حضرت محمدﷺ جن جو نظام تعليم
هيءَ حقيقت آهي ته اسلام کان اڳ عرب هڪ اڻ پڙهيل قوم هئي، ان ڪري ٻيون قومون ان کي اُمي چونديون هيون، هو عام طرح لکڻ پڙهڻ ڪين ڄاڻندا هئا، ايتري قدر جو انهن جي ڪابه مرڪزي زبان ڪين هئي، عرب جي هر قبيلي جي ٻوليءَ هڪ ٻئي کان جدا هئي ۽ انهن جي زبان ۾ ايتري قدر اختلاف هو جو هڪ قبيلو ٻئي قبيلي جي ڳالهه ٻولهه سمجهي ڪين سگهندو هو، خصوصاً يمن ۽ جنوبي عرب جي زبان شمالي عرب ۽ قريش جي زبان کان مختلف هئي، حضرت عيسيٰ (ؑ) جي ڄمڻ کان ڪيترائي سال اڳ سبا ۽ حميري قبيلن جي دور ۾ جنوبي عرب جو تمدن اوج تي هو ان وقت هتان جي بادشاهن هڪ رسم الخط ”مسند“ نالي ايجاد ڪيو هو، جيڪو ”خط حميري“ جي نالي سان سڏبو هو، هي رسم الخط صرف بادشاهن ۽ اميرن جي يادگار جنگين ۽ مخصوص حڪمن لکڻ لاءِ هو، عوام ۾ ان جو رواج ڪين هو، آثار قديمه وارن کي جيڪي ڪتبا هٿ آيا آهن، تن تي صرف اميرن جا حڪم ۽ جنگين جو اعلان تحرير ٿيل آهي، ان وقت عرب ۾ تعليم محدود هئي ۽ هڪ مخصوص طبقو تعليم حاصل ڪري سگهندو هو ڇو ته حميري خط ڏاڍو مشڪل هو ۽ پٿر تي لکيو ويندو هو، مڪي ۽ ان جي پسگردائي ۾ جيڪي ميلا لڳندا هئا ۽ انهن ۾ مختلف قبائلي شاعر ”عڪاظه“ جي ميدان تي اچي شعر پڙهندا هئا، تن کي سڀ ماڻهو سمجهندا هئا، اهڙي طرح اسلام کان اڳ مڪي جي قريشن جي زبان کي هڪ مرڪزي حيثيت حاصل هئي، ان جو سبب هي آهي ته ان موقعي تي سڀيئي قبيلا حاضر ٿيندا هيا ۽ خود هتان جي قريشن جو تجارتي لحاظ کان انهن ماڻهن سان واسطو به هو، ان ڪري اها زبان بنيادي مقبوليت حاصل ڪري ويئي، جنهن کي اڳتي هلي، مرڪزي حيثيت جو درجو مليو.( )
جڏهن حضرت محمدﷺ کي غار حرا ۾ ”پڙهڻ ۽ پڙهائڻ، جو حڪم مليو، تڏهن پاڻ سڳورن مڪي شريف ۾ تعليم ڏيڻ شروع ڪئي، هن پهرئين وحي کي اسلامي تعليم جو سنگ بنياد قرا رڏنو، ان کان پوءِ حضور جن بازار ۽ چوڪ ۾ تعليم ۽ تبليغ جا فرائض انجام ڏيڻ لڳا، گويا مذهبي تعليم عربن لاءِ هڪ باقاعده تعليمي درس بنجي ويئي، جن سندن تعليم کي حاصل ڪيو، سي خاص طور مستفيض ٿيا، پاڻ نه صرف کين مذهبي ۽ انقلابي تعليم ڏني، پر سندن عملي تربيت به ڪئي، اهو مسلمانن جو شروعاتي دور هو، هنن ان وقت قرآن شريف جون آيتون ۽ سورتون پڙهي هڪ طرف مذهبي تعليم ورتي ته ٻئي طرف علمي دنيا ۾ فصاحت ۽ بلاغت به حاصل ڪئي، اهڙي طرح هو معلم ۽ مبلغ به ٿيا ته وري بهادر جرنيل بينظير مدبر ۽ قابل سياستدان به ٿيا، ڇو ته قرآن شريف جي ذريعي حضور جن، اخلاق و آداب، معاشرت ۽ تمدن جي تعليم ڏني ۽ سندن عملي تربيت ڪئي، ان وقت هيٺين جاين کي تعليمي مرڪزن جي حيثيت حاصل هئي، جتي ٻار ٻچا، پوڙها ۽ جوان هر وقت کليل خواه مخفي تعليم وٺندا هئا.
(1) دار رسول
هتي حضور جن بذات خود درس ڏيندا هئا.
(2) دارعم هاني (ؐ)
هي حضور جن جي پڦيءَ جو گهر هو، جتان معراج جو واقعو ٿيو، خصوصاً عورتن کي حضور جن وحي واريون ٻڌايل آيتون ياد ڪرائيندا هئا.
(3)دار ابوطالب (ؐ)
هي حضور جن جي چاچي جو گهر هو، جت به حضور جن پڙهائيندا هئا.
(4)قبه ابوبڪر (ؐ)
هي حضرت ابوبڪر (ؐ) جو گهر هو، جتي هو تعليم ڏيندو هو.( )
مڪي ۾ حج جي موقعي تي مديني جي 12 ماڻهن اسلام قبول ڪري، مديني ۾ وڃي تبليغ ڪئي ته انهن جو تعداد 40 ٿي ويو، انهن هڪ دفعي پاڻ سڳورن کان گهر ڪئي ته اسان کي هڪ اهڙو ماڻهو ڏيو جيڪو مديني ۾ اسان کي تعليم ڏي، ان ڪري حضورﷺ جن حضرت معصب بن عمير (ؐ) کي تعليم ڏيڻ لاءِ مقرر ڪيو، هي مديني ۾ مسلمانن جو پهريون مڪتب هو ۽ حضرت مصعب (ؐ) پهريون استاد هو، جيڪو هن مشن ۾ ڪامياب ٿيو.
جڏهن حضرت محمدﷺ مڪي کان مديني هجرت ڪئي، تڏهن اتي باقاعدي اسلامي رياست جو بنياد پيو ۽ تعليمي نظام کي مڪمل نموني نافذ ڪيو ويو، مديني شريف ۾ پاڻ سڳورن حضرت سعيد بن العاص کي تعليمي امور جو انچارج مقرر ڪيو ۽ جهالت خلاف هڪ ڀرپور مهم شروع ڪئي، ان وقت پاڻ سڳورن هڪ تعليمي پاليسي کي نافذ ڪيو، جنهن جا ٻه پهلو هئا هڪ مستقل نظام تعليم ۽ ٻيو هنگامي نظام تعليم، مستقل نظام تعليم جا ٻه درجا هئا.
(الف) شروعاتي تعليم
حضرت محمدﷺ وٽ ٻارن جي وڏي اهميت هئي، پاڻ فرمائيندا هئا ته، ”ٻار باغ جنت جا گل آهن.“ يعني انهن مان ميٺاج ۽ محبت سان پيش اچڻ گهرجي، پاڻ فرمايائون ته اهي ”اسلامي تحريڪ جا علمبردار آهن.“ ان ڪري سندن تربيت لاءِ والدين تي زور ڏنائون ته ”هر هڪ ٻار سان هڪ جهڙو سلوڪ رکو.“
حضور جن ٻارن جي تعليم لاءِ جيڪو نظام رکيو اهو هو تشدد ۽ سزا کان پاڪ هو، پاڻ سزا لاءِ ستن سالن کان پوءِ جو حڪم ڪيائون ۽ اها به اهڙي طرح جيئن ٻار جي جسم تي ڪوبه نشان نه رهي ۽ سخت قسم جي چماٽ يا بيد جو لڪڻ نه هجي، اهڙيءَ طرح پاڻ سڳورن جسماني سزا جي ممانعت ڪئي.
طريقه تعليم پاڻ سڳورن هي رائج ڪيو جو سوالن کي اهميت ڏنائون، ٻار ۾ ”پڇ پڇ“ جو ذاتي لاڙو هوندو آهي، ان ڪري ٻارن جي سوالن پڇڻ جي عادت کي همٿايائون ۽ فرمايائون ته ”علم صندوق آهي ۽ سوال ان جي ڪنجي آهي.“ پاڻ فرمايائون ته ”علم سيکارڻ وقت سختي نه ڪريو، ننڍن تي جيڪو شفقت نه ٿو ڪري، اهو منهنجي امت مان نه آهي.“
شاگردن کي هدايت ڪيائون ته ”جن کان اوهان علم سکو ٿا تن جي تعظيم ڪندا ڪريو، علم سان گڏ سڪون ۽ وقار به سکو.“
ان دور ۾ شروعاتي تعليم، ننڍڙا ٻار ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون گڏ وٺندا هئا، ان جو طريقه ڪار هي هو جو هر مسجد جي ڀرسان هڪ مڪتب هوندو هو. مديني ۾ ان وقت 9 مسجدون هيون ۽ 9 مڪتب هئا، حضرت جابر بن عبدالله (ؐ) هجرت جي نائين سال جيڪا تعليمي رپورٽ، پاڻ سڳورن کي پيش ڪئي، تن ۾ اهڙن مڪتبن جو تعداد 2 لک هو.( ) انهن مڪتبن ۾ پڙهائيندڙ استادن کي پگهار به ملندو هو، ابتدائي اسڪولن جو نصاب تعليم هن ريت هو.
(1) القرات ناظره
قرآن شريف جا 30 سيپارا ناظران قرات سان پڙهڻ هي ڪورس 30 ميهنن جو هوندو هو.
(2) النسخ (لکڻ جو فن سيکارڻ)
هن ڪورس جو خاص استاد حضرت حڪم هو، جنهن جو نالو حضور جن عبدالله رکيو هو، هن کي پاڻ سڳورن جو حڪم هو ته هو مسلمان ٻارن کي لکڻ جو فن سيکاري ڇو ته هو سٺو ڪاتب هو، حضرت عباده بن صامت(ؐ) جو نالو به هن ۾ شريڪ آهي.( )
(3) الحساب
حساب ڪتاب ۽ ڳڻڻ جو فن به سيکاريو ويندو هو، هن جو ڪورس 5 سال هو.( )
پرائمري تعليم جي شروعاتي دور ۾ جنگ بدر ۾ گرفتار ٿي آيل قيدين کان به مدد ورتي ويئي هئي، 70 قيدي جيڪي لکيل پڙهيل هئا پر غربت ڪري فديو نه پئي ڏيئي سگهيا، تن کي حڪم ڪيو ويو ته هڪ هڪ قيدي، مسلمانن جي 10، 10 ٻارن کي پڙهائي، ته کين آزاد ڪيو ويندو. تاريخن ۾ اچي ٿو ته انهن قيدين 70 مسلمان ٻارن کي عربي لکڻ پڙهڻ، گرامر ۽ حساب سيکاريو اهڙي طرح حضرت زيد بن ثابت ۽ ٻين ڪيترن ئي ٻارن هنن کان تعليم حاصل ڪئي.
(ب) اعليٰ تعليم
جيڪو ماڻهو ابتدائي تعليم جو هي تعليمي ڪورس پورو ڪندو هو، اهو اعليٰ تعليم جو حقدار ٿيندو هو. ان وقت اعليٰ تعليم ”صفه“ ڇپري ۾ ڏني ويندي هئي جيڪو مسجد نبوي سان ملحق هو ۽ ان ۾ پڙهندڙ شاگردن کي ”اصحاب الصفه“ چئبو هو. هن صفه ڇپر کي اڄ جي يونيورسٽي جو درجو حاصل هو ۽ هي پهرئين ”اسلامي يونيورسٽي“ هئي، هت بورڊنگ هائوس جو به انتظام هو، جتي ٻاهران ايندڙ شاگردن جي تعليم ۽ تربيت سان گڏ کاڌ خوراڪ ۽ رهائش جو به بندوبست هوندو هو. ان کان سواءِ جيڪي مقامي غريب شاگرد هئا، اهي به هت رهندا هئا. هنن شاگردن جي کاڌي جو حضور جن کي ايڏو اونو هوندو هو جو هڪ دفعي حضور جن جي نياڻي بيبي فاطمه (ؒ) پاڻ سڳورن کان ڪجهه کائڻ لاءِ گهريو، کاڌو گهر ۾ موجود به هو، پر پاڻ اهو نياڻي کي ڏيڻ بدران بورڊنگ هائوس ڏانهن اماڻي، بيبي سانئڻ کي هدايت ڪئي ته ”ڌيءَ صبر ڪر، الله تنهنجو ٻيو بندوبست ڪندو، هي کاڌو اصحاب صفه کي کائڻ لاءِ ڏي.“
صفه يونيورسٽي ۾ ابتدا ۽ اعليٰ تعليم وٺندڙن جو تعداد اول 40 پوءِ ستر، اسي به ٿي ويو ۽ آخري دور ۾ ته اهو وڌي 5-6 سؤ تي پهتو، حضرت ابوهريره، مشهور معلم ۽ حديث جو راوي هن يونيورسٽي جو آخري شاگرد هو.( ) هن تعليمي مرڪز سان پاڻ سڳورن کي ايڏي ته محبت هئي جو هڪ دفعي مسجد نبوي ۾ آيا ڏسن ته ڪي ماڻهو ذڪر ڪري رهيا هئا ته ڪي پڙهي رهيا هئا، پاڻ سڳورن ”مان معلم ڪري موڪليو ويو آهيان.“ چئي تعليم واري شعبي ڏانهن هليا ويا.
صفه يونيورسٽي ۾ حضور جن پاڻ پڙهائيندا هئا، پاڻ عمل جا پيڪر هئا، سندن فعل ۽ ڪردار، قول جو عملي نمونو هو، پاڻ معياري استاد هئا، ان ڪري جيڪي چوندا هئا ان تي عمل ڪري ڏيکاريندا هئا.
اعليٰ تعليم جو انتظام مرڪز کانسواءِ صوبائي حڪومتن ۾ به هوندو هو. مثلاً يمن ۾ جڏهن حضرت معاذ بن جبل گورنر هو، تن ڏينهن ۾ حضرت ابوموسيٰ اشعري اتان جو ناظم تعليم هو. مڪي کي فتح ڪرڻ کان پوءِ حضرت اسيد (ؐ) کي اتان جو ناظم تعليم مقرر ڪيو ويو. بحرين به حضرت رافع (ؐ) هو، ٻين صوبن جا گورنر پنهنجن صوبن جا ناظم تعليم به هئا ته استاد به هئا. حضرت علي (ؐ) ان کي ان وقت يمن جي مدرسي جو پرنسپال مقرر ڪيو ويو، صفه يونيورسٽي ۽ ٻين تعليمي ادارن ۾ پڙهائيندڙ استادن کي پگهارون به ڏنيون وينديون هيون.
اعليٰ تعليم جو نصاب هيٺين ريت هو.
(1) شعبهءِ انديوان
هن ۾ عربي زبان، شعر، ادب، نحو ۽ گرامر پڙهايو ويندو هو.
(2) الروايات
هن شعبي ۾ حضور جن پنهنجن قولن جي تعليم ڏيندا هئا.
(3) التفسير
هن شعبي ۾ قرآني علم، تفسير ۽ مسئلا سمجهايا ويندا هئا.
(4) فقهي مسئلا
هن شعبي ۾ قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ روزانه مسئلن کي حل ڪيو ويندو هو.
(5) ڌارين ٻولين جي تعليم جو شعبو
هن ۾ عربي کان سواءِ ٻين ٻولين کي سکڻ جو انتظام هو، جنهن کي حضور جن خود رائج ڪيو. روايت آهي ته، پاڻ سڳورن حضرت زيد بن ثابت (ؐ) کي چيو ته مون وٽ مختلف ملڪن کان خط اچن ٿا، مان اهو پسند نٿو ڪريان ته ان کي هرڪو ئي پڙهي، ان ڪري تون عبراني ٻولي سک. حضرت زيد (ؐ) 17 ڏينهن ۾ اها ٻولي سکي ورتي، مورخ لکن ٿا ته حضرت زيد ؐ عبراني ۽ سرياني سان گڏ فارسي، رومي، قبطي ۽ حبشي زبانون به ڄاڻندو هو. حضرت زيد ترجماني جا فرائض به انجام ڏيندا هئا. اهي ٻوليون آزاد ڪيل غلام سيکاريندا هئا، جيڪي ان قومن سان تعلق رکندا هئا ۽ مديني ۾ موجود رهندا هئا.( ) حضرت زيد (ؐ) سان گڏ ٻين به ڪيترن ئي اصحابن ڌاريون ٻوليون سکيون ۽ اهي ڌارين ملڪن ڏانهن حضور جن جا خط کڻي ويا، انهن ۾ عمرو بن اميه، عبدالله بن خذافه شجاع بن ذهب ۽ جرير بن عبدالله وغيره اچي وڃن ٿا.
اعليٰ تعليم ۾ قرآن شريف سان گڏ صنعت حرفت فن سياهگيري، فن زراعت، تاريخ ۽ حسابن تي به ڌيان ڏنو ويندو هو. اهو علم خود قرآني هدايتن تحت حاصل ڪيو ويو. مثلاً سامان، جنگ تيار ڪرڻ سان سائنسي علم وجود ۾ آيو، نماز جي اوقات مان قبلي جو تعين، چنڊ، سج ۽ تارن جي اڀرڻ لهڻ جو علم ۽ ڊگهائي ۽ ويڪرائي ڦاڪ جو علم وجود ۾ آيو. جزيه خراج، عشر غنيمت ۽ ورثي جي علم الحساب کي وجود ۾ آندو. ”هر بيماري لاءِ علاج“ جو حڪم ڏيئي، پاڻ سڳورن علم طب ۽ علم صحت کي وجود ۾آندو.( ) هي اعليٰ تعليم ڪيترائي سال هلندي هئي. صحيح مسلم ۾ آهي ته حضرت عمر (ؐ) سورت فاتح جي تفسير ۾ چار سال وقف ڪيا، امام سيوطي، عبدالله بن عباس (ؐ) جو هڪ واقعو لکيو آهي ته ”هڪ يهودي عالم ساڻس مقابلو ڪيو، قرآن جي الفاظ ۽ معنيٰ جي دليل ۾ هن عربي ادب جي شاعري مان مثال گهريا، ان تي حضرت عباس (ؐ) هر حوالي لاءِ اڍائي سو شعر ٻڌايان.“ هن مان ئي معلوم ٿئي ٿو ته ان وقت جو معيار تعليم ڇا هو؟ ۽ حضور جن ان ۾ ڪيتري نه دلچسپي وٺندا هئا.
(2) هنگامي تعليم
هن قسم جي تعليم کي موجوده دور ۾ بالغن جي تعليم چئجي ته به برابر آهي، هي تعليم پاڻ سڳورن ”فريضة علم عليٰ کل مسلم و مسلمة“ رائج ڪئي، هن تعليم لاءِ هڪ هنگامي پروگرام مرتب ڪيو ويو، جنهن موجب ملڪ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ مختلف استاد مقرر ڪيا ويا، اهي استاد انهن صوبن جا گورنر به هئا، ناظم تعليم به هئا ته معلم به هئا، اهڙن استادن ۾ حضرت مصعب (ؐ) حضرت معاذ (ؐ) حضرت ابو موسيٰ (ؐ) حضرت علي (ؐ) وغيره اچي وڃن ٿا، بالغن جي تعليم کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو.
(الف) مردن جي تعليم
مديني شريف ۾ حضور جن هن تعليم جا منتظم اعليٰ به هئا ته مدرس به هئا، سندن تعليم ڏيڻ جو طريقو نفسياتي لحاظ کان ڏاڍو موثر هو، پاڻ نهايت آسان ۽ دلنشين انداز ۾ تعليم ڏيندا هئا. ضروري ڳالهين کي ٽي دفعا دهرائيندا هئا ته جيئن ڪندفهم ماڻهو به انهن کي چڱي طرح سمجهي سگهن، پاڻ هر ماڻهو کي ان جي صلاحيت، عقل ۽ مزاج مطابق تعليم ڏيندا هئا. نهايت آسان زبان ۾ گفتگو ڪندا هئا ۽ سمجهائڻ لاءِ عام ڳالهين کي به پاڻ ۾ ملائيندا هئا. سندن مڪتب ۾ جاهل ۽ بدو عرب اڪثر ڪري ايندا هئا، جيڪي اسڪول جي آداب کان بنهه ڪورا هئا ۽ نهايت خراب نموني گفتگو ڪندا هئا، پر پاڻ انهن جي سوالن کي نهايت تحمل ۽ ٿڌي دل سان ٻڌائيندا هئا ۽ انهن جي ذهنيت ۽ مزاج مطابق تسلي بخش جواب ڏيئي کين مطمئن ڪندا هئا.
پاڻ سڳورن بالغن جي تعليم جو اهڙو ته بهترين انتظام رکيو، جنهن جو نظير تاريخ ۾ ملڻ محال آهي. مديني ۾ جيڪي مقامي ماڻهو هئا، اهي ته مقرر وقت تي تعليم وٺندا هئا، پر مديني کان ٻاهر جيڪي ماڻهو رهندا هئا ۽ زراعت جو ڪم ڪندا هئا، تن وارابندي ڪئي، هڪ ڏينهن هڪ سنگتي اچي تعليم وٺندو هو ۽ هو وڃي اهو علم ٻئي ساٿي کي سيکاريندو هو. ٻئي ڏينهن ٻيو اچي تعليم وٺندو هو ۽ اهي ساڳيون ڳالهيون پنهنجي دوست کي ٻڌائيندو هو، اهڙي طرح هڪ ٻئي کي حضور جن جي تعليم کان واقف ڪندا هئا، اهڙن ماڻهن ۾ حضرت عمر ؐ به هو، جنهن جو هڪ انصاري سان اهڙو معاهدو هو.
بالغن جي تعليمي نصاب ۾ چار حصا هئا، پهرئين حصي کي محڪمات دينيه چئبو هو، جنهن ۾ نماز روزي، حج ۽ زڪوات وغيره جي تعليم ۽ قرآن شريف جي بنيادي تعليم اچي ويندي هئي، حديث جو علم به هن حصي ۾ اچي ٿي ويو، ٻئي حصي کي ”فرائضه قائمه“ چئبو هو هن ۾ حساب ڪتاب سيکاريو ويندو هو. ٽئين حصي کي ”سنه عامه“ چيو ويندو هو، جنهن ۾ روزمره جي عام تعليم ۽ پيشه ورانه تعليم ڏني ويندي هئي، ان کان سواءِ چوٿين حصي ۾ جنگ ۾ صف بندي ڪرڻ فن سپاهه گيري، قلعه شڪن اوزارن جي تربيت، تيراندازي گهوڙي سواري زراعت ۽ تجارت جا اصول سيکاريا هئا.( )
بالغن جي تعليم ۾ عام سماجي ۽ فقهي مسئلا پاڻ سڳورا سمجهائيندا هئا، باقي قرآن شريف جي تعليم ۽ پيشه ورانه تعليم ٻيا اڪابر اصحابي ۽ ماهر ڏيندا هئا.
(ب) زناني تعليم
اسلام ۾ عورتن لاءِ به تعليم کي فرض قرار ڏنو ويو، ان ڪري بالغن جي تعليم جو ٻيو شعبو زناني تعليم لاءِ مخصوص هو، عورتن لاءِ ڇنڇر جو ڏينهن مقرر هو ۽ اهي حضور جن وٽ خاص پنهنجن گهرو مسئلن بابت تعليم وٺنديون هيون، ڪڏهن اهي مسجد نبوي ۾ به اينديون هيون، جتي انهن لاءِ پردي جو خاص انتظام هوندو هو. حضرت بيبي عائشه (ؒ) جي گهر ۾ به عورتن جي تعليم جو بندوبست هو، جتي بيبي صاحبه کين تعليم ڏيندي هئي، پاڻ سڳورن ان متعلق فرمايو ته ”دين جو اڌ علم يعني نظام معاشرت ۽ عورتن بابت معلومات ان کان حاصل ڪريو.“
عورتن جي تعليمي نصاب ۾ قرآن ۽ حديث جي علم سان گڏ گهريلو معاملات جي باري ۾ تعليم ڏني ويندي هئي، ان کان سواءِ نرسنگ جو به خاص ڪورس عورتن کي ڪرايو ويندو هو. حضرت غفاريه (ؐ) پنهنجي دور جي بهترين نرس هئي، جنهن جنگ خيبر ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جنگ کٽڻ کان پوءِ حضور جن کيس هڪ هار تحفي ۾ ڏنو، مديني ۾ جڏهن پاڻ سڳورن هڪ اسپتال جو بنياد وڌو، تڏهن حضرت رفديه (ؐ) کي ان جو انچارج بنايو ويو، جنهن سان گڏ بيبي فاطمه (ؒ) ۽ حضرت اسماءُ (ؒ) مريضن جو علاج ڪنديون هيون، ڪيترين ئي مسلمان عورتن طبي تعليم حاصل ڪري جنگ جي ميدان ۾ ڦٽيلن جي مرهم پٽي ڪئي، ان کان سواءِ مسلمان عورتن کي ٻارن جي تربيت جو طريقو، چرخو هلائڻ، عيدن جا ڏينهن سهڻي نموني ملهائڻ ۽ گهرن جي صفائي ڪرڻ جا طريقا به سيکاريا ويندا هئا حضرت عائشه (ؒ) پنهنجي دور جي عالمه هئي، جيڪا علم قرآن ۽ علم حديث جي ماهر هئي، جنهن کان حضرت عبدالله بن زبير، عبدالله بن عمان، ابو موسيٰ اشعري ۽ ابوهريره رضوان الله عليهم جهڙا عظيم الشان اصحابي مسئلا پڇندا هئا.
حضرت ام سلمه (ؒ) به ان وقت جي قابل ۽ عالم عورت هئي، عمره بنت عبدالرحمان (ؒ) جو نالو به قابل ذڪر آهي، جن جي حديثن کي حضرت عمر بن عبدالعزيز سرڪاري طرح شايع ڪيو، مطلب ته بالغن جي تعليم جي هن شعبي ۾ مسلمان عورتن کي اهڙي قسم جي تعليم ڏني ويئي جيڪا اسلامي معاشري ۾ سندن جائز مقام ڏيڻ ۾ ڪارگر ثابت ٿي ۽ هو سماج جو اهم ۽ مفيد رڪن بنجي پيون.
(3) انفرادي تعليم
حضرت محمدﷺ جو هن دنيا ۾ اچڻ انسان ذات جي فلاح ۽ بهبود لاءِ هو، هو دنيا جا استاد هئا، هو هر چڱي عمل جا مبلغ هئا، ان ڪري عمومي تعليم سان گڏ انفرادي ۽ شخصي تعليم به ڏيندا هئا، هو فرد کي معاشري جي اڪائي سمجهي، معاشري ۾ تبديلي آڻڻ گهرندا هئا، معاشرو افراد جو مجموعو آهي ۽ هڪ فرد جي سٺائي ۽ چڱائي معاشري تي اثرانداز ٿئي ٿي، ان ڪري هو فرد جي اصلاح ڪندا هئا، اها انفرادي تعليم ان شخص جي ذاتي رجحان، فطري لاڙن ۽ نفسياتي پهلوءَ کي نظر ۾ رکي ڏيندا هئا، پر ان ۾ عمومي تعليم جو عنصر هوندو هو، يعني جهڙي طرح هي خصوصي تعليم هڪ هڪ فرد لاءِ مفيد هوندي هئي، تهڙي طرح ملت اسلاميه جي سڀني فردن لاءِ به مفيد ٿيندي هئي، هي تعليم مثالي هوندي هئي، ان جا هونءَ به تمام گهڻا مثال آهن، پر ڪجهه مثال هي آهن.
(ب) هڪ دفعي پاڻ بازار مان لنگهيا، کين اناج جو ڍڳ وڪري لاءِ پيل نظر آيو، پاڻ ويجهو وڃي ان جي اندر هٿ وڌائون ته پسيل محسوس ٿين، پڇيائون ته هي ڇا آهي؟ دڪاندار جواب ڏنو ته ”سائين برسات ۾ پسي پيا آهن، فرمايائون ته پوءِ ان کي مٿان ڇو نه رکيوءِ ته سڀ ڪنهن کي ڏسڻ ۾ اچي، خبردار جيڪي دوکو ڪن ٿا، اهي اسان مان نه آهن.“
مطلب ته هي ذاتي تعليم، خاص شخصن سان وابسته آهي، پر ان جا فائدا اجتماعي آهن، جيڪي معاشري جي فلاح لاءِ سٺا ثابت ٿين ٿا.
(4)ڪجهه علمي نڪتا
آخر ۾ حضور جن جا ڪجهه تعليمي نڪتا هيٺ ڏيان ٿو، جيڪي دنيا جي هن عظيم معلم جي اعليٰ تعليم جي گواهي ڏين ٿا ۽ جن تي عمل ڪرڻ سان اڄ به اسان جو معاشرو، پنهنجي وڃايل وٿ وري حاصل ڪري سگهي ٿو.
(1) مسلمان کي گار ڏيڻ فسق آهي ۽ مسلمان سان وڙهڻ ڪفر آهي.
(2) سچ ڳالهايو، پوءِ ڇو نه اهو اوهان جي خلاف هجي.
(3) ان وقت تائين ڪوبه سچو مسلمان نٿو بنجي سگهي، جيستائين هو پنهنجي ڀاءُ لاءِ اها ڳالهه پسند نه ڪري جيڪا پنهنجي لاءِ پسند ڪري.
(4) ٻڌو، ظلم نه ڪريو، ڪنهن ماڻهو جو مال اوهان تي ايستائين جائز نه آهي جيستائين ماڻهو اهو اوهان کي خوشي سان نه ڏي.
(5) پيءُ پنهنجي اولاد کي جيڪي ڪجهه ڏي ٿو، ان م سڀ کان سٺي شيءِ سٺي تعليم ۽ تربيت آهي.
(6) جيڪو ماڻهو حرام ڪمائي پوءِ ان مان ڪجهه الله جي راهه ۾ خيرات ڪري ته هي خيرات قبول نه ٿيندي ۽ جيڪڏهن هو ان کي ڇڏي مري ويو ته اها سندس دوزخ جي خوراڪ بڻبي، الله برائي کي برائي سان نه پر چڱي عمل سان مٽائي ٿو.
(7) عمران بن حصين جي روايت آهي ته، حضور جن ظالمن جي دعوت قبول ڪرڻ کان منع ڪئي.
(8) جنهن شخص کي الله مال ڏنو ۽ ان جي زڪوات نه ڏني ته اهو مال قيامت جي ڏينهن هڪ زهري نانگ ٿي پوندو، جنهن جي مٿي تي ٻه ڪارا نشان هوندا (زهريلي هئڻ جي نشاني) اهو ان جي ڳچي ۾ طوق بنجي پوندو ۽ سندس ٻنهي واڇن ۾ چنبڙي پوندو ۽ چوندو ته ”مان تنهنجو خزانو آهيان، تنهنجو مال آهيان.“
(9) جيڪو پنهنجي ڀاءُ جي ضرورت پوري ڪري ٿو، الله پاڪ ان جي ضرورت پوري ڪري ٿو.
(10) اي مسلمان عورتون، ڪابه پاڙيسرڻ ٻيءَ پاڙيسرڻ کي گهٽ نه ڄاڻي، توڙي اها (غربت جي ڪري) ٻڪريءَ جي پاون جو گوشت سوکڙي طور موڪلي.
(ماهوار نئين زندگي فيبروري 1980ع ۾ ڇپيل)