سنڌي پهاڪا ۽ چوڻيون
(ڪنهن ڳالهه مان بيزار به ٿجي، ڇڏي به نه سگهجي)
• دائيءَ کان دُن ڳُجهو!
(دائي جيڪا عورت جي هر اوگهڙ ڏسي ٿي، ان کان جسم جو هڪ عام حصو ڇا لڪل رهي سگهي ٿو)
• ڏکڻ مينهن نه وسڻو، وسي ته ٻوڙي.
• هيڻو ڌڪ نه هڻڻو، هڻي ته جهوري.
(هيڻي ۽ ناتوان کي ڪمزور نه سمجهجي)
• خالي چڙو وڄي گهڻو.
(هي مثال انهن ماڻهن لاءِ ڏئي سگهجي ٿو، جن کي علم يا معلومات بنهه نه هجي رڳو ٺلهي بڪ ڪندا رهن)
• سُڃيا هليا آهن ڀينگين وٽ ته عيد ڪڏهن ٿيندي.
(هڪ کُٽل ماڻهوءَ جو ڪجهه حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنجوس وٽ پهچڻ، جيڪو پاڻ تي به خرچ نه ڪري)
• ڄنگهون يارن هٿ ۾، هلي آهي گمبٽ
(هڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه لاءِ ڪوشش ڪرڻ)
• ڄٽ جي ڄمار، ٻه کٿا ٽين مار.
(اهو پهاڪو رسول بخش پليجو کان ڪيترائي دفعا ٻڌو اٿم جيڪو، هو تقريرن ۾ استعمال ڪندو آهي. هڪ ڳوٺاڻي غريب ۽ اڻ پڙهيل جي ڇا هلندي چلندي ۽ حيثيت آهي. اسان جو سياستدان ان کان ووٽ ته وٺي ٿو پر هن سان ڪيل وعدن تي عمل نٿو ڪري. هو سندس ڪمزوري ۽ هيڻائيءَ جو ناجائز فائدو ٺي ٿو)
• ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو.
(عقلمند ۽ خانداني ماڻهوءَ لاءِ اشارو ڪافي آهي. ”عاقلان را اشارا بس است“ عقلمند ماڻهو کي اشاري ۾ ڳالهه سمجهي وڃڻ کپي. هڪ فرمانبردار مڙس زال کي چيو: ”ڪجهه ڳالهيون اهڙيون هونديون آهن جيڪي پاڻهي سمجهڻ کپن. آخر تون سمجهين ڇو نٿي؟“
”بس بس، آءُ سمجهي ويس“، زال وراڻيو، ”اڄ توهان جو موڊ ٿانوَ ۽ ڪپڙا ڌوئڻ تي ناهي.“)
• ڪتو به پنهنجي مالڪ کي سڃاڻي ٿو.
(ڪتي جو مالڪ اهو آهي، جيڪو هن کي ٽڪر ڀور کائڻ لاءِ ڏئي ٿو. انسان کي به پنهنجي مالڪ رب پاڪ کي سڃاڻڻ کپي، جيڪو هن کي سڄي زندگي کارائي ٿو. جيڪو رازق ۽ رحيم آهي)
هڪ دفعي حضرت با يزيد بسطاميءَ نماز پڙهي بس ڪئي ته مسجد جي امام چيس ته تون نه ڪنهن کان گهرين ٿو ۽ نه ڪو ڪم ڪار ڪرين ٿو، پوءِ تنهنجو گذر سفر ڪهڙي طرح ٿئي ٿو؟
بسطاميءَ فرمايو: ”ٿوري دير صبر ڪر ته آئون وري نماز پڙهي وٺان پوءِ توکي جواب ڏيان ٿو. ڇو ته اهڙي ماڻهوءَ جي پٺيان نماز پڙهڻ صحيح ناهي. جيڪو رزق ڏيڻ واري کي نه سڃاڻي“)
• سچ ته بيٺو نچ. ڪوڙ جي منهن ۾ ڌوڙ.
پر ڪي ڪي سچ مڙسن جون وايون بتال ڪري ڇڏيندا آهن. هڪ همراهه روز رات جو نه فقط زال کي گهر ۾ اڪيلو ڇڏي ويندو هو پر هن کي اهو به طعنو ڏيندو هو: ”خدا حافظ! ٽن ٻارن جي ماءُ.“
هڪ دفعي زال مڙس کان تنگ ٿي مڙس کي جواب ۾ چيو:
”الله نگهبان! هڪ ٻار جا پيءُ.“
ان بعد مڙس رات جو نڪرڻ ڇڏي ڏنو.
• حقيقت هميشه ڪڙي ٿئي ٿي.
(پر ڪڏهن ڪڙي لڳي ٿي؟ شايد اکيون کُلڻ تي)
پولئنڊجي هڪ ٻار ڪلاس ۾ پنهنجي استاد کي ٻڌايو:
”سائين! اسانجي ٻليءَ چار ٻچا ڏنا آهن. هو سڀئي پڪا ڪميونسٽ آهن.“
استاد هن کي شاباس ڏني. هفتي کن کانپوءِ جڏهن اسڪول جو انسپيڪٽرمعائني لاءِ آيو ته استاد هن ٻار کي ٻليءَ جي ٻچن واري ڳالهه وري ٻڌائڻ لاءِ چيو. ٻار چيو: ”اسانجي ٻليءَ چار ٻچا ڏنا آهن. هو سڀئي پڪا جهموريت پسند آهن.“
استاد وائڙو ٿي چيو: ”پر هفتو کن اڳ ته اها ڳالهه نه ڪئي هئي!؟“
ٻار وراڻيو: ”بلڪل صحيح ٿا چئو پر هاڻي ٻليءَ جي ٻچن جون اکيون کليون آهن.“
• مئا به ڪڏهن مساڻ مان موٽيا
(مساڻ ان جاءِ کي چئبو آهي جتي هندو مُردن کي ساڙيندا آهن. ساڳيو پهاڪو هن ريت به چئي سگهجي ٿو ته مئا به ڪڏهن مقام مان موٽيا آهن. مطلب اهوئي ته هڪ دفعو مرڻ بعد ڪوبه وري نٿو موٽي)
پر هڪ جهيڙاڪ عورت جي ڳالهه ٿا ڪن ته هنجي جنازي کي جڏهن ڪانڌي کڻي پئي ويا ته رستي تي بجليءَ جي هڪ ٿنڀي سان سندس ٽڪر ٿي پيو. جهٽڪي تي هوءَ اٿي ويٺي. کيس جيئرو ڏسي سڀ وائڙا ٿي ويا خاص ڪري سندس مڙس جيڪو جهيڙن مان سخت بيزار هو. ڪانڌين مان ڪيترن ٻڌايو ته ڪڏهن ڪڏهن ايئن به ٿيندو آهي. قبر ۾ لاهڻ بعد به ڪي لاش جيئرا ٿيا آهن. بهرحال کيس واپس گهر وٺي آيا. ان بعد ٻيا به ڪيترا سال جيئرو رهڻ بعد ٻيو دفعو مس مس سندس موت آيو. غسل، ڪفن بعد جڏهن جنازي کي قبرستان کڻي پئي ويا ته ڪانڌين مان ڪو چوي ته ڪلمو پڙهو ڪو چوي ته درود پڙهو. پر هن مائيءَ جو مڙس سڄي واٽ تاڪيد ڪندو هليو: ”بابا ٿنڀي کان بچائي هلجو“)
• ستين لنگهڻين، ڪتو به حلال.
(لنگهڻ معنى ويلو، بک مرڻ، هيترن ويلن جي بک بعد انسان کي جياپي لاءِ ضروري آهي ته ڪجهه کائي. ان حالت ۾ اهو ڏسڻ ضروري ناهي ته ڇا صحيح آهي ڇا خراب! ويندي اسلام ۾ به ٽن ڏينهن جي فاقن بعد حرام شيءِ به حلال آهي)
• لَڇمي، ڪُلڇڻ ڍَڪڻي.
(لڇمي معنى دولت. ڪُلڇڻ معنى خراب لڇڻ يا افعال. دولت اها شيءِ آهي. جيڪا ماڻهوءَ جا عيب ثواب لڪايو ڇڏي. ڪو غريب ڪتا پاليندو ته چوندا خوار خراب اچي ٿيو آهي. پر ڪو امير ساڳيو ڪم ڪندو ته چوندا.“ رئيس شوق ڪيو آهي.“ انهيءَ ڪري ته چوندا آهن ته جنهن جي گنديءَ ۾ داڻا تنهنجا چريا به سياڻا)
• دال روٽي ڪڏهن نه کوٽي.
(سادگي ۾ رهڻ سان، انسان ڏکيا ڏينهن نٿو ڏسي)
• لِکيون لوهارن کي چَڏن منجهه چڻگون.
(اهو ڪهڙو لوهار يا ويلڊر آهي، جيڪو چڻگن کان بچي سگهي. لوهار جو خاص ڪم لوهه جي ٽڪر کي باهه ۾ تپائي ڳاڙهو ڪري پوءِ ان کي مترڪن سان ڌڪ هڻي مختلف شڪل ۾ آڻڻ آهي. لوهه تڏهن ئي شڪل بدلائي سگهي ٿو، جڏهن ٽانڊي وانگر گرم هجي. ڌڪ هڻڻ سان لوهه جا سنها ذرڙا ۽ چڻگون اڏامن ٿيون ۽ ويٺل لوهار جي ڪڇ ۾ ڪرن ٿيون)
• اٺ چڙهيءَ به ڪڏهن نانگ کائي!
(اٺ تي سوار جيڪڏهن نانگن کان ڊڄي ته اها سندس بيوقوفي آهي. نانگ زمين تي سرندڙ شيءِ آهي ۽ زمين تي هلندڙ خاص ڪري پيرين اگهاڙو نانگ جي چڪ جو شڪار ٿئي ٿو. اٺ تي ويندڙ کي ڪهڙو خوف خطرو. بهرحال اهو پهاڪو هند، سنڌ، پنجاب تائين ته ڏئي سگهجي ٿو پر ملائيشيا، انڊونيشيا پاسي اهڙا به نانگ آهن جيڪي وڻن تي ته چڙهيو وڃن، موٽر لارين ۾ گهڙيو اچيو ڏنگين. ان کان علاوه اڏامندڙ نانگ به آهن، جيڪي هڪ ڀت کان ٻي ڀت تي يا ڇت تي اڏاميو وڃن. ڪيترا نانگ اهڙا آهن، جيڪي ڏنگ بدران زهر جو ڦوهارو هڻن ٿا ۽ ماڻهو انڌو ٿيو وڃي. ان ڪري چوندا آهن ته نانگ پڃري ۾ هجي ته به پري بيهجي. ڪيترن نانگن کي مسمريزم Hynotism جو هنر آهي ۽ جنهن ماڻهو يا جانور سان اکيون ملائين اهو اچيو سندن اڳيان ڦهڪو ڪري)
• اماڙ ڏنل ڪتي، تارا ڏسي ڊڄي.
(اماڙ يا اماڙي سنهي دکيل ڪاٺيءَ کي چئبو آهي.ان جي سڙيل ڪتي تارن کان به پئي ڊڄندي آهي. جيئن اڙدو ۾ چوڻي آهي ته کير جو سڙيل ڏڌ کي به ڦوڪي پيئي. يا جپاني زبان ۾ چوڻي آهي ته، سج جي سڙيل مينهن پاڻيءَ ۾ چنڊ جو پاڇو ڏسي ڏڪي ويندي آهي)
• اگهه ۽ ڳڀ جي سڌ رب کي.
• ڳڀ معنى پيٽ. عورت جي ڀيٽ ۾ ڌيءَ آهي يا پٽ اها هڪ ڳجهي ڳالهه آهي. الٽراسانڪ ۽ سي ٽي اسڪئنگ بعد به ڪو سؤ سيڪڙو پڪ نٿو ڏئي سگهي. اهڙي طرح ٻئي ٻئي ڏينهن جو اگهه ڇا رهندو، ان لاءِ خاطري سان چئي نٿو سگهجي. انهن ڳالهين جي رب کي ئي خبر.
• رن چشڪي هري، رکي آرت وار.
• اگهه کٽيو کائجي، وَٽ کٽيو نه کائجي.
(وٽ معنى تورو. تور گهٽ نه ڏجي يا تور ۾ هيرا ڦيري نه ڪجي باقي واپار جي ڪم ۾ اگهه هيٺ مٿي ٿيندو رهي ٿو)
• شينهن نه ڏيکيا ته ڏيک ٻِلاڙا، چور نه ڏيکيا ته ڏيک سونارا.
(هن پهاڪي ۾ سونارن تي ڇوهه ڇنڊيل آهن ته هنن جا ڪم چورن وانگر آهن. صحيح ماپ يا سون نه ڏئي هو ماڻهن کان پئسا ڦرين ٿا)
• سڄڻ سڄي ٻانهن ڏئي ته سڄي نه ڳيهجي.
(ڪن ماڻهن جي عادت هوندي آهي ته ڪو ساڻن همدردي ڪندو آهي ته ان تي صفا لاهي پاهي ويهندا آهن ۽ ناجائز فائدو وٺڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. جيئن چوندا آهن ته ڄٽ کي عزت ڏي ته جتيءَ سوڌو گلم ٿي)
• شينهن اڳيان ڪاٺي اڇلڻ سولي، کڻڻ ڏکي.
(ڪي ڪم چوڻ يا هڪ طرفا ڪرڻ سولا آهن پر انهن کي هلائڻ يا قائم رکڻو ڏکيو آهي. ظاهر آهي پري کان بيهي شينهن ڏي ڪاٺي يا ڀتر اڇلڻ سولو ڪم آهي پر ان جي ويجهو وڃي کڻڻ ڏکيو آهي. جو شينهن دنيا جو خطرناڪ جانور سمجهيو وڃي ٿو. پر ڪن جي نظرن ۾ شينهن کان به وڌيڪ خطرناڪ جانور آهن. سرڪس ۾ ڪم ڪندڙ هڪ همراهه کي رات جو گهر موٽڻ ۾ دير ٿي وئي. زال جي دڙڪن جي ڊپ کان گهر وڃڻ بدران اها رات شينهن جي پڃري ۾ سمهي رهيو. زال جي جڏهن صبح جو اک کلي ۽ مڙس کي نه ڏٺائين ته ڪاوڙ ۾ اٿي هن جي ڳولا شروع ڪيائين. ڳوليندي ڳوليندي اچي شينهن جي پڃري وٽ نڪتي ۽ شينهن جي ڀرسان پنهنجي مڙس کي سڪون سان کونگهرا هڻندو ڏسي کيس رڙ ڪري چيائين: ”اُٿ! ڊڄڻا ڪنهن جاءِ جا.“)
• ويهي ويهي مڙس ڪري، سا وَهي ڇو وڃائي.
(مطلب صاف ظاهر آهي ته جنهن پنهنجي ڪافي جواني وڃائي مس مس مڙس هٿ ڪيو ان سان باقي ڏينهن ته چڱي طرح عيش سان گذاري)
• اُٺ پوڙهو ٿيو ته به مُٽڻ نه سکيو.
(اُٺ جي مٽڻ وقت سندس پيشاب پٺيان وڃي، سندس سڄيون ٽنگون آليون ڪري ٿو)
• ناڻو نَرَ به چُتون ڪري.
(دولت ها خراب شيءِ آهي، جيڪا ڏسڻن وائسڻن کي کاريو ڇڏي)
• گڏهه پنهنجي سانوڻي هينگن ۾ وڃائي.
• نه ڪنهن جي کٿي کي هٿ لائجي، نه پنهنجو پَٽُ پڻائجي.
(ٻئي جي چرُ ڪري پاڻ کي وڏي نقصان ۾ نه وجهجي، جيئن چوندا آهن ته شيشي جي گهر ۾ رهندڙن کي واٽ ويندن کي ڀتر نه هڻڻ کپن)
• پڙهي پاڻ نه ڄاڻي ماري خٿابي.
(خٿابي معنى شاگرد. خاص ڪري مذهبي اسڪول يا مدرسي جا. ڪيترا معلم ماستر گهٽ ڄاڻ هجڻ ڪري، ٻارن کي چڱي طرح پاڙهي يا سمجهائي نه سگهندا آهن. پوءِ زور هوندو اٿن موچڙي مار تي ۽ سڄو ڏوهه شاگردن تي ٿاڦيندا آهن)
• ناڻو ڏجي آڪرو ته گيهه ڇو وٺجي ٻاڪرو.
(ٻاڪرو گيهه ماهئي کان گهٽ سمجهيو وڃي ٿو. ۽ جڏهن ڪنهن سٺي شيءِ جي قيمت ادا ڪجي ته اها سادي ڇو وٺجي)
• ويهي دريا جي ڀر تي، وجهجي نه واڳن سان وير.
(هڪ طاقتور شيءِ جي هٿ وس رهي ان سان ڇا جهيڙو ڪري سگهجي ٿو. ڀڄي پاسو ڪجي يا ماٺ ۾ گذارو ڪجي)
• جنهن ڪاڻ اڳتي هلي بيهجي، تنهن سان گڏيو ڇو نه وڃجي.
• واڱڻ ڪِن کي وائي ته ڪن کي بادي.
(ڪي شيون يا ڳالهيون ڪن کي هڪڙو ڏک پهچائين ٿيون ته ڪن کي ٻيو. يا هڪڙن کي تڪليف ڏين ٿيون ته ٻين کي فائدو. ويندي زهر به ڪن لاءِ نقصان ڪار آهي ته ڪن لاءِ ترياق)
• جنهن جي واٽ نه وڃجي، تنهن جو پنڌ ڇو پڇائجي.
(جيڪا شيءِ حاصل ڪرڻ جو ارادو نه هجي ان لاءِ خوار ڇو ٿجي)
• ڪُتو به کاڌو ڪک به نه ڀري.
(ڪتو حرام ۽ خراب شيءِ آهي. يعني ڪو خراب ڪم به ڪجي ۽ فائدو به نه ٿئي ته اها ٻيڻي غلطي ٿي. لالچ ۾ اچي ڪو غلط ڪم ڪري ۽ ڪجهه هڙ حاصل ٿيڻ بدران جهلجي پوي ۽ سزا مليس ته ان لاءِ مٿيون مثال ٺهڪي ٿو)
• نچڻ هلي ته گهونگهٽ ڪهڙا.
(گهونگهٽ معنى پڙدو ڪرڻ. پنهنجو حياءُ _ لڄ قائم رکڻ. نچڻ لاءِ بي حيا، ۽ بي شرم ٿيڻو پوي ٿو. هاڻ جيڪو نچڻ لڳو آهي ان کي پڙدي ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت. جيڪڏهن ڪا اهڙي عورت پردو ڪرڻ چاهي ٿي ته ان کي ڪوبه حياءَ شرم نه سمجهندو، پر سندس اجايو نخرو سمجهندو)
• اُٺن تڏهن ٿي رنو، جڏهن ٻورا ٿي سبيا.
(جن تي بار اچڻو هو، انهن ان تڪليف لاءِ اڳهين دانهون ٿي ڪيون. ڪيترن ماڻهن کي پنهنجن يا پراون جي غلط ڪمن جا سور اڳهين سمجهندا آهن)
• عاشق جهڙا عيد تي، تهڙا منجهه مقام.
(عاشق کي هر وقت محبوب جي جهوري لڳل رهي ٿي هن لاءِ عيد يا موت سڀ هڪ آهي. هو قبر ۾ به محبوب جو پڇائي ٿو). شاهه صاحب چواڻي:
اچي عزرائيل ستي جاڳائي سسئي،
پئي ڊوڙائي دليل ته پنهونءَ ماڻهو موڪليو.
• ڏنو پُٽ ڇٽي جو، ذات جو آسودو.
(اسانجي ملڪ ۾ رشوت ايتري عام ٿيندي وڃي جو ماڻهو ان کي حرام يا خراب ڳالهه سمجهڻ بدران پنهنجي اندر کي مطمئن ڪرڻ لاءِ مٿيون پهاڪو ڏين ٿا ته ڪم يا انصاف ان جو نه ٿيندو، جيڪو حق تي آهي، پر ان جو ٿيندو، جيڪو رشوت ڏئي ٿو)
• ڪٿي چور سُڃا، ڪٿي ڍور سُڃا.
• گهوٽ ڪنوار راضي ته ڪوهه ڪندو قاضي.
(ٻه واسطيدار ڌريون جڏهن راضي آهن ته ٽين ڌر جو ڇا هلي سگهي ٿو. پر اڄ ڪلهه جي عملي زندگيءَ ۾ پنهنجي مفاد لاءِ قاضي هنن جي زندگي زهر ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪري ٿو. جيئن به ننڍيون قومون يا ملڪ پاڻ ۾ سوچن ٿا ته ڪا وڏي طاقت هنن ۾ ڦيٽاڙو وجهيو ڇڏي)
• اڳلو سؤدو نه سنبري، چي اُٽل ڏي.
يا جيئن اڙدو ۾ چوندا آهن:
• ديتا نهين، چي پورا تول.
(هو وڪڻڻ جي نه ڪري هي چويس ته پورو تور، يا ان جهڙو ٻيو پهاڪو آهي ته هو پنڌ به وٺي هلڻ لاءِ تيار نه هي چوي آئون ڍڳي گاڏيءَ ۾ هلندس)
• پير کان ويساهه ڀَلو.
(پير يا ڊاڪٽر کڻي ڪيترو به ڪاني ڪرامت وارو يا وڏو هوشيار هجي، پر ان کان وڌيڪ مريد يا مريض جي دل ۾ هن لاءِ اعتماد آهي. اها انسان جي ڪمزوري ۽ اندر جو ويساهه آهي جو هن ملڪ ۾ روز نوان نوان پير پيدا ٿي رهيا آهن. ٺڙڪو ڊاڪٽر سٺن ڊاڪٽرن کان وڌيڪ ڪمائي رهيا آهن)
• نون ميهارن مينهون ڌاريون، کٿا لاهي، دونهيون ٻاريون.
(مڇرن کي ڀڄائڻ لاءِ ڇيڻن بدران کٿيون ٻاريون. هي پهاڪو ان وقت ڪم آڻبو آهي، جڏهن ڪو نئون شوق ڪري ۽ هوش مان نڪري وڃي. خسيس شيءِ لاءِ قيمتي شيءِ قربان ڪري)
• پنهنجي ڪم لاءِ گڏهه کي به پيرين پئجي.
(ڪي ته ايتريقدر چوندا آهن ته ڪم جي وقت گڏهه کي به پيءُ ٺاهجي)
• گهوٽ ماءُ کان اهنئر ماءُ تڪڙي.
• لوڀي سنڌي راڄ ۾ ٺوڳي مري نه بک.
(ٺڳ ماڻهو اتي ئي خوش گذاري سگهن ٿا، جتي لالچي ماڻهو هجن)
• ڌوڙ پائجي ته وڏي ڍير مان پائجي.
(معمولي فائدي لاءِ ڪو غير اخلاقي ڪم ڪري پنهنجو ننگ ناموس وڃائي ان لاءِ کيس ٽوڪ طور چيو وڃي ٿو ته ڪارو منهن ڪرڻو هئي ته چڱي طرح ڪرين ها)
• ڏنڀجي گڏهه کي سور ٿئي ساٽيءَ کي.
(هونءَ ته واقعي ساٽيءَ کي تڪليف ٿيڻ کپي. جنهن غريب جو گڏهه آهي، جنهنجي مرڻ يا عيب دار ٿيڻ تي ساٽيءَ جي روزگار تي اثر پوندو، پر هي پهاڪو ان لاءِ ٽوڪ طور چيو ويندو آهي، جيڪو اجايو ٻين پاران پوي)
• هڪ ٽنگي جي ملڪ ۾ وڃجي ته ٻي ٽنگ ورائي ڪلهي تي رکجي.
(جيڪو جنهن ملڪ جو وهنوار هجي اهو ڪجي، جيئن انگريزيءَ ۾ آهي. While in Rome, do as Romands do)
• اهائي زبان اُس ۾ وهاري، اها ئي ڇانوَ ۾.
(هر انسان کي ساڳي زبان آهي، پوءِ جيڪو مٺو ۽ سٺو ٿي ڳالهائي ٿو، اهو پنهنجي عزت پيدا ڪري ٿو. ٿڌي دلي وانگر هن کي ڇانوَ ۾ جاءِ ملي ٿي)
• جيءَ خوش ته جهان خوش.
• جوا ۾ جيڪو کٽي ان جو اڌ منهن ڪارو، جيڪو هارائي ان جو سڄو ڪارو.
• ٻڪن ۾ ڪيتري واري جهلي سگهبي.
(ڏکيو ۽ ناممڪن ڪم. سنهي واري آڱرين جي وٿين مان وهيو وڃي)
• کاڌي تي کڙڪن، ڄاڙيون ڄاموٽن جون.
• ويري هڪڙو به گهڻو، سڄڻ سؤ به ٿورا.
(دشمن هڪ به گهڻو، دوست گهڻا به ٿورا)
• ڪوڙي سڄڻ کان سچو ويري ڀلو.
(جيئن چوندا آهن ته نادان دوست کان داناءُ دشمن ڀلو. ڪوڙي سڄڻ جي آسري تي ٺلهو وهجي، ان کان بهتر آهي ته پنهنجي همت پاڻ ڪجي)
• گهڻين زال گهر نه هلي گهڻين مردن هر نه هلي.
(جيئن انگريزيءَ ۾ آهي ته گهڻين بورچي ٻوڙ نه ٺهي)
• منهن ۾ موسى اندر ۾ ابليس.
• هٿ ۾ قرآن ڪڇ ۾ ڪاتي.
(نقصان ڪار ماڻهو)
• ڀلن پيٽان ڍلا، ڍلن پيٽان ڀلا.
(ضروري ناهي ته سٺن جو اولاد سٺو ٿئي ۽ خراب ماڻهن جو اولاد خراب.)
• جيڪو ڳڙ سان مري، تنهن کي زهر ڇو ڏجي.
(جيڪو ڪم ڪنهن سولي طريقي سان ٿي سگهي ان لاءِ وڏا کٽراڳ ڇو ڪجن. يا چوندا آهن ته ننهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو کڻجي)
• ڀلي بک ڀرم جي شال ۾َ وڃي شان.
• (جان کان وڌيڪ ماڻهوءَ کي عزت جو خيال ڪرڻ کپي)
سڄو پهاڪو هن طرح آهي:
• ڀلي بک ڀرم جي شال م وڃي شان،
الله ڏئي ايمان گوڏا ڏئي گذارجي.
• ٻه ڀائر ٽيون ليکو.
(ڏيتي ليتيءَ ۾ حساب ڪتاب ضرور رکڻ کپي پوءِ ڀلي اها ٻن ڀائرن وچ ۾ ڇو نه هجي)
• ڀائيواريءَ جو ڀَت ئي گهوريو.
ڀائيواريءَ جو ڪم ڏکيو رهي ٿو. سٺا دوست يا ڀائر به جڏهن ڪنهن ڌنڌي ڌاريءَ ۾ ڀائيوار ٿي ڪم ڪن ٿا ته ڪجهه وقت بعد گهڻو ڪري وڙهي جدا ٿين ٿا. ڪي تمام گهٽ ماڻهو آهن، جيڪي ڀائيواريءَ ۾ سوچي هلن ٿا)
• ڪني رن جا ٻار به گهڻا ته يار به گهڻا.
پر هڪ اهڙي زال پنهنجو اڪيلو يار ۽ مڙس به وڃائي ويٺي.
مرڻ بعد هڪ دوست ٻئي کان مرڻ جو سبب پڇيو.
”آئون سرديءَ وگهي مئس. ۽ تون؟“
”مونکي منهنجي زال تي شڪ هو ته هن سان ڪو ملڻ اچي ٿو.“ پهرئين ٻڌايو. ”پوءِ هڪ ڏينهن گهر ۾ گهڙيس ته مونکي لڳو ته سندس يار گهر ۾ موجود آهي. مون هڪ هڪ شيءِ ۾ کيس ڳوليو، وهنجڻ جاءِ، اسٽور روم، رڌڻو، ڪٻٽ، کٽن هيٺان پر هو ڪٿي به نه هو. منهنجو اجايو وهم هو، مونکي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ ضمير ملامت ڪئي ته مون پنهنجي نيڪ زال تي ايڏو وڏو شڪ ڇو ڪيو. ان غم جي صدمي ۾ منهنجي دل بيهي ويئي.“
اهو احوال ٻڌڻ بعد سندس دوست ٿڌو ساهه کڻي چيو. ”ڪاش! ريفريجريٽر به کولي ڏسين ها ته نه تون صدمي کان مرين ها ۽ نه آئون ٿڌ کان.“
• جي ويا جاوا، سي ول نه آيا.
• جي آوا ته ٻال ٻچا ڍاوا.
(جاوا ٻيٽ انڊونيشيا جو مشهور ٻيٽ آهي. عاج، لونگن، ڦوٽن، ڪارن مرچن، دالچيني ۽ ٻين مسالن کان صدين کان مشهور آهي ۽ انهن شين لاءِ سنڌ ۽ عرب جا واپاري ته ڇا پر يورپ ۽ انگلينڊ کان به ماڻهو ايندا هئا. ڊچ ۽ ڪئين سال هن ٻيٽ تي قبضو ڪري رهي پيا. اڄ به اهي علائقا خوشحال علائقا سڏجن ٿا. سنگاپور ملائيشيا جا هندو سنڌي واپاري سُکيا آهن، پر جاوا جي واپارين کي اڃان به وڌيڪ خوش نصيب سمجهن ٿا ۽ اڄ به جاوا جا مثال ڏيندي مٿيون پهاڪو ورجائيندا آهن)
• ڀري ٻيڙيءَ ۾ واڻئي جو کولو ڳرو.
(سڄي ماڻهوءَ جي تور جي مقابلي ۾ اڌ انچ چمڙيءَ جو ڇا وزن ٿي سگهي ٿو، جنهن سان ٻيڙي ٻڏي سگهي. پر ڪنهن کي هرو ڀرو ڏوهاري ٺهرائڻ لاءِ هيٺاهين درجي جو بهانو ٺاهڻ)
• کُٽل واڻيو وهيون ساري.
(هر انسان ڏکئي وقت تي ڪنڊون پاسا جانچي ٿو ته من ڪٿي رهيل سهيل مال هٿ اچي وڃي)
واڻئي جي ڪاهه پٽڪي تي.
• (ڪنهن کي هرو ڀرو ڏوهاري بنائڻ جو ٻيو مثال)
• چمڙي وڃي پر دمڙي نه وڃي.
(دمڙي ننڍي ۾ ننڍو سڪو چئي سگهجي ٿو، جيئن اڄ ڪلهه پئسو آهي يا اڄ کان مني صدي کن اڳ پائي هئي. ڪنجوس ماڻهو پنهنجي جسم کي تڪليف ڏيندو، پر معمولي دولت به خرچ نه ڪندو)
• ڪانوَ جي ڪاوڙ اڪ مڪڙ تي.
(هر هڪ ماڻهو ڏاڍي کان ڊڄي ٿو ۽ پنهنجي ڪاوڙ جو نشانو ڪمزور کي بنائي ٿو.)
• لوڪ لڏڻ ۾ چري اڏڻ ۾.
(غلط ۽ بي وقتائتو ڪم ڪرڻ)
• جاڏي اٺ تاڏي پڇ.
(نا اميد نه ٿيڻ کپي، جتي وڏا ڪم ٿيو وڃن اتي ننڍا به ٿيو وڃن. جت اٺ ترندو، اتي پڇ به تري ويندو)
• رڍن اڳيان رباب وڄائيندي ورهه ٿيا.
(رڍ هڪ موڳو جانور آهي. هونءَ ئي جانور کي ڪهڙي سڌ ساز جي، خاص ڪري رڍ جهڙي جانور کي. هڪ دفعو نه ڀلي سوين دفعا رباب جهڙو ساز وڄائيندا رهو، پر هن تي ڪو اثر نٿو ٿئي)
• سر منڊ جي ساز کي، سانڊو ڇا سمجهي.
(ساڳيو مٿيون مثال. ڪيترا ساز انسان ئي نٿو سمجهي سو جانور ڇا سمجهندا. ڪنهن ڳائڻي ڳائي بس ڪيو ته ٻڌندڙن مان ڪنهن شوقين ناپسنديدگيءَ جو اظهار ڪندي چيس.
”ادا سُر ڀيروي به ته ٻڌاءِ.“
”من! اهوئي ته سُر ڀيروي هو.“ ڳائڻي وراڻيس.
”سچ ٻڌاءِ؟ جي سُر ڀيروي هو ته پوءِ واهه واهه.“
• پئسي جا پڪا، ٽڪو لنڊ ڪڍاڻي.
(پڪا پاڄي يا ميوو آهي، جيڪو قبضي ڪري ٿو ۽ تمام سٺو آهي. هي پهاڪو ڪنجوس ماڻهوءَ لاءِ ڏبو آهي، جيڪو هڪ هنڌ ڪنجوسي ڪري پئسو بچائيندو آهي ته ٻئي هنڌ ان کان وڌيڪ وڃائيندو آهي)
• وڏو جڏو ٿئي ته ننڍن تي ڪهڙي ميار.
(قوم جو ليڊر ئي صحيح نه هوندو ته قوم جو ڪهڙو ڏوهه)
• ڄڃ ۾ ڪو سڃاڻي ئي ڪونه چي گهوٽ جي آهيان پڦي.
(زوريءَ پاڻ وڻائڻ)
• مولا مينهن وساءِ تي ڪانئر ڇٽن ڪمن کان.
(سُست ماڻهوءَ کي ڪم کان ڀڄڻ لاءِ بس ڪو بهانو گهرجي)
• ناني رڌڻ واري ڏُهٽا کائڻ وارا.
(پنهنجن کي ئي فائدو رسائڻ. جيئن اڙدوءَ ۾ چوندا آهن ته ”اندها بانٺي ريوڙيان اپنون کو ديوي.“)
• گونگي گاريون ڏنيون دل ۾.
(ان مان ڪهڙو فائدو. ڪنهن زال جي مڄو مڙس کي چيو ويو:
”عورت ٿي ڪري تنهنجي زال توکي دڙڪا ڏيو وڃي ۽ تون کيس ڪجهه به نٿو چئين.“
”آئون به کيس گهڻو ئي چوندو آهيان. هو جڏهن پيڪي ويندي آهي، ته آئون هن جي هڪ هڪ ساڙهي، هڪ هڪ سئنڊل کي ڪڍي گاريون ڏيندو آهيان.“ مڙس وراڻيو.
”ان مان ڪهڙو فائدو،“ دوست چيس، ”جڏهن پاڻ موجود هجي پوءِ کيس چڱي طرح ٻڌاٰءِ.“
سڄو مڙس ڦڪي کل کلندي چيو: ”بيوقوف سمجهيو اٿئي ڇا. کيس منهن تي گاريون ڏيئي مار کائڻي اٿم ڇا؟“)
• گنجي کي نه جونءَ جو فڪر نه ليک جو.
(جنهن وٽ ڪجهه نه هوندو. ان کي گهٽ وڌائي يا چوريءَ جو ڪهڙو فڪر)
• ڍڳو نه ڍور، آڱوٺو پٽيندو چور.
(ساڳي مٿي ڄاڻايل معنى)
• اُٺ پنهنجي مُٽ ۾ تِرڪي.
(قدرت اُٺ جا پير وڏا ۽ لسا واريءَ تي هلڻ لاءِ ٺاهيا آهن، هو ٿوري پاڻيءَ تي به ترڪي سگهي ٿو)
• بار کڻندا باري، ناهي ڪم ڪچن جو.
(همت وارا ۽ مڙس ماڻهو ئي ڏکيا ڪم ڪري سگهن ٿا. باقي جهڙن تهڙن جون رڳو ڳالهيون هونديون آهن)
• جت وڻ ناهي، اتي ڪانڊيرو به درخت.
درخت اتاهين وڻ کي سڏجي ٿو ۽ ڪانڊيرو ٻوٽي نما ننڍو وڻ آهي. پر جتي سڃ ئي سڃ هجي، ڪو سنئون سبتو وڻ به نه هجي، اتي ڪانڊيرو به وڏي ڳالهه سمجهيو وڃي ٿو. جيئن چوندا آهن ته انڌن ۾ ڪاڻو راجا.
• واڱڻ چيو بصر کي ادا ڪُني ۾ ملنداسين.
(ٻنهي جي آخرت ائين ٿيڻي آهي)
• جتي پڄڻ ناهي جاءِ، اتي ڀڄڻ ڪم وريام جو.
• ڪنجوس مان ڪوڙي ڪڍڻ ڏاند ڏهڻ آهي.
(هڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه ڪرڻ)
• جَوَ ڍاري گڏهه رکوال.
(ڪنهن شيءِ تي اهڙي ماڻهوءَ کي چوڪيدار رکڻ جنهن مان سڀ کان وڏو خطرو هجي)
هوءَ گڏهه بدران گهوڙو يا ٻيو جانور به لکي سگهجي ٿو، پراسان وٽ خواريءَ جي ڪمن، چرچن توڙي پهاڪن ۾ گڏهه ئي گهڻو ڳايو وڄايو وڃي ٿو. ”گهوٽ کي سرگس وقت گهوڙي تي گهمايو وڃي ٿو، گڏهه تي ڇو نه؟“ ڪنهن سوال ڪيو.
”ان ڪري ته جيئن خبر پئي ته ڪهڙو گهوڙو آهي ڪهڙو گڏهه. ٻي صورت ۾ ٻئي گڏ ٿي پوندا.“
هڪ سونارو ڪم ۾ مشغول هو. ڪو همراهه دڪان ۾ گهڙي پڇڻ لڳس:
”توهان جي دڪان ۾ ڇا ٿو وڪامي؟“
سوناري ڪاوڙ مان وراڻيس: ”گڏهه ٿا وڪامن.“
همراهه چيس: ”توهان اڪيلائي رهجي ويا آهيو يا ٻيا به آهن.“
سو اسان جي ملڪ ۾ گڏهه (جانور توڙي ماڻهو) به گهڻا ته انهن تي ٺهيل چرچا به گهڻا. هن ئي صفحي تي گڏهن جا ٻيا به مثال نظر ايندانوَ.
• واتون خرار کاڄن، نڪون ڪڻون به نه کاڄي.
• اڀ ڦاٽي کي به ڪا اڳڙي پوي.
(ڪو اهڙو راز جيڪو صاف ظاهر هجي، ان کي ڪيترو لڪائي ڪيترو لڪائي سگهجي ٿو)
• مُلو مئو مهابو لٿو.
(ان ماني يا خيرات ڏيڻ جي ٻنڌڻ مان ڄڻ جان ڇٽي)
• لهي لوهه به نه چي منهنجو نالو سون ٻائي.
(ان لاءِ چيو ويندو آهي، جيڪو پنهنجي حيثيت کان وڌيڪ پاڻ پڏائيندو آهي)
• انڌو ۽ اڻ سونهون ٻئي هڪ جهڙا.
(اڻ سونهون اڻ واقف ڪار کي چئجي ٿو. اهو انڌي وانگر ڇا ڏس پتو ڏئي سگهي ٿو)
• لکين ليلائون چنيسر جي راڄ ۾.
• ماءُ ڄڻيندي پٽڙا ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ.
(چوندا آهن ته پنج ئي آڱريون برابر نه ٿينديون آهن. هڪ ئي ماءُ جا ڀلي ڪيترائي پٽ هجن پر هر هڪ جو پنهنجو پنهنجو نصيب ۽ ڀاڳ ٿئي ٿو)
• ماڻهو ٻٽيهه لڇڻو، موچڙو ڇٽيهه لڇڻو.
(ماڻهوءَ ۾ ڪيترائي لڇڻ آهن. پر موچڙي ۾ ان کان به وڌيڪ طاقت آهي، جو ڪيترن ئي لچن لفنگن کي صحيح ڪريو ڇڏي)
• سرمون سڀڪا پائي، پر اک اک جو ڦير.
(ضروري ناهي ته سُرمي سان هر ماڻهو سهڻو لڳي. ڪو ماڻهو اوچا ڪپڙا ۽ ڳهه ڳٺا پائڻ بعد به ايترو سهڻو نه پيو لڳندو آهي جيترو ٻيو سادن ڪپڙن ۾)
• اڻ ڏٺو چور پيءُ برابر.
(بنا پڪ جي ڪنهن تي به بهتان نه هڻجي.)
• ميان جي مڏي، ٻه ڏندڻ ٽين تڏي.
(تمام گهٽ ملڪيت وارو.)
• ڀري اٺ تان وڃڻي لٿي ته به چڱي.
• نُنهن سان ڇڄي ته ڪاتيءَ سان ڇو وڍجي.
(ڪا شيءِ ڪنهن آسان طريقي سان ٿي سگهي ته ڏکيو طريقو ڇو اختيار ڪجي)
پر ڪي ڪي ڪم ڏکين طريقن ۽ دڙڪن دهمانن سان به نٿا ٿي سگهن. قسطن تي فرنيچر مهيا ڪندڙ ڪمپنيءَ پنهنجي هڪ گراهڪ ڏي، قسطن جا پئسا نه ڏيڻ تي، هڪ نوٽس موڪليو جنهن ۾ چتاءُ طور کيس لکيو ويو هو ته، ”سائين! توهان ڪڏهن ان تي غور ڪيو آهي ته اسان فرنيچر ضبط ڪرڻ لاءِ جيڪڏهن پنهنجي ٽرڪ توهان جي گهر موڪلي ته توهان جا پاڙيسري ڇا سوچيندا؟“
ڪجهه ڏينهن بعد ڪمپني وارن کي جواب مليو، ان ۾ لکيل هو: ”جناب! توهان گذريل خط ۾ جيڪو مسئلو کنيو آهي ان بابت مون پنهنجي پاڙيسرين سان صلاح ڪئي. هنن سڀني جو يڪراءِ اهوئي فيصلو آهي ته توهان جيڪڏهن فرنيچر ضبط ڪرڻ لاءِ ٽرڪ منهنجي گهر موڪلي ته اهو توهان جي ڪمپنيءَ جو بيحد ذليل ۽ ڪمينو قدم سمجهيو ويندو.“
• ٻن ٻيڙين تي جيڪو پير رکي، تنهنجيون ڄنگهون ڦاٽن.
(ٻيڙي پاڻيءَ جي ڇولين تي اڳيان پويان ٿيندي رهي ٿي ان ڪري هڪ پير هڪ ٻيڙيءَ ۾ ۽ ٻيو ٻيءَ ۾ رکڻ خطرناڪ آهي)
• ناڻو جنهن تاوَ سان اچي ٿو، تنهن تاوَ سان وڃي ٿو.
(ڪو محنت ڪري چار پئسا ڪمائي ٿو ته ان کي خرچي به وڏي خيال سان ٿو. پر جيڪڏهن ڪنهن وٽ سولائيءَ سان پئسو اچي ٿو ته هن وٽ ان جو قدر نٿو ٿئي ۽ جلدي ئي خرچ ٿيو وڃيس. ان لاءِ انگريزيءَ ۾ به مشهور چوڻي آهي ته:
(Easy come, Easy go)
• نڪي پاراتن ۾ نڪي منجهه دعا.
(ڪيترا ماڻهو ايترو خاموش طبع ۽ پاسو وٺي رهن ٿا جو هو نه ڪنهن جي ٻن ۾ آهن نه ٽن ۾، نڪي هو ڪنهن کي ڏين ٿا، نڪي ڏکوئين ٿا. اهڙن ماڻهن لاءِ چيو ويندو آهي ته هنن مان نه ڪو خوش آهي جو دعا ڏئين ۽ نه وري ڪو ناراض آهي جو پٽ پاراتا ڏئين.
• ڪانگ کي لُڙ ۾ مزو.
(لڙ معنى گوڙ، آواز. ڪانءَ کي سڀ کان مزو ڪان ڪان ڪرڻ ۾ اچي ٿو. هن جي ڪنهن ڀائيڙي جو نالو وٺي ڏسو. کانئن ٻي ڪا مدد نه پڄندي، ٺلهي ڪان ڪان لڳائي ڏيندا)
• ڪم لٿو ڊکڻ وسريو.
(ڪم پورو ٿيڻ تي ڪم واري کي وساري ڇڏڻ. جئين انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته مانيءَ کانپوءِ چمچن کي وساري ڇڏڻ)
• اڌارو ڏجي ان کي جنهن کان گهرجي نه، اڌارو وٺجي تنهن کان جو گهري نه.
(اوڌر ڏيڻ بعد موٽائڻ ٻئي جي هٿ ۾ ٿئي ٿو. ڪيترا دفعا سٺا دوست ۽ ويجها مائٽ به اڌار موٽائڻ کان انڪار ڪن ٿا يا ٽال مٽول ڪن ٿا. ان ڪري چوڻي مشهور آهي ته Lend Money, Loose friend. ساڳي وقت پوءِ ڍائي ۽ هلڪڙي قسم جي ماڻهوءَ کان به اڌار نه وٺجي جو پوءِ هو جتي ڪٿي گُهر گُهر ڪري خوار ڪري ٿو.
هڪ دست کي ٻئي سان گڏ دعوت ۾ وڃڻو هو پر کيس ٽوپي به هئي، جيڪا سندس دوست اڌاري ڏنس. دعوت ۾ پهچڻ تي هن پهرين همراهه جو تعارف ڪرائيندي چيو.
”ادا هيءَ آهي منهنجو آهي فلاڻو دوست. هن کي جيڪا ٽوپي آهي اها منهنجي آهي.“
دوست دل ۾ ڪندي چيس ته ٽوپيءَ لاءِ ائين چوڻ سٺو نه آهي. ان بعد وري ٻيو همراهه ملين ته ان سان تعارف هن ريت ڪرائينس.
”ادا هي منهنجو فلاڻو دوست آهي. هن جي مٿي تي جيڪا ٽوپي آهي، اها هن مونکان اڌاري نه ورتي آهي پر پنهنجي اٿس.“
• ستل شينهن کي آڱر نه ڏجي.
(خوفائتن ڪمن ۾ اجايو هٿ نه وجهجي.)
• گدڙ گدڙ جي ڪوڪ تي نه اونائي ته ڪوڙهيو ٿئي.
• نيچ نوڪري، اتم کيتي، وڌندڙ واپار.
نوڪريءَ ۾ ماڻهو ٻڌل ۽ ٻئي جي قبضي ۾ رهي ٿو ۽ هڪ مقرر ڪمائيءَ تي چاڪيءَ جي ڍڳي وانگر هلندو رهي ٿو. ان ڪري نوڪريءَ کي ٽوڪري (ٽهل ٽڪور) سمجهيو وڃي ٿو. واپار ۾ ماڻهو قابليت ۽ محنت مطابق وڌي ٿو.
اسانجي ننڍي کنڊ ۾ ماڻهن کي مطيع ڪرڻ لاءِ انگريزن ڪجهه اهڙو نمونو رکيو جو هرڪو سندن (ڪمپني / حڪومت جي) نوڪريءَ لاءِ واجهائڻ لڳو ۽ ان کي وڏي ڳالهه سمجهڻ لڳو. انگريز سرڪار (ڪمپني) پنهنجي نوڪر پٽيوالي کي به زميندار سيٺ کان وڌيڪ مان ڏيندا هئا. نتيجي ۾ هرڪو نوڪري جي لاءِ آتو رهڻ لڳو. هندوستان جي ڪيترين زبانن توڙي تهذيب ۽ ڪلچر تي سرڪاري نوڪريءَ جو بيحد گهڻو اثر آهي. تامل زبان ۾ چوڻي آهي: ”ڪولي مي ايتا آلوم. ڪمپنيڪ ڪومي اي.“ معنى سرڪاري نوڪريءَ ۾ چاهي ڪڪڙ پالڻ جو ڪم هجي ته به اها بهتر آهي. هڪ ٻيو پهاڪو آهي. ”ارا ايڪ ڪا آچو، وي ايلا ايا انالوم، آرا چا اناڪا.“ يعني سرڪاري نوڪر جو پگهار، چاهي اڌ پئسو هجي، ته به اهو ڀلو.
چون ٿا ته واپار سڀ ۾ وڌندڙ آهي. پر کيتي وري به نوڪريءَ کان سٺي ڳالهه آهي پر ان ۾ پڪ نٿي رهي ته ڇا فصل لهندو ۽ ڇا سندس اگهه ٿيندو، ان بابت هيٺيون پهاڪو مشهور آهي)
• ان پوکئي تي ناهي پر لٿي تي آهي.
(يعني پوکڻ تي ته ماڻهو کڻي ڪيترو به پوکي پر ڪيترو ڦٽندو ۽ وڌندو اها قدرت کي خبر آهي. ٿي سگهي ٿو گرمي سردي، مينهن طوفان، ٻوڏ بيماري ڪري هڪ ڪڻو به نه لهي. اهو جو کم نه فقط کيتي، ٻني ٻاري / زمينداريءَ ۾ آهي، پر؛ واپار ۾ پڻ آهي، جنهن لاءِ پڻ هيٺيون مثال مشهور آهي)
• اَن جو واپار هس مان ڇلو، ڇلي مان هس.
(۽ اهو نه فقط ان جي واپار جو حال آهي پر هر واپار جو آهي جنهن ۾ ڪڏهن ماڻهو امير ٿيو وڃي ته ڪڏهن سندس ڏيوالو نڪريو وڃي ۽ قرضي ٿيو وڃي)
• پير عيسى، پير موسى، وڏا پير پئسا.
(دنيا ۾ ڪيترائي پير آهن، پر پئسو اهڙي شيءِ آهي، جنهن کي سمجهندي به ته براين جي پاڙ آهي، نفرت ڪرڻ بدران ماڻهن جي گهڻائي وڏي ڳالهه سمجهي ٿي)
• کٽيو کائي مڙس جو چي جئي ابو.
(ڪيترائي ماڻهو سخت بي قدر ٿين ٿا. جيڪو ساڻن سٺو هلي ٿو ان جا ٿورائتا نٿا ٿين)
• اٺ جي چوري پکي ۾ ڇا لڪندي.
• غريب جي جوءِ سڀني جي ڀاڄائي.
• نئين به تکي، ڳڙ به مٺو.
(هڪ طرف درياهه جو تکو وهڪرو، ٻئي پاسي ڳڙ (دولت) کي حاصل ڪرڻ جو لوڀ)
• زالون زالن جو کاڄ آهن.
(عورت جي سوشل زندگي عورت سان آهي)
• ماءُ ڄڻي بار بار، زبان ڄڻي هڪوار.
(زبان جو هڪوار ڄڻڻ معنى زبان جو وعدو هميشه هڪ ۽ پڪو هئڻ کپي)
• زور جي ميندي ڪڏهن به ناهي لڳڻي.
(رضا منديءَ کانسواءِ ڪڏهن به ڪم سرانجام نه ٿيو آهي)
• ساري رات سور کائي ڪوئو ڄڻڻ.
(وڏي محنت کانپوءِ تمام ٿورو فائدو ٿيڻ)
• ”ساري رات سورن ۾ _ جبل مفت مئو،
• صبح ٿي سوير جو _ ڄائس هڪ ڪئو.“
• يا جيئن اڙدو ۾ چوندا آهن ته ”کودا پهاڙ نڪلا چوها. وه بهي مره هوا“
• ساڳيا سنگَ سڃاڻ ڏاتو پنهنجي ڏاند جا.
• سانوڻيءَ جي انڌي کي رڳو ساوڪ نظر ايندي آهي.
• ست ڪئا کائي، ٻلي حج تي هلي آهي.
(ظلم ۽ ستم ڪرڻ کانپوءِ پرهيز گار ٿيڻ)
• اڻ سرندي سڀ ڪو ٽري، کروڪو سرندي ٽري.
• سراءِ جو ڪتو جتي آيو اتي کتو.
(سراءِ جو ڪتو هئڻ معنى هر ڪنهن جو يار هئڻ. سڀ سان گستاخ رهڻ)
• شڪار مهل ڪتي هنگائڻ.
(شڪار جي ڳولا ۾ يا انتظار ۾ ڪا دير ترسڻو پوي ٿو ۽ پوءِ جڏهن مس مس شڪار نظر اچي ته ان وقت شڪار ڪرڻ واري ڪتي مجبور ٿي پوي ته ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي بدقسمتي)
• مري ويو مردود، نه ختمو نه درود.
• ڪابل ۾ به گڏهه ٿين ٿا.
(نالائق ماڻهو جتي ڪٿي آهن)
• ڪاٺ جو بُبُو ڏيڻ مان ڇا حاصل.
(رڳو دلاسو ڏيئي خوش ڪرڻ)
• ڊڄڻي ٻلي ڪوئي جي جوءِ.
• ڪتو پنهنجو قابو ڪر، اسان پنڻ ڇڏيو.
• انڌو کُڏ تي ويهي هنگي، چي مونکي ڪو نٿو ڏسي.
• ڏيڻ سڀ چڱو بڇڙي هڪڙي گار.
وٺڻ سڀ بڇڙو، چڱي هڪڙي دل.
• راڻي سا، جا راءِ کي وڻي.
(شيءِ اها سٺي جيڪا فيصلو ڪندڙ کي وڻي)
• رات ٿوري ساٺ گهڻا.
• ڪچيءَ ڪنا نه وريا، پڪي ڇا ورندا.
(جيڪو ننڍي هوندي نه سڌريو اهو وڏو ٿي ڇا سڌرندو)
• گَڏي اڏجي يا لڏي ڇڏجي.
• گڏهه جو ڇا وس جو ٻيڙيءَ ۾ نه چڙهندو.
(هڪ هيڻي ۽ ڪمزور کي ڪهڙي طاقت جو ڏاڍي جو حڪم نه مڃي)
• ٺاٺار ڪي ٻلي ٿي گذر ڪرڻ.
(بيحد ضدي ٿيڻ)
• لڇمي وڃي تڏهن لڇڻ به وڃن.
(پئسي وڃڻ کانپوءِ ماڻهوءَ جون سٺايون به خراب لڳن ٿيون)
• لوڀ سڀني پاين جي پاڙ.
(لالچ سڀني براين کي جنم ڏئي ٿي)
• هارئي کان پيتو ڀلو.
(اجايو ڪنهن شيءِ کي ضايع ڪري ڇڏڻ کان بهتر آهي ته ڪنهن ضرورت مند کي ڏئي ڇڏجي)
• ڪڇان ته پٽجن مڇان.
• ونڊ ورهاءِ، ايمان پاءِ.
• پنهنجي ۾ هٿ پرائي ۾ اک.
• پورهيو ته خدا چور جو به نٿو وڃائي.
• پورهيت يار خدا جو.
• ڏٻري ڏاند تي مڇر گهڻا.
(ڪمزور ماڻهوءَ کي ڪيتريون ئي تڪليفون ٿين ٿيون)
• گهڻ پيٽاري بگري، کائي ويئي جهار.
(بگري معنا پوک، گهڻي پيٽاري معنى گهڻن جي ڀائيواريءَ واري، جهار معنى پکي پکڻ. ڪنهن هڪ ماڻهوءَ جي شيءِ آهي ته هو وڌيڪ خيال رکي ٿو. گهڻي ڀائيواريءَ ڪري جوابداري ورهاجيو وڃي. هرڪو اهو سوچي ٿو ته ڏکيو ڪم پيو ڪندو)
• تڪڙو ماڻهو ٻه ڀيرا هنگي.
• وچ تنهين جي ڊاءُ، جنهنجي وائيءَ ۾ ور گهڻا.
• مهانگو روئي هڪ وار، سستو روئي وار وار.
• سُڪن سان گڏ آلا به سڙن ٿا.
(زندگيءَ ۾ ڪي ڪي مصيبتون اهڙيون به اچن ٿيون. جن ۾ ڏوهين سان گڏ بي گناهه ڦاسيو وڃن. جيئن سُڪن ڪاٺن سان گڏ آلا ڪانا يا ڪاٺيون به سڙيو وڃن)
• ڪڪو ڪڇ ۾ ڍنڍورو شهر ۾ / صافو ڪلهي تي، صافوڙي صافو.
(جنهن شيءِ جي ڳولاءِ لاءِ شهر ۾ پڙهو پيو ڏيارجي اها پاڻ سان ئي هجي. اجائي واويلا مچائڻ. اهڙن ئي ماڻهن لاءِ اهو به چئي سگهجي ٿو ته پاڻيءَ مٿي جهوپڙا مورک اڃ مرن. بي خياليءَ کان ڪم وٺڻ)
• گدڙ ڊاک به پڄي آکي ٿُو کٽا.
(آکي معنى چوي. گدڙ جڏهن ڊاک حاصل ڪري نه سگهيو، ته اهو چئي پويان پير ڪيائين ته کٽي آهي. يعني پڄي نه سگهجي ته ٻئي تي ڏوهه ڏيئي ڇڏجي جيئن هيٺيون پهاڪو آهي)
• ناچو ناچ نه ڄاڻي، آکي ڀون سوڙهي.
• اٿي پاڻ نه سگهي لک لعنت گوڏن تي.
• ڪِنُ ڪِنَ سان نه ڌوپي، نيٺ پاڻيءَ سان ڌوپي.
• لانگهي لاٿي لوئي ته ڪيا ڪريگا ڪوئي.
• ڪوئي مري ڪوئي جيوي، شتريا گهول پتا شا پيوي.
(شتريا فقيرن جي ذات آهي، جي هميشه بي پرواهه ۽ خوش طبع رهن ٿا)
• تيل سهانگو هو ته جيڪر گدڙن پڇ مکيا.
• ڏائڻ هلي مڙدا ڪڍڻ، مڙدن ڪپڙا به لاهي ورتس.
• ڪاڻي وسوڙي، چي مڙسم ويو اک کي.
• نه ڪَتي نه ڪوريءَ جي ڪاڻ ڪڍي.
(ڪتڻ معنى سٽ يا ڪپڙو ٺاهڻ. ڪوري معنى جيڪو ڪپڙو اُڻي وڪڻي ٿو)
• ٿورو ڏسي ارهو نه ٿجي، گهڻو ڏسي سرهو نه ٿجي.
(دولت اچڻي وڃڻي شيءِ آهي. ڪڏهن آهي ڪڏهن ناهي. نه هجڻ جي حالت ۾ ڏک نه ڪجي ۽ گهڻي اچڻ تي مغروري نه ڪجي)
• گهٽ قوت، آڪڙ گهڻي، مار کائڻ جي نشاني.
(جنهن ماڻهوءَ ۾ طاقت گهٽ آهي پر گهڻو ڦونڊجي پيو هلي، معنى ڪٿي نه ڪٿي موچڙا ضرور کائيندو)
• ڪاڻيءَ جي وهانوَ ۾ سنگٽ گهڻا.
(معنى رولي ۾ رولو. هڪ ڪاڻي جنهن لاءِ مڙس مس مس مليو. مٿان وري گرهن ۽ تارن جي ڦير ڪري تاريخ نه پئي ٻڌجي. اڳئين زماني ۾، ۽ هينئر پڻ، ڪيترن هنڌن تي ويندي ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ شاديءَ جي تاريخ مندر جي مهاٻائي کان ورتي وڃي ٿي. ويندي سنڌ جي ڪيترن ڳوٺن ۾ مسلمان پڻ ڪنهن پير، سيد يا مجاور کان ان ڪم لاءِ نيڪ تاريخ پڇن ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته اڳ ۾ آچر موڪل هوندو هو ته گرهن ۽ تارن جي حساب بعد ڇنڇر جي شام ۽ آچر جو ڏينهن هوندو هو ۽ هاڻ خميس ۽ جمعي جو ڏينهن)
اهو پهاڪو ڪن هنڌن تي هيئن به رائج آهي: ”ڪاڻي جي ڪاڄ ۾ ڇيڏڪ گهڻا“
• ڪارو منهن ڪتي جو رٻ اوتري جي اوتري.
(معنى بي ايمان ماڻهو نقصان پهچائڻ جي گهڻي ئي ڪوشش ڪندو رهيو، پر پهچائي نه سگهيو)
• وسي ته به ڏٻري گسي، نه وسي ته به ڏٻري گسي.
(مينهن پوي ته به ڏٻرو ڏاند مري. نه پوي _ يعني گاهه وغيره نه ڦٽي ته به ڏٻرو ڏاند بک مري)
• کيتي سر سيتي.
(ٻني ٻاري لاءِ ضروري آهي ته مالڪ پاڻ موجود هجي. کيتي پنهنجي سر سان آهي. انڪري ته چوندا آهن ته ٻنيءَ لاءِ سٺو ڀاڻ زميندار جي جتيءَ جي مٽي آهي. يعني جيترو گهڻو زميندار پنهنجي زمين تي ويندو اوترو گهڻو ڪم هلي سگهندو ۽ کيس سٺي اپت ٿيندي. سنڌيءَ ۾ ٻني ٻاري تي ڪيتريون ئي چوڻيون ۽ پهاڪا آهن. جن مان ڪجهه هيٺ ڏجن ٿا:
• پنهنجي ٻني پنهنجو هَرَ.
• مال ڀٽارو اکين جو تارو.
• جيترو هَرَ اوترو ڦر.
• جتي هر اتي گهر.
• ان پلي ذات ڀلي.
• ڇڍي پوک تنبا سنگ.
(جيتري ڇڍي پوک اوترو سٺو فصل. پر ضروري ناهي ته هر پوک ڇڍي ڪجي. چوڻي آهي ته ڪڻڪ تيلو تيلو وونئڻ ڏاگهه ڏاگهه، يعني ڪڻڪ ڀلي ويجهي ويجهي پوکڪجي پر وونئڻ پري پري ڪجي)
• ٻني اها راڻي جنهن جي مٿان پاڻي.
• جنهن ڪڙميءَ جي گهر ۾ داڻو، اهو سڀني جو آهي راڻو.
• جيڪو هوندو ڀاڳ ۾ سو وهي پوندو پاٽ ۾.
• نوريئڙي جي دعوت ڇا؟ ٻه ٻير بس.
(معنى ڪي ڪي مهمان تمام گهٽ کٽراڳ وارا ٿين ٿا. ۽ ٿوري ۾ ئي خوش ٿيو وڃن)
• مزي جو مزو، پئنچن تي به ٿورو.
• انسان ريجهائڻ، نانگ ريجهائڻ کان ڏکيو آهي.
• ڪتو ٽڪر وٺي پڇ لٽڪائيندو آهي.
(يعني جانور به ٿورا مڃي ٿو)
• مرون چُوڻ کائي پنهنجو مٿو وڃائيندو آهي.
• ڀت ڪڇي جي اڳلو ڪڇي.
• ڏي ڪڻو ته ملي گهڻو.
• گيدي چکن موت، ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾،
• مردن کان پنڌ ويا زالن کان جنڊ ويا.
(هر شيءِ گهر ويٺي ملڻ ڪري اسان آسائش پرست ٿي پيا آهيون. جسم کي صحيح رکڻ لاءِ ڪا ورزش نٿا ڪريون)
• پاڙو ابو امان آهي.
(پاڙي جو خيال رکڻ کپي. اهو پاڙو ئي آهي جيڪو ڏکي وقت ڪم اچي ٿو. دوست مائٽ به پوءِ پهچن ٿا)
• کارائجي هوتن جيان، پر ڏنڀجي ڏائڻ جيان.
(ٻارن جو خيال ضرور رکجي پر غلطي ڪرڻ تي هنن کي اک به ڏيکارجي)
• لوڻ وجهي ڀت ڀائيوار ٿيڻ.
(ٿورو ڏئي ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ)
• رٺي آهي گهوٽ سان ڳالهائي نٿي ڳوٺ سان.
(ڪاوڙجڻ هڪڙن سان رسڻ ٻين سان)
• پير کي خليفا کڻندا آهن.
(پير ڀلي ٽڪو به نه لهي، پر جيڪڏهن سندس خليفا هوشيار آهن ته پير جو مان مٿاهون ڪرائين ٿا. اٻوجهه عوام کي مريد بنائڻ لاءِ پير جون اهڙيون ڪوڙيون سچيون ڳالهيون ڊرامائي انداز ۾ ڪن ٿا جو هو وسهجيو وڃن. ساڳي وقت مريدن مان ٽن لاءِ پئسو ڏوڪڙ ڪڍڻ لاءِ پڻ خليفا ڪم اچن ٿا. اٽڪلي ۽ ظالم خليفو مريدن کي چٺ لٺ ڏيکاري پير لاءِ گهڻو ڪري ڪجهه ڦري سگهي ٿو)
• پنهنجي وڻي يا نه وڻي جتيءَ سوڌو جهول ۾.
• ٻُچيءَ کي ڏاڙهيءَ جو قبر تائين آسرو.
(ڪنهن اڻ ٿيڻي ڳالهه جو آسرو رکي وهڻ)
• هنجن سان حرص ڪري اڏاڻي چڙي،
چڻو هوس چهنب ۾ سو به پيس ڪري.
(ٻين سان حرص يا ساڙ نه رکجي. جيترو دم هجي، ان مطابق هلجي، جيئن اڙدوءَ ۾ چوڻي آهي ته ڪانگ هنج وانگر هلڻ جي ڪوشش ۾ ماڳهين پنهنجي هلڻي به کاري ويٺو)
• هنر واري جو هنر کپي. بي هنر جي جُند.
(هنر وارو يعني ڪم ڪار واري ماڻهوءَ جو جتي ڪٿي آڌر ڀاءُ ٿئي ٿو. پنهنجي توڙي ڌارئين ملڪ ۾ هنر مند کي هرڪو مانُ ڏئي ٿو. پر اهو ماڻهو جنهن کي ڪو ڪم ڪار نٿو اچي. توڙي کڻي اهو پنهنجو هجي، هر ڪو ان کان ڀڄي ٿو)
• عالمن جا ابا تو جي ٽنگان ٽيڙيون ته بندا ڪيئن ڪندا.
(جي پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو به غلط ڪم ڪن ته جاهلن جو ڪهڙو ڏوهه)
• ڪڏهن ڀريءَ ۾ ڪڏهن ڀاڪر ۾.
(ڪڏهن ڏک ۾ ڪڏهن سک ۾)
• هٿ ڪنگڻ کي آرسي ڪهڙي.
(ظاهر ظهور ڳالهه کي ٻڌائڻ جي ڪهڙي ضرورت، جيڪا شيءِ نظر پئي اچي، ان جي واکاڻ جي ڪهڙي ضرورت. هڪ ٽيڏين اکين واري زال کي پنهنجي تعريف ٻڌڻ جي ڏاڍي عادت هئي. مڙس به آفيس مان اچڻ سان اهاني بهاني تعريف ڪندو هوس ته تنهنجا وار ههڙا سهڻا، نڪ فلاڻي ائڪٽريس جهڙو، اکيون موتين جا داڻا وغيره.
هڪ ڏينهن پنهنجين پريشانين ۾ منجهيل مڙس گهر پهتو ته هن کان پنهنجي ٽيڏين اکين واري زال جي تعريف وسري وئي. زال پئي اڳيان پويان ڦري ۽ نخرو ڪري.
”هونءَ ته توهان اچڻ سان منهنجي تعريف ڪندا آهيو.“ آخر زال شڪايت واري لهجي ۾ چيو.
”اهو ته اڄ به چوان ٿو ته بابا تون تمام سهڻي آهين.“ مڙس ڪجهه بيزاريءَ مان. ڪجهه جان ڇڏائڻ لاءِ چيو.
پر زال ان مان مطمئن نه ٿي ۽ وري ٿوري دير بعد چيو: ”ڀلا منهنجا چپ؟“
”اهي به سٺا آهن“ مڙس پنهنجو منهن فائيلن ۾ ئي وجهندي چيو جيڪي هو ضروري ڪم پوري ڪرڻ لاءِ گهر کڻي آيو هو.
”ڀلا اکيون.......؟“ ٿوري دير بعد زال وري ڊسٽرپ ڪيس.
”هون.......؟“ مڙس پنهنجي ئي پريشانيءَ ۾ مختصر چيو.
”مون چيو منهنجيون اکيون؟“ زال وري سندس خيالن ۾ رخنو وڌو.
”اهي به سٺيون آهن“ مڙس وراڻيو پر زال ان مختصر جواب مان مطمئن نه ٿي چيس:
”بس.....؟“
”بس ٻيو ڇا؟“ مڙس وڌيڪ بيزاريءَ جو اظهار ڪيو، جنهن تي زال ڪاوڙجي چيس: ”هون ته تون هميشه چوندو آهي ته منهنجيون اکيون عنيقه اوڍو سان ٿيون ملن؟“
باربار ڊسٽرپ ٿيڻ تي مڙس باهه ٿي ويو ۽ ڪاوڙ ۾ چيائينس: ”ڌوڙ ٿيون ملن عنقيه سان. پنهنجو پاڻ سان ئي نٿيون ملنئي.“
• چريءَ چکي ڏٺو، چي هل ڪالهوڪي هنڌ.
• هڪ ويٺي هئي رٺي ٻيو پيڪان آيس چٺي.
* (جهٽ فيصلو ڪرڻ. پر ان ۾ وڏو هٿ پيڪي کان نياپو اچڻ ۾ نه هو. جيئن چنيسر جي لاءِ چيو ويندو آهي ته هو ليلا سان فقط هار واري ڳالهه تي رٺو هو. اهو ته هڪ بهانو ٿيو. هونءَ هن جي دل ۾ روسامي لاءِ اڳهين خيال هو.
چنيسر جي چت ۾ اڳهين ڪو هئو،
تنهان پوءِ ٿيو، مامرو هار تان.
• غريبن رکيا روزا ته ڏينهن ٿيا وڏا.
• مور چڱو پر پير ڏنگا.
(هر ماڻهوءَ ۾ ڪونه ڪو عيب ٿئي ٿو)
• عورتن کي عقل ڏائي کڙيءَ ۾ ٿئي ٿو.
(جڏهن دنيا ۾ گهڻا اديب، اخبار نويس، پرنٽر، پبلشر مرد حضرات هوندا ته پوءِ ظاهر آهي اهڙي ڳالهه عورت لاءِ ئي چئي ويندي. عقل ڏائي کڙيءَ ۾ هجڻ معنى. گهٽ عقل هجڻ پر تنهن هوندي به ڪيترن گهرن تي راڄ عورت جو آهي. بلڪ هاڻ ته ڪيترن ملڪن تي راڄ به عورت جو ٿيندو وڃي. عورت تي ڪيترن ئي ملڪن مختلف چوڻيون ۽ پهاڪا آهن. ”عورت جو پيار ان نهر مثال آهي، جنهن جو پاڻي ڪڏهن به سڪي نٿو“ اها چوڻي اسان وٽ پاڪستان ۾ مشهور آهي. اهڙيءَ طرح عربي چوڻي آهي:
”عورت حيا جو گلدستو آهي. خدا جي نعمتن مان سڀ ۾ وڏي نعمت آهي.“
• ترڪي چوڻي: ”عورت بنا گهر ۾ برڪتون نازل نٿيون ٿين.“
• ڪُويتي چوڻي: ”عورت جي جڏهن زبان نٿي ڳالهائي ته هن جون اکيون ڳالهائين ٿيون.“
• بلغاري چوڻي: ”ڪنهن سهڻي عورت کان انڌي وڌيڪ ڪامياب زال ثابت ٿئي ٿي.“
• اطالوي چوڻي: ”عورت جي دل جيترو نرمائيءَ سان پيار ڪري ٿي. اوترو ئي سختيءَ سان بدلو وٺي ٿي.“
• هندستاني چوڻي: ”انسان جي ڪاميابي ۽ خوشين ۾ عورت جو ئي هٿ ٿئي ٿو.“
• فرانسي چوڻي: ”عورت ۽ گدري جي چونڊ ڪرڻ تمام ڏکيو ڪم آهي.“
• جپاني چوڻي: ”سهڻي عورت ۽ ڳاڙهي مرچ ٻنهي کان هوشيار رهجي.“
• مرد پڙهيو ته فرد پڙهيو. عورت پڙهي ته گهر پڙهيو.
جپاني، چيني ملئي زبانن ۾ ته عورتن تي ڪيتريون ئي چوڻيون ۽ پهاڪا آهن. پر گهڻو ڪري سڀ انهن جي خلاف. جن مان ڪجهه هن ڪتاب جي آخري حصي ۾ ڏنل آهن.
آفريڪي ملڪن ۾ ته ورلي ڪو پهاڪو عورت جي تعريف ۾ هجي.
• هر خرابيءَ جي پاڙ عورت سمجهي وڃي ٿي ۽ بقول پروفيسر منيڪي شپر جي.
• “In African Proverbs woman are Consistantly at
• the receiving end”
توهان ڏينهن ٻه آفريڪا جي شهر ۾ رهو ۽ ٿي نٿو سگهي ته ڪو هڪ ٻه پهاڪو عورتن بابت نه ٻڌو. ڪجهه پهڪا جي هن وقت ياد اٿم:
• ”عورت مرد ٿي نٿي سگهي“ يعني هوءَ ڪمزور ئي رهندي.
• پنهنجن پيرن کان وڏن پيرن واري عورت سان هرگز شادي نه ڪجي.“
• ”عورت کي وات نٿو ٿئي“ يعني سٺو ڳالهائڻ نٿو اچيس.
• ڏاڙهيءَ وارو وات ڪڏهن به ڪوڙ نٿو ڳالهائي.“
يعني مرد هميشه گامون سچار ٿين ٿا، عورتون ڪوڙيون.
• ”بنا مرد جي عورت: ٻج بنا ڌرتي آهي.“
(اڪيلي سر عورت ڪجهه به نه آهي. عورت جو شان مرد سان آهي)
”شاديءَ لاءِ جيڪا ڇوڪري انڪار ٿي ڪري، ان کان تڏهن خبر پڇجو، جڏهن عمر گذرڻ تي ڇاتيون لڙڪي پوندس.“
(يعني جوانيءَ ۾ عاشقن جي لوڌ کي ڏسي عورت کي مغرور نه ٿيڻ کپي، ڇو جو پوءِ پيريءَ ۾ هن کي ڪير به نٿو پڇي ۽ هن کي مڙس جهڙي سهاري جي سخت ضرورت محسوس ٿئي ٿي)
• ”بد مزاج عورت جو علاج موچڙو ئي آهي.“
• ”جيڪڏهن توکي پنهنجي زال سان پيار آهي، ته هن کي مار به ڏيندو ڪر.“
• ”ڪڪڙ مادي کي ڪهڙي خبر آهي ته صبح ڪنهن وقت ٿئي ٿو. هوءَ هميشه ڪڪڙ نر جي وات ڏي نهاري ٿي“
(يعني ڪڪڙِ وانگر عورت کي به ايترو چئيوان ٿيڻ کپي جو جڏهن مڙس چوي ڏينهن ٿيو آهي ته ڏينهن سمجهي)
• ”سهڻي عورت سماجي بيماريون پيدا ڪري ٿي.“
• فصل لڻڻ جي موسم ۾ مست عورتون ئي پيٽ سان ٿين ٿيون.“ وغيره وغيره
(مطلب ته عورت ڪمزور آهي، ان ڪري هن تي هر ڳالهه جو الزام لڳايو ويو آهي. هر ڳالهه ۾ کيس نشانو بنايو ويو آهي. ڪا عورت سهڻي آهي ته ان کي نيچ ڏيکارڻ لاءِ به پهاڪا آهن جي ڪوجهي آهي ته به ڪيترائي پهاڪا آهن. پڙهيل آهي ته به ان کي بدڪردار چئي سگهجي ٿو، اڻ پڙهيل آهي ته به هن کي ڄٽ چئي ڌڪاري سگهجي ٿو. ڇو جو هن دنيا کي ڪيترا ”مرد جي دنيا“ سمجهن ٿا)
• جيڪي ڪني ۾ هوندو سوئي پاٽ ۾ پوندو.
• ڪتو ۽ ڪپات ٽوڙهي سان ٽپائجي، ساڌو ۽ سپات وهارجي وچ ۾.
(ڪپات معنى ڪپتيو ماڻهو، نالائق، سپات معنى سپتيو، سٺو ماڻهو ۽ ٽوڙهو معنى رسو. لچ کي ويجهو نه آڻجي، اشراف کي پيار ڏجي)
• مئا پَرُ پٽجن هيل
(گذريل ڳالهيون وري نه دهرائجن)
• جهڙا روح تهڙا ختما.
(جيڪو جهڙو ماڻهو هوندو، ان جي اهڙي ڳالهه ٿيندي)
• ڪوڙي جي ڳالهه کڏ جي ڊوڙ. (ڪوڙي جي ڊوڙ مسيت تائين)
• دولتمندن جا ڏاند ويامن.
(پئسي وارن جا ناممڪن ڪم به ممڪن ٿيو وڃـن)
• ڪاڏي ڪوري ڪاڏي ترار.
(ڪوريءَ جو ڪم ڪپڙو اڻڻ ۽ وڪڻڻ آهي. هو ڇا ڄاڻي جهيڙي جنگ ۽ بارود بمن مان)
• همراهه سرڳ ۾ وڃي يا نرڳ ۾، هن جو ڪم ڪفن سان.
(قبر کوٽڻ وارو جيڪڏهن هر جنازي تي ويهي منهن مٿو پٽي ۽ روئي رڙي ته انڌو ٿي پوي. هن جو ڪم آهي پنهنجي ڊيوٽي ڏيڻ. يعني قبر کوٽڻ يا ڪفن غسل جو ڪم ڪرڻ. فوتي جنت ۾ وڃي يا دوزخ ۾، ان سان هن جي ڪا سروڪار ناهي)
• سوڙهي جتيءَ کان پير اگهاڙو ڀلو.
• گهر جي جهيڙي کان جهنگ منهن ڀلو.
(جهڙي طرح سوڙهي جتي عذاب آهي، توڻي ٻئي ڪنهن کي محسوس نه ٿئي تهڙي طرح گهر جو جهيڙو انسان جو ذهني سڪون چٽ ڪري ٿو. ان کان گهر کان پري رهڻ بهتر آهي. هڪ سب مئرين جهاز تي خلاصين جي يڪي ڇهه مهينا موڪل ٿي ٿي، ته ڇهه مهينا ڊيوٽي، هڪ کان پڇيو ويو ته اها ته سخت تڪليف واري ڊيوٽي ٿي. ان تي سب مئرين وارن کلي چيو: ”نه، اسان ان قسم جي ڊيوٽي پسند ڪيون ٿا جو سڀ خوش گذارين ٿا.“
• ”اهو وري ڪيئن؟“ ٻئي پڇيو.
”اهو هن ريت ته جيڪي خلاصي پنهنجين زالن سان ٺهيل آهن انهن کي ڇهه مهينا خوش گذارڻ لاءِ مليو وڃن ۽ جيڪي ٺهيل نه آهن، کين زال ڏٺي به نٿي وڻي ته انهن جو به ڇهه مهينا گهر کان پري سٺو وقت گذريو وڃي.“)
• ڪٿي راجا ڀوڄ، ڪٿي گنگو تيلي.
(ڪنهن غريب جو وڏي ماڻهوءَ سان پاڻ ڀيٽڻ)
• اٽڪل سان الله، ڪورين ڦاسايو ڪنڊ ۾.
• ابي جو موت ڏسي، پنهنجو مرڻ تان ارواح کڄي ويو.
• ستو ته ڪتو، جاڳيو ته جن.
(ڏنگو ماڻهو)
• وفاداري وڙ ڪتي جو.
(ڪتو ۽ گهوڙو انسان جا وفادار دوست چيا وڃن ٿا. ڪنهن ٻار کي اسڪول ۾ وفاداريءَ تي مضمون لکڻ لاءِ چيو ويو. هن لکيو، وفاداري ڪتي جو وڙ آهي. هيءَ خاصيت ڪن ڪن انسانن ۾ ٿئي ٿي پر تمام گهٽ.....)
• ڦودني ۾ ڦيرو آهي يا وٽ ڪسا آهن.
• پٿر پرايو سور پنهنجا.
(پٿر معنى ڪنهن جي قضيئي تي ان جي مائٽ سان وڃي همدردي ڪرڻ. ڪٿي ڪٿي ان کي تڏو به چئجي ٿو. ظاهر آهي ته جنهن جو پٿر هجي. اخلاقي طرح ان کي ياد ڪجي. ان لاءِ دعا ڪجي. پنهنجا سور کڻي نه وهجن. ان جهڙي هڪ ٻي به چوڻي آهي ته: جنهنجو تڏو تنهنجي ڳالهه ڪجي)
• بيبي دُلي، ڍَڪي ڀلي.
• ڌوٻي ڌوئي، مالڪ روئي.
(سنگاپور ۾ هڪ هندو دڪاندار اهو پهاڪو ڏاڍو استعمال ڪندو هو. هو پنهنجي دڪان ۾ ڪجهه اوچيون ڪجهه ٺڙڪ ٺڳيءَ جون شيون وڪڻندو هو. اسان کي رڳو ڪي خاص شيون وٺڻ لاءِ چوندو هو.
”موهن! اهو ڀلا ڇو. هي يوناني، جرمن، انگريز جهازي ته توکان هر شيءِ وٺيو وڃن. اسان ڇو نه؟“ هڪ دفعي مون پڇيومانس.
”بابا سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو،“ هن راز واري نموني سان ٻڌايو. ”توهان سڀ مون کي سڃاڻو ٿا ۽ جيڪا به شيءِ وٺو ٿا ته گهر لاءِ وٺو ٿا. سڀاڻ ڪا شيءِ خراب نڪتي ته منهنجي گلا ٿي پوندي، ان ڪري آئون توهان کي ٺڳيءَ واريون ۽ نقلي شيون وٺڻ لاءِ نٿو چوان. باقي هي يوناني، انگريز، آمريڪن ڀلي وٺن. هتان وٺندا ٻئي پورٽ ۾ ڪنهن گرل فرينڊ کي ڏيندا. نه هنن جي گرل فرينڊ کي ياد نه کين ته ڪنهن کي ڏنائون ۽ ڪنهن کان ورتائون. ڌوٻي ڌوئي مالڪ روئي وارو حساب آهي هنن سان)
• وڙهن گهوٽ ڪنوار، مار پوي وڪيلن تي.
(جيئن چوندا آهن ته وڙهن سان، لتاڙجن ٻوڙا)
• هاٿيءَ جو بار هميشه هاٿي کڻندو آهي ۽ نه گڏهه يا ن جو ڪو ساٿي.
• ڪڏهن ڪڏهن سُئيءَ جي پاکي مان اٺ لنگهيو وڃي.
(ڪڏهن ڪڏهن ته زندگيءَ ۾ ننڍا ڪم به نه ٿيندا آهن، ڪڏهن ته وڏا به ٿيو وڃن. جيتوڻيڪ اها هڪ ناممڪن ڳالهه آهي ته سئيءَ جي ننڍڙي سوراخ مان ڪو اٺ لنگهي سگهي. ان پهاڪي سان گڏ هڪ ٻيو به چيو ويندو آهي: ”سنڍ عورت کي ٻار ٿئي ٿو.“ اها ڳالهه اڄ جي سائنسي دور ۾ البت ممڪن ٿي رهي آهي.
• جنهن جي هٿ ۾ ڏوئي، بک مري سوئي.
(ضروري ناهي ته اهو هر وقت بک مري، ڪڏهن ڪڏهن ورهائڻ وارو بکيو مري ته ڪڏهن ڪڏهن ڦاٽي مري، يعني کيس پنهنجي لاءِ ايترو بچي جو کائي کائي پيٽ ڦاٽيس)
• هڪ رعايت قاضيءَ جي سؤ شهادتن برابر آهي.
• هڪ شينهن جو شڪار، سؤ لومڙيون ٿيون کائين.
• دوست اهو جو آئيءَ ويل ڪم اچي.
(انگريزيءَ ۾ به چوڻي آهي ته: (A Friend in need is a friend
• indeed
هڪ شخص پنهنجي ڪنهن شاهوڪار دوست سان گڏ بازار ويو. بازار پهچي هن پنهنجي دوست کي چيو: ”سؤ رپين جو ڪجهه سامان وٺڻو هوم پر ٻٽون گهر وساري آيو آهيان. ڇا تون منهنجي مدد ڪري سگهين ٿو.......؟“
شاهوڪار دوست جواب ڏنس: ”ڇو نه. دوست اهو جو اوکيءَ ويل ڪم اچي. اچي هي چار آنا وٺ ڪنهن بس ۾ چڙهي گهران وڃي پنهنجو ٻٽون کڻي اچ.)
• ڌڪ ڌيءُ کي ته سِکي نُنهن.
(ننهن جي فضول خرچ آهي، سست آهي، بي پرواهه اهي ته کيس سنئون سڌو چوڻ بدران پنهنجي ڌيءَ کي چئجي جيئن هوءَ ٿوري به عقلمند آهي ته هن لاءِ اشارو ڪافي آهي. هونءَ سس کي کپي ته پٽ کي پرڻائڻ کان اڳ سندس ٿيندڙ ننهن کان پٽاٽا ڇلرائي. جيڪڏهن هوءَ ٿلهيون کلون لاهي ته سمجهي وڃجي ته هوءَ تمام فضول خرچ آهي، جيڪڏهن هوءَ پٽاٽن جا خراب ۽ ڪارا داغ ڇڏيندي وڃي ته معنى سست ۽ ڪاهل آهي. جيڪڏهن پٽاٽن کي فقط هڪ دفعو ڇلي ته معنى جلد باز آهي. جيڪڏهن رڌيندي پٽاٽا ساڙي رکي ته معنى بيحد بي پرواهه آهي. اهڙي عورت کي ننهن ناهي، ڌيءُ کي دڙڪا نه ڏجن ته بهتر)
• هيريءَ سندي هير ٽنگ ڀڳي نه لهي.
(شل نه ڪا عادت پوي ۽ خاص ڪري خراب عادت نشي پتي يا چوري چڪاريءَ جهڙي ته هڪ دفعو پوڻ بعد وري نڪرڻ ڏکيو ٿيو پوي ۽ نڪرندي نڪرندي به ڪجهه اثر ڇڏيو وڃي. هو ڇا چوندا آهن ته چور چوريءَ کان وڃي ته به هيرا ڦيريءَ کان نه وڃي)
• بگهڙن جو چڱو مڙس چراخ.
(خراب ماڻهن جا اڳواڻ يا دوست ساٿي به اهڙا ئي ٿين ٿا. جيئن اڙدوءَ ۾ چوڻي آهي ته چور کا ڀائي جيب ڪترا)
• اڻندو اها جا ڪوريءَ جي من ۾ هوندي.
(سٺي يا خراب اڻت، سولو يا ڏکيو چٽ، سنهي يا ٿلهي تند کڻڻ جو مدار ڪوريءَ تي آهي، جيڪو ڪپڙي جو خالق آهي. ائين به چئي سگهجي ٿوته سڀ ڪم رب پاڪ جي هٿ وس آهي. اهوئي ٿئي ٿو جيڪو لکيو آهي، جيڪي پروردگار چاهي ٿو.
وتائي فقير کي جڏهن چيو ويوته هر ڳالهه الله جي اختيار ۾ آهي ته ٿوري دير سوچي وراڻيائين:
”بلڪل صحيح ٿا چئو. پر هڪ ڳالهه امان جي به اختيار ۾ آهي. وڻيس ته ماني پچائي، وڻيس ته چانور.“)
• اهوئي ڪي ڪجي جو مينهن وسندي ڪم اچي.
(ڏکئي وقت کي منهن ڏيڻ لاءِ اڳواٽ ڪجهه ڪرڻ کپي)
• اڻ گهريو ماءُ به پٽ کي ببو نه ٿي ڏئي.
(جيستائين ٻار روئي نٿو، ٻين لفظن ۾ گُهر نٿو ڪري يا هٿ پير نٿو هڻي، تيسين ماءُ به هن کي ٿڃ نٿي ڏئي)
وتائي فقير جڏهن ٻڌوته رب رزاق آهي، هو هر هڪ کي رزق ڏئي ٿو ته هو ان کي ٽيسٽ ڪرڻ لاءِ شهر کان ٻاهر نڪري آيو ۽ هڪ وڏي وڻ تي چڙهي ويهي رهيو. هڪ ڏينهن گذري ويو ڪجهه نه ٿيو. ٻيو ڏينهن به ائين گذري ويو. ٽئين ڏينهن هڪ ڳوٺ کي ٻئي ڳوٺ ويندڙ ڄڃ ان وڻ هيٺان اچي آرامي ٿي. کائڻ لاءِ هنن هڪ ڀت جي ديڳ رڌي. وتائي فقير جو بک ۾ برو حال ٿي چڪو هو. پوءِ جڏهن هنن ويهي کاڌو ته هن جو وات پاڻي ٿيڻ لڳو پر هي اڃان به امتحان وٺڻ جي موڊ ۾ هو. آخر جڏهن هو کائي پي بچيل ڳنڍ ۾ ٻڌي هلڻ وارا هئا ته وتائي دل ۾ چيو ته هاڻ ته بک ۾ مري ويندس. گُهران کڻي نٿو پر سندن ڌيان ته پاڻ ڏي ڇڪايان. سور ٿوري کنگهڪار ڪيائين.
کنگهڻ جو آواز ٻڌي ڄاڃين مٿي نهاريو ۽ پڇڻ لڳس: ”ابا فقير ڇا پيو ڪرين؟“
”ڪجهه به نه.“ وتائي فقير وراڻيو.
”ڀت کائيندين..........؟“ ڄاڃين پڇيس.
”هائو.“
”پوءِ اتي مٿي ڇا پيو ڪرين؟ لهي هيٺ آءُ نه.“ ڄاڃين ڀت جو پاٽوڙو اڳيان ڪندي چيس.
ڳوٺ پهچڻ تي ڳوٺ جي ماڻهن وتائي کان پڇيو. ”ابا! ڪر خبر رب هر هڪ کي ڏئي ٿو يا نه.........؟“
وتائي وراڻيو: ”ڏئي ٿو، پر کنگهائي ڏئي ٿو.“
• اٺ جي چاڙهيءَ کي به لعنت، لاهيءَ کي به لعنت.
(اٺ تي چڙهڻ يا لهڻ ائين سولو ناهي، جيئن ڪار يا جيپ ۾ وهجي. يا گڏهه يا گهوڙي تي وهجي. جن اٺن تي سواري ڪئي هوندي، انهن کي مٿئين پهاڪي جو احساس هوندو ته اٺ تي چڙهڻ ۽ لهڻ خواري آهي)
• اڻائي به ويئي تڻائي به ويئي. وري ڪپهه جي ڪپهه.
(سڄي محنت برباد ٿي وڃڻ)
• جنهن جي گُنديءَ ۾ داڻا، تنهن جا چريا به سياڻا.
(جنهن وٽ پئسو آهي، ان جا ڪيترائي عيب ڍڪجيو وڃن)
• کائڻ ويل گڏ سمهڻ وقت مسيت ۾.
• کٽيو تو تان گهوريو وڃائج نه مور.
• وَڇون کير ڏين ته مينهون ڇو ڌارجن.
• انڌن آندو ٻلن چٽيو.
(شيءِ جي صحيح طرح نگهباني نه ٿيڻ ڪري، برباد ٿي وڃڻ)
• جيڏي رات تيڏو سپنو.
• کڻ کلو ٿيئي ڀلو.
• جنهن اڀرندي تاءُ نه ڪيو، سو لهندي ڇا ڪندو.
• وڻجن ٻير کائجن ڊاکون، تن گهرن جون ڪهڙيون ساکون.
(ڪمائي ٿورو خرچجي گهڻو، ته ڪهڙي ريت پت رهندي)
• درياهه ڀر تي ڇوڪر ڪڏي، اڄ نه ٻڏي سڀان ٻڏي.
• نه دشمن کي ڊپ نه سڄڻ کي آسرو.
(بي ضرر ماڻهو)
• مالڪ وڃي ٻيڙيءَ چڙهيا، شاهد وڃن گهوتا کائيندا.
• جي وسي چيٽ ته ان نه ماپي کيٽ.
• دال روٽي کاڌي ڌن کٽي ته کٽڻ ڏينس.
(دال کان وڌيڪ ٻي ڇا سستي شيءِ ٿيندي. هڪ ڪنجوس امير ماڻهوءَ کي ان کان وڌيڪ ڪهڙي پڪائي ڪرڻ کپي)
• ماڻهو سڀ چڱا پر ڪي ڪِن سان، ڪي ڪن سان.
(جنهن کي توهان خراب سمجهو ٿا، ان جا به ضرور ڪي سڄڻ ساٿي هوندا، جن کي هو وڻندو هوندو، پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته خراب ماڻهوءَ جا دوست به اهڙائي ٿين ٿا)
• جيئرو ته لک جو، مئو ته ڪک جو.
(اهو حال آهي هڪ انسان جو ۽ شايد هر پکي پکڻ ۽ جانور جو، سواءِ هاٿيءَ جي. جنهن لاءِ سندس نيشن TUSKS ڪري چيو وڃي ٿو ته: جيئرو ته لک جو مئو ته سوا لک جو)
• گنجو کنهڻ کان نه رهي.
(عادت کان مجبور ماڻهو پنهنجي عادت پوري ڪري ٿو. وار ۽ جؤون ختم ٿيڻ بعد به گنجي جو هٿ مٿي ڏي هوندو آهي)
• جيڪي لکيو آهي سو لوڙهه.
• هو سوڙ پاند نه ڏين، هيءَ وچ سمهندي.
(پنهنجو پاڻکي زوريءَ وڻائڻ ۽ ان سان ملندڙ هڪ ٻيو پهاڪو آهي ته:
• هو ساڻ نه نيندا، هيءَ ڏاند چڙهندي.
• عمر نيئي نيئي مارئي نيندو، ٿرئون ته ڪونه ٿيلهيندو.
• ويٺيون نه مڱن، مڱيون نه پرڻجن ته جڳ ڪيئن هلي.
• هڙ سکڻي لوڏ گهڻي.
(هڙ ۾ ڪجهه نه باقي آڪڙ وڏي)
• هنڱ سهانگي ته به ڪا ٻاٽ ۾ گهوربي.
(هنڱ هڪ اگري ڌپ واري شيءِ ٿئي ٿي. اها پاٽ _ يعني ڏريل ان جي رٻ ۾ ڪيئن ٻرڪبي. گهورڻ معنى ٻرڪڻ)
• جنهن جو تڏو تنهنجي ڳالهه.
• ذات ڪانون کي به پياري هوندي آهي.
(هرهڪ ماڻهوءَ کي پنهنجو وڻي ٿو)
• پلئه پراڻو نه ٿيندو آهي.
بدلو ڪڏهن به وٺي سگهجي ٿو. پر ڪنهن کي معاف ڪرڻ ان کان وڏو اجر جو ڪم آهي)
• ڏٺو پير پني مراد.
• هنڌ ڏسي ها سي ڪجي.
(هاسي معنى کل مسخري، هر ڳالهه مهل ۽ موقعي مطابق سونهي ٿي)
• هٿ سان هاجون ڪري، پيرن سان کڏون کڻي.
(ٻين لفظن ۾ اندر ۾ هڪڙي، ٻاهر ٻي. منهن ۾ موسى اندر ۾ ابليس وارو حساب)
• ڪک جي هيٺان لک.
• ٺوڙهن کي ڦڻوٽا ڇا ڪندا.
(هر ماڻهو ان شيءِ جي ڳولا ڪري ٿو. جنهن جي هن کي گهرج آهي. ٺوڙهن کي ڦڻيءَ جي ڪهڙي ضرورت. پر جيڪڏهن ڪو ٺوڙهو ڦڻي رکي ٿو ته وڏو بيوقوف آهي يا وري سياڻو جو ڪي ڪي ماڻهو گنجي سان چرچا ڪرڻ لاءِ پڇندا آهن: ”ڀائو توهان وٽ ڦڻي هوندي“)
• جيئن موتين ۾ هيرو، تيئن راڳن ۾ ڪلياڻ.
• مورک سڀ ڄمار، سگهڙ ساعت هڪڙي.
• ٻوڙن سان ڪهڙا سرٻاٽ ڪبا.
(ظاهر آهي ٻوڙو ماڻهو جيڪو زور سان به نه ٻڌي اهو ڇا سرٻاٽ يعني ڀڻ ڀڻ ٻڌندو)
• ننگ ۽ وڙ ڇني نه ڇنجن.
(دوستي ته ختم به ٿي سگهي ٿي پر مائٽي مٽي ڇنڻ سان به نه ڇڄي)
• من ۽ موتي ڀڳو، سڄو نه ٿيندو
جي سڄو ٿيندو ته به سنڌو.
(سنڌو معنى نشان. موتيءَ وانگر انسان جي دل به هڪ دفعو ڀڳي ته وري ٺهڻ ڏکي. پر جي ٺاهه ٿي وڃي ته به اهو پهريون پيار ۽ اعتماد نٿو رهي)
• گهڻا هر ٻنيءَ کي ڏبا آهن.
(ڪو ماڻهو ذري ذري اڳ ٻڌي ڪا ڳالهه کوٽڻ جي ڪوشش ڪري ته ان کي مٿيون پهاڪو چئي سگهجي ٿو. ٻنيءَ کي جيترا هر ڏبا اوترو سٺو پر انسان اهو سٺو جيڪو هڪ دفعو چوڻ تي ئي ڪم ڪري)
• ويلو نه وقت، ليلان چڙهي تخت.
(ڪي ماڻهو نه وقت ڏسن نه مهل، هر وقت نخرا ڪرڻ ۾ پورا هوندا آهن)
• تتر ڏيکاري ڀتر ڏيڻ.
(سٺي شيءِ ڏيکاري خراب ڏيڻ. خاص ڪري ٺڳ دڪاندارن جو اهو وهنوار آهي)
• گڏهه به ڪڏهن گج پاتو.
• ڏاهو ڪانگ ٻپيرو ڦاسي.
(لُچو ماڻهو جڏهن ڦاسندو آهي ته پوءِ چڱيءَ طرح ڦاسندو آهي)
• پارڻ کان مُڙڻ ڀلو.
(بدلو پارڻ کان بهتر آهي ته ٻئي کي بخش ڪري ڇڏجي يعني مڙي وڃجي)
هڪ ٻار پنهنجي پيءُ کان پڇيو: ”بابا جڏهن توهان فيل ٿيا هئا ته ڏاڏا توهان سان ڪهڙو سلوڪ ڪيو هو؟“
پيءُ وراڻيو: هن مون کي تمام گهڻي مار ڏني هئي.“
ٻار: ”۽ ڀلا جڏهن ڏاڏا فيل ٿيو هو تڏهن.........؟“
پيءُ: ”ته هن جي والد هن جو مٿو ڦاڙي رکيو هو.“
ٻار: ”آئون به فيل ٿي پيو آهيان. پر توهان جي ٿورو مون سان تعاون ڪريو ۽ ضد تان مڙي وڃو ته هيءَ خانداني ويڙهه ختم ٿي سگهي ٿي.“
• ڄاڻي وڇونءَ جو منڊ به نه، هٿ وجهي نانگن ۾.
• (ڄاڻي معمولي ڪم به نه هٿ وجهي وڏن ۾)
• ڄڀ جي ترڪڻ کان پير جو ترڪڻ چڱو آهي.
• ڌُڪو کڻجي ڀاءُ لڳ، شاهدي ڏجي الله لڳ.
• اسين سنڌي به نه سمجهون، هو پارسيون پڇن.
• چاڪيءَ ڏاند وڃايو، گهمي گهاڻي ڌاري.
(چاڪيءَ جو ڏاند ٻيو ڀلا وڃي به ڪيڏانهن سگهي ٿو. هن ٻيو گس ڪهڙو ڏٺو آهي. جيڏانهن وڃي. هن جي سڄي عمر گهاڻي جي چوڌاري ئي ڦرڻ ۾ گذري ٿي)
• ڇتي ڪتي جي دوا ڀتر.
• مينهن ڍائي هوري هلي، ٻڪري ڍائي ٺينگ ڏئي.
(انهن ٽرڙن ماڻهن ڏي اشارو آهي جن وٽ ٿورو اچڻ تي به هنن جا حواس خطا ٿي وڃن. سنگاپور ملائيشيا پاسي ڪيترا هندو واپاري پنهنجي اولاد کي سمجهائيندا آهن، ته بابا ڪيڏي به دولت اچي پر دم سان هلو، ٽرڙائي نه ڪريو. ۽ پوءِ کين مثال مينهن جو ڏيندا آهن ته ڍؤ جهلي هڪ مينهن ۽ ٻيو ڀاڀڙو.
• ملن جي پريت طبق تائين، ڇوڪرن جي پريت سبق تائين.
(طبق معنى کاڌي جو خومچو. ختمي خيرات لاءِ مجاور ملي کي گهرايو وڃي ٿو ۽ جيستائين ماني آهي هو به موجود آهن، جيئن شاگرد جي دوستي به سبق تائين رهي ٿي)
• وهندي پير ٻوڙ به چڱيءَ، بيٺل تار به نه چڱي.
(ٿوري ئي ٿوري ڪمائي هلندي رهي ته سٺي ڳالهه آهي. ڇو جو کاڌي ته کوهه به کٽيو وڃن)
• هرڻي اڳي نچڻي، ويتر پيس گهنڊڻي.
(هرڻي ٺينگ ٽپا ڏيندڙ جانور آهي. گهنڊڻي موڳي جانور کي به مستي ڏياري ٿي. هو هرڻي جهڙي جانور کي گهنڊڻي ٻڌڻ سان اهو ويتر گهڻا ٽپ ڏئي ٿو. هي پهاڪو اڪثر انهن ڇوڪرن يا ڇوڪرين لاءِ چيو ويندو آهي جيڪي اڳهين رولاڪ هوندا آهن. مائٽن جي وڌيڪ آزادي ڏيڻ تي هو هيڪاندو گهڻو ڇڙواڳ ٿي پوندا آهن)
• ياد جنين کي يار، سي ياد هميشه يار کي.
• نير جو ٽِڪو لهي وڃي، گلا جو ٽِڪو نه لهي.
• موت ناهي مهڻو، شادي ناهي گار.
(پهاڪي جو مطلب شايد اهوئي ته هڪ ڏينهن هر انسان کي مرڻو آهي. بهرحال ان تان ياد آيو، ميڊيسن جو پروفيسر يونيورسٽيءَ جي شاگرد کي ليڪچر ڏيئي رهيو هو. ”ان سان ڪو فرق نٿو پوي ته علاج جو طريقو ايلوپيٿي آهي يا هوميوپيٿي، آريو ويدڪ يا طب يوناني...... هر هڪ جو رستو قبر ڏي وڃي ٿو.“
وتائي فقير جي به گڏهه چوري ٿي وئي ته هيڏانهن هوڏانهن شهر ۾ ڳولڻ بدران سڌو اچي قبرستان ۾ ويهي رهيو. ڪنهن چيس چور کي ڳولڻ بدران هتي ڇا ويٺو ڪرين؟ وراڻيائين:
”چور جو اڳ وٺڻ آيو آهيان. آخر ته هڪ ڏينهن مري هيڏانهن اچڻو اٿس.“
• جڏهن ڏند هئا ته حلوو نه هو ۽ هاڻ جڏهن حلوو آهي ته ڏند نه آهن.
• (زندگيءَ جو اهو دستور آهي. ضروري ناهي ته هر وقت سڀ خوشيون ملن. هڪ هٿ ۾ ٻه گدرا نه اچي سگهندا آهن. ان ڪري ته چوندا آهن ته ڪڏهن ڏينهن وڏا ڪڏهن راتيون. اهو پهاڪو پڪ ملائيشيا انڊونيشيا ۽ ٻين خط استوائي ملڪن جي ماڻهن نه ٺاهيو هوندو، جتي جا ڏينهن ۽ راتيون هڪ جيڏيون ٿين ٿيون. چوندا آهن، ته انسان کي زندگي شڪر ۽ صبر ۾ گذارڻ کپي ۽ نه ان روسي عورت وانگر ڪنجهندي ته ”جڏهن نُنهن هيس ته سَسُ سٺي نه مليم ۽ جڏهن سَسُ ٿي آهيان ته نُنهن سٺي نه ملي اٿم.“ ٿي سگهي ٿو ته ان ۾ سندس ئي ڏوهه هجي. جيئن هڪ ٻيو روسي پهاڪو آهي ته ”هر ماڻهوءَ کي پنهنجي لکڻي ۽ پرائي زال وڻندي آهي.“
• هونءَ روسي پهاڪا به دلچسپ ٿين ٿا. آئون گهڻو وقت روس ۾ نه رهيو آهيان. ڪنهن زماني ۾ اوڊيسا ۾ رهي چڪو آهيان. هينئر تازو سئيڊن ۾ ٻه سال رهڻ دوران ڪيترائي آذربائيجان، آرمينيا ۽ بيلاروس جا همراهه مونسان گڏ رهيا هئا. کانئن ٻڌل ڪجهه روسي پهاڪا هن ريت آهن:
• محنت جي ڪمائي اٺ جي پڇ جهڙي ٿئي ٿي. ڪڏهن نٿي وڌي.
• انڌن جي شهر ۾ اکيون بند رکڻ گهرجن.
• ڪجهه ماڻهو ان غلط فهميءَ ۾ مبتلا آهن ته دوزخ ۾ به رشوت هلي ويندي.
• بيضا ڏيڻ واري ڪڪڙ کي رڙيون ڪرڻ جو حق آهي.
• سمهي جيئڻ کان بيهي مرڻ بهتر آهي.
• خچرن جي ولديت فقط پوليس ئي معلوم ڪري سگهي ٿي.
• ڪنهن ٻليءَ جي دماغ ۾ اها غلط فهمي کڻي وڌي ته هنجو ڪاڪوس اڪسير آهي.
• خوبصورت وارن واري ڇوڪري ٻن ڇوڪرين برابر ٿئي ٿي.
• مهمان ٻئي مهمان سان ۽ ميزبان ٻنهي سان نفرت ڪري ٿو.
• ڌراڙ کي انهن رڍن جو افسوس آهي، جيڪي هليون ويون ۽ بگهڙ کي انهن رڍن جو جيڪي بچي ويون.
• بي سواد کيرڻي سهڻي چمچي سان کائڻ کپي.
• ٻليون جي هٿن ۾ جوراب پائين ته ڪوئا ڪيئن جهلين.
• ميڻ بتيون مهنگيون ٿيڻ جو انڌن کي ڪهڙو ملال.
• گهوڙي جي اڳيان ۽ ڪتي جي پٺيان لنگهڻ کپي.
• گڏهه کي شاديءَ ۾ شامل ٿيڻ جو دعوت نامون مليو ته هو سمجهي ويو ته هن کي ڄاڃين لاءِ پاڻي ڍوئڻو پوندو.
• ڀريل پيٽ ڪڏهن به ڪجهه نه سکندو.
• ڪجهه ماڻهو بگهڙ جي گهر ماني کائڻ بعد ٻڪرار جي گهر افسوس ڪرڻ وڃن ٿا.
• قانون اميرن جي لاءِ ٿئي ٿو ۽ سزا غريبن لاءِ.
• ڳرو پٿر کڻڻ وارو ڪنهن کي به هڻڻ نه چاهيندو. وغيره وغيره.
• وات اڌ حڪيم آهي.
(ڪڏهن ڪڏهن ڊاڪٽر جي دوا کان وڌيڪ سندس وات سان ڏنل تسليءَ مان مريض کي سڪون ملي ٿو. ان پهاڪي جو مطلب اهو به آهي ته وات تي ضابطو رکجي يعني پرهيز ڪجي)
• انڌن وڃي ملتان لڌو.
(ڪوشش سان هر شيءِ ملي سگهي ٿي. رستو پڇائيندا پڇائيندا انڌا وڃي ملتان کان پهتا هوندا يا ته ڪنهن هنن کي هڪ واريءَ صحيح ٽرين ۾ چاڙهيو هوندو ته انهن ئي ڏينهن وڃي ملتان کان نڪتا هوندا. بشر طيڪه اندر جا حواس سجاڳ رکيا هجن.
هڪ شرابي نشي جي حالت ۾ ڪيترائي دفعا غلط ريل گاڏين ۾ ويٺو ۽ هر دفعي هن کي اها ٽرين مٽائڻي پئي ٿي. آخرڪار هڪ شخص هن کي ضرورت واري ٽرين ۾ چاڙهيو. ڀرسان ويٺل هڪ مولويءَ جڏهن شرابيءَ جي اها حالت ڏٺي ته ڪاوڙجي چيو، ”ڇا توکي خبر آهي ته جنهن رستي تي تون سفر ڪري رهيو آهين اهو وڏو خطرناڪ آهي جنهن جي ڪا منزل ناهي.“
شرابي اهو ٻڌي منجهي پيو ۽ چيو:
”آئون شايد وري ڪنهن غلط ٽرين ۾ ويهي رهيو آهيان.“
• ويئي سڱن ڪاڻ ڪن به ڪپائي آئي.
• جيترو ڀؤ اوترو ڌؤ.
• جيترو قائدو اوترو فائدو.
(ٻيو ڪو چوي يا نه پر سنگاپور جو لي ڪئان يو سڄي زندگي پنهنجي قوم کي اهو سبق ڏيندو رهيو ته ڊسپلينڊ زندگي سٺو آهي. جيئو ۽ جيئڻ ڏيو جا قاعدا قانون ٺاهي، ان تي عمل ڪرڻ سان انسان سکي زندگي گذاري ٿو. اڄ سنگاپور ۾ تمام گهڻا قاعدا قانون آهن. رستي تي ٿڪ اڇلائڻ تي به سخت ڏنڊ آهي. زور سان ريڊيو وڄائي پاڙي واري کي ڊسٽرپ ڪرڻ تي به سزا آهي ۽ ٻيا ڪيترائي سخت قانون آهن. پر اڄ اهو سنگاپور سڀ ۾ سهڻو، پُر سڪون ۽ ماڊرن سمجهيو وڃي ٿو)
• دم دال جو آڪڙ پُلاءُ جي.
• سڌيءَ آڱر سان مکڻ نه نڪري.
(مقصد کي ماڻڻ لاءِ محنت ضروري آهي پوءِ ڪڏهن ڪڏهن نموني بازي ڪرڻ به ضروري ٿيو پوي. هڪ همراهه پنهنجي نوڪرياڻيءَ کي گهر مان ڪڍڻ چاهيو ٿي. نوڪرياڻيءَ به ڪم نٿي ڪرڻ چاهيو پر جيئن ته هن جو پگهار اڃان رهيل هو سو هوءَ بيماريءَ جو بهانو ڪري سمهي رهي، ڄڻ دورو پيو هجيس.
• مالڪ پنهنجي فئملي ڊاڪٽر کي سڏايو، جنهن جي تپاس وقت نوڪرياڻيءَ ڪن ۾ چيس: ”ڊاڪٽر صاحب آئون بيمار نه آهيان. گهر جي مالڪ مونکي ڇهن مهينن کان پگهار نه ڏنو آهي ان ڪري مون بيماريءَ جو مڪر ڪيو آهي. جيسين پگهار نه ڏيندو تيسين هتان نه ٽرنديس.“
ڊاڪٽر اهو ٻڌي ڪنڌ ڌوڻيو ۽ چيو: ”ٿورو سِرُ ته آئون به اتي ئي سمهان.“
”پر ڇو؟! نوڪرياڻيءَ گهٻرائجي پڇيس.
”ٻن سالن کان مونکي به فيون نه ڏنيون اٿس.“ ڊاڪٽر چيو.
• رت ڪٽورو ڏجي، تڏهن ڀت ڪٽورو ملي.
• رڪ جا چڻا آنڊا چيرين.
• رت ڏسي رمي هڻجي.
(ڪجهه هجي ته محنت به ڪجي. جيئن انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته خالي کوهه ۾ ڏول وجهڻ مان ڇا فائدو)
• جهڙيون سٺ تهڙيون ٽي ويهيون.
(سٺ ۽ ٽن ويهين ۾ ڪوبه فرق ناهي. ڇو جو ٽي دفعا ويهه به سٺ ٿيا)
• کٿي ڏاڙهي هٿ نه اچي.
• مئا آهن، جيئرن جي وس.
• منهن ڪونئري ڳلا پٽائي.
• غريب گڏهه ٿيندو آهي.
(گڏهه کان وڌيڪ ٻيو ڪير غريب ٿي سگهي ٿو. گڏهه اڄ بک ۾ مالڪ جا موچڙا کائي بار ڍوئڻ بعد به صبر ۾ رهي ٿو.
هڪ ماڻهوءَ اخبار ۾ اشتهار شايع ڪرايو: ”مونکي پنهنجي لاءِ هڪ اهڙي جيون ساٿيءَ جي ضرورت آهي جنهن جو پڻ بنياد نج هجي، جيڪو وفاداري، سٺي طبيعت، شرافت ۽ خذمتگاريءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هجي. سهڻو هجڻ ضروري ناهي، پر سخت محنت کان نه گهٻرائي. جيڪو حڪم ڏيان ان کان انڪار نه ڪري ۽ رُکي سڪي کائي خدا جو شڪر ڪري. ذات پات، نسل، فرقي جو ڪو قيد ناهي.“
ٻئي ڏينهن هن جي دروازي تي هڪ گڏهه اچي بيٺو. هن جي ڳچيءَ ۾ هڪ ڪاعذ لڏي رهيو هو. جنهن تي لکيل هو: ”توهان جو اشتهار پڙهي توهان جي خذمت ۾ اچي حاضر ٿيو آهيان.“
• منهن ڏسي تِلڪ ڏجي.
• مئي کي مارڻ سورهيه جي گلا.
(مري ويل کي مارڻ ڪنهن به پهلوان جو ڪم ناهي)
• ماريءَ جي گهرهڏن جو ڍير.
(ماري معنى شڪاري جيڪو پکي يا جانور ماري، ان جي گهر هڏن جو ئي ڍير هوندو)
• اپڻي گهوٽ تو نشا هووئي.
(موالين جو قول آهي، ته پيئڻ واري کي خود به ڀنگ گهوٽڻ ۾ حصو وٺڻ کپي. ان جو نشو وڌيڪ ٿئي ٿو. هونءَ به پنهنجي هٿ سان جيڪو ڪم ڪجي ٿو اهو بهتر ٿئي ٿو يا گهٽ ۾ گهٽ بهتر لڳي ٿو. پر ان جو مطلب اهو به نه آهي ته پراوا ڪم به ڪندا رهجن.
ٻه ساهيڙيون ڪيترن سالن بعد پاڻ ۾ مليون ته يڪدم مڙسن جون گلائون شروع ڪري ڏنائون.
هڪ چيو: ”منهنجي شاديءَ کي ڏهه سال ٿي ويا آهن پر منهنجو مڙس مانيءَ جي هر ويلي تي کاڌي مان اوڻايون ڪڍي ٿو.“
ٻيءَ چيو: ”اها ته عجيب مصيبت ٿي ان سان ته توکي سخت مونجهارو ٿيندو هوندو.“
پهرينءَ جواب ڏنو. ”مونکي مونجهارو ڇو ٿيندو؟ جيڪڏهن هن کي پنهنجي هٿن جو رڌل کاڌو نٿو وڻي ته ان ۾ منهنجو ڪهڙو ڏوهه.“)
• هڪ ڏينهن عيد، ٻئي ڏينهن گيد، ٽئين ڏينهن ساڳي ماني ساڳ سان.
• کَرُ ماڻهو وڻ ٻاٻرو، ٻنهين ڏينهن کٽن.
(کَرُ ماڻهو معنى لچ ماڻهو، وڻ ٻاٻرو معنى ٻٻر جووڻ جنهن مان ڪنڊا لڳن. سي نه ئي هجن ته سٺو)
• چرين ڪهڙا چت مئن ڪهڙا معاملا.
• شل نه ڪنهن ڪميڻي ۾ ڪم پوي.
(اهڙو ماڻهو وڏي دل ڪري مدد ڪرڻ بدران رلائڻ ۾ خوشي محسوس ڪندو آهي يا سڄي ڏيهه ۾ خوار ڪندو وتندو ته فلاڻي جي مون مدد ڪئي، نه ته ڪٿي جو نه رهي ها. ساڳي چوڻي گدڙ لاءِ به ڏني ويندي آهي ته گدڙ جي گونهه جي ضرورت پوندي آهي ته هو جبل جي چوٽيءَ تي وڃي هنگندو آهي)
• گهگهيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو مهل ۾ ڪم نه اچن.
• (گهگهيرو گهوڙو معنى جيڪو هلندي هلندي بيهي رهي، اِٽون هڻي. پيٽيرو ماڻهو معنى رڳو پيٽ تي ڪمائڻ وارو نوڪر)
• چريءَ کي چوڙو، ڪڏهن ٽنگ ۾ ڪڏهن ٻانهن ۾.
• مادي ڪڪڙ به ڪڏهن ٻانگ ڏني.
• ميهار نڪتو مينهن مان، وڇن ڪهڙي پارت.
• چڱا سي جن جا پويان چڱا.
• ملڪ ۾ ڏيڍ کجور ميان ليٽي باغ ۾.
(مِلڪ ۾ ڏيڍ کجور معنى ملڪيت ۾ فقط هڪ ٻه کجيءَ جو وڻ، ان کي باغ سمجهي کٽ وڇائي سمهڻ)
• ميون ڳور لائق، بيبي سيڄ لائق.
(ميون ڳور لائق معنى مڙس پوڙهو قبر ۾ وجهڻ جهڙو، زال جوان جاڻ)
• گڏهه کي به ڪڏهن گابو ڄائو آهي.
(جيڪو جنهن نسل جو هوندو انکي اولاد به ان نسل جو ئي ٿيندو)
• بي حيائي بادشاهي.
• هجتي لعنتي.
(گهڻي هجت رکڻ سان ماڻهو بدتميز ٿيو وڃي ۽ ٿڪ بُجي، گار گند تي لهيو اچي. انگريزيءَ ۾ به ان قسم جي چوڻي آهي: Familiarity breeds contempt: سڌريل قومن جا ماڻهو دوستيءَ ۾ پنهنجائپ کي هڪ حد کان وڌڻ ٽپڻ نه ڏيندا آهن، ڇو جو پوءِ گهڻي فري ٿيڻ سان هڪ ٻئي جي دل آزاري ٿي سگهي ٿي)
• پنهنجي ڪئي جو ويڄ نه طبيب.
• دل کوٽي عذر گهڻا.
(ڪنهن ڪم يا پورهئي لاءِ دل نه چوڻ تي بهانا ٺاهڻ. جيئن چوندا آهن ته نچڻ نه اچي چوي ڀون سوڙهي. انگريزيءَ ۾ پڻ هڪ چوڻي آهي ته: (Where there is a will there are ways.
• اوڻٽيهه راتيون چور جون ٽيهين رات ساڌ جي.
(غلط ڪم ۾ ڪو به نٿو ڦٻجي. برائيءَ جو انجام برائي ئي آهي)
• گهر جي کَنڊ ڪِر ڪِر ڪري، چوريءَ جو ڳڙ مٺو مٺو.
• چيچ ڪپائي شهيدن ۾ داخل ٿيڻ.
(ٿوري محنت ڪري پاڻ کي وڏين ڳالهين ۾ شامل ڪرڻ)
• مٺو مٺو هڙپ هڙپ، ڪَوڙو ڪَوڙو ٿُو ٿُو.
(آسان ڪم اختيار ڪرڻ، ڏکئي ڪم کان پاسو ڪرڻ)
• گهر جي دال ڀلي توڙي ٻاهر ملي پلو.
• اهڙي خراب گهٽيءَ ۾ ئي ڇو وڃجي جو ڪتو کائي.
(اهڙي ڪِني صحبت ئي ڇو اختيار ڪجي جو بدنامي ٿئي)
• نالي چڙهيو چور ڦاسيءَ چڙهي.
• نالي چڙهيو واپاري کٽيو کائي.
• ماءُ سارنگي پيءُ طنبور، ائين پيو نچي جيئن لنڪا جو لنگور.
• نانگ ويو نڪري ليڪو پيو ڪٽجي.
• جيڏا اٺ، تيڏا لوڏا.
• لوڪ پسند پائجي، دل پسند کائجي.
(چوندا آهن ته ڪپڙا اهي پائجن، جيڪي ماڻهن کي پسند اچن ۽ کاڌو اهو کائجي جيڪو دل کي وڻي. پر اهڙو به ڪو ضروري ناهي. ٻئي ڳالهيون دل پسند به ڪري سگهجن ٿيون. هڪ ڪراڙو سِک ٻير جي وڻ تي فقط ڪڇو پائي، ٻير کائي رهيو هو. ڪنهن پڇيس سردار جي ڇا پيو ڪرين. وراڻيائين: ”رٽائرڊ ٿيڻ بعد هاڻ فقط ٻه شوق وڃي بچيا آهن. اوچو پهرڻ ۽ اوچو کائڻ.“)
• مرد مري مانَ لاءِ. نامراد مري نان لاءِ.
• گهر واريءَ جو هڪڙو گهر، بي گهريءَ جا سَوَ گهر.
• لِڏ ۾ لعل لڪا پيا آهن.
• مڪر چڪر جي ڪهاڻي، اڌ کير ته اڌ پاڻي.
• مارجن ته مير، چاڪر ڇا چچلائجن.
• نه پاروتو بچي، نه ڪتو ئي در تي اچي.
(جيئن ٿائي زبان ۾ هڪ پهاڪو آهي ته ”ڪتن کي به خبر پوي ٿي ته گهٽيءَ ۾ ڪهڙا گهر غريبن جا آهن.“)
ٿائي زبان ۾ به ڪيترائي دلچسپ پهاڪا ۽ چوڻيون آهن، جيڪي بئنڪاڪ ۾ ٿورا ڏينهن رهڻ وارو به مختلف دڪاندارن ۾ ٻاون ٻانڀڻن کان ٻڌي ٿو. ڪجهه ڪجهه، هن وقت مونکي به ياد آهن.
• وارن سان ضرور پيار ڪريو، پر نه جُوئن سان.
• ننڍي سوراخ واري سئيءَ ۾ خيال سان ڌاڳو وجهو.
• سج کي ڪهڙي ضرورت کڙکٻيتي سان ريس ڪرڻ جي.
• جيڪو وڻ ڇانوَ ڏئي، ان جي آسپاس وارو پٽ صاف رکجي.
استادن جي منهن تي ساراهه ڪجي، پورهيتن جي ڪم پورو ڪرڻ بعد ۽ دوستن جي پرپٺ.
• پئسو آهي ته پير آهي، جيئن انگريزيءَ ۾ آهي ته: No money no honey
• ڇوڪريءَ کي چڱي طرح سڃاڻڻ لاءِ سندس ڏاڏيءَ جو جائزو وٺجي.
اڏامندڙ پکين جون قطارون پٺيان ڪوبه نشان نٿيون ڇڏين.
• بئنڪاڪ ۾ توهان پٿر اڇلايو ته اهو ڪنهن ڪتي کي وڃي لڳندو، يا
بکشو ٻائي کي يا بادشاهي گهراڻي جي ڪنهن ماڻهوءَ کي.
• پنهنجي دوست جي لڇڻن جي تعريف ڪري سگهو ٿا، پر ڌارئين ماڻهوءَ جي فقط ڪپڙن جي واکاڻ ڪري سگهجي ٿي.
• گنجو ماڻهو ئي ڦڻي لڀي ٿو.
• هڪ اک بهتر آهي ڏهن زبانن کان، ۽ هڪ هٿ بهتر آهي ڏهن اکين کان.
• سُتي جيڪو آسمان ڏي ٿڪون اڇلائي ٿو ان کي واپس منهن ۾ لڳن ٿيون.
• بيماري جبل جيان اچي ٿي، ماڪوڙيءَ جيان ڇڏي ٿي.
(يعني آهستي آهستي، ٿوري ٿوري ٿي جان ڇڏي ٿي)
• ڪنڊي کي ڪنڊو ئي ڪڍي ٿو.
• نانيءَ اڳيان هميشه ناناڻا ساراهجن.
• بگهڙ کائي ته به وات ڳاڙهو، نه کائي ته به وات ڳاڙهو.
• سمجهه سمجهه ۾ فرق ٿئي ٿو.
(ڄم _ روڪ کاتي وارن ڳوٺ ۾ ٻه پوسٽر لڳايا. هڪ پوسٽر ۾ هڪ گدلو گهر ڏيکاريل هو جنهن ۾ ڊزن کن ٻار ڦاٽل پراڻن ڪپڙن ۾ پنهنجي ماءُ پيءُ اڳيان ٺينگ ٽپا ڏئي رهيا هئا. ٻئي پوسٽر ۾ هڪ صاف سٿرو گهر ڏيکاريل هو. جنهن ۾ زال مڙس پنهنجن ٻن ٻارن سان گڏ ماني کائي رهيا هئا.
پر پوءِ خبر پئي ته ڳوٺ جون زالون جڏهن به هنن پوسٽرن وٽان لنگهيون ٿي ته ٻئي نمبر پوسٽر کي ڏسي افسوس مان ٿڌو ساهه کڻي چيو ٿي:
”ابوه! ويچارن کي فقط ٻه ٻار آهن!“
• وار ڪترڻ سان مڙدو ڪو هلڪو نه ٿيندو.
• چار ڏينهن چاهه جا، پوءِ وٽ پاسا واهه جا.
• واڻيو ڳڙ کائيندو آهي ته لڪي کائيندو آهي.
• ڏيهه کي ٻڌائڻ ڏيرياڻيءَ کان لڪائڻ.
• اهڙي هجي ها ته ڌڻي به نه ڌڪينس ها.
• دوستي ڪرڻ سولي، نباهڻ ڏکي.
(پر ڪي ڪي ماڻهو ته ڇا پر جانور به دوستي نباهي ڄاڻن. ڪتو ۽ گهوڙو پڻ انهن جانورن مان آهن، پر هڪ اهڙي وفادار گهوڙي جو مالڪ هن مان خوش نه هو. ڳالهه هيءَ ٿي ته هو سواري دوران گهوڙي تان ڪري پيو. ”ڪرڻ سان منهنجي ٽنگ ڀڄي پئي. هاڻ جهنگل ۾ منهنجي ڪير مدد ڪري.“ هن ٻڌايو.
”پوءِ ڇا ٿيو. گهوڙو اتي بيٺو رهيو يا اهو به توکي ڇڏي هليو ويو.“ دوست پڇيو.
گهوڙي تي چڙ ڪندي چيائين: ”اهو مونکي وات ۾ جهلي ڊاڪٽر وٽ وٺي آيو.“
”ته پوءِ تنهنجو گهوڙو بيحد وفادار ۽ عقلمندچئبو.“ دوست چيس.
”ها. پر ايترو به نه. هو نادان مونکي جانورن جي ڊاڪٽر وٽ وٺي آيو.“
• گهاگهر ۾ ساگر سمائڻ.
(گهگهيءَ ۾ سمنڊ وجهڻ جيتوڻيڪ ناممڪن ڳالهه آهي، پر ڪنهن وڏي رام ڪٿا کي مختصر ڪرڻ لاءِ چيو ويندو آهي. جيئن اڙدوءَ ۾ چوڻي آهي ته ڪوزي مين درياهه بند ڪرنا)
• دنيا آهي چئن ڏينهن جو چٽڪو، ۽ حياتي آهي موت جو لقمو.
• ٻه ٺڪر جا ٺولهڙا ٽين تڏي.
(تمام گهٽ سامان، تمام گهٽ مونجهارو)
• ڪڏهن ڀريءَ ۾ ڪڏهن ڀاڪر ۾.
(ڪڏهن ڏک ۾ ڪڏهن سک ۾)
• جيڪو لکيو آهي سوئي لوڙهبو.
• زور اڳيان زاري سهي.
• ڪوٽ ٺهيا به مڙسن لاءِ آهن ته ڪيرائيندا به مڙس.
• ڇُري گدري تي ڪري يا گدرو ڇُريءَ تي، هر صورت ۾ نقصان گدري کي.
(گدري ۾ ڇري ڦاٿل ڏسي چئي سگهجي ته ڪير ڪنهن تي ڪريو. هڪ تمام ٿلهي زال کٽ تي ستي پئي هئي ته اوچتو زلزلو اچي ويو ۽ وڃي پٽ تي ڦهڪو ڪيائين. مڙس به ڀرسان ستل هو تنهنجي اک کلي پئي ۽ يڪدم پڇيائين:
”بيگم زلزلو اچڻ تي تون ڪري آهين يا تنهنجي ڪرڻ سان زلزلو آيو آهي؟“)
• شينهن مري ته به ڊڀ نه چري.
(شينهن گوشت کائڻ وارو جانور آهي هو ڪڏهن به ٻڪري، رڍ، سهي وانگر گاهه نه کائيندو آهي. يعني هو مرندي مري ويندو آهي پر پنهنجو اعلى ”معيار“ قائم رکندو آهي. پر هو ڇا چوندا آهن ته ”بک بڇڙو ٽول دانا ديوانا ڪري.“ يقين ڪريو ڪراچيءَ جي چڙيا گهر (Zoo) ۾ بکايل شينهن ۽ لومڙن کي پاروٿي ڊبل روٽيءَ جا ڪَنا کائيندي ڏٺو ويو آهي)
• جهڙي ڀِت تهڙو چِٽ.
(سٺي ڀت تي ئي سٺو چٽ ٺاهڻ تي دل وري ٿي)
• ڦَرَ کان اڳ ڄر نه ڪڍجي.
• اُٺ جي وات ۾ لوڻ وجهه ته به رڙي، کنڊ وجهه ته به رڙي.
• ٻلي کائيندي ڪانه ساري، هنگندي ساري.
• ڀائر ڪوٽ جا ڪنگرا، پُٽَ گهر جي سونهن.
• ڳل لڳڻيءَ کان وڃجي پر منهن لڳڻيءَ کان نه وڃجي.
• ننگ جون پاڙون دوزخ ۾.
• ادي چاڙهي، ابي چاڙهي، مون نه چاڙهي ته ڪنهن به نه چاڙهي.
• ٻيڙيءَ چاڙهي ڦرهو لاهڻ.
• (ٻئي کي لالچ ڏئي، موت جي حوالي ڪرڻ)
• فقيرن پويان ڪئين ڪتا پيا ڀؤڪندا.
• نيم حڪيم خطره جان.
(اڻ پورو حڪيم جان جي لاءِ خطرو آهي. ڇو جو هن کي مرض جي چڱي طرح ڄاڻ نٿي ٿئي. پر ضروري ناهي ته رڳو نيم حڪيم مرض جي سڃاڻپ نه ڪري سگهي. ڪڏهن ڪڏهن ته وڏا وڏا حڪيم ۽ سرجن به غلطيون ڪري سگهن ٿا)
هڏين جا ٻه ماهر (آرٿوپيڊڪ سرجن) واندڪائيءَ واري وقت ۾ اسپتال جي ٻاهران بيٺا هئا ته پري کان هڪ همراهه منڊ ڪائيندو نظر آيو.
”منهنجي خيال ۾ ته هنجي گوڏي جي هڏي ڀڄي پئي آهي.“ هڪ سرجن پئي کي چيو.
۽ ٻئي سگار جو ڊگهو ڪش هڻي وڏي عالماڻي انداز ۾ چيو: ”نه. منهنجي خيال ۾ ته هن جي مرئي جي هڏي ڀڄي پئي آهي.“
جڏهن هو همراهه هنن جي ويجهو پهتو ته ڊاڪٽرن پڇيس ته تنهنجي گوڏي جي هڏي ڀڄي پئي آهي يا مرئي جي؟
همراهه هنن جي ان ڳالهه تي پهرين کليو ۽ پوءِ جواب ڏنو:
”سائين منهنجا! منهنجي ته رڳو چمپل ڇڄي پئي آهي. جنهن کي موچيءَ کان ڳنڍرائڻ پيو وڃان.“
• اهي ٻيلائي ٻيا، جن ۾ ڪاٺيون ڪم جون.
• وڇ هميشه ڪلي آهر ڪڏندي آهي.
(هرڪو ماڻهو پنهنجي حيثيت سارو هلي ٿو)
• جڏهن ڪَن پرايا ٿيا ته واليون به پرايون ٿيون.
• ڪني آڱر وڍي ڀلي.
(خراب شيءِ توڙي کڻي پنهنجي هجي ان مان جان آزاد ڪرائڻ سٺو)
• کريل ٻار ٽڪاڻي حوالي چڱو.
• گهڻين زالين گهر نه هلي، گهڻين مردين هَرُ نه هلي.
• نخرو به عمر سارو ٺهي ٿو.
(لنڊن جي ڪنهن دڪان ۾ هڪ پوڙهي انگريزياڻي دڪاندار کان رڳو پڇ پڇ ڪري رهي هئي. دڪاندار منجهائس سخت بيزار ٿي رهيو هو، پر هيءَ نوان نوان نخرا ڪري رهي هئي. آخرڪار کيس لومڙيءَ جو ڪوٽ وڻيو ۽ دڪاندار سُکَ جو ساهه کنيو. پئسا ڏيئي هاڻ هلڻ واري هئي ته وري ڪا ڳالهه ياد آيس ۽ دڪاندار کان پڇيائين.
”ڀلا هي ڪوٽ مينهن ۾ پُسي خراب ته نه ٿي ويندو؟“
دڪاندار جيڪو پهرين ئي هن مان تنگ اچي چڪو هو تنهن بيزاريءَ مان چيس.
”مئڊم توهان ڪڏهن لومڙيءَ کي برسات ۾ ڇٽي کڻي ويندو ڏٺو آهي؟“)
• ڪتا ڀؤڪندا رهندا، فقير رمندو رهندو.
• بخش بيبي ٻلي، ڪئو لُنڊو ئي ڀلو.
• هاٿيءَ جا ڏند کائڻ جا هڪڙا ڏيکارڻ جا ٻيا.
• جنهن کيت کانڀاڻي ڇڏي، تنهنجو ريج پاڻي سان ڇا.
• کير واري ڳئون جون هرڪو لتون به سهندو.
(ڪم واري ماڻهوءَ جا نخرا به سهڻا پون ٿا)
• ڪتو ڪتي کي نه سهي، فقير فقير کي نه سهي.
• جيسوءَ کي تيسو.
(ڪنهن ڏنگيءَ ماڻهوءَ کي اهڙوئي ڏنگو ملي وڃي ته ان لاءِ مٿيون پهاڪو استعمال ڪيو وڃي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن حاضر جواب لاءِ به چئي سگهجي ٿو. دنيا ۾ ڪيترائي حاظر جوابي مشهور آهن. خليفو هارون رشيد به انهن مان هڪ هو.
هڪ دفعي خليفي هارون رشيد کان ڪنهن پڇيو: توهان ڪڏهن ڪنهن جي ڳالهه ٻڌي دنگ رهجي ويا؟“
پاڻ وراڻيائون: ”هائو ٽي دفعا ائين ٿيو جو آئون به لاجواب ٿي ويس. هڪ دفعي هڪ عورت جو پٽ مري ويو ۽ هوءَ روئڻ لڳي. مون هن کي چيو ته تون مونکي پنهنجو پٽ سمجهه ۽ نه روءِ. هن جواب ڏنو ته آئون اُن پٽ لاءِ ڇو نه روئان جنهنجي بدلي ۾ وقت جو خليفو منهنجو پٽ ٿيو آهي.
ٻي دفعي مصر ۾ ڪنهن ماڻهوءَ موسى ٿيڻ جي دعوى ڪئي. مون هن کي سڏائي چيو ته موسى وٽ الله جا ڏنل ڪيترائي معجزا هئا. جيڪڏهن تون موسى آهين ته ڪو ڪرشمو ڏيکار. هن جواب ڏنو ته موسى ته ان وقت معجزو ڏيکاريو هو جڏهن فرعون خدائيءَ جي دعوى ڪئي هئي. تون به اها دعوى ڪر ته آئون معجزو ڏيکاريائين.
ٽئي دفعي ماڻهو گورنر جي غفلت ۽ ڪاهليءَ جي دانهن کڻي آيا. مون چيو مانس ته اهو شخص ته تمام گهڻو شريف ۽ ايماندار آهي. هنن جواب ڏنو ته پوءِ پنهنجي جاءِ تي هن کي کڻي خليفي طور وهار ته هن جو فائدو سڀني کي ٿئي)
• گپ جو ڪِلو هميشه ڍروئي رهندو آهي.
• گدرو گدري کي ڏسي رنگ بدلائيندو آهي.
• ڪتو ڪڙم جي ويري.
• جتي بيٺو اتي ڇٽو.
• ڪتي کي موت کڻندو آهي ته مسجد جي در ڏي ڀڄندو آهي.
• گونگي جو اشارو گونگو ئي سمجهي.
• ٿورا لاهي نه سگهجن ته ڳائجن ضرور.
(انسان ڪنهن جو وڙ نه وڃائي، ڪو مهرباني ڪري ٿو ته ان جو ٿورائتو ضرور ٿجي، پوءِ چاهي کڻي اهو مائٽ مٽ هجي يا ڌاريون. پر ڪي ماڻهو چاهيندا آهن ته سندن ٿورا لاهيان ته ڇا پر ڳائيا به نه وڃن.
هڪ عرب نوجوان ٽي سال لنڊن ۾ ڪنهن انگريز استاد وٽ انگريزي سکڻ بعد پنهنجي وطن موٽي رهيو هو. استاد سان موڪلائڻ وقت غلط سلط انگريزيءَ ۾ هن جو شڪريو ادا ڪندي چيو:
”استاد محترم! توهان جنهن محنت ۽ ڌيان سان مونکي انگريزي پڙهائي آهي ان جو آئون شڪر گذار آهيان. مهرباني ڪري ٻڌايو ته توهان جا هي ٿورا آئون ڪيئن لاهيان؟“
استاد چيس: ”تون هڪ طرح سان لاهي سگهين ٿو.“
”ڪيئن؟ حڪم ڪريو.“ فرمانبردار شاگرد کانئس ادب سان پڇيو.
استاد چيو: ”جڏهن تون وطن پهچين ته مهرباني ڪري ڪنهن کي به اهو نه ٻڌائجانءِ ته توکي انگريزي مون پڙهائي آهي.“)
• ڪتو ڇا ڄاڻي ڪڻڪ جي مانيءَ مان.
• ڪوئلن جي دلاليءَ ۾ هٿ به ڪارا ته منهن به ڪارو.
(دنيا ۾ ڪي ڪي ڪم، واپار توڙي نوڪريون اهڙيون ٿين ٿيون جن کان پاسو ڪجي ته بهتر جو انهن ۾ ماڻهو نه دين جو رهي ٿو نه دنيا جو)
• گهاڻي جو ڏاند ۽ ڪاسائيءَ جو ڪتو جتي بيٺو اتي ڇٽو.
• ڳڙ هميشه مٺو ئي مٺو. ليمون هميشه کٽو ئي کٽو.
• پرائي مال تي ٽوپي نراڙ تي.
• شادي تعدي آهي.
(ڇا واقعي؟ ڪيترا اهو به چوندا آهن ته شاديءَ بعد انسان جي آزادي هليو وڃي. هو بند ۾ ڦاسيو ٿو وڃي. بهرحال هڪ همراهه پنهنجي زال مان سخت بيزار ٿي هن کي خون ڪرڻ وارو هو ته سندس دوست وڪيل سمجهايس ته متان زال کي ماريو اٿئي. ويهه سال ٽيپ اچي ويندءِ. ۽ پوءِ اها ڳالهه سوچي ارادو لاهي ڇڏيائين.
ان ڳالهه کي جڏهن پورا ويهه سال گذريا ته پراڻن ڏينهن ۽ موجوده زندگيءَ جو سوچي ٿڌو ساهه کڻي چيائين: ”ڪاش جيڪڏهن مان وڪيل جي ڳالهه نه مڃان ها ته اڄ ٻنهي قيدن مان آزاد هجان ها.“)
• سڪڻيءَ کي ڄائو پٽ، چميون ڏيئي ڪڍيائينس ساهه.
• سخي، سرنهن چڻو _ جيئن ڀيلِ تيئن ڀلو.
• متيون ڏيندي لوڪ کي چري پاڻ ٿياس.
• صبر جو ڦل مٺو ٿئي ٿو.
ڇا واقعي مٺو ٿئي ٿو يا بزدليءَ پنهنجي لاءِ ان قسم جا بهانا ٺاهيا آهن. پر نه ڪجهه ته آهي. تڏهن ته شاهه لطيف چيو آهي:
”صبر جنين جو سير تير نه گسي تن کان.“
• اڄ جو ڪم سڀان تي نه ڇڏجي.
(پر اڄ جو ڪم سڀان تي ڇڏڻ ۾ جيڪا راحت آهي، ان جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. ڪنهن چيو اهو غلط آهي ته اڄ جو ڪم سڀان تي نه ڇڏجي. صحيح آهي ته ”اڄ جو ڪم پهرين تي ڇڏجي.“ شايد تلسي داس ته هيئن چيو آهي:
• کال کرو سو آج کرو، آج کرو تو ابهي
• ابهي اگر نه کر سکي تو کرنه سکو گي کبهي
• اهو سون ئي گهوريو جو ڪن ڇني.
• ڏاچي هڻي ڏهه توڏو هڻي تيرهن.
• جي نه وڙهندا سي مرندا.
• (انگريزيءَ ۾ هڪ شعر آهي:
• “For he who fights and run away
• may live to fight another day
• can never rise and fight again”
• ساڌن سان سنمک پئنچن سان پورو.
• اَٽي تي چٽي.
(سست ماڻهو رڳو کائڻ تي، جيئن اڙدوءَ ۾ چوڻيءَ آهي ته: ”نه ڪام کا نه کاج کا، دشمن اناج کا.“)
• سرديءَ سالم نه رهان، گرميءَ ٿيان مَ گداز.
• ٻني ۽ وني مئي مارائي نه ڏبي آهي.
اسان وٽ ڌرتي ۽ عورت جو وڏو مقام آهي. سنڌي مسلمانن اڳيان ڌرتي جوءِ آهي. (ڪٿي ڪٿي ماءُ به سمجهيو وڃي ٿو) اهوئي سبب آهي، جو چوڻ ۾ ايندو آهي ته ٻنيون ۽ ونيون، جوءِ ۽ جوءِ، زن ۽ زمين جن وڃائي سي غيرتمند نه آهن. اهي تاثرات اسان جون قديم روايتون آهن. مڙسن جي انهيءَ مڙسيءَ کي زندهه رکڻ لاءِ اسان جي شاعرن چيو آهي:
• ”جوءِ ۽ جوءِ مرد نه ڇڏين مينڌرا“ شاهه
• ”ڪنڌ ڪپائين جوءِ نه ڇڏين جوءِ.“ شيخ اياز
• کير جو کير، پاڻيءَ جو پاڻي.
• حياءَ لاءِ به اکيون ضروري آهن.
• نود ۾ سوئو چڀڻ تي به چرپر ضرور اچي ٿي.
• مروان موت ملوڪان شڪار.
• آئي ٽانڊي ڪاڻ ٿي ويٺي بور چياڻي.
• ڪاڏي منهن مريم جو ڪاڏي الهيار.
سڄو پهاڪو هن ريت آهي:
ڪاڏي منهن مريم جو، ڪاڏي الهيار،
ڪٿ رهيو ڪوهيار، ڪٿي کڻي ٿي هٿڙا
آئون به تون رئيس به رئيس ته گڏهه ڪير هڪليندو.
• بک بڇڙو ٽول دانا، ديوانا ڪري.
(پنهنجي ملڪ کان لڏي آسٽريليا آيل ٻه سک بيروزگار ڦري رهيا هئا. اڃان کين ڪٿي به ڪا نوڪري يا اجهو نه پئي مليو. اتي هڪ ڏينهن هڪ ٻئي کي ڏٺو ته فرسٽ ڪلاس مرسيڊيز ڪار ۾ پيو گُهمي.
”اڙي هي ڇا! ڪالهه تائين ته تو وٽ ٽڪو به کيسي ۾ نه هو. هيءَ ڪار ڪٿان آندءِ.“ هن اچرج مان پنهنجي سک دوست کان پڇيو.
”بس ڳالهه نه پڇ. ڪالهه هڪ سهڻي ڇوڪري ملي وئي. هوءَ ڪار ۾ وهاري هڪ باغيچي ۾ وٺي هلي. اتي پنهنجا سڀ ڪپڙا لاهي مونکي چيو. ٻڌاءِ ته ڇا کپيئي ته اهو توکي ڏيان؟“ ۽ آئون سندس ان آفر تي ڪار کڻي آيس.
”اڙي بيوقوف ڪنهن جاءِ جا،“ هن پنهنجي دوست کي ٽوڪيو، ”هن جڏهن توکي چيو ته جيڪي وڻئي سو گُهر ته هوند سندس ڪپڙا به کڻي اچين ها، جيڪي وڪڻي ٻه ويلا مانيءَ جا ته کائون ها.“
• اوجهه نه ڇڏي اوجهري، توڙي ڌوپي منجهه درياهه.
• ڀاڙين مٿان ڀت ڪانگن ڪيرائي.
• ڪنهنجا پٿر به هلڪا، ڪنهن جو گل به گهايو وجهي.
• ڪن جو روئڻ به راحت ته ڪن جو کلڻ به خواري.
• مرڪندا مارين، جڏا جيارين.
• ڳجهن جي پِٽن سان ڪڏهن ڪي ڍڳا مئا.
• اڳياڙي ان جي سرهي، جنهن جي پڇاڙي سرهي.
• سيوهاڻي چريو، ته به پٿر گهر ڏي ڍوئي.
• سمنڊ جو پاڻي ڪڇڻ سهنجو آهي، پر انسان جو پاڻي ڪڇڻ ڏاڍو ڏکيو.
• پاڻي ولوڙڻ مان ڇا هڙ حاصل.
• ٻليءَ کي خواب ۾ ڇيڇڙا.
هر وقت رڳو پنهنجي من پسند شيءِ جو سوچڻ، هونءَ به جنهن لاءِ گهڻي چاهت هوندي آهي، ان جو ئي خيال هر وقت ڌيان ۾ رهي ٿو.
ڪنهن نادان مجنون کان پڇيو ته خلافت تي حق ڪنهنجو هو. حضرت امام حسين جو يا يزيد لعين جو.
وراڻيائين: ”جي دل ۾ نه ڪريو ته حق ليلا جو هو.“
اهڙي طرح سَسئيءَ کي به پنهون سان سچو عشق هو تڏهن ته اٿندي وهندي، پنهونءَ کي ياد ٿي ڪيائين. بقول شاهه لطيف جي.
”سسئي جاڳائي سسئي اچي عزرائيل
پئي ڊوڙائي دليل ته پنهونءَ ماڻهو موڪليو.“
• سامي سدائين ڀاڻي ۾ ڀنو رهي.
(ڀاڻي ۾ ڀنو رهي معنى رضا تي راضي رهڻ)
• جيڪي الله جي توهه پيا تڳندا آهن، انهن جا ٻيڙا پاڻهي پيا لڳندا آهن.
چُڪ ڪري چوٽيءَ واري، ٺڪر ڀڄي ٺُوڙهيءَ تي.
• (هڪڙي جي ڏوهه جي سزا ٻئي کي ڏني وڃي)
• ٿوري گرهين گهڻو کائجي.
• اياڻو چوي، سياڻو ويچاري
• پاڻ نه پَلي ڏوجهان متيان ڏيوي.
• پنڌ ۽ بار، سور ۾ سور.
(هڪ پنڌ ۽ ٻيو بار معنى ٻٽي تڪليف ٿي)
• بيماري ايندي آ گهوڙي جيان، ويندي آ جونءِ جيان.
(ڪابه مُصيبت ايندي تڪڙي آهي، پر ويندي جونءِ وانگرآهستي آهستي آهي)
• واڻيو ۽ سيارو ڪنهن کي ڪسر نه ڇڏين.
• خوشيءَ جهڙي خوراڪ ناهي، ڳڻتيءَ جهڙو ڳارو ناهي.
(بشر طيڪ صحيح معنى ۾ خوشي هجي، رڳو ٻاهر جا ٽهڪ انسان جي اندر کي سکي نٿا رکيو سگهن.
هڪ فليٽ مان هر وقت ٽهڪن جا آواز آيا ٿي. هڪ اخباري رپورٽر انهن جو انٽرويو وٺڻ لاءِ ويو، جو يقين سان هرڪو چئي سگهيو ٿي ته هي دنيا جا خوش قسمت زال مڙس آهن، جيڪي ڪڏهن به وڙهن نٿا.
”توهان جي هن ڪامياب ۽ کل خوشيءَ واري زندگيءَ جو راز ڇا آهي.؟“ رپورٽر پڇيو.
مڙس جواب ڏنو: ”جڏهن زال جو ويلڻ مون کي لڳي ٿو ته هوءِ خوش ٿي ٽهڪ ڏئي ٿي ۽ جڏهن گسيو وڃي ته آئون ٽهڪ ڏيان ٿو“)
• گهر ۾ کَڏ هجي ته ٻهر ٻاهر نه ڪڍجي.
• تار وڄڻ سان سُر سمجهي وڃڻ کپي.
(ڳالهه کي منڍ کانئي سمجهي وڃجي)
• تر کان اڳ بَرُ کائڻ.
(نفعي کان اڳ موڙي کائڻ)
• ٽاٽ جو لنگوٽو ۽ نواب سان ياري.
ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي خواري.
• ٺاٺارڪي ٻليءَ کي ننڊ جي گورين جي ڪهڙي گهرج.
(لوهار جي پاليل ٻلي جيڪا سڄو ڏينهن ٺڪاءِ ٻڌي ٿي، ان کي هلڪي ڦلڪي گوڙ جي ڇا پرواهه)
• جتي ڏسي پاٽ اتي ڳائي ساري رات.
جتي ڏسي ٿالهي، اتي رڳو هٿ کڻي خالي.
• (پاٽ معنى ديڳڙو، کاڌي جو وڏو سامان. ٿالهي معنى ٿورو کاڌو)
• ڪڏهن ته درياه پيو ٽپي، ڪڏهن وري پاڻيءَ پاٽ ۾ پيو ٻڏي.
• (انسان ويچارو ڪڏهن ته درياهه به لتاڙيو وڃي، ڪڏهن ڪنارن تي به ٻڏيو وڃي)
• پڙهيو پارسي وڪڻي تيل، ڏسو قدرت جو کيل.
• شينهن جي ڏاڙهي ڪهڙو حجام ڪوڙيندو.
• چُهڙن جون ونڊيون چهڙا کڻندا.
• جيڪو ڏاڍو سو گابو.
• ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا.
• سؤنٽي هجي ساڻ ته گڏهه گوهي نه ڪري.
• نئين ڪنوار نو ڏينهن، ڇڪي تاڻي تيرهن ڏينهن، ماري ڪٽي مهنو.
• چور کي چئي چوري ڪر، ساڌ کي چتاءُ ته اچئي پيو.
• انڌن اڳيان روئڻ اکين جو زيان.
• بڻي ته بڻي، نه ته، دال ماني گهڻي.
• ڦاٿي ته ڦٿڪڻ ڪهڙو.
• جُڙيءَ کي جس آهي.
• ڪتي ڪوريجن جي، رهي راهوجين، بيهي باهوچين ۽ ٽڪر کائي کوسن جا.
• اَٺُ آنا اُٺ جا، ٻارهن آنا کڻاڻي، ڪري پئي کوهه ۾ ته ڏيڍ رپيو ڇڪاڻي.
• ڪسيري جي ڪتي ٽڪي جا کائي نان.
(ڪڏهن ڪڏهن ڪا شيءِ ظاهري طرح سستي لڳندي آهي پر ان تي خرچ پکو وڏو اچي ويندو آهي، ڪسيرو ٽڪي ۽ پئسي کان به گهٽ قيمت وارو سڪو آهي.
هڪ همراهه ڦٽيل حالت ۾ ڪنجهندو ڊاڪٽر وٽ پهتو ۽ چيو: ”ڊاڪٽر صاحب منهنجن زخمن جي پٽي ڪر ۽ ڪا سٺي دوا ڏي آئون زخمي ٿي پيو آهيان.“
ڊاڪٽر چيس: ”فڪر نه ڪر، هينئر ئي علاج ٿو ڪريانءِ.“
همراهه چيو: ”پر ڊاڪٽر صاحب! اهو ته ٻڌاءِ ته ان تي ڪيترو خرچ ايندو؟“
ڊاڪٽر: ”ويهه رپيا پٽيءَ جا ۽ ٽيهن رپين جي دوا ٿيندي، يعني فقط پنجاهه رپيا خرچ ايندو.“
”اها ڳالهه آهي ته پوءِ علاج جي ضرورت ناهي. آئون ائين صحيح ٿي ويندس. اهو سودو ته ويتر مهنگو پوندو.“
”سودو ۽ مهنگو!........ڇا مطلب؟“ ڊاڪٽر تعجب مان کائنس پڇيو.
”ان ڪري جو زخمي ڪرڻ کان اڳ منهنجي زال مون کان ويهه رپيا گهري رهي هئي.........“ هن ٻڌايو.
• پير ميرو ته به پنج سيرو.
• قيد جو قيدي ڇٽي وڃي، پر قرب جو قيدي نه ڇٽي.
• عمر جي ڄاڻ هجي ته ڏند ڇو ڏسجن.
• تيل سهانگو هجي ها ته گدڙ به چوٽيون مکين ها.
• (هو ڇا انگريزيءَ ۾ چوندا آهن:)
If Wishes were horses beggers would rise.
• جنهن ڌڻيءَ تي ڀاڙي، تنهن سوير چاڙهي.
(سنگاپور ۾ شنڪر امپوريم جو مالڪ هرڪشن ڀوڄواڻي مون کي سڀ کان
گهڻا پهاڪا ٻڌائيندو هو. مٿيون پهاڪو سندس دلپسند پهاڪو هو، جيڪو
هر وقت سندس زبان تي رهيو ٿي)
• ڀڳيءَ سان ئي ڀير، جيسين رتو راس ٿئي.
(انگريزيءَ ۾ ان جهڙي چوڻي آهي ته پراڻا بوٽ تيسين نه اڇلاءِ، جيسين نوان
ملنئي، معنى جيسين سڄو ملنئي تيسين ڀڳل سڳل سان ئي پورت ڪر)
• انڌو هاٿي لشڪر جو زيان.
• بڇڙو ڪتو ڌڻي پُڻائي.
• ٻُڌيءَ تي اعتبار نه ڪجي، ڏٺي ته اڌ اعتبار ڪجي.
(شڪ يا بدگماني ڪرڻ اخلاقي توڙي مذهبي خيال کان خراب شيءِ آهي.
انسان کي ٻين جا عيب ڍڪڻ کپن ۽ بنان ڏٺي ۽ بنان پڪ ڪرڻ جي
ڪنهن لاءِ به غلط راءِ قائم نه ڪرڻ کپي.
حضرت حسين بصري رحه هڪ ڏينهن دجله نديءَ جو ڪنارو ڏئي وڃي
رهيو هو ته هڪ حبشي مرد کي ڏٺائين جنهن جي ڀر ۾ هڪ عورت ليٽي پئي
هئي. هو بوتل مان پاڻ به پي رهيو هو ته ان عورت کي به پياري رهيو هو.
حضرت حسين بصري رحه جي دل ۾ خيال آيو ته هن ماڻهوءَ کان ته آئون سٺو
آهيان، جو ائين نٿو ڪريان. هي حبشي هڪ عورت سان گڏ شراب پي رهيو
آهي. هي انهن ئي خيالن ۾ هو ته هڪ ٻيڙي سامان سان ڀريل هن جي اڳيان
درياهه ۾ چڪر کائي ٻڏي وئي. ان ۾ ڏهه ماڻهو سوار هئا ۽ ڏهن جا ڏهه غوطا
کائڻ لڳا. هن حبشيءَ جو اهو منظر ڏٺو ته يڪدم اٿي بيٺو ۽ درياهه ۾ ٽپ
ڏيئي هڪ ٻئي پويان نو ماڻهو بچائي ورتائين، پوءِ حضرت حسن بصري کي
مخاطب ٿي چيائين: ”مهرباني ڪري باقي هڪڙي کي ته تون بچائي ڏيکار.
اي مسلمانن جا امام! شڪ ڪرڻ سٺي ڳالهه ناهي. هيءَ عورت منهنجي ماءُ
آهي ۽ هن بوتل ۾ پاڻي آهي.“
حضرت حسن بصري هن حبشيءَ جي قدمن ۾ ڪِري پيو ۽ هُن کان معافي گهريائين)
• ڀاڙي ۽ مسواڙ جو قانون ڪونه ٿئي.
• پير ڀلو ڪين ويساهه ڀلو.
(پير کان وڌيڪ ماڻهوءَ جو هن ۾ اعتماد کڻي ٿو)
• ڏر تي گدڙ به شينهن.
• ڦٽ بجو ڪج پر گيهه ذرو ڏج.
• ڦاڙهو جتي کائي، اتي اوجهه ڏئي.
• توڙي وڃي روم، ته به ڍوڍي مٿان ٿوم.
• قاضي ڄاڻي قيام ڄاڻي.
• سج لٿي کان پوءِ دير ڪانهي، ڦرئي کان پوءِ اوير ڪانهي.
• ڪئليءَ کي ڪڻ، هاٿيءَ کي مڻ قدرت پهچائي ٿي.
(ڪئلي يعني ماڪوڙي تمام ٿورو کائي ٿي ۽ هاٿي تمام گهڻو. بهرحال ٿورو يا گهڻو هر هڪ کي رب پاڪ رزق پهچائي ٿو. هڪ دفعي حضرت عيسى عليه السلام هڪ ماڪوڙيءَ کان پڇيو: ”تون سڄي سال ۾ ڪيترو کائين ٿي؟“
ماڪوڙيءَ عرض ڪيو: ”اي پيغمبر خدا جا! آئون سال ۾ فقط ٻه ڪڻا کاوان ٿي.“
”فقط ٻه ڪڻا........“ حضرت عيسى عليه اسلام حيرت مان چيو ۽ پوءِ ماڪوڙيءَ کي جهلي هڪ شيشيءَ ۾ وڌو. ان سان گڏ ٻه ڪڻا اناج جا به رکي ڇڏيا. سال گذرڻ بعد شيشيءَ کي کولي ڏٺائون ته ڏاڍي حيرت لڳي، جو ماڪوڙيءَ ٻن بدران فقط هڪ داڻو کاڌو هو. سندن پڇڻ تي ماڪوڙيءَ عرض ڪيو:
”اي پيغمبر خدا جا! پهرين آئون خدا تي ايمان رکي ۽ ان جي ذات تي ڀروسو رکندي سال ۾ ٻه داڻا کائيندي هيس. پر هاڻ جيئن ته آئون هڪ انسان جي هٿ وس آهيان، سو ڪهڙي خبر ته مونکي سال کان پوءِ ڇڏي يا ٻن سالن بعد. انڪري مون کي هڪ داڻو ٻئي سال لاءِ رکي ڇڏيو.“
حضرت عيسى عليه اسلام ماڪوڙيءَ جي ڳالهه ٻڌي الله جي درٻار مان دعا گهري: ”منهنجا مولا! ڏينهن قيامت تائين انسان کي رزق تون ئي پهچائجانءِ. جيڪڏهن هيءَ ذميواري تون ڪنهن انسان کي ڏني ته ماڻهو بک مري ويندا.“)
• کٽيو کائي فقير، ڌڪ جهلي ڀولي.
• (ڪرتب ڏيکارڻ لاءِ مار ڀولڙيءَ کي ملي ٿي. پر پئسا فقير کي ملن ٿا)
• مُنهن به پنهنجو، موچڙو به پنهنجو.
• پرائي آس ڪني جي لاس.
• جيسين ڍائو مٿو کنهي، تيسين بکئي جو وڃي سِرُ.
• تِر جي گٿي سؤ چوٽون کائي.
(ڪڏهن ڪڏهن انسان جي معمولي غلطي هن کي وڏي تڪليف ۾ وجهيو ڇڏي ۽ پير جي ترڪڻ کان جيڪڏهن زبان جو ترڪڻ آهي ته اها ٻيڻي مصيبت. ان ڪري چوندا آهن ته جيڪي به ڳالهائجي سوچي سمجهي ڳالهائجي.
زبان ڏندن کي چيو: ”توهان جيڪي به کائو ته ڌيان سان کائو. ڪٿي ائين نه ٿئي ته مرچ توهان چٻاڙيو تڪليف مون کي کڻڻي پوي.“
ان تي ڏندن وراڻيو: ”مائي تون به خدا جي واسطي هر هڪ سان سٺي نموني سان ڳالهائيندي ڪر. ائين نه ٿئي جو تنهنجي غلطيءَ جي سزا اسان کي ڀوڳڻي پوي ۽ ٻٽيهه ڏند وات کان ٻاهر اچي ڦهڪو ڪن، ٺونشن لڳڻ تي“)
• ٺونٺ لڳي، ساهيڙي ڀڳي.
• جڳ مڙوئي جوا بازي، ڪن کٽي ڪن هارائي.
• سن ڳولي سن کي.
(هر هڪ پنهنجي هم عمر کي ڳولي ياري دوستي رکي ٿو. جيئن انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته:
• (Birds of same feather fly together.
• نڀاڳي مڱڻهار کي گهور مهل ٽورو لڳي.
• ڄٽ ۽ ڦٽ ٻڌو ڀلو.
• پڇڻا نه منجهڻا
(پڇڻ وارو ڪڏهن به نٿو ڀلجي پوءِ چاهي رستي ۽ راهه جي ڳالهه هجي يا علم ادب جي. سياڻن جو چوڻ آهي ته ٻار ۾ ننڍي هوندي کان پڇڻ جي عادت وجهجي جيئن هن جي ناليج (معلومات) وڌي. پر سوال اهو آهي ته معلومات به تڏهن وڌندي جڏهن هن کي صحيح جواب ملندو. پر جي ماءُ پيءُ يا استاد پاڻ ئي ڏڏ هوندو ته ٻئي کي ڇا ناليج مهيا ڪندو.
هڪ ٻار پنهنجي پيءُ کان پڇيو: ”بابا! مينهن ڪيئن ٿو پوي؟“ پيءُ، ”پٽ مون کي خبر ناهي.“
پٽ: ”ڀلا بابا راڪيٽ چنڊ تي ڪيئن ٿو پهچي؟“
پٽ: ”ڀلا بابا........ چڱو ٺهيو........ ڪونه ٿو پڇان.“
پيءُ: ”پُڇُ. پٽ! پڇ. نه پڇندين ته ناليج ڪيئن وڌندئي.“)
• سينڍ ۾ مارئي ڳائڻ.
(ڍڪيل لڪيل لفظن ۾ ڪنهن ڳالهه جو اظهار ڪرڻ)
• سڀڪا ٻڪري پنهنجي ڦاهي ٽنگبي آهي.
• ٻانهي ٿي ڪمائجي، بيبي ٿي کائجي.
(جيئن انگريزيءَ ۾ چوڻي مشهور آهي ته:
• (Serve like a slave, Live like a lord.
• ٻڏي ٻيڙيءَ جون هريڙون ئي ڀليون.
(اڻهوند کان وري به ڪجهه هئڻ ڀلو. جيئن اڙدو ۾ چوڻي آهي ته بهاگتي چور کي لنگوٽ هي سهي)
• ننڊ موت جي ڀيڻ آهي.
(ننڊ موت جي ڀيڻ آهي يا ڀاڄائي پر ننڊ بعد انسان مئن برابر ٿيو وڃي. سخت سرديءَ جي موسم هئي. ماڻهو گهرن ۾ آرام سان ستا پيا هئا.
هڪ بادشاهه ڪنهن ضروري ڪم سان ٻاهر نڪتو ۽ هڪ هنڌان لنگهيو ته هن کي هڪ فقير تنور (کوري) جي ويجهو ستل نظر آيو. ههڙي سيءَ ۾ فقير کي ائين ٻاهر سمهندو ڏسي، بادشاهه کي تعجب لڳو. پر ڪم جي مصروفيت ۾ کائنس، فقير جي ٻاهر سمهڻ واري ڳالهه وسري وئي. جڏهن صبح ٿيو ته بادشاهه کي فقير جي ڳالهه ياد آئي ۽ نوڪر موڪلي هن فقير کي سڏرايو. جڏهن فقير درٻار ۾ حاضر ٿيو ته بادشاهه پڇيس:
”رات سيءَ ۾ توکي تنور ڀرسان ستل ڏٺم. ٻڌاءِ ته ههڙي سيءَ ۾ تو رات ڪيئن گذاري؟“
فقير بنان ڊپ ڊاءِ جي جواب ڏنو: ”بادشاهه سلامت! اڌ رات تو وانگر گذاريم ۽ اڌ رات توکان بهتر نموني سان.“
بادشاهه اهو ٻڌي حيران ٿي ويو ۽ چيو: ”منهنجي سمجهه ۾ تنهنجي ڳالهه نه آئي. ذرا کولي ٻڌاءِ.“
فقير وارڻيو: ”اڌ رات تائين تنور گرم رهيو ۽ ان جي گرمائش ۾ مون کي ننڊ اچي وئي ۽ پوءِ سمهڻ بعد ڇا بادشاهه ڇا فقير سڀ هڪجهڙا ٿيو وڃن. سو اهڙي طرح اڌ رات تو وانگر گذاريم. پوءِ جڏهن تنور ٿڌو ٿيو ۽ سيءَ جي ڪري ننڊ نه آئي ته آئون خدا جي عبادت ۾ مشغول ٿي ويس. اهڙيءَ طرح رات جو باقي حصو مون توکان بهتر نموني ۾ گذاريو.“
• ٻڪريءَ جي ماءُ ڪيستائين خير گهرندي.
• نار وهي نه وهي، وٺ رينگٽ کي.
• وعدو ڪجي ته پاڙجي.
(۽ ڪي ڪي واعدا پاڙڻ ۾ ماڻهن کي تمام گهڻي خوشي ٿئي ٿي. هڪ صاحب کي ٽپال رستي خط مليو، جنهن ۾ لکيل هو: ”جيڪڏهن تو ٽن ڏينهن اندر پنجويهه هزار رپيا فلاڻي هنڌ نه پهچايا ته، اسين تنهنجي زال کي اغوا ڪري وينداسين.“
صاحب هڪدم ورندڙ ٽپال ۾ جواب لکي موڪليو: ”مونکي افسوس آهي ته آئون توهان جو مطالبو پورو ڪري نٿو سگهان پر مون کي يقين آهي ته توهان پنهنجو وعدو ضرور پاڙيندا.“)
• نقل لاءِ به عقل کپي.
(نقل يعني ڪاپي ڪرڻ يا ٻئي جهڙي شيءِ ٺاهڻ ڪو سولو ڪم ناهي. سٺو نقل به اهو ڪري سگهي ٿو، جنهن کي عقل هجي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ريڊيو، ٽي. وي ڪئلڪيوليٽر، ڪمپيوٽر جهڙيون شيون پهرين آمريڪن ٺاهيون، جن تان جپانين ڪاپي ڪئي ۽ انهن کان به زور ٿي ويا ۽ اها ڪاپي يا نقل ٻيون قومون به ڪري سگهيون ٿي، پر جپاني عقل ۾ ٻين کان وڌيڪ آهن.
هونءَ عقل ۽ نقل ۾ گهٽ پاڪستاني به نه آهن، قصو مشهور آهي ته آمريڪن، جپاني ۽ پاڪستاني همراهن جو مقابلو ٿيو. آمريڪن هڪ شيشي جي سنهي لٺ ٺاهي، جپانيءَ نه فقط اهڙي هوبهو لٺ ٺاهي پر ان ۾ سوراخ به ڪيو. ان بعد پاڪستانيءَ اهڙي شيشيءَ جي سنهي لٺ ٺاهي ۽ نه فقط ان ۾ سوراخ ڪيو پر ان لٺ تي Made in japan به لکيو)
• اڳيان ويا وسري، پويان لڳا مصري.
(ڪيترا ماڻهو نون دوستن جي ٺهڻ تي، اڳيان دوست وساري ڇڏين ٿا جيتوڻيڪ چوندا آهن ته ننڍپڻ جو دوست وڌيڪ وفادار ٿئي ٿو)
پنهنجي گهوڙي جا پنڌ ۽ پنهنجي گابي جا ڏند هر مالڪ کي ياد هوندا آهن.
(هر هڪ کي پنهنجي جانور جي اوڻاين پوڻاين جو علم ٿئي ٿو)
• ڏٺو پير پني مراد.
• اَن جي پَلي گهر ۾ ڀلي، جل جي مڇي جل ۾ ڀلي.
• چاڪريءَ ۾ آڪري ڪهڙي.
• ننڍا ڪوئا وڏن جا ٿا ڪن ڪترين.
(اڄ ڪلهه هر مائٽ کي اها شڪايت آهي ته نئين ٽهي وڌيڪ تيز ۽ چالاڪ آهي. اڄڪلهه جو ٻار ريڊيو، ٽي. وي ۽ آس پاس کان ڳالهيون ٻڌي وڏن کان به هوشيار ٿيندو وڃي ۽ وڏن سان سوال جواب ۽ بحث ڪرڻ تي مائٽ مٿيون پهاڪو ئي ڏين ٿا ته ننڊا ڪوئا وڏن جا ٿا ڪن ڪترين. يعني وڏن کي به چپ ڪرايو ڇڏين.
هڪ ننڍڙي ٻار پهرين ڏينهن اسڪول مان موٽڻ تي پنهنجي ماءُ کان پڇيو:
”امان! بابا ڪيئن پيدا ٿيو؟“
هاڻ ماءُ ننڍي ٻار کي ان سوال جو ڪهڙو جواب ڏئي. ٿوري دير سوچي چيائين:
”ان کي ٻگهه پکي اڱڻ ۾ ڇڏي ويو.“
”ڀلا تون ڪيئن پيدا ٿئين؟“ ٻار پڇيو.
”مونکي به ٻگهه پکي اڱڻ ۾ ڇڏي ويو.“ ماءُ وراڻيو.
”ڀلا ادو؟“
”ان کي به ٻگهه پکي ڇڏي ويو.“ ماءُ وراڻيو.
”ڀلا، آئون ڪيئن ڄايس.
توکي به ٻگهه پکي ڇڏي ويو.“ ماءُ وراڻيو.
”ڪمال آهي“ ٻار تعجب مان چيو، ”يا هن گهر ۾ ڪنهن به نارمل برٿ نه ورتو آهي؟!“
• دانگي ڀڃي ڪتي جي ذات پرکڻ.
(نقصان سهي ٻئي جي لياقت پرکڻ)
• چاڪرن اڳيان چُوڪر ۽ ڇوڪرن اڳيان چل ڪسته ء زن.
• خير ڪندي هٿ سڙن ته سڙڻ ڏين.
• چڪني مٽ تي بوند به نٿي ٽڪي.
• شينهن جنگل جو بادشاهه آهي.
(سائين بلڪل هوندو. ڏاڍو مڙس جو ٿيو. هونءَ ته اسان جا ڪيترا سياستدان به شينهن ٿي پيا آهن. ڪي سنڌ جا ڪي پنجاب ته ڪي سرحد ۽ پاڪسان جا. بهرحال جنگل جو بادشاهه شينهن جانور ئي آهي)
هڪ شينهن جنگل ۾ هر جانور کان اهو پڇندو رهيو:
”ٻڌايو ته جنگل جو بادشاهه ڪير آهي؟“
سڀني جانورن ڊڄي اهو جواب ٿي ڏنو:
”سائين منهنجا توهين ته آهيو.“
هن هڪ هاٿيءَ کان به اهو سوال ڪيو.
”ٻڌاءِ ته جنگل جو بادشاهه ڪير آهي؟“
ان بي ڍنگي سوال تي هاٿيءَ کي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ هن پنهنجي سونڍ شينهن جي چوڌاري ويڙهي کڻي پٽ تي هنيس. شينهن سور کان ڪنجهندو اٿيو ۽ چيو:
”ڀائي! جيڪڏهن توکي منهنجي سوال جو جواب معلوم ناهي ته ان جو مطلب اهو ناهي ته تون مون سان بدتميزي ڪرين.“
• چاڪيءَ جي ڏاند کي گهر ۾ ئي ڪوهه پنجاهه.
(هو سڄو ڏينهن گهر ۾ ئي هلي ٿو)
• چڻن سان گڏ گُهڻا به پيسجي ويندا آهن.
(جيئن چوندا آهن ته سڪن سان گڏ آلا به ٻري ويندا آهن. يعني ڏوهن سان گڏ ڪڏهن ڪڏهن بي گناهه به ڦاسي چڙهندا آهن)
• ڦُرئي واڻئي واريون دانهون ڪرڻ.
(ڦر ٿيڻ تي نه فقط واڻيو پر هر ڪو دانهون ڪري ٿو. بشرطيڪه هن جي چڱي ملڪيت يا مال لٽجي ويو هجي. پر ڪي ماڻهو مال ملڪيت نه وڃڻ تي به دانهون ڪن ٿا.
هڪ ماڻهو منهن مٿو پٽيندو ڊوڙي رهيو هو ۽ هن کي جهلڻ لاءِ پٺيان ٻيو ڄڻو رڙيون ڪري رهيو هو: ”اڙي وارو ڪريو، جهليوس. ڀڄيو پيو وڃي.“
اڳيون ڀڄندڙ تکي ڊوڙ پائي، وڃي چونڪ ۾ پهتو جتان لنگهندڙ بس ۾ چڙهي غائب ٿي ويو. پٺيان رهجي ويل همراهه جي چوڌاري ماڻهو اچي گڏ ٿيا. کيس تسلي ڏئي پڇڻ لڳا:
”ڇا ٿيو سائين، هو توهان جو ٻٽون کڻي ويو؟“
”نه بابا.“
”ڪجهه ٻيو ڦري ويا.“
”نه مٺا.“
”توهان جي گهر مان چوري ڪري ويو.“
”نه سڄڻ.“
”ته پوءِ هن جي ڪڍ ڇو ڊوڙي رهيو هئين؟“
”مار پويس! نڀاڳي ٽئي غزل مون کي ٻڌائي ڇڏيا ۽ هاڻ جڏهن منهنجو ڪلام ٻڌائڻ جو وارو آيو ته ٻڌڻ بنان ڀڄي ويو، بي ايمان ڪنهن جاءِ جو.“)
• هاٿي ڏٻرو تڏهن به سوا لک جو.
• چور جي ڏاڙهيءَ ۾ ڪک.
(چور ماڻهوءَ جو پاڻهي ظاهر ٿيڻ. پر ضروري ناهي ته هر چوريءَ ۾ چور ظاهر ٿي پوي. هڪ وڏن ماڻهن جي ڊنر هلي رهي هئي، جنهن ۾ ميزبان عورت پنهنجي نئين ورتل منڊي آيل مهمان کي ڏيکاري. ڏسندي ڏسندي اها غائب ٿي وئي. ميزبان عورت چيو: ”توهان سڀ معزز مهمان آهيو، ڪنهن تي به چوريءَ جو شڪ نٿا ڪري سگهون. هيئن ڪريون ٿا ته چانديءَ جو وٽو ٽيبل جي وچ تي رکي بتي وسائي ڇڏيون ٿا. ٿي سگهي ٿو ڪنهن وٽ ڀل ۾ اها منڊي هلي وئي هجي. بهرحال جنهن وٽ به هجي ته هو اها منڊي هن وٽي ۾ وجهي.
ٻن ٽن منٽن لاءِ بتيون بند ڪري گُگهه اونداهه ڪئي وئي، ان بعد جهڙي بتي ٻاريائون ته چانديءَ جو وٽو به غائب هو)
• دمڙيءَ جي دال، بُئا ڇڊي نه ڪجانءِ.
(اجائي پڪائي نه ڪجانءِ. هڪ اهڙي ئي بئا پوڙهي مائي جيڪا بيحد ڪنجوس هئي، هڪ پلاسٽڪ سرجن کان پڇيو: ”منهنجي منهن کي بدلائڻ (چمڙي ڇڪائڻ) يعني جوان ڪرڻ جا گهڻا پئسا وٺندائو؟“
”پنجويهه هزار رپيا.“
”ايترا گهڻا. توهان ڊاڪٽر ته نه آهيو، ڊاڪو آهيو. ڪجهه گهٽ پئسن ۾ بندوبست ٿي سگهندو؟“ پوڙهي عورت رڙ ڪري پڇيو.
”ماسي ان کان بهتر آهي ته توهان برقعو کڻي پايو.“ سرجري جي ماهر اطمينان سان چيو.
• دمڙيءَ جي دال ٽي وقت چاڙهڻ.
(وڏي قناعت ڪرڻ).
• رڍن جي لت ڀيڏيءَ تائين.
• جاڏي قدم شريف، نه ربيع نه خريف.
(نه ربيع نه خريف معنى نڀاڳو هئڻ، ڪوبه فائدو نه ٿيڻ)
• حلوائيءَ جو دڪان ۽ ڏاڏي سائينءَ جو ختمو.
(پراڻي مال تي دل کولي سخاوت ڪرڻ)
• پراڻي مال تي ٽوپي نراڙ تي.
(ٻئي جي مال تي لئه ڪري هلڻ)
• مرد جي دل ۽ درياهه تي ڪهڙو ويساهه.
• جيئري مک کي ڳهڻ ڏکيو ڪم.
• جهڙو هجي ديس تهڙو ڪجي ويس.
• هيسيل ٻلي ڪوئن کان ڪن ڪترائي.
• اچي لکڻ نه پڙهڻ، پر نالو محمد فاضل.
• مفت جو شراب قاضيءَ کي به حلال.
• سوڙ آهر پير ڊيگهارجن.
(يعني جيتري حيثيت هجي، اوترو ئي خرچ ڪجي. يا جيترو وت هجي اوتري پهلواني ڏيکارجي)
هڪ شخص پاڙي وارن کي تپائي رکيو هو. ڪڏهن ڪنهن جي چوري ڪيائين ٿي ته ڪڏهن ڪنهن جي. آخر هڪ ڏينهن جهلجي پيو. عدالت ۾ جج فيصلو ڪرڻ کان اڳ پڇيس ته ڪيترو ڏنڊ وجهانءِ. چور هٿ ادب جا ٻڌي چيو:
”سائين خبر اٿانوَ ته بيروزگار آهيان. پنهنجي ڪمائيءَ جو ڪوبه ذريعو نه اٿم. انڪري ڏنڊ اوترو وجهو جيتري جي پاڙي وارا دٻ جهلي سگهن.“)
• حاتم جي قبر تي لت هڻڻ.
(گهٽ ڏئي، وڏي لٻاڙ هڻڻ)
• جي روح ڏئي ريلو، ته وطن هڪ وک ٿئي.
• اٽو، چئي گهوٻاٽو.
(هڪ بدران ٻي ڳالهه چوڻ يا ڪرڻ)
هڪ زميندار جي ڍڳي چوري ٿي وئي. نوڪر کي موڪليائين ته وڃي رپورٽ لکائي اچ.
نوڪر پڇيو: ”صوبيدار کي ڇا چوان؟“
زميندار چيس: ”ٻڌائينس ته رات جا ٻارنهن وڄي رهيا هئا. تارا چمڪي رهيا هئا. ڪتا ڀونڪي رهيا هئا. ان وقت چور ڀت ٽپي ڍڳي کڻي ڀڄي ويا.“
نوڪر سڄي واٽ اهو جملو ورجائيندو ويو. ٿاڻي تي پهچڻ تي جڏهن صوبيدار پڇيس ته چيائين:
”ڏينهن جا ٻارهن وڄي رهيا هئا. ڪتا چمڪي رهيا هئا. تارا ڀونڪي رهيا هئا. ان وقت چور ڍڳي ٽپي ڀت کڻي ڀڄي ويا.“)
• رسي سڙي وئي پر وڪڙ نه ويو.
• آيو رمضان ڀڳو شيطان.
• دل جو گهاءُ، هڪ راڻي ڄاڻي ته ٻيو راءُ.
• ادي جي گهر مهمان، منهنجي دل کي نڪي لهر نڪي لوڏو.
• ڏڌل کير وري ٿڻين نه پوي.
(يا ڇٽل تير وري موٽي نه اچي. ڪيتريون شيون هڪ دفعو وڃڻ بعد مشڪل سان ئي موٽن ٿيون. وڃايل شيءِ جو افسوس نه ڪجي ۽ دل کي ٿي سگهي ته وندرائي ڇڏجي. مُلان نصير الدين وانگر، جيڪو هڪ هٿ ۾ جيرانڊي ۽ ٻئي هٿ ۾ ان کي رڌڻ جي ترڪيب کڻي گهر پئي ويو ته رستي تي هڪ سرڻ لامارو هڻي کانئس جيرانڊي کسي وئي. ملان زور زور سان کلڻ لڳو. ڪنهن چيس: ”ملان هن ۾ کلڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟“
وراڻيائين: ”ان تان پيو کلان ته بيوقوف سرڻ جيرانڊي ته ڦري وئي پر پچائيندي ڪيئن؟ رڌڻ جي ترڪيب ته مون وٽ رهجي ويس.“)
• ڪوبه ڄمندي ڄام نٿو ٿئي.
• پرايو ٻار ٽڪو ڏئي به کارجي.
• رڍ جي پڇ ۾ چنڀڙڻ مان ڇا هڙ حاصل.
(ڪمزور ۽ ڪم ظرف ماڻهوءَ تي ڀروسو ڪرڻ مان ڪهڙو فائدو؟)
• ڏنو ٻنو آهي.
• ڦڙيءَ ڦڙيءَ تلاءُ ٿئي ٿو.
• رت دانگيءَ تي به وري ٿو.
(پنهنجي لاءِ هر هڪ کي قياس ٿئي ٿو)
• سخي ۽ شوم جو ٻارهين مهيني حساب ساڳيو.
• ڏاڙهي جنهين جي پيٽ ۾، سي پتڻ پهرين پهچن.
(ڏاڙهي پيٽ ۾ هئڻ معنى ننڍي عمر ۾ سياڻو هئڻ)
• اٽو ٻڌي پٺيان پوڻ.
(لاهي پاهي ڪم کي لڳڻ)
• تيليءَ مان ٿنڀ ٺاهڻ.
(ننڍي ڳالهه کي وڏو ڪري پيش ڪرڻ. تيليءَ مان ٿنڀ ٺاهڻ وارا به ڪئين ماهر پيا آهن، جيڪي پرائي جي معمولي خراب ڳالهه کي هيڪاندو گهڻو خراب ڪري پيش ڪن ۽ پنهنجي هر ڳالهه جي واکاڻ ۽ تعريف ڪن.
لنڊن کان موٽيل هڪ صاحب کان پڇيو ويو ته جناب توهان لنڊن ۾ ڇا ڪندا هئا؟
موصوف جواب ڏنو: ”آئون اتي ريسرچ آفيسر هيس.“
سوال ڪرڻ وارو بيحد پريشان ٿيو ۽ چيو: ”توهان ته بلڪل نج ڄٽ هئا، هڪ اکر به پڙهڻ نٿي آيو. اتي توهان کي ريسرچ آفيسر طور ڪيئن رکيائون؟“
وراڻيائين: ”آئون دراصل پٽاٽن تي ريسرچ ڪندو هيس.“
ان تي پڇڻ واري وري پڇيس: ”اهو ڀلا ڪيئن؟ پٽاٽن تي ريسرچ ڪرڻ لاءِ به ته ايگريڪلچر (زراعت) ۾ ڊگري هجڻ ضروري آهي.“
اهو ٻڌي لنڊن کان موٽيل صاحب جواب ڏنو: ”ڳالهه دراصل هيءَ آهي ته اتي هڪ ڀاڄيءَ جو دڪان هو جتي آئون وڏا پٽاٽا چونڊي هڪ ڇٻيءَ ۾ وجهندو هوس ۽ ننڍا پٽاٽا ٻيءَ ڇٻيءَ ۾)
• گهڻي پڇ پڇ ڪرڻ چرين جو ڪم آهي.
(خبر ناهي چرين جو ڪم آهي يا نه پر فيلسوفن جو ضرور آهي)
هڪ فيلسوف بازار مان لنگهي رهيو هو ته چاڪيءَ جي گهاڻي تي هن کي ڍڳو نظر آيو، جنهن جي ڳچيءَ ۾ گهنڊڻي ٻڌل هئي. هن کي گهنڊڻيءَ جو مقصد سمجهه ۾ نه آيو. گهاڻي جي مالڪ فلاسفر کي سوچ ۾ ٻڏل ڏسي چيو:
”ڇا پيو سوچين، ڀائو؟“
فيلسوف چيو: ”گهاڻي جي چوڌاري ڍڳي جو چڪر هڻڻ ته صحيح آهي، پر گهنڊڻي ٻڌڻ جو ڪهڙو مطلب آهي؟“
گهاڻي جي مالڪ چيس: ”گهنڊڻي ان ڪري آهي ته جيڪڏهن ڍڳو بيهي رهي ته گهنڊڻي به بيهي رهندي ۽ اسان سمجهي وينداسين ۽ ڍڳي کي اچي هڪل ڪنداسين.“
فيلسوف چيو: ”تنهنجي ڳالهه صحيح آهي پر سمجهه کڻي ته تون اندر آهين ۽ ڍڳو هڪ ئي هنڌ بيهي رڳو ويهي ڪنڌ ڌوڻي ته پوءِ؟“
گهاڻي جي مالڪ يڪدم جواب ڏنس:
”سائين هي ڍڳو آهي ڪو فيلسوف ڪونهي.“
• تڪڙي ڪتي انڌا گلر ڄڻي.
• ماڇي نه ماڻهو، ڪتو نه مال.
• پوليس واري جي دوستي به خراب ته دشمني به خراب.
• پئسو ته سانئڻ، ڪنگلي ته ڏانئڻ.
• چرندي چڳ بچاءِ ته قافلي ۾ ڪم اچي.
• سچ ته بيٺو نچ، ڪوڙ جي منهن ۾ ڌوڙ.
(اهو بلڪل صحيح آهي جيئن انگريزيءَ ۾ به چوندا آهن ته:
• Honesty is the best policy.
پر سائين اڄڪلهه جي دور ۾ اهڙا اهڙا ائڪٽر سياستدان به ڏسڻ ۾ اچن ٿا جو ساڳيو ڪوڙ هر هر ڳالهائي ماڻهن جي منهن ۾ اهڙي ڌوڙ وجهيو ڇڏين جو هو ان کي سچ سمجهيو وهن ۽ سچ ڳالهائڻ واري کي ڪوڙو ڪري ڀڄايو ڪڍن. پروين شاڪر جو هڪ شعر آهي ته:
• مين سچ کهون گي مگر پهر بهي هار جاؤن گي.
• وه جهوٽ بولي گا اور لاجواب کردي گا.
• هٽيءَ مان هٽ يا هٽي به چٽ.
(واپار ۽ ڌنڌي ڌاڙي جي ڪاميابي ۾ قسمت جو به وڏو هٿ آهي پر ڪي چون ٿا ته ان ۾ زال جو به هٿ رهي ٿو، جو هر ڪامياب مرد جي پويان عورت آهي.
ٻه ساهيڙيون گهڻي عرصي بعد پاڻ ۾ مليون. هڪ چيو:
”ٻڌو اٿم ته تو هڪ لکپتيءَ سان شادي ڪئي آهي!“
”شادي ته ڪئي آهي پر لکپتي هن کي مون ڪيو آهي.“
”تو هو پهرين ڇا هو!؟“ ساهيڙيءَ حيرت مان پڇيو.
”ڪروڙ پتي.“
• اڻائي به وئي تڻائي به وئي وري ڪپهه جي ڪپهه.
• ملان جي ڊوڙ مسيت ڏي.
• جنهن جي وڃجي گهر، تنهنجي ڪجي پر.
• ٻاليتو (ٻارن وارو) نه ماليتو (مالدار).
• لوهار جي گهر ۾ ڀڳل ٽڦڻي، ڪنڀار جي گهر ۾ دلو ڀڳل.
• پيٽ نه هجي ته سونيون ڀتيون اڏجن.
• جيسين پيٽ ۾ نه روٽي تيسين ڳالهه مڙيوئي کوٽي.
(ڪن انسانن جو ڪرڻ وقت به وڏو قدر ٿئي ٿو)
چرچل کان هڪ اخبار نويس عورت پڇيو: ”مسٽر چرچل توهان کي پڪ خوشي ٿيندي هوندي ته توهان جي تقرير ٻڌڻ لاءِ ايترا ماڻهو اچيو گڏ ٿين جو ترڇٽڻ جي جاءِ نٿي ملي.“
”اهو ته آهي پر مونکي اها ڳالهه به ذهن ۾ هوندي آهي ته جيڪڏهن مونکي ڦاسي ڏني وئي ته هن کان به چئوڻو هجوم هوندو.“ چرچل جواب ڏنو.
• حراميءَ جو هَر، واريءَ ۾ به نه هلي.
• ڪُني ڦرائجي، ٻني نه ڦرائجي.
• تڪڙ ڪم شيطان جو.
(ٿي سگهي ٿو اها چوڻي صحيح هجي يا سست ماڻهن پنهنجي ڪمزوري لڪائڻ لاءِ گهڙي هجي. هونءَ سياڻن جو اهو پڻ قول آهي ته گهوڙو ۽ گهر وٺڻ ۾ جلد بازي نه ڪجي. ٿي سگهي ٿو ان کان علاوه ٻيون به ڪجهه شيون هجن جن ۾ پڻ جلد ازي نه ڪجي.
هڪ عورت سڄي دڪان جا تاڪيا کڻي کولرايا پر کيس ڪوبه ڪپڙو پسند نه پئي آيو. آخر بيزار ٿي ويچاري مڙس چيو: ”بيگم ! تون به ڪمال ٿي ڪرين. هيتري دير ٿي وئي آهي پر توکي ڪو وڳو پسند نٿو اچي. جلدي ڪر تمام گهڻي دير ٿي وئي آهي.“
زال ڪاوڙ مان چيس: ”توهان مهرباني ڪري پنهنجو وات بند رکو ته سٺو. ان جلدبازيءَ ۾ ئي ته اچي توهان کي پسند ڪري ويٺيس ۽ هاڻ ڏهن سالن کان ان تڪڙ جي سزا ويٺي ڀوڳيان.“)
• انڌن آندو، ڪتن کاڌو يا ٻلن چٽيو.
• اڄاڻ کي جهڙي مصري تهڙي ڦٽڪي.
مصري ۽ ڦٽڪي هڪ ئي رنگ جي ٿئي ٿي سندن شڪل پڻ هڪ ٻئي سان ڪافي ملي ٿي. اهو ماڻهو جيڪو ٻنهي کان اڻ واقف هوندو ان کي ڪهڙي خبر ته ڦٽڪي ڪهڙي آهي ته مصري ڪهڙي ۽ مصري مان ڪهڙا فائدا آهن ۽ ڦٽڪي مان ڪهڙا گڻ.
ان تان مونکي ياد آيو ته هڪ ٻيڙيءَ ۾ ڪو ٻار پهريون دفعو درياهه اڪري رهيو هو. ٻيڙي جڏهن وچ درياهه تي پهتي ۽ ٿورو لڏڻ سان گڏ پاڻيءَ جون ڇوليون مسافرن کي لڳيون ته ڊپ ۾ ٻار وٺي رڙيون ڪيون. هڪ هڪ کيس پرچائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هو سرچي نه. آخر ٻيڙيءَ ۾ ويٺل هڪ داناءَ ٻين کي صلاح ڏني ته هن ٻار کي کڻي درياهه ۾ اڇليو، ٻه چار غوطا کائڻ بعد پاڻهي ٺيڪ ٿي ويندو.
هنن ائين ڪيو پهرين ئي غوطي تي بچايو بچايو جي رڙين تي ٻار کي درياهه مان ڇڪي کڻي ٻيڙيءَ ۾ ڦٽو ڪيائون ۽ پوءِ سمورو وقت ٻيڙيءَ جي ڪنڊ جهلي ماٺ ۾ سفر ڪندو رهيو. داناءَ ماڻهوءَ انتي ٻين کي چيو: ”ڏٺانوَ، غوطا کائڻ کان اڳ نه هن کي ٻڏڻ جي تڪليف جي خبر هئي ۽ نه هن ٻيڙيءَ کي پنهنجي سلامتيءَ جو ذريعو سمجهيو ٿي. هاڻ هو ٻنهي ڳالهين کان واقف ٿي ويو آهي.“
• سو اڄاڻ کي اصل حقيقت جي ڇا خبر.
• طمع سندو طس، ڀريو ڀرجي ڪينڪي.
• ليکو آچوکو ۽ چوکي آ پريت.
• پرائيءَ ڌيءَ کان کارڪ به چڱي.
• اڪ مان ڪمند نه ٿئي توڙي مصري جر وهي.
• آهُر جي آسري جهنگ نه چري.
• چور جي ڏاڙهيءَ ۾ ڪک.
ٻن سياسي ليڊرن ۾ گرما گرم بحث هلي رهيو هو. بحث هلندي هڪ ليڊر ٻئي کي چيو: ”آئون سمجهان ٿو ته تون ڪنهنجي اشارن تي نچين ٿو.“
ان تي ٻئي ناراض ٿي چيس: ”ها تنهنجي ڳالهه نٿي ٺهي ته تون سياسي بحثن ۾ منهنجي زال کي وچ ۾ آڻين ٿو.“)
• ڪٿي واري ڪٿي ترڪاري.
• جيڪي ڇاٻا ڏيندا، سي ئي چاٻا ڏيندا.
(سارين ۾ رونبي کان اڳ ۾ پاڻي بند ڪرڻ لاءِ ڇاٻون ڏبيون آهن ته جيئن زمين ۽ پوک سيڪ وٺي ۽ سارين جو فصل جهجهو ٿئي)
• ويچارو ٽماٽو نه ڀاڄين ورتو نه ميون پرتو.
• ڇڻندڙ ڇاٽن کي، ڪيڏيون ڏبيون ڇاٻون.
(مينهن کي ڪيڏا بند ڏئي ڪيڏا ڏبا)
• ڏئي ڏئي پٽ نه ڏيندو، زال ته ڪونه کسيندو.
• ڇاڪر ماءُ کي ڪنيءَ تائين آسرو.
(ڇاڪر، مڇيءَ جو اهو قسم آهي جيڪو جلدي نه مرندو آهي، تنهن ڪري چيو ويندو آهي ته ڇاڪر جي ڪني ۾ وجهي پچڻ تائين هن جي ماءُ کي سندس ورڻ جو آسرو هوندو آهي)
• کٽل واڻيو کنديون سنڀالي.
• سڀڪو سپنا ماڻي، ساڀيان ماڻي ڪو ڪو.
(خيالن خوابن جي دنيا ۾ ته هرڪو رهي ٿو پر ٿورا آهن جن جا جواب صحيح ثابت ٿين ٿا)
• تنهنجي مرڻ جو ارمان ڪجي، جنهن جي جيئڻ مان ڪو فائدو هجي.
(منهنجي خيال ۾ اها ڳالهه ويندي جانورن لاءِ به صحيح آهي. مالڪ نوڪر کي چيو: ”ٻلي منهنجي مئي آهي.تون ڇو پيو روئين؟“
نوڪر وراڻيو: ”سائين هاڻ آئون کير پي ڪنهن جي نالي هڻندس.“)
• ڪنهن جي ڀاڳ سان ڪهڙي ريس.
(هڪ بس ڊرائيور ۽ پادريءَ هڪ ئي وقت وفات ڪئي. ميدان حشر ۾ به ٻئي گڏ پهتا. بس ڊرائيور کي جنت ۽ پادريءَ کي دوزخ ۾ موڪليو ويو. پادريءَ ٻاڏايو: ”ياالله آئون ته هميشه واعظ ۾ نصيحتون ڪندو هوس.“
جواب مليو: ”جڏهن تون واعظ ڪندو هئين ته سامهون ويٺل ماڻهو سمهي رهندا هئا ۽ جڏهن هي ڊرائيور بس هلائيندو هو ته سڀ مسافر دعا گهرندا هئا)
• سونهن سِڪي سون ڪاڻِ، سون سِڪي سونهن ڪاڻِ.
• آئي ٽانڊي ڪاڻ ٿي ويٺي بورچياڻي.
• اَنَ جو منهن جنڊ ڏي، جنڊ جو منهن اَنَ ڏي.
• بکيو گدڙ شينهن سان گڏ کائيندو آهي.
• کنئي کپي ڪانه، ڳولي لڀي ڪانه.
• عقل جو انڌو، ڪهڙو ڪندو ڌنڌو.
(واقعي عقل ئي اهڙي شيءِ آهي جيڪو انسان ۽ جانور ۾ فرق ڪري ٿو، پر ضروري ناهي ته جانور پکي بنا عقل جي هجن. ڪي ڪي ته انسانن کان به ڏاها ٿين ٿا ۽ عجيب ڪم ۽ ڪرتب ڪري ڏيکارين ٿا)
هڪ ڪتي کي پتي راند کيڏندو ڏسي آيل مهمان گهر جي ڀاتين کان پڇيو: ”ڇا ڪتي کي به پتي راند اچي ٿي؟“
”ها“ هنن ٻڌايس. ”پر سٺو رانديگر ناهي، جڏهن به سٺا پتا اچنس ٿا ته خوشيءَ ۾ پڇ لوڏڻ شروع ڪريو ڏئي.“
• نَمُ ته ٿيئي ڪم.
(انسان کي هميشه نياز ۽ نِوڙت کان ڪم وٺڻ کپي. ميويدار وڻ هميشه نمي بيهي ٿو. نمي ڳالهائڻ وارو نوڪر هميشه مالڪ کي وڻي ٿو. ائين ته نمي ڳالهائڻ وارو مڙس زال کي به وڻي ٿو.
هڪ ڪلارڪ پنهنجي صاحب کان پڇيو: ”سر توهان شادي شده ماڻهن کي ئي فرم ۾ ڇو ٿا رکو؟“
صاحب وراڻيو: ”ان ڪري جو هو پهرين ئي گارين ۽ دڙڪن کائڻ جا عادي هوندا آهن.“)
• سکڻي ڪني گهڻو اڀامي.
(گهڻن ماڻهن جو رتبو گهڻو هوندو آهي، پر لئه وڏي رکندا آهن.
هڪ ڦاٽڪ واري پنهنجي نئين شادي ڪيل ڪنوار کي لئه ڏيکارڻ لاءِ ايندڙ ريل گاڏيءَ جو ڦاٽڪ بند ڪري ڇڏيو. گاڏي ويجهو اچي بريڪ هڻي بيهي رهي. انجڻ ڊرائيور ڪاوڙ مان لٿو ۽ ڦاٽڪ واري کان رڙ ڪري پڇيو:
”اڙي خوامخواهه گاڏي ڇو بيهارائي؟“
”مون پنهنجي زال کي پنهنجي اهميت ٿي ڏيکاري.“ ڦاٽڪ واري چيو. ان تي انجڻ ڊرائيور ٿڦڙ وهائي ڪڍيس ۽ دروازو کولائي گاڏي وٺي روانو ٿي ويو. گاڏي وڃڻ بعد ڦاٽڪ واري زال کي چيو: ”ڏٺئي منهنجو پاور. گاڏي بيهاري ڇڏيم.“
”۽ ڀلا ڊرائيور توکي ٿڦڙ ڇو هنئي؟“ زال پڇيس.
”اهو هن پنهنجو پاور ڏيکاريو.“ ڦاٽڪ واري چيو.
• هوند ته هونگار آ.
• ناهه گندي، ناهه سيءُ.
• تڪبر، ڪنڌ ڀر.
• سج کاري هيٺان نه لڪندو آهي.
• پنهنجو ماري ڇانوَ ۾ وهاري.
• گونگي ڏنيون گاريون دل ئي دل ۾.
• گهر جي ڪڪڙ دال برابر.
(اصل پهاڪو شايد اڙدوءَ جو آهي. مطلب اهوئي ته گهرجي سٺي شيءِ به سادي لڳي ٿي. ڪيترن ماڻهن کي پنهنجي سهڻي زال کان آفيس جي ڪوجهي سيڪريٽري بهتر لڳندي آهي ۽ ياد به ان جي گهڻي ايندي آهي.
هڪ اهڙي همراهه گفٽ شاپ تان عطر جي شيشي خريد ڪئي. دڪاندار ان کي سهڻي پني ۾ پئڪ ڪري چيو:
”سائين هي عطر توهان جي زال کي ضرور پسند ايندو.“
همراهه ڪنڌ ڌوڻي چيو: ”چڱو جو ياد ڏيارئي. هڪ شيشي ٻي به پئڪ ڪجانءِ.)
• جيري ڪاڻ ٻڪري ڪهڻ.
• پئسي جي تار به بري، ته تانگهه به بُري.
• ماڻهو ڌن جو داس (غلام) ٿي نه پر ڌن جو ڌڻي ٿي ڪمائي.
• جنڊ کڻ ته جنڊ ڳورو، پُڙ کڻ ته پُڙ ڳورو.
• آهي ته ڌمڻ ڌما، نه ته لنگهڻ سُمهان.
• بُکي جون اکيون چلهه ۾.
• ماءُ مُوري پيءُ بصر، ڌيءُ داناءُ گل زعفران.
• وٺو ته ٿر نه ته بر.
• ڪٿي لک پيا لٽجن ته ڪٿي ڪک لاءِ پيا سڪن.
• هٽ کان ٻاهر واڻيو ٽڪو به نه لهي.
• پنهنجو سُڄو به ڌارئي سائي کان سَٻَرُ.
• غريب جي جوءِ، جڳ جي ڀاڄائي.
• وَهو ڍڳي تي مارَ.
• سڪي سڪي مڙس ڪيائين. ٻي جا ٻڌائين سڳي،
• اڳي کاڌائين لوڙهه مڇي، هاڻ لڏڻ لڳي.
• ڪِني اڳڙي ڪنڊ ۾ ڌوئجي.
• وڙهن سپاهي نالو سردار جو.
• جو ڊوڙندو سو ٿڪبو.
• پرائي ماڙي ڏسي پنهنجو ڀنگو نه ڊاهجي.
• بدن ۾ دم نه، نالو زوراور خان.
• ڪُتِي کي پيٽ ۾ سور، سرائيءَ جو پڇ تي زور.
• جهڙا روح تهڙا ختما.
• ٻار مڇ جو وار، جيڏانهن ورائينس تيڏانهن وري.
• پوڙهو اٺ ٻه ڪنواٽ لهي.
• ونڊي کاءُ سک پاءُ.
• جيڪو ترندو سو ٻڏندو.
(جيڪو پاڻي ۾ لهندو يعني ترندو، ان جا ئي ٻڏڻ جا امڪان هوندا. باقي جيڪو پاڻي ۾ نه لهندو سو نه ٻڏندو)
• بک ۾ ماڻهو ذهن بدران پيٽ سان سوچيندو آهي.
(هڪ ويران گهٽيءَ مان لنگهندي ڪنهن مسافر کي هڪ همراهه بيهاري چيو: ”سائين منهنجو هڪ سوال آهي. مون غريب بکايل جي مدد ڪرڻ توهان جو فرض آ. آئون قسم کڻي ٿو چوان ته مون وٽ هن پستول کان علاوه ڪجهه نه آهي ۽ هن پستول ۾ فقط ڇهه گوليون ڀريل آهن.“)
• اهو وڻ ناهي جو واءَ نه لوڏيو هجي.
(بلڪ ڪيترن بارشي طوفانن وڻن کي پاڙن کان پٽي ٻاهر ڪيو هوندو. هڪ سال ڏاڍو مينهن وٺو. هڪ محفل ۾ ڪنهن چيو: ”زمين ۾ جيڪي ڪجهه آهي هن دفعي ٻاهر نڪري ايندو.“
ملان نصيرالدين گهٻرائجي چيو: ”يا الله! منهنجيون ٽي زالون ٻاهر نڪري آيون ته منهنجو ڇا ٿيندو.“)
پهرين پيٽ پنجوءَ جو پوءِ ٻار ٻچا.