حضرت محمدﷺ جي روزاني زندگي
حضور ﷺ، هن دنيا ۾، اسان کي زندگي جا راز ٻڌائڻ آيا، ڀٽڪيل انسانن کي راه راست لائڻ آيا، حيات ابدي ۽ حيات مستعار جا گڻ ٻڌائڻ آيا، سندن هر قول ۽ فعل، علم ۽ عمل گفتار ۽ ڪردار ۾ انسان ذات جي فلاح ۽ بهبود آهي. سندن هر عمل جي ڪارروائي هن دنيا جي هر شيءِ کي ان جي قدرتي، فطري ۽ صحيح تربيت تي قائم ڪري ٿي ۽ هر گمراهه کي صراط مستقيم ڏيکاري ٿي.
پاڻﷺ سڳورا الله جا نبي هئا، سندن اٿڻ ۽ ويهڻ الله جي منشا موجب هو، ان ڪري سندن روزاني زندگي جي تقسيم اوقات به الله طرفان مقرر ٿيل هئي.( ) سندس روز مراهه جي زندگي جي خاص خوبي هي آهي ته ان جي شروعات به الله جي عبادت سان ٿئي ٿي ته پڇاڙي به الله جي عبادت سان. حضورﷺ جن جي روزاني زندگي جو نقشو منشاءِ الاهي موجب هيئن آهي:
(1) فجر جي نماز کان اشراق تائين:
پاڻ سڳورن جي روزاني زندگي جي شروعات، فجر جي نماز کان ٿيندي هئي، نماز جماعت سان مسجد ۾ ادا ڪرڻ کان پوءِ، اتي ئي مصلي تي ڀلٿي ماري وهندا هئا ۽ اشراق تائين ذڪر ۽ ياد الاهي ۾ رڌل رهندا هئا، ان کان پوءِ سج اڀرڻ وقت اشراق جي نماز پڙهندا هئا.
(2) اشراق کان چاشت تائين:
اشراق جي نماز کان پوءِ سندن روزاني زندگي ۾ خدمت خلق جو وارو ورندو هو، پاڻ سڳورا خدمت خلق کي عبادت الاهي سمجهندا هئا، حقوق الله بجا آڻڻ سان گڏ حقوق العباد کي به ادا ڪرڻ ۾ خاص خيال رکندا هئا، هي وقت الله جي ٻانهن سان گڏ گذاريندا هئا. سندن تعليم ۽ تربيت ڪندا هئا. ماڻهو وٽن اچي ويهندا هئا، پاڻ کين هدايت ۽ نصيحت ڪندا هئا. پاڻ اصحابن کان پڇندا هئا ته ڪنهن ڪو رات جو خواب ڏٺو هجي ته ٻڌائي. پاڻﷺ ان جو تعبير ڪندا هئا. ان کان پوءِ هر قسم جي گفتگو ٿيندي هئي. ماڻهو جاهليت جي دور جا قصا ٻڌائيندا هئا ۽ شعر به پڙهندا هئا. خوش مزاجي جون ڳالهيون به ٿينديون هيون، پر پاڻ صرف مشڪندا هئا.( ) مريضن جي عبادت ڪرڻ لاءِ انهن جي گهر ويندا هئا. سندن حڪم هو ته: ”بيمار جي عيادت ڪرڻ، هڪ مسلمان تي لازم آهي.“ سندن معمول هو ته جڏهن ڪنهن جي موت جو وقت، ويجهو ٿيندو هو ته پاڻ ان وٽ ويندا هئا، ان لاءِ دعاءِ مغفرت گهرندا هئا. ان جي جنازي نماز پڙهائيندا هئا. عبادت وقت، بيمار کي دلجاءِ ڏيندا هئا. نبض تي هٿ رکي، ان جي صحت لاءِ دعا به گهرندا هئا. مسجد نبوي ۽ صحابه صفه ۾ تعليم ڏيندا هئا. ماڻهو سوال پڇندا هئا، پاڻﷺ سندن ذهني ۽ سماجي مسئلا حل ڪندا هئا فتويٰ پڇڻ وارن کي، فتويٰ ڏيندا هئا. وڙهيل ماڻهن جا فيصلا نبيريندا هئا ۽ انصاف سان سندن ٺاهه ڪرائيندا هئا. غريب مسلمانن جي حاجت روائي ڪندا هئا، کين مالي مدد به ڏيندا هئا. ٻاهرين ملڪن ۾ اسلام جي تبليغ اشاعت لاءِ وفد موڪليندا هئا. عام ماڻهن جا ڪم ڪرڻ لاءِ ساڻن ٻاهر به نڪري ويندا هئا. عبدالله بن ابي ابن اوف کان روايت آهي ته بيواهن ۽ مسڪينن سان گڏجي سندن ڪم ڪرڻ ۾، کين ڪوبه عار نه هوندو هو. حضرت حباب ؐ جڏهن جهاد تي ويو ۽ سندن گهر ۾ عورتن کي کير ڏُهڻ ڪونه ايندو هو، پوءِ مرد به نه هو، تڏهن سرڪار دوجهان روزانو پاڻ سندس گهر وڃي، کير ڏُهي ايندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ته مسجد نبوي کان پري وڃي ماڻهن کي نصيحتون ڪندا هئا ۽ سندن تڪليفن کي دور ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، عورتن لاءِ به خاص ڏينهن مقرر ڪيو هئائون ۽ ان ڏينهن تي نماز کان پوءِ کين ديني مسئلا ۽ امور خانه داري سمجهائيندا هئا. مطلب ته هن وقت ۾ پاڻ سارو انتظامي ۽ امور دنياداري جو ڪم ڪندا هئا.
(3) نماز چاشت کان زوال تائين:
جڏهن چاشت جو وقت ٿيندو هو تڏهن پاڻ ڪڏهن چار ته ڪڏهن اٺ رڪعتون، نماز جون پڙهي، پوءِ گهر ويندا هئا، اتي اهل و عيال جي خاطرداري ڪندا هئا، سندن ضروري مسئلا حل ڪندا هئا، گهر ۾ پنهنجن حرمن کي گهرو ڪم ۾ هٿ ونڊائيندا هئا. گهڻو ڪري پنهنجو ڪم پاڻ ڪندا هئا. مثلاً پراڻن ڪپڙن کي سبڻ، چتيون لڳائڻ، جُتي ڳنڍڻ، کير ڏهڻ، گوشت ڪپڻ وغيره ايتري تائين جو ٻهاري به ڏيندا هئا. ازواج مطهرات عرض ڪنديون هيون ته اسان خدمت لاءِ حاضر آهيون،“ ته فرمائيندا هئا ته ”مان اوهان لاءِ امتيازي شان پيدا ڪرڻ نٿو گهران.“ ان کان پوءِ ماني کائيندا هئا ماني کائڻ وقت، ان تي نالو نه رکندا هئا،جيڪو هوندو هو، اهوئي نوش فرمائيندا هئا. جيڪڏهن ڪا شيءِ ناپسند هوندي هئي ته ان کي هٿ نه لائيندا هئا، کير، کارڪون، جَون جي ماني ۽ گوشت سندن عام کاڌو هو، پاڻﷺ ساري عمر ۾ ڪڻڪ جي اٽي يا ميدي جي ماني نه کاڌائون. گرم کاڌو نه کائيندا هئا. فرمائيندا هئا ته ان ۾ برڪت نٿي ٿئي. هميشه پنهنجو ويجهو کائيندا هئا، ٽن آڱرين سان ماني کائيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن چوٿين آڱر به ملائيندا هئا، کاڌو گهروارن کان نه گهرندا هئا، ماني کائڻ کي لازمي قرار ڏيندا هئا. فرمائيندا هئا ته: ”معدي جو هڪ حصو کاڌي لاءِ هڪ حصو پاڻي لاءِ ۽ هڪ حصو خود معدي لاءِ ڇڏڻ گهرجي. ماني کائڻ وقت هي دعا پڙهندا هئا: ”بسم الله اللهم اجعلها نعمة مشکورة تصل بها نعمة الجنة“ ”شروع ڪريان ٿو الله جي نالي سان، الاهي ان کي نعمت بخش، جيڪا نعمت جنت تائين پهچائي وڃي.“ ماني کائڻ کان پوءِ آڱريون ايترو ته زبان سان صاف ڪندا هئا جو اهي ڳاڙهيون ٿي وينديون هيون، فرمائيندا هئا ته ”خبر ناهي، ڪهڙي کاڌي ۾ برڪت آهي!“ ماني کائڻ کان پوءِ هي دعا پڙهندا هئا: ”الحمدلله اللهم لک الحمد اطعمت، فاشبعت و سبقت نارويت لک الحمد غير منکفور ولا مودع ولا مستغني عنه“ ”سڀ تعريفون الله تعاليٰ لاءِ آهن. الاهي تنهنجو شڪر آهي تو کاڌو کارايو، تو منهنجو پيٽ ڀريو ۽ پاڻي پياري سيراب ڪيو، تنهنجي تعريف آهي، اسان ناشڪري نٿا ڪريون، نه اڳتي پنهنجي نعمت کان ئي نااميد ٿا ٿيون، ته توکان بي نياز ٿا ٿيون.“ پاڻي کي پاڻ سڳورا 3 دفعن ۾ پيئندا هئا ۽ ان ۾ 3 دفعا بسم الله ۽ آخر ۾ 3 دفعا الحمدالله چوندا هئا، پاڻي کي ڍُڪ ڍُڪ ڪري پيئندا هئا، ڪڏهن هڪ ساهي به پاڻي پيتائون، پاڻي جي ٿانءُ ۾ پاڻي پيئڻ وقت ساه نه کڻندا هئا. ماني کائڻ کان پوءِ، قيلوله يعني ٿورو آرام ڪندا هئا. جڏهن سج لڙندو هو، تڏهن اٿي ويهجندا هئا يا وري وضو ڪري چار رڪعتون نماز زوال هڪ سلام سان پڙهندا هئا.
(4) ظهر کان عصر تائين:
جڏهن ظهر جي اذان ٿيندي هئي، تڏهن پاڻﷺ گهر کان ٻاهر مسجد ۾ ايندا هئا ۽ ظهر جي نماز جماعت سان ادا ڪندا هئا، ظهر جي نماز جي فرضن ۾ ننڍيون سورتون پڙهندا هئا، ان کان پوءِ عصر جي نماز تائين مسجد ۾ ترسندا هئا، جتي مال غنيمت، وظيفن ۽ خراج جون رقمون ورهائيندا هئا. تعليم به ڏيندا هئا، قرآن شريف جو تفسير ڪندا هئا، ته وري سمجهاڻيون ڏيندا هئا. عام ماڻهن جا مسئلا ٻڌي، انهن کي حل ڪندا هئا، جهڳڙن جا فيصلا ڪري عام ماڻهن کي پرچائيندا هئا، ٻاهرين وفدن سان ملاقاتون ڪري، انهن جون ضرورتون پوريون ڪندا هئا، صحابه ڪرام رضوان الله عليهم اجمعين سان ٻاهر نڪري عام ماڻهن ۾ وڃي تبليغ ڪندا هئا.
(5) عصر کان مغرب تائين:
عصر جي نماز پڙهڻ کان پوءِ ازواج مطهرات مان هر هڪ وٽ ويندا هئا، اتي ڪجهه وقت ترسندا هئا، کين دلداري به ڏيندا هئا ته سندن ضروري حاجتون به پوريون ڪندا هئا، سندن ڏک سک ٻڌائيندا هئا. جيڪڏهن گهر ۾ ڪجهه ... مال پيل هوندو هو ته کڻي غريبن ۾ ورهائيندا هئا، هڪ دفعي پانﷺ عصر جي نماز کان پوءِ گهران جلدي موٽي آيا، پڇڻ تي ٻڌايائون ته، ڪجهه سون گهر ۾ پيل هو شڪ ٿيو ته، ايئن نه ٿئي جو رات ٿي وڃي ۽ سون گهر ۾ پيو هجي، ان ڪري ان کي خيرات ڪيم، ان کان پوءِ مغرب نماز لاءِ مسجد ۾ ايندا هئا، مغرب جي فرضن ۾ سورة ”طور“ ۽ ”والمرسلات“ وڌيڪ پڙهندا هئا.
(6) مغرب کان عشاءِ تائين:
مغرب جي نماز پڙهي گهر ويندا هئا، اهل و عيال کي تسلي ڏيندا هئا، مهمانن ۽ مسافرن کي کاڌو کارائيندا هئا، کاڌي کارائڻ ۾ مسلمانن ۽ ڪافرن جو سڌ نه رکندا هئا، جڏهن اهل حبشه جو وفد آيو، تڏهن پاڻ انهن کي ماني کارايائون، هڪ دفعي هڪ ڪافر مهمان کي ستن ٻڪرين جو کير پياريائون، ڪڏهن ڪڏهن ته ايترن مهمانن کي رات جو ماني کارائيندا هئا جو گهر ڀاتين لاءِ ڪجهه ڪونه بچندو هو. مقامي ماڻهن مان ”اصحاب صفه“ کي اڪثر پاڻ ماني کارائيندا هئا. حضرت مقداد ؐ جو بيان آهي ته اسان جو بک کان حال خراب ٿي رهيو هو، اسان حضور جن وٽ وياسون، پاڻ سڳورن اسان کي 3 ٻڪريون ڏيکاري چيو ته انهن جو کير پيئندا ڪريو، اسان مان هر هڪ شخص انهن جو کير ڏهي پنهنجو پنهنجو حصو پيئندو هو. مهمانن کي ماني کارائڻ کان پوءِ، پنهنجي مال جي سنڀال ڪندا هئا. کين گاهه، داڻو ۽ پاڻي ڏيندا هئا. پوءِ ان حرم پاڪ جي گهر ويندا هئا، جتي رات رهڻ جو پروگرام هوندو هو. سندن ٻيا حرم پاڪ به اتي ايندا هئا ۽ عورتن جا مسئلا بيان ڪندا هئا. ازواج مطهرات جي تعليم ۽ تربيت جو اهوئي وقت هوندو هو، جڏهن عشا جي اذان ايندي هئي، تڏهن پاڻ نماز لاءِ مسجد ڏانهن ويندا هئا.
(7) عشاءِ کان فجر تائين:
عشاء جي نماز جي فرضن ۾ ”والتين والزيتون“ يا ان جيتريون ٻيون سورتون پڙهندا هئا، ان کان پوءِ گهر ايندا هئا، ان وقت ڪنهن سان ڳالهائڻ پسند نه ڪندا هئا، گهر ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ چار رڪعتون نفل پڙهندا هئا، تڪبير ۽ تحميد ادا ڪرڻ کان پوءِ بستري تي ايندا هئا، ان وقت قرآن شريف جون سورتون تلاوت ڪندا هئا. مثلاً سورت زمر، اسرا، حديد، صفِ، تغابن، جمع، اخلاص، فاتح، معوذ، تين ۽ ملڪ وغيره پوءِ ننڊ ڪندا هئا. هيءَ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته سندن ننڊ مبارڪ غفلت جي رنگ ۾ نه هوندي هئي پر سندن قلب مبارڪ، ذڪر الاهي ۾ مشغول رهندو هو، شمائل ترمذي ۾ آهي ته ”ننڊ ڪرڻ وقت گهڻو ڪري هي لفظ چوندا هئا: اللهم باسمک اموت احيٰ “ ”منهنجا الله، تنهنجو نالو وٺي مران ٿو ۽ زندهه رهان ٿو.“ جاڳڻ وقت فرمائيندا هئا ته ”الحمدلله الذي احيانا، بعد ما اماتنا واليه النشور“ ”ان خدا جو شڪر، جنهن موت کان پوءِ زنده ڪيو ۽ ان ڏينهن ئي حشر ٿيندو.“ سندن طريقو هو ته ساڄي پاسي، ساڄو هٿ ڳل هيٺان رکي سمهندا هئا پر جڏهن ڪنهن سفر ۾ پوئين پهر منزل تي پهچي آرام ڪندا هئا ته سندن معمول هو ته ساڄو هٿ مٿي ڪري منهن ان تي ٽيڪي سمهندا هئا، هنڌ بستري لاءِ ڪو خاص انتظام نه هو، ڪڏهن سادي هنڌ تي، ڪڏهن تڏي تي، ڪڏهن کل تي ته ڪڏهن وري خالي زمين تي به سمهي پوندا هئا. رات جو گهڻو وقت آرام به ڪندا هئا. پهر رات کان پوءِ ضرور اٿندا هئا. حضرت بيبي عائشه ؒ کان روايت آهي ته، ”وضو جو پاڻي ۽ ڏندڻ، سيراندي کان رکيل هوندو هون، پهرين ڏندڻ ڪندا هئا ۽ پوءِ وضو ڪري 8 رڪعتون پڙهندا هئا، انهن نفلن جي مقرر تعداد ۾ سواءِ بيماري جي ڪڏهن به ناغو نه فرمائيندا هئا ڪڏهن ڪڏهن ننڊ مان اٿي رات جو سڌو قبرستان هليا ويندا هئا ۽ اتي وڃي عبادت به ڪندا هئا ته فوتين جي بخشش لاءِ دعا به گهرندا هئا، رات جو عبادت تمام گهڻي ڪندا هئا، حضرت عائشهؒ کان روايت آهي ته، جڏهن سورت مزمل جون شروعاتي آيتون لٿيون، تڏهن پاڻ ايتري ته نماز پڙهندا هئا جو سندن پير مبارڪ سڄيو ٿي ويا. (مائده) ٻارهن مهينا باقي ٻه آيتون رڪيون رهيون سال کان پوءِ جڏهن ٻيون آيتون نازل ٿيون، تڏهن رات جي نماز جيڪا فرض هئي، سا نفل ۾ تبديل ٿي ويئي. رات جي نماز ۾ سندن طريقو هو، 9 رڪعتن کان 13 رڪعتن تائين پڙهڻ، يعني 11 رڪعتون تهجد جون وترن سميت ۽ 2 رڪعتون، سنت فجر جون پڙهندا هئا.
سنن ابوداؤد ۾ آهي ته- ”رات جو 8 رڪعتون لاڳيتو پڙهندا هئا، پوءِ هڪ ٻي رڪعت پڙهي وهندا هئا ۽ ٻه رڪعتون ٻيون به ادا ڪندا هئا. اهڙي طرح يارهن رڪعتون ٿي ٿيون، پر جڏهن، سندن عمر مبارڪ وڌي ويئي ۽ جسم مبارڪ ڪجهه ڳرو ٿي ويو ته پوءِ ست رڪعتون پڙهندا هئا، جنهن کان پوءِ 6 رڪعتون ٻيون به ادا ڪندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن، رات جو اتفاقاً ننڊ اچي ويندي هين ۽ اهڙي طرح رات واري روزاني عبادت ۾ فرق پوندو هو ته ڏينهن جو ٻارهن رڪعتون پڙهندا هئا.“
نماز تمام هوريان ادا ڪندا هئا، ڪڏهن ته، هڪ رڪعت ۾ ايترو قيام ڪن، جو سندن پيرن تي سوج اچي وڃي ۽ رڪوع ۽ سجود ۾، ايترو وقت رهڻ جو اهل خانه انديشي ۾اچيو وڃن، نماز ۾ مٿن رقت طاري ٿي ويندي هئي، اکين مان ڳوڙها وهي ويندا هئن.“ حضرت عبدالله بن شخير ؐ کان روايت آهي ته، ”هڪ دفعي پاڻ نماز پڙهي رهيا هئا ته اکين مان ڳوڙها اچي وين، رئندي رئندي، ايڏا ته سڏڪا ڀرڻ لڳا، جو ايئن ئي معلوم ٿيو ته ڄڻ ڪا چڪي پيئي پيهجي، يا ديڳڙي پيئي اُٻري.“ نماز پڙهڻ کان پوءِ پاڻ مصلي تي ئي ويهي، ذڪر ۽ فڪر ۾ مشغول ٿي ويندا هئا، تانجو پڙهه ڦندي هئي، ڏينهن جا آثار نمايان ٿيندا هئا ته پاڻ اذان ٻُڌي فجر جي نماز ادا ڪرڻ لاءِ مسجد ويندا هئا، فجر جي نماز جي فرضن ۾ سؤ سؤ آيتون به پڙهندا هئا رات جو پهرئين حصي ۾ سمهڻ ۾ پوئين رات ۾ اٿڻ پاڻ سڳورنﷺ جو هڪ اهڙو اصول هو، جنهن کي پنهنجي روزاني زندگي ۾ ڪڏهن به نه ڇڏيائون.
لک صلواتون لک سلام سندن ذات اطهر تي
(ماهوار نئين زندگي جنوري-فيبروري 1982ع ۾ ڇپيل)