ائين نه ٿي جو اسان کان وسري وڃي
۽ ٻيهر اُها اسين واقع ٿيڻ ڏيون!
هندستان مان نوابي گهراڻي سان تعلق رکندڙ ٻه ڀينرون آيون. هڪڙي: بوميار (بمبئي) ۽ ٻي: رينوا. انهن سان گڏ سندن هڪ ننڍڙي پر ويڳي شهزادي (سنڌ) به گڏ هُئي، پر انهيءَ ننڍڙيءَ شهزاديءَ سان الميو اِهو ٿيو ته اُها ٻالڪپڻ ۾ ئي يتيم ٿي ويئي ۽ اهڙيءَ ريت اُها پنهنجي ويڳي ڀيڻ (بمبئي) جي نگهبانيءَ هيٺ ڇڏي وئي، جنهن ساڻس ويڳو ورتاءُ جاري رکيو.
انگريز آيا ۽ سنڌ فتح ڪيائون ۽ اُنهن هن ننڍڙي شهزادي يعني(سنڌ) کي ماهيگيرن جي هِڪَ ننڍڙي ڳوٺ، يعني بمبئي جي حڪمرانن جي نظرداريءَ هيٺ ڏنو، جنهن جي ويڪر ڏيڍ ميل ۽ ڊيگهه يارنهن ميل هُئي. اِها 80 ورهيه اڳ جي زماني جي ڳالهه آهي- - 80 ورهيه به اُداس ڪري ڇڏيندڙ نظر اندازيءَ وارا ورهيه! انَ ريت ڪولهين جا اِها ننڍڙا ماهيگير ڳوٺَ سنڌ جي محصولن جي ٻَلَ تي، اُسريا ۽ سَگهارا ٿيا ۽ نيٺ پوءِ وَڃي پاڻڀرا ٿيا. سنڌ جيڪا [مغل بادشاهه] اڪبرِ اعظم کي سڀ کان وڌيڪ ڏنُ ڏيندڙ رهي هُئي پر هِنَ ڀيري اُنَ جو [مُعاشي ۽ انتظامي لحاظ کان] ماڳهين وڌيڪ استحصال ڪيو ويو. ان جو ئي نتيجو آهي، جو اڄ سنڌ کنڊرن جو ڍير بڻيل آهي ۽ اُها نظرانداز ڪيل ۽ ويڳاڻپ جي وَر چڙهيل آهي. سنڌو، اُهو درياهه جنهن جا تاريخ جي هر زماني ۾ ڳيچ ڳايا ويا آهن ۽ جنهن بابت ڪيترائي رومانوي قصا ڪهاڻي مشهورآهن، انهيءَ تي، سکر جي ماڳ وَٽ بئراج اڏي پاڻيءَ کي ذخيري ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڪابه اڳڀرائي نه ڪئي ويئي. ايئن ڪيو وڃي ها ته هوند هزارين ايڪڙ زرخيز ۽ اَڻ ڇُهي زمين پوکيءَ لائق ٿي پوي ها اهڙي ريت سنڌ ]رڳو گهريلو گهرجن لاءِ نه، پر [دنيا لاءِ اناجَ جو خَزانو بَڻجي وَڃي ها ۽ انَ فائدي سان گَڏُ، اهڙو ذخيري ڪيل پاڻي بجليءَ جي پيداوارتوڻي ڪارخانن جي صنعت جي گهرجن جي پورائي طور پڻ ڪم اچي ها.
ڪيڏي نه دکدائڪ ڳالهه آهي، جو هِڪَ بئراج جي اَڻاٺ سبب اِهي سَڀ فائدا موجود نه ٿي سگهيا آهن ۽ اهو قيمتي ملڪيت جهڙو پاڻي سڌو وَڃي سَمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو.
سنڌ ۾ بي بَها گندرف گاڏڙ گرم چشما موجود آهن، جيڪي دُنيا جي ڪنهن به حصي ۾ هُجن ها ته اُهي چڱي ۽ لاڀائتي نموني ڪَتب آندا وَڃن ها ۽ اُنهن مان گهڻو فائدو ماڻيو وڃي ها. انهيءَ کان سِواءِ سنڌ معدني خزانن سان مالا مال آهي، جيڪي اڃا تائين اَڻ ڇُهيا آهن. ايترن وسيلن کان پوءِ به سنڌ پوئتي پيل آهي. پڪن رستن جو ته وجود ئي ناهي، بس جنهن پاسي هلجي، رستو اهو ئي آهي. هر قسم جوڌنڌو ڌاڙي هِتي موجود آهي. شاندار بندرگاهه موجود آهي جيڪو هندستان کان يورپ کي ويجهو آهي، اهو ترقي ڪري رهيو آهي، پر هوريان هوريان، اِها ترقي به انهيءَ بندرگاهه کي محصولن جي وَڌ ۾ وَڌ اوڳاڙيءَ جي لالچ سبب ملي آهي، ۽ ٻئي پاسي حالت اِها آهي، جو سنڌ جي پيدوار مان اوڳاڙيل محصولَ، سنڌ جي بندرگاهه جي ترقيءَ بدران بمبئيءَ جي بندرگاهه جي ترقيءَ تي خرچ ڪيا پيا وڃن.
اها آهي ويچاريءَ ننڍڙيءَ سِنڊريلا (سنڌ) شهزاديءَ جي سموري رام ڪَٿا، جيڪا آئرلنڊ ۾ لکيل هِڪ ناول َ “ Castle Rack Rent” جهڙو خاڪو پيش ڪري ٿي.
هن مهل سنڌ جو وجود رڳو انهيءَ مَٿي ڄاڻايل ٿورڙن ڏنل ۽ موجود ڪيل وسيلن تي برقرار آهي. اِن جي مَحصولن جو گهڻي ڀاڱي ڀاڱو اُنَ جون ظالم ويڳيون ڀينرون ڦٻائي وڃن ٿيون ۽ هيءَ سندن ويڳي ۽ ويچاري ڀيڻ (سنڌ) رڳو انهيءَ لاءِ جنڊ هَلائيندي ۽ ڪشٽ ڪٽيندي رهي ٿي. اُن جي حيثيت اُنهيءَ ٻانِهيءَ جهڙي آهي، جنهن کي محنت / پورهئي جو ڪوبه اَجُورو نه ملندو آهي ۽ سندس پورهئي جي ڪمائيءَ منجهان ٻيا سُکيا ستابا بڻجي پوندا آهن.
“Jangles from Sind,” by Omar (Mrs. A. Ives-Currie) Written in 1922, and published in 1936, to whidh Sir, H. Dow the 2nd Governer of Sind, wrote, “as an old Sindhee” the foreword.