آفريڪا ۾ عورتن جي طُهر جو آزار
ائين به نه آهي ته عورتن جو طهر مون لاءِ نئين ڳالهه هئي. آفريڪا جي بندرگاهن ۾ جهاز وٺي وڃڻ دوران عورتن جي طهر جا قصا هر بندرگاهه ۾ عام ٻڌڻ ۾ ايندا هئا. اهو ڪهڙو آفريڪا جو ملڪ آهي جتي عورتن جو طهر (Female Circumcision) نٿو ٿئي. سوڊان ۽ اٿوپيا کان ڪينيا، تنزانيا ۽ موزمبق تائين، گهانا ۽ سينيگال کان نائيجريا ۽ ڪانگو تائين، هر مذهب جا آفريڪي ماڻهو (ويندي مسلمان به) عورتن جو طهر ضروري سمجهن ٿا، جنهن سان عورت معاشري ۾ عزت لائق سمجهي وڃي ٿي. شادي ءَ وقت هن جو گهوٽ هن کي ورجن ۽ شريف سمجهي ٿو. عورتن جو هي طهر هڪ مذهبي رسم کان وڌيڪ سماجي ۽ ثقافتي رسم و رواج سمجهيو وڃي ٿو. ايتريقدر جو مون سان سئيڊن جي يونيورسٽي ۾ M.Sc ڪندڙ ڊڪار (سينيگال) جي هڪ ڇوڪريءَ موڪلن ۾ لنڊن وڃي هڪ گجراتي انڊين ڊاڪٽر کان طهر ڪرائي آئي. انگلنڊ ۾ عورتن جي طهر تي سخت بندش آهي پر هن گجراتي جهڙا ڪيترا انگلنڊ جا شهري ڊاڪٽر غيرقانوني طور لِڪ ڇپ ۾ آفريڪي ملڪن کان ايندڙ حبشي ڇوڪرين جا طهر ائين ڪندا رهن ٿا جيئن ڪيترن ملڪن ۾ قانون جي خلاف Abortions ڪيون وڃن ٿيون. هتي اهو به لکندو هلان ته هن سينيگالي ڇوڪريءَ جو طهر بگڙي پيو ۽ ايتري تي Infection ٿي پئي جو مهينو کن يونيورسٽي کان گسائيندي رهي ۽ مزي جي ڳالهه اها ته لنڊن وارو اهو ڊاڪٽر پوري سال بعد هڪ ڪيس ۾ جهلجهي پيو. اسان انهن ڏينهن ۾ لنڊن هئاسين. اها خبر جڏهن اخبار ۾ آئي تڏهن اسان جي هن سينيگالي محترما اسان کي ٻڌايو. هن وڏي رقم وٺي هي غيرقانوني ڪم شايد بنا انسٿيزيا جي غير sterilized ٿيل اوزان سان ڪيا ٿي.
عورتن جي طهر ۾ ڇا ٿو ڪيو وڃي؟ مختلف ملڪن جي مختلف قومن ۽ قبيلن ۾ عورتن جي طهر جي مختلف ليول آهي. جنهن ۾ عورت جي زنانن عضون جي وڍ ٽڪ ڪئي وڃي ٿي. ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جهڙن ملڪن ۾ هلڪي قسم جي سرجري ڪئي وڃي ٿي جنهن ۾ عورت جي Clitoris جي مٿين حصي جي معمولي کل لاهي وڃي ٿي جنهن ڪري هن آپريشن کي مردن جي طهر وانگر عورتن جو طهر سڏجي ٿو، پر ڪيترن هنڌن تي خاص ڪري آفريڪا کنڊ جي ته سڀني ملڪن ۾، ويندي مصر ۽ يمن ۾، جيئن ئي ڇوڪري ٽن چئن سالن جي ٿئي ٿي ته ان عمر کان وٺي بالغ ٿيڻ کان اڳ تائين هن جو ظاهر ٿيل سڄو Clitoris ڪئنچي يا بليڊ سان ڪٽيو وڃي ٿو. هتي ڪينيا ۽ ڪيترن آفريڪي ملڪن ۾ اڄ ڪلهه جي دور ۾ جيتوڻيڪ عورت جي ڪنهن به عضوي ڪٽڻ تي سخت سزا آهي پر عوام جو وڏو حصو اڄ به ان کي غلط ڳالهه يا ڏوهه جو ڪم نٿو سمجهي پر هو سمجهن ٿا ته اهو ڪم ڇوڪرين لاءِ صحيح آهي. هنن جو ان ۾ يقين آهي ته ڪلائيٽورس ڪٽجڻ تي هن کي شهوت نٿي ٿئي ۽ هوءَ شادي تائين پاڪدامن Virgin رهي ٿي. جيتوڻيڪ ممباسا جي هن هوٽل ۾، جنهن ۾ آئون رهيل آهيان، ڀر وارن ڪمرن ۾ رهندڙ يوگنڊا جي ڊاڪٽرن مان هڪ ٻڌايو ته سوڊان ۾ 300 ڇوڪرين جي اها سرجري ڪري مٿن تجربو ڪيو ويو ته هنن مان 90 سيڪڙو ڇوڪرين کي اها ساڳي شهواني خواهش محسوس ٿي، ساڳي لذت ۽ اهائيOrgasm ٿي جيڪا هنن کي هن آپريشن يعني طُهر کان اڳ ٿي ٿي! پر اهو ڪمال آهي ته آفريڪا جي ڪنهن به پڙهيل يا اڻ پڙهيل نوجوان کان ان طهر بابت (جنهن کي يورپ ۽ آمريڪا جا ماڻهو (FGC) Female Circumcisionعورتن جي نازڪ عضون جي وڍ ٽڪ ۽ Female Genital Mutilation (FGM) يعني عورت جي نازڪ عضون جي بگاڙ سڏين ٿا، کڻي پڇ ته هو ان جي خلاف ضرور آهن پر هو پنهنجي لاءِ اهڙي حبشڻ ڪنوار چاهين ٿا جنهن جو طهر ٿيل هجي يعني Clitoridectomy (ڪلائيٽورس جي ڪٽائي) ٿيل هجي يا هن جي زناني عضوي جي شاديءَ کان اڳ تائين سلائي (Infibulation) ٿيل هجي.
ممباسا ۾ جنهن هوٽل ۾ آئون رهيل هوس ان ۾ نه فقط مٿيان يوگنڊا جا ڊاڪٽر رهيل هئا پر ڪجهه ٻين آفريڪي ملڪن جا پڻ هئا جو شهر جي ڪنهن هال ۾ ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن طرفان عورتن ۽ ٻارن جي صحت خاطر هن عنوان تي ڪانفرنس هلي رهي هئي.
Traditional practices affecting the health of women & children عورتن جي طهر ۽ سندن نازڪ عضون جي وڍڪٽ تي هي مضمون لکڻ جي ڳالهه مون کي شايد ڌيان ۾ نه اچي ها پر رات هوٽل جي ڊائننگ هال ۾ يوگنڊا جي ڊاڪٽرن سان جڏهن مون اها ڳالهه ڪئي ته مليريا ۽ تسي تسي مکين جي چڪ ڪري آفريڪا ۾ تمام گهڻا موت ٿين ٿا ته هنن ڊاڪٽرن منهنجي ان ڳالهه جي تصديق سان گڏ ترديد ڪندي چيو ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته مليريا ۽ تسي تسي مکين جي ڏنگڻ ڪري سليپنگ سڪنيس بيماريءَ ڪري جيترا موت آفريڪا کنڊ تي ٿين ٿا اوترا ڪنهن ٻئي ملڪ يا کنڊ ۾ نٿا ٿين. ساڳي وقت گهرو طريقن سان زناني طهر ۽ عورتن جي عضون جي وڍ ڪٽ ڪري پئدا ٿيل خرابين، زنانين بيمارين، حيض جي روانگي ۾ دقت ۽ ٻارن جي ڏکي ڄم ڪري جيتريون عورتون موت جو شڪار ٿين ٿيون اوترو مرد ۽ عورتون ملائي به ڪنهن ٻي بيماري ۾ نٿا مرن.
مٿي ٻن قسمن جي عورتاڻي طهر بابت لکيو اٿم جيڪي هلڪي قسم جا آهن جن ۾ Clitoris جو ٿورو حصو يا سڄو ڪلائيٽورس ڪٽيو وڃي ٿو ۽ ان سان گڏ ڪن حالتن ۾ Prepuce (جيڪو Clitorial hood سڏجي ٿو) ڪٽيو وڃي ٿو. هن قسم جو طهر ملائيشيا ۽ انڊونيشيا ۾ اڄ به مسلمانن ۾ عام آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ملائيشيا ۾ تمام گهڻي تعليم، دين جي ڄاڻ ۽ صحت ۽ هائيجن لاءِ Awarness اچڻ ڪري هاڻ ڪافي حد تائين گهٽجي ويو آهي. اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ مسلمانن توڙي ٻين مذهبن ۽ قومن ۾ ان قسم جو رواج يا سوشل عادت ناهي. البته ڪجهه بوهرين بابت چيو وڃي ٿو ته هو پنهنجين ڇوڪرين جو مٿين قسم جو طهر ڪرائين ٿا. ان قسم جي ڳالهه سينگاپور ۾ رهندڙ هڪ بوهري فئملي کان ٻڌي هيم. هو ان کي مذهبي رسم سمجهن ٿا. بهرحال ان مٿئين قسم جي زناني طهر کي سرجن Clitoridectomy يا Excision سڏين ٿا.
عورتن جي مٿين قسم جي طهر کان علاوه ڪن حالتن ۾، بلڪ آفريڪا جي گهڻن حالتن ۾ ڪلائيٽورس کان علاوه Labia Minora به ڪٽيو وڃي ٿو ۽ ڪيترن علائقن ۾ Libia Majora ڪٽيو وڃي ٿو. اهو سڀ ڪجهه سڄي آفريڪا ۾ مسلمان توڙي ٻين قومن ۽ قبيلن ۾ عام طرح ٿئي ٿو. بقول يوگنڊا جي ڊاڪٽرن جي ”ڏينهن جي روشنيءَ ۾ ٿئي ٿو ۽ نه فقط ٻهراڙي جا جاهل ماڻهو پر شهر جا پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو به پنهنجي ڇوڪرين جو هن قسم جو طهر ڪرائيندي شرف ۽ فخر محسوس ڪن ٿا جو آفريڪا ۾ ماڻهن جي اها سوچ آهي ته جيڪا ڇوڪري ان قسم جو طهر نه ڪرائي پنهنجي شهوت کي لغام نٿي ڏئي اها وڏي ڪميڻي آهي.“
هنن ڊاڪٽرن ٻڌايو ته WHO (ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن) طرفان ۽ آفريڪا جي ڪيترن ملڪن جي حڪومتن طرفان هن قسم جا سيمينار ۽ ڪانفرنسون ڪرايون وڃن ٿيون جيئن ماڻهن کي جانڪاري ملي ۽ هنن جي سوچ بدلجي ته هي ظلم جو ڪم آهي. جيڪو توهان پنهنجين نياڻين سان ڪريو ٿا. پر ڏٺو وڃي ته هن قسم جي وڍ ڪٽ ڪري، ٿيندڙ بيمار عورتن جو تعداد ڏينهون ڏينهن وڌندو وڃي. هڪ ته آدم شماري به وڌي رهي آهي پر معاشري ۾ هن لعنت جو زور به ايترو ئي وڌندو رهي ٿو. سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ اسان سان گڏ تعليم حاصل ڪندڙ مٿين سينيگال جي ڇوڪري جيڪا لنڊن مان هڪ جاهل ڊاڪٽر کان لڪ چوريءَ طهر ڪرائي آئي ۽ شايد صحيح طرح آپريشن نه ٿيڻ ڪري يا شايد آپريشن بعد صحيح طرح care نه ڪرڻ ڪري هن کي Infection ٿي پيو ۽ مهينو کن سخت پريشان رهي، ان کان جڏهن يورپ ۽ ايشيا جي ڇوڪرين پڇيو ته پڙهيل ڳڙهيل هجڻ جي باوجود هن اهو ڪم ڇو ڪيو ته هن اهوئي جواب ڏنو ته هوءَ مجبور هئي. ان طهر بنا هن جي شادي ٿيڻ ناممڪن آهي. گهوٽ هن تي طرح طرح جا شڪ ڪري سگهي ٿو. هتي اهو به لکندو هلان ته سينيگال جي شهر ڊڪار جي هيءَ شاگردياڻي عيسائي هئي ۽ عيسائين جون تبليغي جماعتون ۽ سماجي ادارا سڄي آفريڪا ۾ FGM (Female Genital Mutilation) جي خلاف ماڻهن کي سمجهائي رهيا آهن. تڏهن به هيءَ سماجي رسم ايڏي ته طاقتور آهي ۽ ماڻهن جي ذهن تي ايڏي ته پختي ويٺل آهي جو هي ماڻهو پنهنجين نياڻين سان ظلم ڪري سمجهن ٿا ته هو ڪو خير جو ڪم ڪن ٿا. هو هن ڳالهه کي ڄڻ مذهبي فرض سمجهي ان جي ادائيگي ڪن ٿا ۽ پنهنجو پاڻ کي ثواب جو مستحق سمجهن ٿا.
آفريڪا ۾ رهندڙ يورپين سان جڏهن ان عنوان تي ڳالهه ٿي نڪري ته هو ان جو الزام مسلمانن تي هڻن ٿا ته اهي جاهل آهن ۽ هيءَ عورتن سان ظلم واري رسم فقط مسلمانن ۾ آهي. پر ائين ناهي. جيئن آئون مٿي لکي آيو آهيان ته اسان جي آفريڪي ڪلاس ميٽ ڇوڪري جنهن لنڊن ۾ پنهنجو طُهر ڪرايو اها ڪرسچن هئي. ٽي سال کن اڳ آمريڪا جي ڪورٽ اٿوپيا جي هڪ عيسائيءَ کي پنهنجي ٻن سالن جي ڌيءَ جو Clitoris ڪٽڻ جي ڏوهه ۾ ڏهه سال جيل جي سزا ڏني. خالد آدم نالي اديس ابابا جو حبشي 1995ع ۾ آمريڪا جي رياست جارجيا ۾ هڪ پيٽرول پمپ تي ڪلارڪ ٿي لڳو جتي هن فارچونيٽ نالي سائوٿ آفريڪا کان لڏي آيل هڪ شيدياڻيءَ سان شادي ڪئي. جنهن مان هن کي ڌيءَ ڄائي. 2003ع ۾ هن کي ٻارن تي ظلم ڪرڻ جي ڏوهه ۾ جهليو ويو. پوءِ ڪورٽ ۾ ڪيس هلندو رهيو. آدم جو اهو مؤقف رهيو ته هن پنهنجي نياڻيءَ کي پاڪ دامن رکڻ لاءِ اهو ڪم ڪيو جيئن هوءَ بالغ ٿي خراب راه تي نه هلي. عورتن جي طهر تي اٿوپيا ۾ ڪابه جهل پل ناهي. اٿوپيا حڪومت جيتوڻيڪ همٿ افزائي نٿي ڪري پر عوام ۾ اها رسم فرض برابر سمجهي وڃي ٿي. بهرحال 2 نومبر 2006ع تي ڪورٽ آدم کي 10 سال قيد جي سزا ٻڌائي ۽ 5 هزار ڊالر ڏنڊ هنيو. انساني حقن جي اداري ان جي تعريف ڪئي ته آمريڪا آدم کي سزا ڏئي سٺو ڪيو. مغرب جي دنيا اٿوپيا تي حيرت کاڌي ته هي ڪهڙو ملڪ آهي جتي اهڙن ماڻهن کي سزا ڏئي صحيح ڇو نٿو ڪيو وڃي. ان گوڙ جي جواب ۾ اٿوپيا جي وزيراعظم Meles Zenawi جو آمريڪا جي اخبارن ۾ بيان آيو هو ته:
“If a whole community is involved in this practice, you cannot jail an entire community. You have to change the mindset, and that takes time…”
ڪينيا جي وڏي ۽ طاقتور شيدي قبيلي ماسائي (جيڪو مردن توڙي عورتن جي طهر کي ثقافتي ورثو ٿو سمجهي) جي ليڊر بين ڪوئيس سابا آمريڪا جي هن فيصلي کي سخت نديو ۽ چيو ته آدم پنهنجي ڌيءَ جي ڀلائي ۽ هن جي مستقبل جي فائدي لاءِ اهو ڪم ڪيو.
بهرحال Clitoridectomy يا Excision جنهن ۾ نابالغ ڇوڪريءَ جو Clitoris ۽ زناني عضوي جا مٿيان حصا ڪپيا وڃن ٿا ايڏي وڏي آپريشن ناهي جيڪا سڄي آفريڪا کنڊ ۽ بحر احمر (Red Sea) وارن ملڪن کان وٺي ائٽلانٽڪ سمنڊ وارن ملڪن تائين کلئي عام گهرن ۾ ائين ڪئي وڃي ٿي جيئن اسان وٽ ڳوٺن ۾ حجام ڇوڪرن جو طهر ڪن ٿا ۽ ڪا جراثيم ڪش دوا لڳائڻ بدران ڦلهير هڻيو ڇڏين. ان سلسلي ۾، يعني عورتن جي نازڪ عضون جي وڍ ڪٽ ۽ بگاڙڻ واري سرجري ۾ سڀ کان خراب Infibulation آهي جنهن کي هتي جا ماڻهو فرعوني طهر(Pharaonic Circumcision) به سڏين ٿا ۽ ان جو رواج سوڊان، سوماليا، اتر ڪينيا، اٿوپيا ۽ بحر احمر (ڳاڙهي سمنڊ) جي ڪناري وارن ملڪن ۽ اولهه آفريڪا جي ملڪن ۽ مالي ۽ ان جي ڀروارن علائقن ۾ تمام عام آهي. هن آپريشن ۾ اٺ ڏهه سالن جي ڇوڪريءَ جا زنانا عضوا ڪلائيٽورس، Labia Minora ۽ Labia Majora جو اندريون حصو ڪوريو (ڪُپيو) وڃي ٿو ۽ پوءِ لابيا مئجورا جا ٻاهران حصا ڪنڊن يا سئي سڳي سان سبي ملايا وڃن ٿا. هتي جو هر هڪ ماڻهو ڊاڪٽر توڙي عام عورتون، اهو ئي ٻڌائين ٿيون ته هيءَ جراحي ڪيڏي تڪليف واري ٿئي ٿي جيڪا حبشي عورتون ۽ دايون گهرن ۾ ڪن ٿيون، جن وٽ نه ڊاڪٽري اوزار آهن ۽ نه دوائون آهن. هو ڪنڊا (Thorns) به وڻن مان پٽي استعمال ڪن ٿيون ۽ نه وري انسٿيزيا جو بندوبست آهي. هن جراحي (وڍ ڪٽ) ۽ ان بعد زخم ڇٽڻ جي تڪليف جو ٻڌي آفريڪا جي هر شهر جون سوين ڇوڪريون گهر ڇڏيو ڀڄيو وڃن. پر هتي جي نياڻين جا والدين ان کي پنهنجو مان سمجهن ٿا ۽ هتي جي سوسائٽيءَ ۾ هو پاڻ کي منهن ڏيکارڻ لائق سمجهن ٿا.
هن سرجري (Infibulation )بعد ڇوڪرين جون ٻن کان ڇهن هفتن تائين ٽنگون ٻڌيون وڃن ٿيون جيئن Labia Majora جا ٻئي چپ ملي هڪ ٿي وڃن. پيشاب ۽ حيض جي نڪرڻ لاءِ تمام سنهو سوراخ ڇڏيو وڃي ٿو. اهو سوراخ قائم رکڻ لاءِ سنهڙي ٽاريءَ جو ٽڪرو ڦاسايو ويندو آهي جيئن ايتري جاءِ کليل رهي. هيءَ جراحي (Infibulation) عورت کي ورجن رکڻ لاءِ ڪئي وڃي ٿي جيئن شاديءَ کان اڳ هوءَ ڪنهن آشنا سان کڻي ٺهي به وڃي ته به همبستري جهڙي عمل جي پوئواري نه ڪري سگهي ۽ نه وري ڪو بدمعاش کيس rape ڪري سگهي. ان ڪري هن جراحي (سرجري) واريون حبشي ڇوڪريون رات جون اڪيلون هلنديون رهن ٿيون ته به هنن کي پنهنجا ۽ پراوا، هتي جي حساب سان، حيا واريون ڇوڪريون سمجهن ٿا ۽ اهڙين آپريشن وارين ڇوڪرين لاءِ سٺا رشتا اچن ٿا، ڇو جو هتي ورجن ڇوڪري ئي عزت واري سمجهي وڃي ٿي ۽ اها ڇوڪري سئو سيڪڙو ورجن سمجهي وڃي ٿي جنهن جي سندس والدين ننڍي هوندي ئي Infibulation جهڙي آپريشن ڪرائي ڇڏين ٿا جيئن Sex جهڙي عمل جي ڪا به گنجائش نه رهي. شادي بعد مڙس صاحب جي تصديق ڪرڻ ۽ مطمئن ٿيڻ تي ته هن جي آپريشن ٿيل آهي ۽ هن جي خراب هجڻ جو ڪو چانس نه هو اها آپريشن وري ابتي ڪئي وڃي ٿي يعني Reverse Infibulation ڪئي وڃي ٿي ۽ سوراخ کي وڏو ڪري نارمل حالتن ۾ آندو وڃي ٿو. سوراخ کي ٿورو وڏو ڪرڻ لاءِ بليڊ يا ڪئنچيءَ سان چيريو وڃي ٿو جيئن زال مڙس ازدواجي حق ادا ڪري سگهن. ٻار ٿيڻ تي ڊليوري کان مهنو کن اڳ ان سوراخ کي وڌيڪ موڪرو ڪيو وڃي ٿو جيئن ٻار جو ويم آسانيءَ سان ٿي سگهي. ڊليوري بعد ڪيترن مردن جي خواهش يا خانداني رسم ڪري عورت Opening کي گهٽ ڪرڻ لاءِ هن جي عضون کي وري سبيو وڃي ٿو. ٻن ٽن هفتن لاءِ هن جون ٽنگون وري ٻڌيون وڃن ٿيون ۽ آفريڪا جي بيوس عورت کي ڊليوري جي تڪليف بعد هڪ دفعو وري Infibulation جو عذاب سهڻو پوي ٿو. هن آپريشن جي تڪليف، خوف، هراس ۽ Hemorrhage ڪري ڪيتريون ڇوڪريون زندگي ڀر صدمي ۾ هليون وڃن ٿيون جنهن وگهي هو موت جو به شڪار بنجن ٿيون. ڪيتريون عورتون Infection جون مريض بنجيو وڃن ۽ هو سنڍ (Infertile) بنجيو وڃن ۽ هو ٻار نه ڄڻڻ جي ڏوه ۾ سڄي عمر ساهيڙين جي ٿڪ لعنت سهنديون رهن ٿيون. آفريڪا ۾ توڙي کڻي مڙس ۾ خرابي هجي، هو مڪمل طرح کدڙو هجي ته به ٻار نه پيدا ڪرڻ جو جرم عورت تي عائد ڪيو وڃي ٿو. ڪيترين عورتن جي رورس انفيبُولئشن وقت Opening صحيح طرح نه کلڻ ڪري ٻار جي ڊليوري ناممڪن ٿيو پوي ۽ بچه ۽ زچه ٻئي مريو وڃن ۽ مڙس ٻئي ڏينهن ئي هڪ عدد نئين ڪنوار وٺيو اچي. ڇو جو ههڙي سائٽيءَ ۾ هر مرد اهو پير مرشد آهي جنهن تي توهان ڪنهن به ڏوهه جو الزام هڻي نٿا سگهو. آفريڪا ۾ عورتن جي ههڙن موتن ۽ ڏک دردن جون ڳالهيون ٻڌي هڪ ڌارئين کي ته افسوس ضرور ٿئي ٿو پر هتي جي مردن لاءِ اها ڄڻ ته نارمل ڳالهه آهي. هتي جي هن بي حسيءَ کي ڏسي سنڌ، بلوچستان ۽ ڏکڻ پنجاب جي ڳوٺن جي حالت اکين اڳيان ڦري ٿي جتي جو پير، مير، وڏيرو، ڀوتار ڄڻ ته عياشي ڪرڻ لاءِ ڄائو آهي باقي غريب ماڻهن جي حالت جانورن کان به بدتر آهي جن کي ڀلي پيئڻ لاءِ صاف پاڻي نه ملي، ٻه ويلا کاڌو نه ملي، هنن جي اولاد کي ڀلي تعليم نه ملي، هنن جون زالون اسپتالن ۾ دوائون يا ڊاڪٽرياڻيون نرسون نه هجڻ ڪري ويم جي سور ۾ سڄي رات تڙپي مري وڃن ته به ڪا ڳالهه ئي ناهي، ڪو احساس ئي ناهي. اها ئي سوچ ۽ feeling آفريڪا جي مردن جي عورتن بابت آهي. هتي جي مڪاني شيدين جي اهائي ذهنيت آهي ته عورتون ڀلي پير اگهاڙا ڪري سڄو ڏينهن اُس ۽ واريءَ تي پورهيو ڪن، ڀلي بيمار ٿيو پون هلن پر هنن سان طهر جهڙو ظلم ٿيڻ ضروري آهي جو ان ۾ هتي جي نرن جي ناموس آهي. نياڻين سان ان ستم بعد هو پاڻ کي ڳاٽ اوچو ڪري هلڻ جهڙا سمجهن ٿا. جيئن اسان وٽ سنڌ جا وڏيرا يا پاڻ کي اوچي ذات سمجهڻ وارا پاڻ ڀلي ٻه ٻه ٽي ٽي شاديون ڪن ۽ ان کان علاوه چڪلي جون رنون رکن پر سندن ڀيڻن يا ڌيئرن کي فطري شادي ڪرائڻ بدران قرآن سان شادي ڪرائي پاڻ کي وڏو شريف ۽ مذهبي سڏائين ٿا. آئون به گذريل چاليهارو سالن کان ڏسندو اچان ٿو ته آفريڪا جي هن رسم جي نالي ۾ عورتن سان ٿيندڙ ظلم جي خلاف مغربي ۽ ملڪي تنظيمون گوڙ ڪنديون اچن، ماڻهن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪنديون اچن ته پنهنجين نياڻين سان هي ظلم بند ڪريو پر هي معاملو گهٽ ٿيڻ بدران ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي جيئن اسان وٽ ڪارو ڪاري ۽ سڱ چٽيءَ ۾ ننڍڙين معصوم ڇوڪرين جون پوڙهن سان شادي ڪرڻ جون رسمون ڏينهون ڏينهن وڌي رهيون آهن. هي ملڪ ڪينيا جنهن جي سفر جو احوال هتي لکي رهيو آهيون، ان جي اڳوڻي صدر ڊئنيل اراپ موئيءَ ۽ ٻين عورتن، عورتن جي هن طهر ۽ سندن نازڪ عضون جي وڍ ڪٽ خلاف ڏاڍي مهم هلائي پر هتي جا ماڻهو ٻڌائين ٿا ته وريو ڪجهه به نه. سرڪار طرفان هن قسم جي طهر تي بندش وجهڻ سان عورتون اسپتالن ڏي رخ ڪرڻ بدران مختلف ڳوٺن ۾ ڪم ڪندڙ دائين ڏي وڃڻ لڳيون جنهن ڪري موتن جو تعداد وڌي ويو.
هن سال جيڪا ايمنسٽي انٽرنيشنل جي رپورٽ ڇپي آهي ان موجب هن وقت آفريڪا، عرب رياستن ۽ ملائيشيا ۽ انڊونيشيا ۾ 13 ڪروڙ عورتون اهڙيون آهن جيڪي ڪنهن نه ڪنهن قسم جو هلڪو طهر Clitoridectomy يا Infibulation ڪرائي چڪيون آهن ۽ هر سال 30 لک ڇوڪرين جو طهر جي نالي ۾ FGM (Female Genital Mutilation) زنانين عضون جي وڍ ڪٽ ۽ بگاڙ ٿئي ٿي. اهو ڪم هن ماڊرن دور ۾ به آفريڪا جي 28 ملڪن ۾ عام ٿئي ٿو ۽ گهڻي کان گهڻو مصر ۾ ٿئي ٿو ان بعد سوڊان، اٿوپيا ۽ ماليءَ ۾ ٿئي ٿو. مصر ته تازو هاڻ ان جي خلاف قانون به پاس ڪرايو آهي.
اها ٻي ڳالهه آهي ته جتي عورتن جو طهر Female Grcumcision آفريڪا جي ملڪن ۾ هر مذهب، قوم ۽ قبيلي ۾ کلئي عام ٿئي ٿو اتي مشرق وسطيٰ (Middle East) جي ملڪن ۾ لڪ ڇپ ۾ ٿئي ٿو. هر ڪو ان کي خراب سمجهي ٿو پر ان هوندي به هو رسم جو غلام ثابت ٿئي ٿو. جيئن اسان وٽ ٽيجهو ڪرڻ يا شاديءَ تي ٻڪي ۽ ونهه جي رسمن کي غير اسلامي ۽ هندن جون رسمون چيو وڃي ٿو پر ان هوندي به انهن جي پوئواري ڪرڻي پوي ٿي جو سوسائٽي يا معاشرو طعنا ٽوڪون هڻي ٿو. ائين ئي سمجهو ته هتي آفريڪا، عرب دنيا ۽ ملائيشيا ۽ انڊونيشيا ۾ ڇوڪرين جي طهر جي رسم آهي. عربي کنڊ ۾ يعني يمن، عمان، سعودي عرب ويندي اردن ۽ مسقط پاسي هي طهر انهن سني مسلمانن ۾ عام آهي جيڪي آفريڪي نسل جا عرب آهن يا جيڪي سعودي عرب ۾ نوڪريون ڪن ٿا. هنن ۾ پهرين ۽ ٻي ٽائيپ جو طُهر عام آهي جنهن ۾ Clitoris ۽ ڪجهه حصو Labia Minora جو ڪپيو وڃي ٿو.
گذريل اڌ صديءَ ۾ ڪيترائي آفريڪي ۽ عرب ملڪن جا مسلمان ۽ عيسائي عرب، يورپ جي مختلف ملڪن ۾ settle ٿيا آهن جتي پڻ هو اها پرئڪٽس قائم رکندا اچن. انگريزن ۽ يورپين کي پهرين خبر نه پيئي پر پوءِ ڪيترين ڇوڪرين جا زخم خراب ٿيڻ تي يا ويم ۾ مشڪلاتون درپيش اچڻ تي ۽ ڪيترين وارداتن مان ڇوڪريون ان تڪليف کان بچڻ لاءِ گهران ڀڄي پوليس اسٽيشن تي رپورٽ ڪرڻ تي هر عام ۽ خاص ماڻهوءَ کي خبر پئجي وئي. هونءَ يورپ جي ملڪن ۾ ٻارن سان ظلم ڪرڻ جي خلاف قانون ضرور هو پر ان جي ايڏي وڏي سزا رکيل نه هئي پر پوءِ هر يورپي ملڪ ۾ عورتن جي طهر تي والدين ۽ طهر ڪندڙ لاءِ سزا مقرر ڪئي وئي. انگلنڊ ۾ به پهرين 5 سال جيل هو پر هاڻ ان ڏوه جي سزا 14 سال ڪئي وئي آهي. ان بابت انگلنڊ جي هوم منسٽر جو اخبارن ۾ بيان ڇپيو هو ته:
“Female genital mutilation is a very harmful parctice that is already rightly illegal in this country. Regardless of cultural background, it is compeletly unacceptable and should be illegal whereover it takes place.”
ولايت ۾ رهندڙ آفريڪي يا ٻيا جيڪي پنهنجين ڇوڪرين جو ان قسم جو طهر ڪرائڻ واري رسم جي هر صورت ۾ پوئواري ڪرڻ چاهين ٿا، اهي عورتاڻي طهر جي حق ۾ ڪيترائي سبب ڏين ٿا، مثال طور:
• ان سان عورت جي عصمت (Virginity) جو بچاءُ رهي ٿو.
• ان سان صفائي رهي ٿي. آفريڪا جي ماڻهن جو اعتقاد آهي ته Clitoris انساني جسم جي هڪ گدلي شيءِ آهي جيڪا ڪيترين ئي براين جي پاڙ آهي. ان کي ختم ڪري ڇڏڻ بهتر آهي.
• عورت جي طهر ٿيڻ بعد هو نيڪ ٿي رهن ٿيون، جو هنن جون شهواني خواهشون گهُٽجيو وڃن.... وغيره وغيره.
بهرحال اهي مٿيون ڳالهيون ڇوڪرين جا والدين يا سندن آفريڪي معاشري ۾ قبول ڪيون وڃن ٿيون. ڇوڪريون پاڻ هن زناني طهر جي عمل کان ڏڪنديون رهن ٿيون. هنن کي انگلنڊ ۽ يورپ جي ملڪن ۾ رهي ڪري به سڪون ناهي. هنن جو ساهه هر وقت مٺ ۾ رهي ٿو. حڪومتن جي هيڏين سختين بعد به ماهرن جي اندازي موجب انگلنڊ ۾ رهندڙ آفريڪي مهاجرن جي پهرين ٽهي مان 74000 عورتن جو طهر ٿيل آهي ۽ اڄ به لڪ ڇپ ۾ فقط انگلنڊ جي شهرن ۾ هر سال اٽڪل 7000 ڇوڪرين جا طهر ٿين ٿا. جن جون عمرون 4 کان 13 سال ٿين ٿيون. هتي ڪينيا ۾ جتان هي مضمون لکي رهيو آهيان. هن سال گهٽ ۾ گهٽ 100 کن ڇوڪريون هن طهر جي ڊپ کان گهر ڇڏي ڀڄي ويون آهن. ڪيتريون اڻ ڄاڻ جاين تي لِڪل آهن، ڪن ڪينيا جي ڏکڻ اولهه واري حصي ۾ ٺهيل عيسائي چرچن (ڪليسا گهرن) ۾ وڃي پناهه ورتي آهي.
آفريڪا ۾ ڪيترائي اهڙا قبيلا آهن جيڪي عورتن جو طهر پنهنجي مذهب يا عقيدي جو حصو سمجهن ٿا. ڪيترائي آفريڪي نسل جا عرب، ملائيشيا جا مسلمان ان کي سنت سمجهن ٿا. ڪيترن مسلمانن جو اهو چوڻ آهي ته اها مذهبي نه پر سماجي رسم آهي. هتي ممباسا ۾ ڪيتريون ئي مسجدون آهن. هڪ ته مانڌري مسجد نالي تمام آڳاٽي 1570ع جي ٺهيل آهي. اهڙي طرح پراڻي ڪلينڊني روڊ تي باشيخ مسجد آهي. هڪ ميمن مسجد ۽ هڪ بوهرا مسجد به آهي. جن ۾ نماز پڙهڻ بعد اتي جي پڙهيل ڳڙهيل مولوين سان ڪينيا يا آفريڪا جي ٻين ملڪن بابت خبر چار ڪندو آهيان. هڪ ڏينهن ممباسا جي بلوچ مسجد ۾ اهڙا مولوي ملي ويا جن جا وڏا ٽي پيڙهيون اڳ ايران يا پاڪستان واري بلوچستان کان هتي آيا هئا. دراصل ممباسا جي بلوچ مسجد به انهن بلوچن جي ٺهرايل آهي، جيڪي عمان جي سلطان جي فوج ۾ هئا. هن مسجد جي ٺهڻ جو سن 1875ع لکيل آهي. بهرحال بلوچ مسجد ۾ مليل هنن مولوين مان هڪ جيڪو مفتي جي رئنڪ جو لڳو ٿي تنهن ڇوڪرين جي طهر بابت چيو ته جيڪي مسلمان هن طهر کي (جنهن ۾ فقط Clitoris جو هلڪو حصو ڪٽڻو آهي) حضور صلعم جن سان وابسته ڪن ٿا اها حديث ڪافي Controversial آهي ۽ هن حديث جي صحيح هجڻ جي خاطري نه ٿي سگهي آهي. ڪيترا مسلمان اسڪالر ان کي (Refute) ڪن ٿا. ممباسا جي هن مولويءَ چيو ته هن حديث کي جي صحيح به سمجهيو وڃي ته ان ۾ حضور صلعم جن فقط اجازت ڏني آهي. ان کي ضروري قرار نه ڏنو آهي.
عورتن جي طهر بابت هڪ عورتن جي ڪانفرنس جي رپورٽ On line پڙهي رهيو هوس ته FGM (يعني عورتن جي نازڪ عضون جي وڍ ڪٽ ۽ بگاڙ) جنهن کي زنانو طهر (Female Circumcision) به سڏجي ٿو، اها ويجهڙائيءَ جي رسم ناهي. پر زماني جهاليه (اسلام کان اڳ واري دور) کان هلندي اچي. بلڪ ڪن محققن جو ته اهو چوڻ آهي ته 2000 سال پراڻي رسم آهي. قرآن توڙي بائيبل انجيل (پراڻي ۽ نئين Testament) ۾ ان جو ڪوبه ذڪر ناهي. هتي جي مسلم وومين ليگ مطابق. هن طهر بابت هڪ حديث ۾ حوالو ملي ٿو.
”جيڪي ماڻهو اسلامي نقطي نگاه کان زناني طهر يا FGM جي وڪالت ڪن ٿا اهي هيٺين حديث جو حوالو ڏيئي عورتن جي طهر کي سنت جو حصو قرار ڏين ٿا.
”عم عطيه انصاريه جو چوڻ آهي ته هڪ ڏينهن مديني جي هڪ عورت طهر ڪرائڻ چاهيو ٿي. آنحضرت صلعم جن هن کي فرمايو: ”گهڻو نه ڪٽرائجي جو ان ۾ ئي عورت جي بهتري ۽ مڙس جي چاهت آهي“.(8، 1)
ان حديث جي هڪ Interpretaion اها چئي وڃي ٿي ته اها عورت هر صورت ۾ طهر لاءِ وڃي رهي هئي جنهن کي حضور صلعم جن اهائي صلاح ڏني ته هوءَ پنهنجي عضوي (Clitoris) جو ٿورو ئي حصو ڪپرائي ته سٺو آهي. لڳي ٿو ته هوءَ جهاليه واري دور وانگر ڪجهه وڌيڪ ئي ڪپرائڻ جي ارادي سان وڃي رهي هئي.
ان حديث بابت مون دارالعلوم ڪورنگي (ڪراچي) جي مفتي اصغر علي ربانيءَ کان به پڪ ڪئي ته هن ٻڌايو ته ان حديث کي هن به پڙهيو آهي. جيڪا عم عطيه انصاريا جي معرفت آهي. اها حديث کڻي صحيح به آهي ته به ان مان عورتن جو طهر نه فرض ۾ اچي ٿو ۽ نه ڪنهن سنت ۾.
مسلم وومين ليگ طرفان اهو بيان جاري ٿيل آهي ته ”فقه سنة جي ليکڪ ۽ مسلمانن جي ناليري اسڪالر سيد سبق جي اها فتوى آهي ته عورتن جي طهر بابت جيڪي به حديثون آهن اهي Non Authentic آهن.“
هتي جا ماڻهو، يهودي توڙي مسلمان مولوي عورتن جي وحشي ۽ تڪليفده سرجري جي خلاف ماڻهن کي سمجهائيندا رهن ٿا ۽ اهو ئي واعظ ڪن ٿا ته قدرت انسان جي خوشي ۽ مزي وڌائڻ خاطر عورت کي Clitoris جهڙو عضوو عطا ڪيو آهي. قرآن يا حديث ۾ ڪوبه اهڙو حڪم نه آيو آهي ته ان کي جراحي رستي ڪٽيو يا Modify ڪيو وڃي. ان ڪري ان کي نه ڪپيو وڃي ۽ نه سائيز ۾ ننڍو ڪيو وڃي.
بهرحال اڳ ۾ فقط آفريڪا ۽ بحراحمر سمنڊ جي ڪناري وارن ملڪن ۾ پر گذريل اڌ صديءَ کان (جڏهن کان آفريڪا ۽ ايشيا جي ماڻهن جي يورپ ڏي ڪافي لڏ پلاڻ ٿي آهي ته) يورپ ۾ پڻ عورتن جو طهر وڏو آزار بڻجي پيو آهي جنهن جي نالي ۾ معصوم ۽ اڻ شادي شده ڇوڪرين جي نازڪ عضون جي وڍ ڪٽ ۽ بگاڙ آڻڻ ڪري هنن کي سخت جسماني توڙي ذهني تڪليف رسي ٿي. ان سماجي رسم تي ڪيترائي ڪتاب، مضمون ۽ فلمون ٺهي چڪيون آهن. انهن مان سڀ کان گهڻو مشهور ڪتاب آسٽريا ۾ رهندڙ هڪ سومالي فلم ائڪٽريس حبشاڻي” واريس ديري“ (Waris Dirie) جو ”ڊيزرٽ فلاور“ نالي آتم ڪٿا وارو ناول آهي جيڪو 1999ع ۾ ڇپيو. هن ۾ ديريءَ پنهنجي ننڍپڻ جون يادون بيان ڪيون آهن ته ڪيئن هن جي زنانن عضون کي ڪٽيو ويو هو. هن ڪتاب جا ڪيترين ئي زبانن ۾ ترجما نظر اچن ٿا ۽ يورپ ۾ هڪ وڏو عرصو ڪتاب ”بيسٽ سيلر“ رهيو.
سوماليا جي هن خوبصورت ليکڪا، فلمي ائڪٽرس، ماڊل گرل ۽ انساني حقن لاءِ جاکوڙيندڙ واريس ديريءَ جي ڪهاڻي به بيحد دلچسپ آهي. سندس فوٽو ڏسڻ سان اسان جي ملڪ جا انگلنڊ، يورپ ۽ آمريڪا ۾ رهندڙ ته هن کي سڃاڻي ويندا پر اهي پاڪستاني به جيڪي گلئمر، ووگ ۽ Elle جهڙا انگريزي رسالا پڙهن ٿا ڇو جو ديريءَ جو ماڊل گرل جي حيثيت سان ڪيترن ئي عطرن، ميڪ اپ جي سامان ۽ فئشني ڪپڙن جي ڪمپنين جهڙوڪ شئنل (Chanel)، ريولان، L’Overal ۽ ليوي جي اشتهارن ۾ سندس تصويرون انگريزي رسالن ۾ ۽ پئرس، لنڊن ۽ نيويارڪ جي رستن تي لڳل بِل بورڊن تي ڪنهن زماني ۾ عام هيون.
واريس ديريءَ 1965ع ۾ سوماليا جي ”گالڪا چيو“ علائقي جي هڪ بدو قبيلي ۾ جنم ورتو. 13 سالن جي ٿي ته هن جي مائٽن سندس شادي هڪ 61 ورهن جي پوڙهي مڙس سان ڪرائڻ جو ارادو ڪيو. جنهن ڪري هوءَ گهر ڇڏي هيڏانهن هوڏانهن ٽلڪندي اچي لنڊن کان نڪتي، جتي هن جا ڪجهه امير مائٽ رهيا ٿي، جن وٽ هن اچي رهائش ۽ نوڪري اختيار ڪئي. پوءِ ڪجهه حالتون اهڙيون به ٿيون جو ديريءَ کي پنهنجي شاهوڪار مائٽن جو گهر ڇڏڻو پيو ۽ هوءَ لنڊن واري مئڪڊونالڊ تي نوڪري ڪري پنهنجو گذر سفر ڪرڻ لڳي. هن دڪان تي هڪ ڏينهن ملڪ جي مشهور فوٽو گرافر (Terence) جي هن تي نظر پئي جنهن هن جي تصوير Pirellic جي 1987ع جي ڪئلينڊر جي ڪور تي ڏني. ان تصوير بعد ديريءَ جي ماڊلنگ جو ڪئريئر شروع ٿيو ۽ پوءِ هن کي ڪيترن ئي اشتهارن ۾ موقعو ڏنو ويو ۽ دنيا جي فئشن ۽ فلمي مئگزينن ۾ فوٽو اچڻ لڳو. 1995ع ۾ BBC وارن ديريءَ جي هڪ ڊاڪو مينٽري ٺاهي ڏيکاري هئي جنهن جو نالو هو:
“A Nomad in New york” (نيو يارڪ ۾ هڪ بدو عورت). هن فلم بعد واريس ديريءَ جي ماڊلنگ اوج تي هئي ته ان وقت عورتن جي مشهور رسالي Marie Claire ۾ هن جو هڪ تفصيلي انٽرويو ڇپيو هو. جنهن ۾ هن راز جي اها ڳالهه فاش ڪئي، ته هوءَ جڏهن ٻار هئي ته هن جو زوري طهر ڪيو ويو هو. جنهن ۾ هن جو Clitoris ۽ Labia Minora ڪپيا ويا هئا جنهن جو صدمو ۽ خوف هوءَ اڄ به محسوس ڪري ٿي، ۽ هوءَ نٿي چاهي ته ٻين معصوم نياڻين سان اهو ظلم ٿئي.
واريس ديريءَ جو هي انٽرويو ڏاڍو مشهور ٿيو ۽ ان کي ميڊيا ۾ تمام گهڻي Coverage ملي. انهي سال ديريءَ کي يونائٽيڊ نئشنس (UN) جو زناني طهر خلاف سفير بنايو ويو. ان بعد هوءَ سوماليا پنهنجي ماءُ سان ملڻ پڻ وئي. 1998ع ۾ هن مٿيون ڪتاب ”ڊيزرٽ فلاور“ لکيو. ان بعد ڪجهه ٻيا ڪتاب: ”ڊيزرٽ ڊان“، ”ليٽرٽُ ماءِ مدر“، ”ڊيزرٽ چلڊرين“ لکيا، جيڪي سڀ ڪامياب ٿيا ۽ اڄ تائين يورپ ۽ آفريڪا ۾ وڏي شوق سان پڙهيا وڃن ٿا. 2007ع ۾ يونائٽيڊ نئشنس ۾ پريس ڪانفرنس ۾ واريس ديريءَ جو چيل هي جملو اڄ به جتي ڪٿي Quote ڪيو وڃي ٿو:
(We can given no more excuses for FGM (female gentinal multilation). This is pure crime against a child. And we are doing it…. Not God or nature.”
عورتن جي طهر بابت ڪيترين ئي ڇوڪرين جي دردناڪ واقعن ۽ زخميل احساسن جي عڪاسي ڪيترن ئي ناولن ۾ نظر اچي ٿي ۽ هن عنوان تي آفريڪي عورتن توڙي يورپين تمام گهڻو لکيو آهي، ريتا وليمس جو هڪ ناول “No laughter Here” جي عنوان سان آهي. جنهن ۾ هڪ ڏهه سالن جي نائيجيرين ڇوڪريءَ جي ڪهاڻي آهي. جنهن جي طهر ۾ هن جي زخمي عضون ۾ Infection ٿي پئي ۽ هوءَ ڪيترائي سال سخت اذيت ۾ مبتلا رهي. اهڙي طرح ڪميلا (Camilla Gibb) جو هڪ سفيد فام مسلمان عورت بابت افسانوي ناول آهي جنهن مسلمان عورت جي سامهون ان عورت جي ٻن ٻارڙين جو طهر ڪيو وڃي ٿو جنهن سان گڏ هيءَ آفريڪي شهر هرار ۾ رهي ٿي.
اهڙي طرح فوزيا قاسنجا جي Do They Hear you when you cry آپ بيتي آهي جنهن ۾ فوزيا(Fauziya Kassindja) پنهنجي طهر جي رسم کان ڪجهه ڪلاڪ اڳ پنهنجي گهر مان ڀڄي وڃي ٿي. هوءَ ڪيتريون ئي تڪليفون سهي آفريڪا کان ڀڄي آمريڪا ۾ پناه وٺڻ لاءِ پهچي ٿي. جتي پهرين ته هن کي جيل اچيو وڃي. ان بعد آمريڪا جي اميگريشن طرفان 1996ع ۾ هن کي پناه ڏنو وڃي ٿو. فوزيا هي يادگيرين جو ڪتاب 1999ع ۾ لکيو.