حضور جن جو وڻج واپار
(الف) قديم عرب ۽ واپار
عرب قديم زماني کان وٺي واپار جي شعبي سان منسلڪ رهيا، ايتري قدر جو حضرت عيسيٰ جي اچڻ کان به ڪيتريون ئي صديون اڳ هو واپار ڪندا هئا، تورات ۽ يونان جي نهايت قديم ڪتابن ۾ عربن جي تجارت جا بي شمار واقعا موجود آهن.( )
عربن جي تجارت جيڏي قديم هئي اوڏي وسيع ۽ عالمگير هئي، هو چين جي مشرقي ڪنارن کان وٺي جبل الطارق تائين ايندا ويندا هئا، ڊاڪٽر لي مان لکي ٿو ته، ”پراڻي زماني ۾ عربن ساري دنيا ۾ اهو ڪم ڪيو، جيڪو يورپ ۾ ويس، نشنه التاثير جي زماني ۾ ڪيو ويو هو.“( ) عربن پراڻي زماني ۾ مصر، هندستان، سنڌ، ايران، خنا، ترڪستان، روس، يونان، آفريقا، بابل، فنيقيا ۽ شام تائين واپاري سلسلي ۾ سفر ڪيو، هو انهن ملڪن ڏانهن خشڪي ۽ دريائي رستي ايندا ويندا هئا. بري تجارت قافلن سان ۽ بحري تجارت جهازن سان ڪندا هئا ۽ ويجهن علائقن ۾ ٻيڙين رستي واپار ڪندا هئا، سندن بحري تجارت، بري تجارت کان وڌيڪ هئي، عرب گهڻو ڪري جن شين جو واپار ڪندا هئا تن مان ڪي آهن: دالچيني، ڪارا مرچ، ناريل، گوگل، عنبر، لونگ، الائچي، لوبان، عود بيد، ريشم، چيني جو سامان، عاج، اناج بانس، تمر هندي (گدامڙي) ڪافور، مشڪ، گهوڙا، اُٺ، گڏهه، اعليٰ درجي جو قيمتي ڪپڙو ۽ پوشاڪ، معدنيات، سون، چاندي، فهوو، غلام، ٻانهيون وغيره. اهڙي طرح ٻن هزارن سالن تائين، عرب سڄي دنيا لاءِ تجارت جو مرڪز رهيا.
(ب) قريش ۽ تجارت:
حضور اڪرمﷺ قريش خاندان سان واسطو رکندڙ هئا، جن جو خاص ڌنڌو تجارت هو، ابن خلدون لکي ٿو ته، ”قريش جي لغوي معنيٰ ڪسب ۽ گڏ ڪرڻ جي آهي، ڇاڪاڻ ته هي ماڻهو تجارت ۽ ڌنڌو ڪندا هئا ان ڪري کين قريش سڏيو ويندو هو.( ) تجارت ڪري هو ايڏا ته شاهوڪار هئا جو سندن دولت ۽ حشمت جو ساري عرب ۾ دٻدٻو هوندو هو، قريش جي تجارت جا مرڪز شام، يمن، حبش، فارس ۽ مصر هئا، هو سال ۾ ٻه دفعا سفر ڪندا هئا، موسم آهر گرمين ۾ شام ويندا هئا، ۽ سياري ۾ يمن، قريش اوڀر ۾ عراق ۽ بحرين تائين، اتر ۾ شام ۽ ايشيا ننڍي کنڊ تائين، ڏکڻ ۾ يمن ۽ ڪويت تائين اچڻ وڃڻ لڳا، هو ڪپڙو، چمڙو، سڪل ميوو، اسلج، عطر ۽ سينگار جي سامان سان گڏ اناج ۽ کاڌي پيتي جون ٻيون شيون به آڻيندا هئا، ان وقت رستا خطرناڪ ۽ لٽمار وارا هوندا هئا ۽ واپار مهانگو هوندو هو جنهن ۾ وڏو سرمايو لڳندو هو، ان ڪري قريش گڏيل ڪاروبار ڪندا هئا ۽ مشترڪ سرمائي جي اصول تي ڌنڌو هلندو هو، هڪ شخص ٻين جو سامان به اڌ منافعي تي کڻي ويندو هو، سامان قافلن جي صورت ۾ اُٺن تي ويندو هو. مهينن جا مهينا سفر هلندو هو، ان ڪري کاڌو ۽ پاڻي به گڏ کڻندا هئا، محافظ دستا به قافلن سان گڏ هوندا هئا، ڇو ته بدوي قافلن کي ڦريندا هئا.
حضور اڪرمﷺ جن جي اچڻ تائين قريش جا مشهور واپاري هي هئا:
1. هاشم بن عبدالمناف:
هاشم نه صرف مڪي جو وڏو واپاري هو، پر عرب ۽ سندس پاڙيسري ملڪن ۾ به سندس ثاني ڪونه هو، هن قريشن جي مالي پوزيشن مضبوط ڪرڻ لاءِ واپار کي زور وٺرايو، هن شاهه حبش ۽ ٻين ملڪن جي بادشاهن کان پروانا حاصل ڪيا ته عربن جي تجارتي مال تي محصول نه ورتو وڃي. ان ڪري قريشن جي تجارت کليل رهجي ويئي ۽ ترقي ڪرڻ لڳي، هن عرب جي ڪنڊڪڙڇ ۾ وڃي، هر قبيلي جي سردار سان ملاقات ڪري، معاهدو ڪيو ته قريشن جي تجارتي قافلن کي ڪوبه نقصان نه پهچندو ۽ هر هڪ ڌر جا ماڻهو، ضرورتن جون شيون کڻي، هڪٻئي وٽ ويندا.( ) اهڙي طرح هاشم جو وقار عرب دنيا ۾ وڌي ويو، هو ”ملڪ التجار“ بنجي ويو ۽ سندس سرداري جو سڪو، سڄي عرب تي قائم ٿي ويو، خود قيصر روم به سندس عزت ڪندو هو، هاشم جو واپاري مرڪز شام هو، ابن هشام لکي ٿو ته، ”هو يمن ۽ شام ڏانهن واپار لاءِ ويندو هو.“
2. عبدالشمس:
هن جي واپا رجو مرڪز حبش هو.
3. عبدالمطلب:
حضرت عبدالمطلب حضورﷺ جن جو ڏاڏو ۽ هاشم جو پٽ هو، پاڻ وڏو تاجر هو، سندس واپار جو مرڪز يمن هو، کيس ڪيترائي پٽ هئا جن سان حضرت ابوطالب، حضرت عباس ؐ حضرت عبدالله ؐ ۽ ابولهب وڏا واپاري هئا.
4.نوفل:
هن جي تجارت جو مرڪز فارس هو.
ابوسفيان، اسلام قبول ڪرڻ کان اڳ ۾ شام ۾ ۽ عمرو بن العاص مصر ۾ واپار ڪندا هئا، حضرت ابوبڪر ؐ هڪ طرف يمن تائين ۽ ٻئي طرف شام تائين واپار لاءِ ايندا ويندا هئا، حضرت عمر ؐ اسلام کان اڳ عراق ۽ شام تائين واپار ڪيو ۽ اتي عرب ۽ عجم جي بادشاهن سان مليو.( )
ان دور ۾ عربستان ۾ ڪيترائي تجارتي مرڪز هئا، جن مان يمن، عدن، فجل حجاز، مڪو، جدو ۽ خيبر مشهور هئا، مڪو تجارت جو خاص مرڪز هو. هتي قريشن جا وڏا وڏا واپاري رهندا هئا ۽ يمن، شام، عراق، مصر وغيره کان تجارتي قافلا هت ايندا هئا، جدو به مڪي جي ويجهو، هڪ تجارتي شهر هو، جتي بحري تجارت جو چرچو هو ۽ هتان بحري جهاز حبش، مصر، آفريقا ۽ هندستان ويندا هئا، ان دور ۾ عرب جي سرزمين ۾ ڪيتريون ئي تجارتي بازارون هيون، جهڙوڪ سوق هجر، سوق محار، سوق صنعا، سوق حضر موت، سوق عڪاظه وغيره عڪاظه تمام مشهور واپاري بازار هئي، جنهن جو افتتاح طائف ۾ ذوالقعد جي پهرئين تاريخ تي ٿيندو هو ۽ پورو هڪ مهينو ويهه ڏينهن هي بازار کليل رهندي هئي، هتي پري پري کان واپاري اچي تنبو هڻي مال وڪرو ڪندا هئا. هتان جي واپارين کان هڪ خاص قسم جو ناڪو به ورتو ويندو هو، جنهن کي عرب ”تڪمند“ چوندا هئا، هت شاعرانه محفلون به ٿينديون هيون ۽ انسانن جو واپار به هلندو هو، قديم عربن جي سياسي، سماجي ۽ ادبي زندگي ۾ هن ميلي کي وڏي اهميت هئي، ان کان سواءِ سوق مخبته به مڪي جي ويجهو هڪ منڊي هئي.
(ث) حضورﷺ جن جي تجارتي قافلن ۾ شموليت:
حضرت محمدﷺ جن جو سارو خاندان واپار جي ڌنڌي ۾ مشغول هو، ان ڪري پاڻ به ان طرف متوجهه ٿيا، جڏهن پاڻﷺ 12 سالن جا هئا، تڏهن پنهنجي پياري چاچي حضرت ابوطالب سان، تجارت لاءِ شام ويا، شام ان وقت بازنطيني حڪومت جي قبضي ۾ هو، اها حڪومت ان وقت ايشيا ۽ آفريڪا جي سڀ کان طاقتور حڪومت هوندي هئي، ان کان پوءِ 16 سالن جي عمر ۾ هڪ تجارتي قافلي سان پنهنجي چاچي زبير بن عبدالمطلب سان گڏ يمن ويا، هن سفر ۾ سندن ساٿين جي ڪامياب تجارت ٿي. 20 سالن جي عمر ۾ حضرت ابوبڪر (ؐ) سان گڏ شام به ويا( ) ان وقت پاڻ سڳورن تجارت جي فن کان واقف ٿيڻ لاءِ، اهي نجي سفر ڪيا ۽ تجارتي ڍنگ ۽ واپاري منڊين جي ماحول کان واقف ٿيا.
(ج) ڀائيواري تجارت:
جڏهن پاڻ سڳورا تجارت مان چڱيءَ طرح واقف ٿيا، تڏهن هڪ تجارتي ايجنسي قائم ڪرڻ جو ارادو ڪيائون، ان زماني ۾ عرب ۾ دستور هوندو هو ته، ماڻهو ڪنهن ايماندار سرگرم ۽ تجربيڪار شخص کي انهيءَ شرط سان پنهنجي ڪاروبار ۾ شريڪ ڪندا هئا ته، هو انهن جو مال ٻاهر کڻي وڃي وڪرو ڪري ۽ ان جي نفعي مان مقرر مقدار ۾، نفعو وٺي جيئن ته پاڻ (ﷺ) سڳورن جي شرافت پاڪيزگي، امانت ۽ ديانت کان هرڪو واقف هو، ان ڪري ماڻهو کين پنهنجو مال وڪرو ڪرڻ لاءِ ڏيڻ لڳا، جنهن ڪري کين وڏو منافعو ملڻ لڳو، ان شروعاتي دور ۾ عبدالله بن ابي حضرت سائب ۽ قيس به سندن ڀائيوار هئا. پاڻ (ﷺ) جن تاجرانه ديانتداري جو نهايت بلند معيار قائم ڪرڻ فرمايو، وعدي جي پابندي ۽ ساک پت کي حضورﷺ جن سدائين سامهون رکيو، حضرت عبدالله بن الحساءَ جو چوڻ آهي ته، ”بعثت نبوي کان اڳ، رسول اڪرمﷺ سان ڪجهه خريد و فروخت جو معاملو ڪيو ويو هو، ڪجهه طئي ٿيو هو ۽ ڪجهه ٿيڻو هو، ليڪن رهجي ويو ۽ مون کي ڪنهن سخت ڪم سبب وڃڻو پيو، کين گذارش ڪيم ته، ”ٿورو ترسو، اجهو آيس.“ پر مون کي واپس اچڻ وسري ويو ۽ ٽن ڏينهن تائين نه آيس، مون کي وسري ويو ته مون ڪو اهڙو وعدو ڪيو آهي، ٽئين ڏينهن واپس اچڻ تي حيران ٿي ويس ته، پاڻ (ﷺ) ساڳي هنڌ تي منهنجو انتظار ڪري رهيا هئا، مان ڏاڍو لڄي ٿيس، پاڻ ناراض نه ٿيا، صرف ايترو چيائون ته، ”اوهان مون کي وڏي تڪليف ڏني.“( )
ساڳي طرح، سائب نالي، هڪ ماڻهو، جڏهن مسلمان ٿي، سندن خدمت ۾ آيو، تڏهن ماڻهن ان جي تعريف ڪئي، پاڻ فرمايائون ته، ”مان کيس وڌيڪ سڃاڻان ٿو.“ سائب چيو ته، ”اوهان تان منهنجا ماءُ پيءُ قربان ٿين، اوهان منهنجا واپار ۾ ڀائيوار هئا پر سدائين معاملو صاف رهيو.“
قيس بن سائب به سندن ڀائيوار هو، هن جو چوڻ آهي ته، مون جاهليت جي دور ۾ حضور جهڙو، ٻيو ڀائيوار نه ڏٺو، اسان جڏهن سامان کڻي واپس ايندا هئاسون ته هو، اسان جو استقبال ڪندا هئا ۽ صرف خير صلاح پڇي گهر هليا ويندا هئا ۽ حساب ڪتاب لاءِ ڪابه حجت ۽ تڪرار نه ڪندا هئا، حالانڪ ٻيا ماڻهو، سڀ کان پهرين پنهنجي مال ۽ نفعي بابت پڇا ڪندا هئا، ان جي ڀيٽ ۾، جيڪڏهن حضورﷺ پاڻ اسان جو سامان کڻي ويندا هئا ته، واپس اچڻ کان پوءِ جيستائين پائي پائي جو حساب چڪتو نه ڪندا هئا، تيستائين گهر نه ويندا هئا ان ڪري ئي اسان ۾ هو ”الامين“ جي لقب سان ڄاتا ويندا هئا.( ) اهڙي طرح پاڻ سڳورن جي تجارتي ساک سڄي عرب ۾ قائم ٿي ويئي ۽ الحساءَ جا رهاڪو به اچي سائڻ ڀائيواري ڪرڻ لڳا جو ايمانداري جي ڪري پاڻ (ﷺ) سڳورا، کين وڏو نفعو پهچائيندا هئا، سندن حسن معامله امتيازي، سچائي ۽ پاڪيزه اخلاق جي شهرت مڪي جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پکڙجي ويئي ۽ پاڻ ”الامين“ ۽ ”الصادق“ سڏجڻ لڳا.
ان زماني ۾ مڪي ۾ هڪ چاليهه ساله عورت حضرت بي بي خديجه (ؒ) هئي جيڪي شهر جي دولتمند ماڻهن مان هئي، هو تاجره ۽ طاهره جي لقبن سان مشهور هئي، کيس عرب جي واپارين ۾ وڏو مقام حاصل هو، سندس وڏو ڪاروبار هلندو هو، مڪي کان روانو ٿيندڙ قافلن ۾ سندس مال سڀني قريشن جي مال کان وڌيڪ هوندو هو. وٽس سوين ملازم هئا.( ) ايڏي وڏي مالدار ۽ ڪاروبار واري شخصيت کي ڪنهن لائق ماڻهو جي تلاش رهندي آهي ۽ ان جي قدرداني ۽ امداد کي ڪاروبار لاءِ تمام ضروري سمجهيو ويندو آهي، جيئن ته حضورﷺ جن جي قابليت ۽ تاجرانه صلاحيت جو ساري قريش کي اعتراف هو، ان ڪري ”تاريخ طبري“ موجب بيبي خديجه (ؒ) پاڻ (ﷺ) سڳورن کي چوائي موڪليو ته، ”اوهين لائق ۽ شريف ماڻهو آهيو، مون وٽ ڪم ڪريو، ٻين کان اوهان کي ٻيڻو ڏيندس.“ پاڻ (ﷺ) حضرت خديجه (ؒ) جي انهيءَ پيشڪش کي وڏي خوشي سان قبول ڪيو، ان وقت سندن عمر مبارڪ 23 سال هئي.
(د) حضرت محمدﷺ جي تجارت:
حضرت بيبي خديجه (ؒ) ميسره کي حضورﷺ جو غلام ۽ حزيمه کي مال جو نگران مقرر ڪري، پاڻ (ﷺ) سڳورن کي هڪ وڏي تجارتي قافلي جو امير بنائي شام موڪليو، قافلي جي روانگي وقت ميسره پاڻ سڳورن کي هڪ قيمتي خلعت پهرائي، سڀ کان اڳئين اُٺ تي ويهاري، پاڻ مهار وٺي، پيادل روانو ٿيو، ابوجهل جيڪو ان وقت قافلي ۾ موجود هو، اهو ڏسي سڙي ويو ۽ ميسره کي چيائين ته، ”اي ميسره تو هي ڇا ڪيو؟ هڪ گهٽ عمر ڇوڪري کي، اڳواڻ ڇو ڪيو اٿئي، جنهن جو هي ٻيو سفر آهي؟ ان کي ٿلها ڪپڙا پائڻ لاءِ ڏي ۽ محنت وارو ڪم وٺيس، ته جيئن کيس سفر جي تڪليفن جي خبر پوي.“ ميسره کيس جواب ڏنو ته، ”مان تنهنجو غلام نه آهيان، جو تنهنجي چوڻ تي عمل ڪريان، مون کي جيڪو حڪم پنهنجي مالڪه جو هوندو مان ايئن ئي ڪندس.“ آخر هي تجارتي قافلو بصره آيو، جيڪو شام جي واٽ تي پهريون تجارتي مرڪز هو، جتي ٻئي ڏينهن بازار لڳائي ويئي، هت پاڻ سڳورن (ﷺ) جو سمورو سودو، وڏي نفعي سان وڪرو ٿي ويو ۽ بيبي صاحبه کي هر سال کان ڏهوڻو نفعو ٿيو، جڏهن سڄو مال وڪرو ٿي ويو، تڏهن پاڻﷺ جن بصري مان اناج کڻي واپس مڪي ۾ آيا ۽ اچي وڪرو ڪيائون.( ) ان کان پوءِ پاڻ هڪ تجارتي قافلي سان ”سوق جياشبه“ ويا، هي جاءِ ٿامه ۾ آهي، جيڪو مڪي جي ڏکڻ ۾ ستن ڏينهن جي مفاصلي تي آهي، اتي رجب جي مهيني ۾ 3 ڏينهن ميلو لڳندو هو، ابن سيدالناس جي روايت آهي ته، ”بي بي خديجهؒ، پاڻ سڳورن کي ٻه دفعا سامان تجارت ڏيئي ”جماشه“ به موڪليو هو.“ جماشه مڪي ۾ اتر طرف طائف کان ڪجهه اڳتي، يمن ڏانهن هڪ اهم مقام هو، جتي وڏي بازار لڳندي هئي، پاڻﷺ جن هن واپار مان وڏو نفعو ڪمايو، ان ڪري بيبي صاحبه کين گهڻو سامان ڏيئي پرانهين علائقي فلسطين ڏانهن روانو ڪيو، پاڻ شام ۽ بصري تائين ويا، هن واپار ۾ سندنﷺ حسن، تدبر، ديانتداري ۽ گراهڪن سان سهڻي سلوڪ ڪري کين ٻيڻو نفعو حاصل ٿيو، ان ڪري بيبي صاحبه خوش ٿي کين ٻيڻو معاوضو ڏنو، جيڪو ٻن اُٺن تي مشتمل هو.
حضرت بيبي خديجه (ؒ) سان نڪاح ڪرڻ کان پوءِ سارو ڪاروبار سندن حوالي ڪيو ويو، ان ڪري پاڻ پوريءَ طرح واپار ڏانهن متوجه ٿيا، حضورﷺ مالڪ جي حيثيت سان سڄي تجارتي قافلي جي قيادت ڪندا هئا، هڪ موسم ۾ شام، بصري ۽ ايشيا ڏانهن ويندا هئا ۽ ٻي موسم ۾ يمن، بحرين، الجسا، ڪويت، ۽ مسقط تائين وڃي مال جي خريد فروخت ڪندا هئا، اتر ۾ بحر مردار جي ڪناري ۽ بندرگاهن ۽ ايراني نار جي مشهور شهرن ۽ اتان جي بحري تجارت جو مشاهدو ڪيائون، بحرين عرب جو هڪ نهايت زرخيز علائقو آهي، جيڪو ايراني نار جي ڪناري تي آهي، پاڻ اوڏانهن به تجارتي قافلي سان ويا، روايتن ۾ اچي ٿو ته، نبوت کان پوءِ جڏهن بحرين جو هڪ وفد وٽن آيو، تڏهن پاڻ کانئن بحرين جي هڪ هڪ جاءِ جو نالو وٺي پڇڻ لڳا، تڏهن انهن حيران ٿي پڇيو ته ”اوهان ته، اسان جي ملڪ جو حال اسان کان به وڌيڪ ڄاڻو ٿا.“ پاڻ فرمايائون ته، ”مون اوهان جي ملڪ جو چڱي طرح سير ڪيو آهي.“( ) مسند امام بن حنبل ج: چوٿين مان معلوم ٿئي ٿو ته ”پاڻ شادي کان پوءِ بحرين ۽ حبش به ويا، ان وقت پاڻ اُن جو واپار ڪندا هئا.“ ابن سيدالناس لکي ٿو ته، ”پاڻ مڪي جون کلون، چمڙو ۽ اناج کڻي شام يمن ۽ بحرين ويندا هئا، ڇو ته عرب جو چمڙو دنيا ۾ بهترين قسم جو هوندو هو ۽ اهو واپار صرف مڪي جي قريش جي هٿ ۾ هو، بحرين مان پاڻ اناج آڻيندا هئا، ان کان سواءِ يمن ۽ شام کان ڪپڙو ۽ قيمتي چادرون جيڪي ان وقت بهترين چادرون سمجهيون وينديون هيون، ٻين علائقن ۾ وڪرو ڪندا هئا، ٿانوَ ۽ موتي وغيره به آڻيندا هئا ۽ اهي مڪي ۽ ٻين شهرن ۾ وڪڻندا هئا.“ مشهور محقق ڊاڪٽر حميدالله پاڻ سڳورن(ﷺ) جي ”تجارتي سفر“ بابت لکي ٿو ته، ”حضورﷺ جن ڪيترائي دفعا واپاري قافلن سان يمن ويا ۽ هڪ ٻه دفعا عمان به ويا، جيڪو قبيلي عبدالقيس جو علائقو هو، پاڻ اتي ”ديا“ جي بين الاقوامي تجارتي ميلي جي سلسلي ۾ آيا، جنهن لاءِ ابن الڪلبي لکي ٿو ته، ”عمان ۾ ”سوهار“ جو ميلو لڳندو هو. پاڻ سڳورا مشقر کان پهرين رجب تي روانا ٿيا ۽ 20 رجب تي سوهار پهتا ميلو 5 ڏينهن جاري رهيو ۽ عمان جي حاڪم الجلندو بن المتڪبر تاجرن تي عشر نافذ ڪيو، ان کان پوءِ ديا ۾ تجارتي ميلو منعقد ٿيو، جيڪو عرب جي ٻن بندرگاهن مان هڪ آهي. سنڌ، هند، چين، مشرق ۽ مغرب جا سوداگر هت ايندا هئا، هي تجارتي ميلو رجب جي آخري ڏينهن ۾ شروع ٿيندو هو. الجلندو هتان جي واپارين تي به ڪسٽمز ڊيوٽي لاڳو ڪئي هئي.“ ان کان پوءِ پاڻ يمن، شام، فلسطين ۽ حبش به ويا هن شهرن جي منڊين ۾ مختلف ملڪن جا ماڻهو به ايندا هئا، جن کان پاڻ سونهارا واقف ٿيا، جن مان هند ۽ سنڌ جا ماڻهو به هئا مديني ۾ جڏهن، قبيله بنو حارث جو هڪ وفد ساڻن ملڻ آيو، تڏهن پاڻ کين ڏسي فرمايائون ته، ”هي ماڻهو ڏيک ويک ۾ هندي (رجال الهند) ٿا معلوم ٿين.“( )
بهرحال وحي نازل ٿيڻ تائين، اٽڪل چوڏهن سال پاڻ سڳورا پوري ڪاميابي ۽ سرگرمي سان تجارت ڪندا رهيا، ان وقت پاڻ سڄي عربستان جي تجارتي حلقن ۾ بلند مقام جا مالڪ هئا ۽ کين ”ملڪ النجار“ سڏيو ويندو هو، اهڙي طرح پاڻﷺ جن تجارت مان انسان جي مزاج شناسي، مزاج داري، گهرجن جي ضرورت، قيمتن جو لاهه چاڙهه، تجارتي منڊيون ۽ تجارتي اصول، گراهڪن ۽ وڪري ڪندڙن جا طور طريقا، انسان جي جبلت، ملڪيت سان محبت، نفعي ڏانهن رغبت، امانت ۽ ديانت، واپاري سفر جون تڪليفون ۽ مصيبتون، مختلف ملڪن جي ماڻهن جي اٿڻي ويهڻي ۽ گفتگو جا مشاهدا ماڻيا.
(ح) مسلمانن کي تجارت لاءِ تلقين:
اعلان نبوت کان پوءِ نبوي فرائض جي ادائگي ڪري پاڻﷺ جن تجارتي شغل بند ڪري ڇڏيو، پر مسلمانن کي معاش ۽ محنت، تجارت ۽ ڪاروبار جي باري ۾ خاص هدايتون ڏنائون، پاڻ جيئن ته ڪاروباري منافعي ۽ ديانت جو تجربو ڪري چڪا هئا، ان ڪري مسلمانن کي رزق حلال جي تلقين ڪيائون فرمايائون ته، عبات جا ستر جزا آهن، جن ۾ افضل ترين جزو رزق حلال لاءِ، هٿ پير هڻڻ آهي.“ پاڻ معاش ۽ ذريعه گذران تي زور ڏيندي، ارشاد ڪيائون ته، ”روزي پيدا ڪرڻ جهاد جي برابر آهي، جيڪو شخص حلال روزي لاءِ محنت ڪري، ٿڪجي سمهي ٿو الله تعاليٰ به ان کان خوش رهي ٿو ۽ جيڪو ان حالت ۾ مري ويو، ان کي بخشيو وڃي ٿو.“ ان حلال روزي جو راز تجارت ۾ ئي آهي، ان ڪري انهيءَ شروعاتي دور ۾ ڪيترائي نوان مسلمان تجارت ڪري گذران ڪندا هئا، جن ۾ حضرت ابوبڪر ؐ ۽ حضرت عثمان ؐ جا نالا قابل ذڪر آهن، جن تجارت کي هڪ ”اسلامي ذريعه معاش“ قرار ڏيندي، هن ڪاروبار ۾ اهم مقام حاصل ڪيو ۽ اهڙي طرح دولت ڪمائي اسلامي مشن جي مالي مدد ڪري، ان کي دنيا سان روشناس ڪرايو.
حضور اڪرمﷺ جڏهن مڪي شريف کان هجرت ڪري مديني ۾ اچي هڪ فلاحي اسلامي رياست جو بنياد وڌو، تڏهن رياست جي مضبوطي ۽ استحڪام ۽ عوام جي خوشحالي ۽ فارغ البالي لاءِ تجارت کي اهم پيشو بنايائون، ان لاءِ مسلمانن کي خاص طور تي همٿايائون، ڇو ته هي هڪ پيغمبري پيشو آهي ۽ معيشت ۾ به ڪرنگهي جي حيثيت رکي ٿو، فرمايائون ته، ”اوهان تجارت ضرور ڪريو، ڇاڪاڻ ته رزق جي ڏهن حصن مان نو حصا تجارت مان ملن ٿا.“ گويا دنيا ۽ آخرت جا فائدا تجارت ۾ آهن. فرمايائون ته، بهترين ڪاروبار تجارت ۽ پنهنجي هٿ جي ڪمائي آهي.“ هينئن به چيائون ته، ”ايماندار واپاري، حشر جي ڏينهن شهيدن، سچارن ۽ نبين سان گڏ اٿندا.“ اهڙي طرح پاڻﷺ جن مسلمانن کي تجارت جي پاڪيزه شيوي ڏانهن مائل ڪيو. تجارت کي فروغ ڏيڻ لاءِ مديني ۾ ڌار بازار تيار ڪئي ويئي جيڪا تمام ڪشادي ۽ وسيع هئي ۽ عهد نبوي ۾ بارونق ۽ تجارتي سرگرمين جو مرڪز هئي. تجارت جي فروغ لاءِ پاڻ عملي قدم به کنيائون، جنهن ۾ سڀ کان اهم سندن هي فرمان هو ته، مديني جي بازار ۾ ڪوبه ٽئڪس ناهي.“ زمانئه جاهليت ۾ خفارن جو نظام ۽ چپي چپي تي ناڪي جي ڪري واپار ۾ وڏي رڪاوٽ هئي، پر ان کي ختم ڪري، مديني ۾ آزادانه آمدني ۽ روانگي جي اجازت ڏيئي، آزاد تجارت جو بنياد وڌائون، جديد معيشت موجب آزادانه بين الاقوامي تجارت نه صرف اقوام مسلم لاءِ پر ساري انسان ذات جي مادي ترقي لاءِ ضروري آهي جنهن ڪري بين الاقوامي طرح شين جي قيمتن تي ڪنٽرول رکي عوام کي فائدو پهچائي سگهجي ٿو ۽ ملڪ کي خوشحال بنائي سگهجي ٿو.( )
(خ) تجارتي ۽ نبوي اصول:
حضور اڪرمﷺ هڪ بهترين، سڄاڻ، قابل ۽ برک واپاري هئا، ان ڪري پاڻ سڳورن، ان وقت جي تجارت، جيڪا استحصال ۽ ڦرلٽ جو ذريعو هئي، جي لاءِ اهڙا اصول ۽ ضابطا تيار ڪيا، جو تجارت هڪ نفع بخش ذريعو ۽ معاشرتي سک جو ڪارڻ بڻجي پيئي، حضورﷺ تجارت ۾ مروج غلط رسومات کي ختم ڪري ان کي پاڪ ۽ صاف ڪيو، ان ڏس ۾ ڪوڙ، ٺڳي، دوکي، فريب، وياج، تور ماپ ۾ ڪمي پيشي ذخيره اندوزي ۽ ناجائز نفع خوري کي حرام قرار ڏنو ۽ مسلمانن کي حڪم ڪيو ته، اهي پنهنجي تجارت کي، ان امور کان پاڪ رکن، سندن عملي زندگيءَ مان به معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ تجارت ۾ پاڪيزگي ۽ ايمانداري تي خاص ڌيان ڏيندا هئا، پاڻ سڳورا ذهني طور جيتوڻيڪ بازار کي پسند نه ڪندا هئا پر اوڏانهن صرف ان لاءِ ويندا هئا ته اناج ۽ ٻين وڪري جي شين جو معائنو ڪن ته جيئن مسلمانن جي مارڪيٽ ۾، ملاوٽ جو مال نه هجي ۽ بدديانتي کي دخل نه هجي، پاڻ اتي وڃي، هر شيءِ جي چڪاس ڪري واپارين کي هدايتون ڪندا هئا ۽ قيمتن تي ڪنٽرول رکندا هئا. هڪ دفعي ڏٺائون ته هڪ ماڻهو اَن جو ڍڳ ڪيو ويٺو وڪرو ڪري، ان ۾ اندر هٿ وجهي ڏٺائون ته داڻا پسيل نظر آيا، اهو ڏسي فرمايائون ته، ”خبردار، بدديانتي نه ڪريو.“ اهڙي طرح پاڻ خاص موقعن تي تجارت لاءِ جيڪي هدايتون ۽ حڪم ڪيائون سي، اسلام جا زرين تجارتي اصول آهن، جن ۾ انسان ذات جي ڀلائي ۽ بهبودي جو راز سمايل آهي. جهڙوڪ:
1. واپار ۾ ناجائز نفعي ۽ ٻيڻي ڪمائي لاءِ ڪوڙن قسمن کڻڻ جي قبيح رواج کي ختم ڪرڻ لاءِ حڪم ڪيائون ته، ”واپار ۾، گهڻن قسمن کڻڻ کان بچو، ڇو ته اهڙو ماڻهو هڪ طرف ڪمائي ٿو ۽ ٻئي طرف کان وڃائي ٿو.“ فرمايائون ته، ”ڪوڙي قسم بروقت ته فائدو ڏي ٿي پر اها هميشه لاءِ نقصانڪار آهي.“
2. تجارت جو بنياد، باهمي رضامندي تي آهي، پاڻ سڳورن ان ڪري تجارت کي دغا، فريب ۽ غلطي کان بلڪل آزاد قرار ڏنو. فرمايائون ته، ”تنهنجي امت کي ان ذميداري کان آزاد ڪيو ويو آهي جيڪا فريب ۽ غلطي جي ڪري وجود ۾ اچي ٿي دوکي ۽ فريب کان بچائڻ لاءِ فرمايائون ته، ”وڪرو ڪندڙ شيءِ سودي وقت موجود هجي ۽ معائني لاءِ پيش ڪئي وڃي، جي ان وقت اها موجود نه هجي ۽ پوءِ پيش ڪئي وڃي ته اُن صورت ۾ سودي وقت ان جون خوبيون ۽ خاميون ٻيئي بيان ڪيون وڃن.“ پاڻ فرمايائون ته، ”وڪري ڪرڻ واري شيءِ ۾، ڪو عيب هجي ته اهو خريدار تي واضح ڪيو وڃي. جيڪڏهن عيب ظاهر نه ڪيو ويو هجي ۽ خريدار کي شيءِ وٺڻ کان پوءِ ان جو عيب معلوم ٿئي ته، خريدار کي اهو حق پهچي ٿو ته، هو سودو ختم ڪري ڇڏي.“
3. حضور ﷺ، سٽي بازي، جوئا بازي ۾ پُکي وارن سودن جي رواج کي ختم ڪيو، مديني ۾ رواج هو ته، تاجر شهر کان ٻاهر وڃي هڪ خاص جاءِ تي ٻاهران آيل سوداگرن سان اتي ئي سودو ڪري ايندا هئا، اهڙي طرح اصلي مالڪ کي نقصان پهچندو هو، پاڻ سڳورن اهڙي قسم جي واپار کي ممنوع قرار ڏنو ۽ حڪم ڪيائون ته، ”ٻاهريون سوداگر، منڊي ۾ مال آڻي ۽ اتان جي مروج نرخ مطابق مال وڪرو ڪري.“ پاڻ اهڙي مال تي واڪ ڏيڻ کان به منع ڪيائون، جيڪو اڳ ۾ ڪو ٻولي چڪو هجي، جيڪڏهن وڪڻندڙ ۽ وڻندڙ جي وچ ۾ ڪنهن شيءِ تي جهڳڙو ٿي پوي ۽ اها شيءِ به ان وقت موجود هجي ته گراهڪ کي اختيار آهي ته شيءِ خريد ڪري يا نه ڪري، جيڪڏهن هو خريد ڪري ته جهڳڙو ختم، جي هو خريد نه ڪري ته اها شيءِ دڪاندار کي واپس وٺڻي پوندي.
4. پاڻﷺ هي تجارتي اصول به نافذ ڪيو ته، ”نفعي ۽ نقصان ۾ ٻيئي ڌريون ٻڌل رهنديون، جي هڪ ماڻهو کي نفعو پهچي ۽ ٻئي کي نقصان پهچي ته اهو سودو منسوخ ڪيو وڃي، جيڪڏهن ڪنهن وڻ ۾، لڳل ميوو ڪنهن قدرتي آفت سبب تباهه ٿي وڃي ۽ هو ان کي حاصل نه ڪري سگهي ته خريدار کي هي حق آهي ته، هو ڪڻندڙ کان ڏنل پئسا واپس وٺي سگهي ٿو.“
5. هڪ ٻيو به خاص تجارتي اصول جاري ڪيائون ته، ”نفعو ذميداري سان ملي ٿو.“ فرمايائون ته، ”جيڪڏهن هڪ ماڻهو ٻئي کان غلام خريد ڪري ٿو، پر ڪجهه وقت کان پوءِ ان غلام جو ڪو عيب ظاهر ٿي پوي ٿو ۽ هو وڪڻندڙ کي واپس ڪري ٿو ته، وڪڻندڙ واپس وٺڻ لاءِ ٻڌل رهندو. پر ان وچ ۾ غلام جيڪو ڪم ڪيو هوندو، ان جو اجورو خريدار کي ملندو، ڇو ته ان کيس کارايو، پياريو، پهرايو ۽ ان جو جوکم به کنيو.
6. حضرت محمدﷺ احتڪار ۽ اڪتناز کان به منع ڪئي، اختڪار جي معنيٰ آهي اناج ۽ ٻين شين کي هٿرادو طريقي سان اڻاٺ ۾ آڻڻ ۽ اڪتناز جي معنيٰ آهي دولت جو چند ماڻهن جي هٿن ۾ جمع ٿيڻ، ذخيره اندوزي جي منع ڪيائون فرمايائون ته، ”جيڪو اناج چاليهه ڏينهن، ان نيت سان لڪائي رکي ته اگهه وڌيڪ ٿئي، پوءِ وڪرو ڪريان اهو اسان مان نه آهي.“ حضرت عمر ؐ کان روايت آهي ته، پاڻ سڳورن فرمايو ته، ”تاجر کي الله تعاليٰ جي طرفان رزق ڏنو وڃي ٿو ۽ اناج کي مهانگائي جي خيال کان لڪائڻ ۽ بند ڪرڻ وارو ملعون آهي.“
7. پاڻ سڳورنﷺ ملاوٽ جي معاشي ۽ سماجي برائي کي روڪڻ لاءِ حڪم ڪيو ته ”فليس منا“ جنهن ملاوٽ ڪئي، اهو اسان مان نه آهي.
8. پاڻ چوپائي مال جي ان واپار جي به منع ڪيائون، جيڪو ڦر ماءُ جي پيٽ ۾ هجي، ۽ ميوو پورو پڪو نه هجي، اهڙو مادي جانور جنهن جو کير ٻه يا ٽي ڏينهن اڳ نه ڏڌو ويو هجي، تازين کارڪن جو خشڪ کارڪن سان سودو ڪرڻ، يا انهن کارڪن جو، جيڪي ڍڳ جي صورت ۾ موجود هجن، توريل کارڪن سان سودو ڪرڻ جو ايئن ڪرڻ ٺڳي، سَٽو ۽ بي ايماني آهي جنهن جي اسلامي معاشري ۾ ڪابه گنجائش نه آهي.
9. وهندڙ پاڻي کي روڪڻ ۽ ملهه وڪڻڻ جي منع ڪيائون ۽ ان لاءِ ڪنهن به قسم ۽ سوديبازي ڪرڻ جي ممانعت فرمايائون،سندن ارشاد آهي ته، ”پاڻي ڪناري واري آبادين جي ملڪيت آهي. البته هڪ ماڻهو پنهنجي پوک کي پاڻي پهچائڻ لاءِ تيستائين ان کي روڪي ٿو سگهي، جيستائين سندس پوک ۾ اهو پاڻ ٻنيءَ تائين نه پهچي.“
10. زمين جي تجارت لاءِ حڪم ڪيائون ته، ”اهڙو زمين جو ٽڪرو جنهن تي اڳ ڪنهن جو قبضو نه هجي يا ڪنهن آباد نه ڪئي هجي ته پوءِ ٻيو ڪوبه مسلمان اها پوکي سگهي ٿو.( )
مطلب ته پاڻ سڳورن انهن فاسد غلط ۽ مڪروه طريقن ۽ رسمن کي بند ڪري صرف جائز ۽ پاڪيزه طريقه تجارت کي فروغ ڏنو ته جيئن اسلامي معاشري سان غير صالح اجزاءِ مٽجي وڃن. تاريخ شاهد آهي ته، مسلمانن جڏهن، تجارت کي نبوي اصولن هيٺ هلايو ته اهي مسلمان جيڪي جنگ خندق ۾ پيٽ سان پٿر ٻڌي، بکن کان پاهه ٿي، خندق کوٽي رهيا هئا سي زڪوات هٿن ۾ کڻي، گهٽين ۾ محتاجن کي ڳوليندا ٿي ويا ته کين ڪو وٺڻ وارو ڪونه ٿي مليو، ڇو ته هرڪو صاحب نصاب هو، حضرت عبدالرحمان بن عوفؐ، حضرت ابوهريرهؐ، حضرت عثمانؐ، حضرت ابوبڪرؐ، حضرت زبيرؐ، حضرت طلحه ؐ اهي سڀ واپاري هئا ۽ وڏا دولتمند هئا، انهن حضورﷺ جن جي عظيم شاندار تجارتي اصولن تي عمل ڪري تجارت کي وقار بخشيو هو.
(ماهوار نئين زندگي نومبر 1986ع ۾ ڇپيل)