو هڪڙو سادو پرزو بنجيو پوي ۽ کانئس تمام سادا، خسيس ۽ معمولي ڪم ورتا وڃن ٿا، تنهن ڪري هڪڙي پورهيت جي پيداوار جو خرچ سندس کاڌي پيتي ۽ ٻارن پيدا ڪرڻ جي خرچ جيترو مس آهي. پر بازار جي شيءَ جي قيمت ۽ پورهيي جي قيمت اوتري هوندي آهي، جيترو ان تي آيل خرچ. تنهن ڪري جيئن جيئن پورهيو وڃي اڻ وڻندڙ ٿيندو، تيئن تيئن مزوري وڃي گهٽبي. اڃان به هيئن چئجي ته جيئن جيئن مشينريءَ جو استعمال ۽ پورهيي جي ورڇ وڃن وڌندا، تيئن پورهيي جو بار وڃي وڌندو. يا ته پورهئي جو وقت وڌايو ويندو آهي يا ساڳئي وقت ۾ وڌيڪ ڪم ورتو ويندو آهي، يا مشينري جي رفتار وڌيڪ تيز ڪئي ويندي آهي.
اڄوڪي صنعت اڳوڻي استاد ڪاريگر جي ننڍڙي ڪارخاني کي بدلائي صنعتي سرمائيدار جو وڏو ڪارخانو بنائي وڌو آهي. ڪارخاني ۾ مزورن جا هجوم ڳاهٽ ٿيل هوندا آهن، انهن کي فوجي سپاهين وانگر منظم ڪيو ويندو آهي. هو ڄڻ ته صنعتي فوج جا ڇوٽا سپاهي هوندا آهن، کين آفيسرن ۽ نائڪن جي ڪم هيٺ رکيو ويندو آهي. هو نه رڳو سرمائيدار طبقي ۽ سرمائيدار سرڪار جا غلام هوندا آهن پر ساڳئي ئي وقت مشين ۽ جماندار (جمعدار) ۽ خاص ڪري ڪارخانيدار هر پل ۽ هر گھڙي کين غلام بنايو ويٺا هوندا آهن. انهن غلام بنائيندڙن جي ڊڪيٽٽرشپ جيئن جيئن کلم کُلا اعلان ڪندي آهي ته اسان جو مقصد نفعو ڪمائڻ آهي، تيئن تيئن پورهيت جي غلامي وڌيڪ خسيس قسم جي وڌيڪ نفرت جهڙي ۽ وڌيڪ ڏکوئيندڙ ٿيندي ويندي آهي.
هٿ جي پورهيي ۾ جيئن جيئن قابليت ۽ جاکوڙ جي گهرج گهٽ ٿيندي ويندي آهي يعني جيئن جيئن اڄوڪي صنعت وڌندي ويندي آهي، تيئن تيئن مرد ن جي پورهيي جي جاءِ عورتن جو پورهيو وٺندو آهي. عمر جو فرق ۽ مرد زال جو تفاوت پورهيت طبقي لاءِ پوءِ ڪا به سماجي اهميت ڪانه رکندو آهي، سڀ پورهيت پورهيي جا اوزار ٿي ويندا آهن. ڪي سستا ته ڪا مهانگا.
پورهيت کي ڪارخاني وارو نپوڙيو اڃا مس بس ڪري ۽ پورهيت مزدوري وٺيو دنگ مس ڪري ته سرمائيدار طبقي جا ٻيا لشڪر مٿس چڙهيو وڃن جهڙوڪ؛ جا ءِ جي مسواڙ وٺڻ وارا دُڪاندار ۽ وياج خور وغيره. وچين طبقي جي هيٺين خانن وارا ماڻهو جهڙوڪ؛ ننڍا واپاري، دڪاندار پوڙها ٿي ويل ننڍڙا واپاري، ڪاريگر، آبادگار به آهستي آهستي ڪريو وڃيو پورهيت طبقي ۾ گڏجن. ان جو هڪڙو سبب اهو هوندو آهي ته جنهن پئماني تي اڄوڪيون صنعتون ۽ ڪارخانا هلن ٿا ته اُن پئماني جي ڪاروبار لاءِ هنن جي ٿورڙي موڙي پوري نه پوندي آهي يا وري پيداوار جي اڄوڪين نون نمونن ڪري سندن خاص هنر ۽ قابليت بيڪار ۽ اجايا ٿي پوندا آهن. انهن سببن جي ڪري اڄوڪو پورهيت طبقو ملڪ جي آبادي جي سمورن طبقن مان ڀرتي ٿيندو آهي.
پورهيت طبقو واڌاري جي ڪيترن ئي منزلن مان لنگهندو آهي. جڏهن اهو ٻالپڻ ۾ هوندو آهي تڏهن کان وٺي سندس سرمائيدار طبقي سان جدوجهد ۽ زورآزمائي شروع ٿي ويندي آهي. پهريائين پهريائين هرڪو مزور پنهنجي ليکي اڪيلي سر مقابلو ڪندو آهي. پوءِ هڪڙي ڪارخاني جا سڀ مزور گڏجي مقابلو ڪندا آهن. تنهن کان پوءِ هڪڙي هنڌ يا بستيءِ ۾ ساڳيو ڪم ڪندڙ مزور گڏجي ان سرمائيدار سان مقابلو ڪندا آهن؛ جيڪو سڌيءَ طرح کين پيڙهي ۽ ڦري لُٽي ٿو. هو اُهي حملا سرمائيدار پيداوار جي اوزارن تي ڪندا آهن. هو ٻاهران آندل اُهي شيون ناس ڪندا آهن جي سندن پورهيي سان مقابلو ڪنديون آهن. هو مشينريءِ جا پرزا ٽوڙيندا آهن. ڪارخانن کي باهيون ڏيندا آهن. هو چاهيندا آهن ته اڳواڻي دور ۾ مزور جو جيڪو مرتبو هو سو زبردستي وري قائم ڪريون.
هن ڏاڪي تي مزور سڄي ملڪ ۾ ٽڙيل پکڙيل هجوم وانگر هوندا آهن. کين پنهنجي ڳالهه چٽيءِ طرح ڪرڻ نه ايندي آهي. سندن پاڻ ۾ چٽا ڀيٽي هوندي آهي. تنهن ڪري هو ٽُڪر ٽڪر ٿيل هوندا آهن. جي ڪٿي ڪٿي هو گڏجي سڏجي يڪا ٽولا تيار ڪندا آهن ته اُن جو سبب به اهو نه هوندو آهي ته ڪو هو ڪوشش وٺي پاڻ ۾ ٻڌي ٿا ڪن. ان جو ڪارڻ اهو هوندو آهي جو سرمائيدار پنهنجا سياسي مطلب حاصل ڪرڻ لاءِ سڄي پورهيت طبقي کي حرڪت ۾ آڻڻ لاءِ مجبور ٿيندو آهي ۽ اُن وقت تائين هو ائين ڪري سگهندو آهي.تنهنڪري مزور ان منزل تي پنهنجي دشمن سان نه وڙهندا آهن. پر پنهنجي دشمنن جي دشمنن سان، يعني آپيشاهي ڪندڙ بادشاهن، زمينداران، جاگيردارنم غير جانبدار دولتمندن ۽ ڇوٽي وچين طبقي وارن سان وڙهندا آهن. اهڙيءِ ريت سموري تاريخي تحريڪ سرمائيدارن جي مٺ ۾ اچي ويندي آهي. اُن وقت تائين جيڪا فتح حاصل ڪئي ويندي آهي سا سرمائيدارن جي فتح هوندي آهي. پر جڏهن ڪارخانا وڌندا آهن تڏهن نه رڳو پورهيتن جو تعداد وڌي ويندو آهي پر هو وڏي تعداد ۾ هڪ هنڌ ڪٺا به ٿي ويندا آهن. پورهيت طبقو وڌندو آهي ۽ کيس پنهنجي طاقت جو وڌيڪ احساس ٿيندو آهي. جيئن جيئن مشينري پورهيي جا سمورا فرق ميساريندي ويندي آهي ۽ ذري گھٽ هر هنڌ مزوريءِ جا اگهه گهٽائي هڪ جهڙا هيٺ ڪري ڇڏيندي آهي، تيئن تيئن پورهيت طبقي اندر پورهيتن طبقي اندر پورهيتن جا جيڪي ڌار ڌار مفاد هوندا آهن ۽ جياپي جون جيڪي ڌار ڌار حالتون هونديون آهن.، سي ڦري گهري هڪ جهڙيون ٿي وينديون آهن. جڏهن سرمائيدار طبقي ۾ چٽا ڀيٽي وڌندي آهي ۽ واپاري گهوٽالا پيدا ٿيندا آهن، تڏهن مزدورن جي مزوريءِ ۾ چاڙهه ۽ لاٿ اچي ويندي آهي. مشينري روز روز ويندي آهي. وڌيڪ سُٺي ٿيندي ۽ وڌندي ويجهندي. تنهن ڪري پورهيتن جو گذران روز بروز ويندو آهي، وڌيڪ خطري ۾ پوندو. اڳي جو ڪنهن هڪڙي مزور ۽ هڪڙي سرمائيدار وچ ۾ ٽڪر هوندو هو سو ڦري ٻن طبقن جي وچ ۾ ٽڪر بنجي پوندو آهي. تنهن کان پوءِ پورهيت سرمائيدار طبقي جي برخلاف ٽولا(Trade Union) ٺاهيندا آهن، هو مزوريون وڌائڻ لاءِ پاڻ ملي مٺ ٿيندا آهن. هو ڪڏهن ڪڏهن سرمائيدار طبقن خلاف بغاوتون ڪرڻ جو اڳواٽ بندوبست ڪرڻ لاءِ دائمي جماعتون ٺاهيندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن اُنهن مقابلن مان فساد ٿي پوندا آهن، پورهيت ڪڏهن ڪامياب به ٿيندا آهن پر رڳو ٿوري وقت لاءِ انهن لڙاين مان اصلي فائدو اهو ٿيندو آهي جو سندن ٻڌي ويندي آهي وڌندي. نه ته هونئن جيڪي ترت فائدا ٿيندا آهن، تن جي خاص اهميت نه هوندي آهي، پورهيتن جي ٻڌيءِ کي وڌڻ ۾ انهيءِ مان به مدد ملندي آهي جو هاڻوڪي صنعت ۽ ڪارخانن هڪ ٻئي سان لهه وچڙ ۾ اچڻ جا وڌيڪ سُٺا وسيلا پيدا ڪيا آهن. اهي ڌار ڌار جڳهين جي مزورن کي آسانيءِ سان لهه وچڙ ۾ آڻين ٿا. ملڪ ۾ گهڻائي مڪاني مقابلا پيا ٿيندا آهن. انهن کي هڪڙي مرڪز تي ڪـٺو ڪرڻ ۽ ان کي يڪي قومي پيماني تي طبقي ٽڪر بنائڻ لاءِ انهن وسيلن جي گهرج هُئي. هر طبقاتي لڙائي سياسي لڙائي آهي. جنهن ٻڌيءِ قائم ڪرڻ لاءِ وچين زماني شهرين پنهنجي جڏين سڏين سڙڪن وسيلي ڪوشش ڪئي ۽ ان ۾ صدين جون صديون لڳائي ڇڏيائون، اهي ٻڌي هن زماني جا پورهيت ريلواين جي مهربانيءِ سبب ٿورن سالن اندر ٺاهيو وٺن.
پورهيت طبقي جي حيثيت ۾ منظم ٿين ٿا ۽ ان کان پوءِ هڪ سياسي پارٽي بنجن ٿا. خود پورهيتن جي وچ ۾ چٽا ڀيٽي ٿيو پوي. ان ڪري سندن يڪي تنظيم ۽ يڪي پارٽي ٺاهڻ جي ڪم ۾ رُخنو پوي ٿو. پر اها ڳالهه ٻڌي وريو وريو اڀريو اچي ۽ هر ڀيري اڳي کان وڌيڪ طاقتور، وڌيڪ مضبوط ۽ وڌيڪ جبري ٿيو پوي. اها قانون ٺاهيندڙن کي مجبور ٿي ڪري ته هو مزورن جي فائدي وارين ڳالهين کي قبول ڪن. اهو انهي ڪري سگهي ٿو جو سرمائيدار طبقي اندر ڦيٽارو هوندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو انگلينڊ ۾ هڪڙي ڏينهن ۾ فقط ڏهه ڪلاڪ ڪم ڪرڻ جو قانون منظور ٿيو.
پراڻي سماج جي طبقن ۾ جيڪي ٽڪر هوندا آهن سي ٿلهي ليکي ڪيترين ئي ڳالهين ۾ پورهيت طبقي جو واڌارو آڻيندا آهن. پورهيت طبقو پاڻ کي سدائين لڙائيءِ ۾ رڌل ڏسندو آهي. پهريائين جاگيردار طبقي سان، پوءِ سرمائيدار طبقي جي انهن حصن سان جن جا مفاد ڪارخانن جي واڌاري کي سهي نه سگهندا آهن. ڌارين ملڪن جي سرمائيدارن سان ٽڪر ته هر دم چالو رهندو آهي. انهن لڙِاين ۾ سرمائيدار طبقو پورهيت طبقي کي منٿ ميڙ ڪرڻ ۽ کانئس ڪم وٺڻ تي مجبور ڪندو آهي. اهڙيءِ طرح هو لاچار پورهيت طبقي کي سياسي ميدان ۾ گهلي ايندو آهي. اهڙي ريت خود سرمائيدار طبقو پنهنجي سياسي ۽ عام تعليم جي هٿيارن مان ڪجهه هٿيار پورهيت طبقي کي ڏيندو آهي. مطلب ته هو پورهيت طبقي کي سرمائيدار طبقي سان وڙهڻ جا هٿيار ڏيندو آهي.
تنهن کان سواءِ اسين ڏسي چڪا آهيون ته جيئن جيئن ڪارخانن ۽ صنعت ۾ واڌ ايندي وڃي، تيئن تيئن حاڪم طبقي جا سڄا سارا ٽڪرا ڪريو اچيو پورهيت طبقي ۾ گڏجن. يا جي ٻيو نه ته به سندن وجود خطري ۾ پئجيو وڃي. اهي ٽڪرا به پورهيت طبقي کي نئين نئين روشنيءِ ۽ واڌاري جا جزا ڏين ٿا.
آخري ڳالهه ته جن ڏينهن ۾ طبقاتي جدوجهد فيصلي واري گهڙيءِ جي ويجهو اچي پهچندي آهي، تن ڏينهن ۾ حاڪم طبقي اندر يا اڃا به هيئن چئجي ته پراڻي سماج جي سموري دائري اندر ، جيڪو ڀڄڻ ڀرڻ جو سلسلو هلندو آهي سو وڌي کلي کلائي زبردستيءِ جو نمونو وٺندو آهي. ايتريقدر جو حاڪم طبقي جو هڪڙو ننڍڙو حصو پاڻ کي حاڪم طبقي کان ڇني ڌار ڪري ڇڏيندو آهي ۽ وڃي انقلابي طبقي سان ملندو آهي، جنهن جي هٿ ۾ آئينده جون واڳون هونديون آهن. جيئن اڳئين دور ۾ جاگيردار ۽ امير طبقي جو هڪڙو حصو وڃي سرمائيدار طبقي سان مليو هو، تيئن هاڻ سرمائيدار طبقي جو هڪڙِو حصو وڃيو پورهيت طبقي سان ملي. خاص ڪري نظريي جا اهي سرمائيدار ڄاڻو جيڪي پاڻ کي وڌائي ان درجي تي پهچائين ٿا، جو هو نظرياتي طرح تاريخ جي سمور يواڌاري کي سمجهي سگهن ٿا.
اڄ جيڪي به طبقا سرمائيدار طبقي جي دوبدو بيٺا آهن انهن ۾ فقط پورهيت طبقو ئي سچ پچ انقلابي طبقو آهي. ٻيا طبقا اڄوڪي دور جي صنعت جي مقابلي ۾ ڪومائجيو، ڳريو نيٺ غائب ٿيو وڃن. اڄوڪي دور جي صنعت جي خاص ۽ لازمي پيداوار آهي، پورهيت طبقو.
هيٺيون وچيون طبقو، ننڍڙا ڪارخانيدار، دڪاندار، ڪاريگر، هاري اهي سڀ سرمائيدار طبقي سان انهي ڪري لڙن ٿا جيئن وچين طبقي اندر جيڪو سندن وجود آهي، تنهن کي ناس ٿيڻ کان بچائي سگهن. اُنهي ڪري هو انقلابي ناهن. هو جيڪا صورتحال اڄ آهي، تنهن کي قائم رکڻ جي فائدي ۾ آهن. نه رُڳو ايترو، هو چاهين ٿا ته وقت جي واڳ پوئتي موٽي. هو تاريخ چڪر کي پوئتي ڦيرو ڏيڻ چاهين ٿا. جيڪڏهن هو اتفاق سان انقلابي ٿين ٿا ته رڳو انهي ڪري ته کين ڊپ آهي ته اجهو ٿا وڃيو پورهيت طبقي سان ملون. اهڙي وقت هو پنهنجي موجوده فائدن جو بچاءَ نه ڪندا آهن. پر ايندڙ مفادن جي حفاظت ڪندا آهن. هو پنهنجي طبقي جي موقف ۽ بيهڪ کان ڀڄي وڃي پورهيت طبقي جو موقف ۽ بيهڪ وٺندا آهن.
پورهيت انقلاب ٿي سگهي ٿو ته ڪن ڪن حالتن هنڌن تي پراڻي سماج جي سڀ کان هيٺين خانن طرفان اُڇلي ڦٽي ڪيل “خطرناڪ طبقي” سماجي گند ڪچري، يعني ماٺ مٺي ۾ ڪني ٿيندڙ ماڻهن جي ميڙ کي گهلي آڻي انقلابي تحريڪ سان ملائي. پر انهن جي زندگيءَ جون حالتون حقيقت ۾ اهڙيون آهن، جو هو رجعت پرست سازشين کان ڀاڙ وٺِي سندن هٿيار بنجڻ لاءِ وڌيڪ موزون آهن.
پورهيت وٽ ڪا ملڪيت ڪانهي. سندن پنهنجن ٻارن ٻچن سان جيڪي لاڳاپا آهن تن ۾ ۽ سرمائيدار ڪٽنبن جي وچ ۾ جيڪي لاڳاپا هوندا آهن، تن جي وچ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. انگلينڊ توڙِي فرانس، آمريڪي ۽ جرمنيءَ ۾ سرمايي جي هاڻوڪي غلاميءَ مزور کان قوميت جي هر نشاني کسي ورتي آهي. هو سمجهي ٿو ته قانون، اخلاق ، مذهب، اهي سڀ سرمائيدار تعصب آهن. سرمائيدار مفاد انهن تعصبن جي آڙ وٺيو گهٽ جهليو، سندن تاڙِ ۾ لڪا ويٺا آهن.
اڳوڻي زماني ۾ جيڪي به طبقا ٻين کي زور ٿي ويا هُيا تن چاهيو ٿي ته سموري سماج کي انهن حالتن جي تابع ڪريون جن حالتن ۾ سندن ڦٻايل ملڪيت وٽن ئي رهي ۽ پاڻ جيڪا حيثيت اڳ ۾ ئي حاصل ڪري چۡڪا هُيا سا وڌيڪ مضبوط ٿي.
پورهيت تيستائين سماج جي پيداواري قوتن جا مالڪ نٿا ٿي سگهن. جيستائين هو خود پنهنجي ملڪيت حاصل ڪرڻ جي طريقي کي ختم نه ڪندا آهن ۽ پڻ اڳوڻن سڀني ملڪيت حاصل ڪرڻ جي طريقن کي ختم نه ڪندا. وٽن ڪا به اهڙي شيءَ ڪانهي، جنهن کي هو سلامت رکن ۽ مضبوط ڪن. سندن تاريخي فرض ۽ مقصد آهي ته هو ذاتي ملڪيت قائم رکڻ جون سموريون ضمانتون ۽ سمورا بچاءُ تباهه ڪري ڇڏين.
اڳوڻيون سموريون تاريخي تحريڪون يا ته ٿورائيءَ ۽ اقليتن جون هلايل تحريڪون هيون يا ٿورائيءَ ۽ اقليت جي فائدي لاءِ تحريڪون هيون. پورهيتن جي تحريڪ وڏي گهڻائيءَ جي سوچيل سمجهيل خودمختيار تحريڪ آهي ۽ هن وڏي گهڻائي جي ئي فائدي لاءِ آهي. پورهيت طبقو يعني هاڻوڪي سماج جو سڀ کان ڪريل طبقو تيستائين چري به نٿو سگهي ۽ تيستائين پاڻ کي پنهنجي پيرن تي بيهاري نٿو سگهي؛ جيستائين هو سرڪاري سماج جي سموري مٿيئن ٺٺ ٺانگر ۽ مٿين طبقن کي ڌوڙ وانگر اُڏائي نه ڇڏيندو.
جيتوڻيڪ باطني طرح نه، ته به ظاهري طرح پورهيت طبقي جي سرمائيدار طبقي خلاف جدوجهد اول اول هڪ قومي جدوجهد هوندي آهي.ظاهر آهي ته هر ملڪ جي پورهيت طبقي کي پنهنجي ئي سرمائيدار طبقي سان صفائي ڪرڻي پوندي.
پورهيت طبقي جي واڌاري جي عام دورن جو نقشو چٽيندي اسان ان گهرو لڙائي جا پار پتا ڏنا آهن جا هاڻوڪي سماج ۾ اندر ئي اندر ذري گهٽ لڪ ڇپ ۾ هلي رهي آهي. اسين ان ڏاڪي تي پهتا آهيون جتي اها لڙائي کلي انقلاب جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي ۽ سرمائيدار طبقي جو تختو اونڌو ٿئي ٿو ۽ پورهيت طبقي جي حاڪميءَ لاءِ ميدان تيار ٿئي ٿو.
اسان ڏٺو ته هيستائين سماج جي هر صورت جو بنياد اهو پئي رهيو آهي ته ڦريندڙ ۽ ڦرجندڙ طبقي جي وچ ۾ ٽڪر ۽ دشمني پئي هلي. پر ڪنهن طبقي کي ڦرڻ لٽڻ لاءِ ضروري آهي ته ان ڦريل طبقي لاءِ گهٽ گهٽ ۾ اهڙيون حالتون موجود ڪري ڏجن جو هو ٻيو نه ته به پنهنجي غلاميءَ وارو وجود قائم رکي سگهي. غلاميءَ واري دور ۾ غلام پاڻ کي آهستي آهستي چاڙهي وڃي گڏيل راڄ جو ميمبر بنايو. جاگيرداري راڄ جي پاڃاريءَ ۾ جڪڙيل ڇوٽي وچين طبقي نيٺ هڻي هڻي پاڻ کي سرمائيدار طبقو وڃي بنايو. پر موجوده مزور، ڪارخانن سان گڏ مٿي اُڀرڻ بدران ڪريو وڃو. ان حالت کي رسي جتي سندس طبقي جي وجود لاءِ جيڪي حالتون لازمي آهن، اهي حالتون به موجود نه ٿيون رهن. هو کٽيو خلاص ٿيو وڃي. ملڪ ۾ جيتري آدمشماري ۽ دولت وڌي ٿي، ان کان به وڌيڪ کٽل پائي وڌي ٿي. اهڙي ريت ظاهر ٿو ٿئي ته سرمائيدار طبقو سماج ۾ حاڪم طبقو ٿي رهڻ ۽ پنهنجي وجود جي حالتن کي قانون وانگر سماج تي مڙهڻ جو لائق ئي نه رهيو آهي. اهو انهيءَ ڪري حڪم هلائڻ جي لائق ناهي، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي غلامي کي غلامي جي حالت ۾ به موجود ۽ جيئرو رکڻ جي صلاحيت نٿو رکي. سندس غلام نيٺ اهڙي حالت کي وڃيو رسي. جو هو پنهنجي مالڪ تي چٽي بنجيو پوي. سرمائيدار ان حالت جو ڪو به تدارڪ ڪري نٿو سگهي. سماج انهيءَ سرمائيدار جي ماتحت وڌيڪ وقت نٿو رهي سگهي. مطلب ته سرمائيدار طبقي جو وجود سماج سان وڌيڪ وقت نٿ ٺهڪي.
سرمائيدار طبقي جي وجود ۽ ان جي حاڪميءَ لاءِ لازمي شرط اهو آهي ته سرمايو ٺهي ۽ وڌي ويجهي. سرمايي جي لاءِ لازمي شرط آهي مزوريءَ تي پورهيو، مزورن جي وچ ۾ چٽا ڀيٽي تي ئي ٻڌل آهي.
سرمائيدار طبقو پنهنجي مرضيءَ جي برخلاف صنعت کي وڌائي ٿو. اڳي پاڻ ۾ چٽا ڀيٽي ڪرڻ ڪري مزورن جي جيڪا اڪيلائي هئي سا ان واڌ جي ڪري بدلجيو انقلابي ٻڌيءَ صورت وٺي، هاڻوڪي صنعت جو واڌارو پنهنجن پيرن هيٺيان اهو بنياد ناس ڪري ڇڏيو . جنهن بنياد تي سرمائيدار طبقو پيداوار ڪري ٿو ۽ پيداوار جو مال کڻي ٿو. تنهن ڪري سرمائيدار طبقو جيڪا مکيه شيءَ پيدا ڪري ٿو سا اها آهي ته هو پنهنجي قبر کوٽيندڙ ماڻهو پيدا ڪري ٿو. سرمائيدار طبقي جو زوال ۽ پورهيت طبقي جي فتح اهي ٻئي هڪ جهڙيون اڻ ٽر ڳالهيون آهن.