2. سيڪيولرازم
[/b]سيڪيولرازم، بنيادي طرح ڪا مستقل فلاسافي ناهي پر پنهنجي جوهر ۾ هڪڙي تحريڪ آهي جنهن جا بنياد، تاريخ جي ڊگھي عمل مان ئي ملي سگھن ٿا. لغوي اعتبار کان ”سيڪيلرازم“ جي سادي معنيٰ اها آهي ”سياست کي مذهب کان الڳ ڪرڻ“ سيڪيولرازم جو اصطلاح جديد يورپ ۾ سڀ کان پهرين جارج جيڪب هولي اوڪ پيش ڪيو، جنهن جو مقصد، رياست جي اندر ڪليسائيت جي ڪردار کي گھٽائڻ يا ختم ڪرڻ ۽ رياست کي ڪليسائيت جي اثر کان آزاد ڪرائڻ هو. معاشري جي اندر ڪي به اصطلاح، سوچون يا نظريا، ان وقت ڪاميابي حاصل ڪري سگھندا آهن جڏهن معاشري ۾ انهن جي لاءِ اڳواٽ جڳهه موجود هوندي آهي ۽ ماڻهو سماجي طرح بي چيني ۽ انتشار جو شڪار هوندا آهن.
اصل ۾ يورپي معاشري جي اندر ڪليسا جي حَد کان وڌيڪ رياستي ۽ سماجي ڪنٽرول جي خلاف، انتشار ۽ بي چيني موجود هئي. يورپي معاشري ڪليسائي ڪنٽرول کان ڪنهن به ڪنهن شڪل ۾ آجو ٿيڻ پئي چاهيو ان وقت ۾ اڀرندڙ اهڙيون تحريڪون ۽ اصطلاح ماڻهن جي توجه جا مرڪز بڻيا ۽ انهن کي عوامي حمايت حاصل ٿي.
سيڪيولرازم کي اڪثر طور مذهب مخالف تحريڪ جي شڪل ۾ پيش ڪيو ويندو آهي ۽ ڪافي ماڻهن جي راءِ موجب، مذهب جو مڪمل انڪار ۽ انساني معاشري مان مذهب کي بي دخل ڪرڻ ئي سيڪيولرازم جو مقصد آهي. پنهنجي جوهر ۾ ڪفر، الحاد ۽ دهريت الڳ تحريڪون آهن جڏهن ته سيڪيولر معاشري، سماج مان ڪٿي به مذهب کي مڪمل طرح بي دخل ناهي ڪيو. يورپي معاشرو، جيڪو سيڪيولر تحريڪ جو سڀ کان وڏو چئمپين رهيو آهي، ان جي اندر به مذهب جو ڪردار انسان جي نِجي زندگي ۾ اڄ به باقي آهي.. سيڪيولر تحريڪ جو مقصد اهو آهي ته مذهب کي، سياست ۽ معاشري جي سمورن پهلوئن تي زبردستي لاڳو نه ڪيو وڃي ۽ نه ئي معاشري کي مجبور ڪيو وڃي ته هُو مذهب جي ٻڌايل طريقن تي زندگي گذاري ۽ نه ئي رياست کي تابع ڪيو وڃي ته اُها فيصلن ڪرڻ وقت مذهب جي ماتحت يا ان جي آڏو مجبور هُجي.
سيڪيلورازم جو اصطلاح ڀلي ئي کڻي جديد يورپ جي دئور جي پيداوار هجي پر مذهب جي بالادستي جي خلاف جنگ تاريخ جي ڊگھي عرصي کان جاري آهي تاريخ جي اوائلي دئور ۾، مذهب، رياست ۽ سياست تي مڪمل طور حاوي رهندو آيو آهي. ان حد تائين جو اوائلي تاريخي دئور ۾، اسانکي رياست تي حڪمراني ڪندي، اهي خاندان يا شخصيتون ملنديون جيڪي خود مذهب جو سرچشمو رهيون آهن ۽ عام رعيت انهن جي پوڄا ڪندي رهي آهي مثال طور قديم مصر ۾ فرعونن جو دئور، جيڪي نه صرف ان دئور جا سياسي حڪمران هئا پر مذهبي طور تي، مصر جي فرعونن جي پوڄا ڪئي ويندي هئي. قديم هندستان ۾ رام ۽ ڪرشن مذهبي شخصيتن سان گڏ حڪمران قوتون به هئا، جن جي فيصلن کي نه رڳو معاشرو قبول ڪندو هو پر انهن جي پوڄا به ڪندو هو ۽ يونان ۾ حڪمران گھراڻي کي ديوتا جي حيثيت حاصل هئي. هي تاريخ جو اهو اونداهو دئور هو، جڏهن مذهب ۽ سياست تي هڪ ئي فرد يا ٽولو قابض هوندو هو جيڪي نه صرف سياسي اقتدار رکندا هئا پر انهن جي فيصلن کي مذهبي عبادت جو به درجو حاصل هو. ان وقت جي حڪمرانن جي فيصلي کان انڪار، سياسي جرم سان گڏ مذهبي جرم به هو اهو سياست ۽ مذهب جو بدترين ڳٺ جوڙ هو، جنهن ۾ سياست ۽ مذهب هڪڙي ئي فرد جي تابع هئا تاريخ جي ان اونداهي دئور ۾ سنڌ جي اندر اهڙا ڪي به بنياد نه ٿا ملن ته سنڌ ۾ حڪمرانن جي پوڄا ڪئي وئي هجي سنڌ جي تاريخ جا اوائلي اهڃاڻ موجود ته ناهن پر پوءِ به جيتري معلومات ملي ٿي ان جي روشني ۾ سنڌ جو قديم مذهب ”فطري مظاهر پرستي“ هو يعني سنڌ ۾ فطري مظاهرن جي پُوڄا ڪئي ويندي هئي جهڙوڪ وڻ، سمنڊ، درياءَ خود سنڌو ماتا، اوائلي معلومات جي روشنيءَ ۾ بجا طور تي اها دعوا ڪري سگھجي ٿي ته سنڌ جو قديم مذهب، حاڪمن جي پوڄا نه پر فطري مظاهر جي پوڄا هو سنڌ ان دئور ۾ به مذهبي جوهر جي لحاظ سان دنيا کان ڪجهه وڌيڪ سيڪيولر ۽ اڳتي وڌيل هئي، ڀٽائي جي شاعري سنڌ جي قديم مذهبي روايتن کي ڪافي جاين تي اُجاگر ڪري ٿي مثال طور سُر سامونڊي جو هي بيت:
اُڀيون تڙ پُوڄين، وَهون وڻجارن جون،
آڻي آکا ڏين، کٿوري سمونڊ کي.
(شاه)
فلسفي جي سائنس ۾، هر سماج جون پنهنجون سياسي ۽ ثقافتي تقاضائون ٿينديون آهن سماج جي تبديلي سان گڏ، سياسي بنياد ۽ ثقافتي روايتون به تبديل ٿيندون آهن جنهن دئور ۾ مذهب ۽ سياست هڪ ئي فرد يا مخصوص خاندان جي ڪنٽرول ۾ هئا اهو دئور، سماجي لحاظ کان آقا ۽ غلامدار جو دئور هو ان دئور جي تقاضا اها هئي ته غلام جيڪو ان معاشري ۾ رعيت جي حيثيت به رکي پيو اهو نه صرف آقا جي سياسي طرح تابع هجي پر ان حد تائين به ضابطي جي هيٺ هجي جو آقا جي راضپي کي عبادت ۽ پُوڄا سمجهي. سماجي تقاضائون تبديل ٿيڻ کانپوءِ معاشري جي سماجي نفسيات پڻ تبديل ٿيڻ شروع ٿيندي آهي آقا ۽ غلامدار سماج جي ڪمزور ٿيڻ کانپوءِ جڏهن جاگيردار سماج اُڀرڻ ۽ اُسرڻ شروع ڪيو ته ان وقت سماجي تبديلي سان گڏوگڏ سياسي تقاضائون به تبديل ٿيڻ شروع ٿيون جاگيردار سماج جي تقاضا اها هئي ته مذهب ۽ سياست ڪنهن حد تائين الڳ ٿيڻ کپن، گھٽ ۾ گھٽ سياسي حڪمران قوت، مذهبي خُدا جي حيثيت نه رکي ان دئور ۾ سماجي لاڙي تبديل ٿيڻ سبب، مقامي مذهبن جي جاءِ تي آفاقي مذهبن جڳهه والارڻ شروع ڪئي ڇو ته غلامدار سماج ۾ هر علائقي کي پنهنجو حڪمران پنهنجو مذهب ۽ پنهنجو خُدا هو ۽ هر علائقي جو ماڻهو پنهنجي پنهنجي حڪمران جي پُوڄا ڪندو هو جاگيرداري سماج جون تقاضائون تبديل ٿيڻ کانپوءِ عالمگير مذهبن اسرڻ شروع ڪيو ڇاڪاڻ ته سماجي لحاظ کان ان شيءِ جي ضرورت هئي ته وقت جي حاڪم کان مذهب ۽ خدا جي حيثيت کسي، ان جي جاءِ تي عالمگير ۽ آفاقي خدا جي حيثيت مڃرائي وڃي مذهب کي سياست کان هڪ درجو الڳ ڪرڻ ان دئور جي تقاضا هئي.
ان دئور ۾ مشرق وسطيٰ ۾ اسلام، يورپ ۾ عيسائيت ۽ برصغير ۾ ٻڌ مذهب جي تعليمات مذهب ۽ سياست کي الڳ ڪرڻ جي ۽ حڪمرانن کان مذهبي خدا جو درجو کسڻ ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪيو انهن مذهبن انسان جي پوڄا ڪرڻ کان ۽ سياسي حڪمرانن کي مذهبي خدا جي درجي ڏيڻ کي رد ڪندي آفاقي خدا جو تصور ڏنو، جيڪو پنهنجي جوهر ۾ پوري ڪائنات جو خالق قرار ڏنو ويو. ڪجهه مذهب اهڙا به هئا مثلن ٻڌ ڌرم، جن روحانيت کي ته تسليم ڪيو پر آفاقي خدا جي حيثيت کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو مجموعي طور انهن مذهبن جي فلاسافي، مذهب ۽ سياست کي هڪ نئون رخ ڏنو، جنهن ۾ حاڪم وقت تخليق ڪندڙ خدا جو نمائندو هو، بذات خود خدا نه هو پر جيئن ته جاگيرداري سماج غلامدار سماج وانگر پيداواري لحاظ کان فطرت جي تابع هو انڪري مذهب کي سماجي زندگي مان مڪمل طرح بي دخل ڪرڻ جي جرئت نه ڪري سگھيو جيئن ته اسان چئي آيا آهيو ته سماج پيداواري لحاظ مجبور هو ته بارشن جو انتظار ڪري سيلابي ٻوڏن ۽ آفتن کان بچڻ جي ڪوشش ڪري شديد طوفانن ۽ وڄ جي ڪِرڻ کان پنهنجن باغن، فصلن ۽ ٻيلن کي بچائي، پيداواري اوزار جديد نه هئڻ سبب، ان دئور جي انسان وٽ سواءِ ان جي ٻيو ڪو به چارو نه هو ته هو ان قوت کي راضي ڪري، جنهن جي تابع اهي سڀ شيون هيون، جيڪو ٻوڏن کي هٽائي، فصلن جي پچڻ لاءِ برساتون ڪري ۽ سيلابي طوفانن کان انسان کي تحفظ مهيا ڪري سگھي ان ڪري عالمگير مذهب هڪ حد تائين سياست ۾ ته سياسي حڪمرانن جي مذهبي اختيارن کي گھٽايو پر سماجي زندگي ۾ مذهب کي سماج مان بي دخل ڪرڻ ان جي لاءِ ممڪن نه هو ان ڪري عالمگير مذهبن جي تعليمات ۾ انسان جي پوري زندگي مذهب جي تابع هئي ۽ انساني معاشري جي ڀلائي ۽ آجپو ان ۾ ئي شامل هو ته اهو زندگي مذهبي قانونن جي تابع گذاري.
غلامدار ۽ جاگيردار سماج جي سياست ۾ فرق صرف اهو رهيو ته غلامدار سماج ۾ مذهب اهو هو جيڪو حڪمرانن جي مرضي ۽ خواهش هئي جاگيردار سماج ۾ جيئن ته مذهب عالمگير حيثيت ورتي ۽ ان مڪمل طور تي سماجي زندگي کي پنهنجي ضابطي ۾ آندو ان ڪري جاگيردار سماج جي سياسي حڪمران لاءِ اهو ضروري هو ته هُو ان مذهب کي اختيار ڪن جنهن کي معاشري جو وڏو حصو قبول ڪرڻ لاءِ تيار هو پهريون صورتحال اها هئي جو عوام ان مذهب کي قبول ڪندو هو جيڪو حاڪمن جو مذهب هجي، پوءِ تبديلي اها آئي جو حڪمران ان مذهب کي قبول ڪندا هئا جيڪو عوام جو مذهب هجي. ان صورتحال ۾، معاشري کي مڪمل طور ڪنٽرول ۾ رکڻ جي لاءِ حاڪم وقت لاءِ اهو ضروري هو ته هُو مذهب سان گهري ڳٺ جوڙ پيدا ڪري. ان جي ڪري ان دئور ۾، يورپ جي اندر ڪليسائيت ۽ رياست ۾ گهري ڳٺ جوڙ پيدا ٿي مشرق وسطيٰ ۾ جتي اسلام تيزي سان اُڀريو اتي مذهبي امامن، مفتين ۽ قاضين سان رياست کي گهري ڳٺ جوڙ پيدا ڪرڻي پئي جنهن اسلامي رياست ۾ “ملان ازم” کي جنم ڏنو اسلامي رياستن ۾ مفتين قاضين ۽ مُلن کي ۽ اڳتي هلي پيرن کي درٻار ۾ وڏا وڏا عهدا ۽ ڪُرسيون ڏنيون ويون. انهن جي راءِ ۽ مرضي کانسواءِ نه ئي درٻارن جا فيصلا ٿيندا هئا ۽ نه ئي انهن تي عمل ٿي سگھندو هو. حڪمرانن جي غلط ڪارين کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ مذهبي ملان پنڊت ۽ پادري مذهبي بنيادن جا بَکيا اُڊيڙي، شريعت جا قانون تبديل ڪري ڇڏيا اهو حشر اسلامي رياستن ۾، ملان مذهب سان ڪيو يورپ ۾ ڪليسا جي پادرين ساڳي جُٺ عيسائيت سان ڪئي ۽ هندستان ۾ رام جو دور ختم ٿيڻ کانپوءِ پنڊت ايترا مضبوط بڻيا جو انهن نيون تعليمات ”پراڻ“ جي صورت ۾ ڏيڻ شروع ڪيون جنهن هندو ڌرم ۾ ويدڪ بنياد جا بَکيا اُڊيڙيا، ڪليسا جي پادري انجيل ۽ مسلمانن جي ملان قرآني تعليمات سان ساڳيو حشر ڪيو ان حد تائين جو ٻُڌ ڌرم جيڪو دنيا جو انتهائي پُر امن مذهب هو، جنهن پنهنجي سر زمين تي ڪڏهن به حڪمراني جي خواهش نه ڪئي پر اهو به جڏهن عالمگير مذهب جي حيثيت ۾ ڏکڻ_اوڀر ايشيا جي ملڪن ۾ ڦهليو ته ان ۾ به سياسي حڪمرانن کي تحفظ ڏيڻ لاءِ لاما کي تحفظ ڏنو ويو ۽ مهاتما بُڌ جيڪو هر قسم جي پُوڄا جي خلاف هو ان جا بُت ٺاهي پوڄيا ويا.
تاريخ جي اندر ڪجهه فڪري رجحان مقداري انداز ۾ ڪَٺا ٿيندا آهن، اهي فڪري رجحان ڪنهن مخصوص ذهن جي پيداوار نه هوندا آهن بلڪه اهي معاشري جون آزاد سوچون هونديون آهن جيڪي معاشري جي اندر موجود غلط ڪارين جي خلاف هر معاشري جي سگهارن ذهنن ۾ مزاحمتي فڪر جي شڪل ۾ اُڀرنديون آهن ۽ معاشري جي اڪثريت انهن رجحانن خلاف دٻيل سوچ ته رکندي آهي پر چٽي واٽ نه هجڻ ڪري ان وقت تائين مزاحمتي انداز اختيار نه ڪندي آهي جيستائين معاشري جا ڪي سگھارا ذهن، انهن تضادن کي چٽو نه ڪري وجھن بلڪل ايئن جيئن جاگيرداري سماج جي اوسر وقت معاشري جي اڪثريت حڪمرانن جي ديوتا هئڻ واري حيثيت کي رد ڪندي عالمگير مذهبن جي آجيان ڪئي، تيئن جڏهن عالمگير مذهبن جي اصلي تعليمات جي روح کي تبديل ڪري مُلن پنڊتن ۽ پادرين معاشري کي مذهب جي نالي ۾ يرغمال بڻائي ڇڏيو تڏهن معاشري جي اندر مذهبي ٺيڪيدارن جي هڪ هٽي خلاف نون رجحانن جي اوسر ٿيڻ شروع ٿي ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته هڪ نئين فڪري جنگ جي شروعات جا بنياد پوڻ شروع ٿيا. اها آزاد سوچ اسلامي رياستن ۾ ملان ازم جي خلاف تصوف جي شڪل ۾، هندستان جي پنڊت خلاف ويدانيت جي شڪل ۾ ۽ يورپ ۾ پادري جي خلاف سيڪيولرازم جي شڪل ۾ اڀري.
اسان مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته جاگيرداري سماج ۾ پيداواري قوتون، فطرت جي تابع هجڻ جي ڪري هڪ لحاظ کان مجبور هيون ته فطرت جي ڏسيل قانونن مطابق عمل ڪن، تنهن سبب ملان، پنڊت ۽ پادري جي هڪ هٽي خلاف دٻيل بغاوت جي باوجود، مذهبن جي خلاف کُليل بغاوت نه ٿي سگھي، ڇو ته پيداواري رشتن جي بيهڪ ان بغاوت جي راهه ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ هئي پر يورپ ۾ سرمائيداري جي اوسر کانپوءِ پيداوار جا رشتا تبديل ٿيڻ شروع ٿيا. جيئن ته سرمائيداري سماج ۾ پيداواري قوتون، فطرت جي ماتحتي کان گھڻي ڀاڱي آزاد ٿي وينديون آهن، انڪري مذهب عملي زندگي ۾ پنهنجي سگهه وڃائي ويهندو آهي جاگيرداري سماج ۾ هڪ هاري لاءِ ان جو فصل سٺو نه ٿيندو ۽ فصل جي اسرڻ کانپوءِ برسات پوڻ جي حالت ۾ ان جو سمورو فصل ناس ٿي سگھي ٿو، انڪري هاري فصل پوکڻ کان وٺي لَهڻ تائين مجبور آهي ته هو فطرت کي موسمن جي تبديلي لاءِ ٻاڏائيندو رهي يا ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته هُو فطرت جي حڪمران قوت خدا کي ٻاڏائيندو رهي ان جي ابتڙ سرمائيداري سماج ۾ هڪ مزدور لاءِ بارش جو شديد يا گهٽ پوڻ ان لحاظ کان بي معنيٰ آهي جو هُو چارديواري ۾ محفوظ پنهنجي پيداوار کي جاري رکي سگھي ٿو موسمي تبديلين سان ان جي روزگار تي يا ان جي پيداوار تي ڪو خاص فرق نٿو پوي ان ڪري سرمائيداري سماج ۾ مذهب جو اثر بتدريج ڪمزور ٿيڻ شروع ٿيندو آهي اهڙي وقت جڏهن يورپ جي اندر سرمائيداري سماج جي اوسر ٿي رهي هئي ان وقت اها حالتن جي تقاضا هئي ته ڪليسا جي هڪ هٽي کي معاشرو گھڻو وقت برداشت نه ڪري ۽ ان جي خلاف مزاحمتي ويڙهه جو آغاز ڪري اسان اڳ ۾ ئي چئي آيا آهيون ته مذهب جي اصلي تعليمات کي مسخ ڪرڻ کانپوءِ خود جاگيردار سماج ۾ ملان پنڊت ۽ پادري خلاف آزاد سوچون اڀرڻ ۽ اسرڻ شروع ٿي ويون هيون ان ڪري پيداواري رشتن جي تبديلي سان جڏهن معاشرا آزاد ٿيڻ شروع ٿيا ته ان مزاحمتي ويڙهه جو تيز ٿيڻ لازمي هو. اهي آزاد سوچون، جيڪي معاشري جي آزاد ذهنن ۾ گھڻِي وقت کان وٺي پرورش پائي رهيون هيون اهي جديد يورپ اندر سيڪيولرازم جي صورت ۾ ظاهر ٿيون جيتوڻيڪ سيڪيولرازم جي اصطلاح يورپ اندر سڀ کان پهرين جارج جيڪب هولي اوڪ ڏني پر جارج جيڪب جي پنهنجي فڪري سوچ خود ان ڌارا جو تسلسل هئي جيڪا صدين کان وٺي تاريخ اندر سرجي رهي هئي ان ڪري اسان سيڪيولرازم کي بجا طور تي ڪا نئين فڪري ڌارا نه پر تاريخ جي اندر اُسرندڙ هڪ مزاحمتي ۽ فڪري سوچ کي مخصوص اصطلاح ڏيڻ جي معنيٰ ۾ سمجهي سگھون ٿا اها الڳ ڳالهه آهي ته جارج جيڪب ۽ ان جي همعمر دانشورن، سيڪيولرازم کي وڌيڪ سهڻي طريقي گھڙيو ۽ وڌيڪ مزاحمتي بنياد فراهم ڪيا، جن ۾ پهريون بنياد اهو هو ته ڪليسا جي بالادستي کي ختم ڪري رياست کي ڪليسائي اثر کان آزاد ڪيو وڃي ٻيو جيئن ته معاشرو فطرت جي پابندين کان ڪافي حد تائين نجات ماڻي چڪو هو انڪري معاشري کي ڪليسا جي ٺاهيل مذهبي قانونن کان آجو ڪري آزاد بنيادن تي اُسرڻ جا موقعا ڏنا وڃن ٻين لفظن ۾ ”معاشري کي عقيدي بدران عقل جي بنياد تي هلايو وڃي“.
سنڌ جي سياسي مفڪر سائين جي ايم سيد سيڪيولرازم جي ڏاڍن سهڻن لفظن ۾ وضاحت ڪئي آهي سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”جيئن ڏٺو آ مون“ ۾ مذهبي ۽ سماجي تفريق کي واضع ڪندي لکيو آهي ته ”موجوده دئور ۾ انسان ايترو باشعور ٿي ويو آهي جو هن کي پنهنجي زندگي گذارڻ لاءِ ڪنهن به آفاقي مذهبي نظريي جي ضرورت باقي نه رهي آهي. هاڻي انسان شعور جي ان سطح تي آهي جتي پنهنجي بهتري لاءِ پاڻ قانون ٺاهي سگھي ٿو“. سائين جي ايم سيد جا اهي لفظ تاريخ جي ان ڪري به سائنس آهن ڇو جو جاگيرداري سماج جي ڪمزور ٿيڻ ۽ سرمائيداري سماج جي اُسرڻ کانپوءِ ڪو به نئون آفاقي/عالمگير مذهب نه اچي سگھيو آهي ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته سرمائيداري ۾ آفاقي/عالمگير مذهبن جو ڪردار ختم ٿي ويو جيڪڏهن سرمائيداري دئور ۾ مذهب باقي به رهن ٿا، تڏهن به اهي بندي ۽ خدا جي ذاتي تعلق جي شڪل ۾ باقي وڃي بچن ٿا. جڏهن ته عملي معاشرتي زندگي ۽ رياستي سياست ۾ انهن جو عمل دخل ختم ٿي وڃي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو دنيا جون وڏيون وڏيون مذهبي رياستون هزارين اختلافن جي باوجود پنهنجي سياسي نظام ۾، سيڪيولر نظام کي قبول ڪن ٿيون جيڪڏهن اهي مڪمل طرح سيڪيولرازم تي عمل نه ٿيون ڪن تڏهن به ان جي اڪيڊمڪ مخالفت ڪنهن به رياست اندر کُلي عام ڪو نه ٿي ٿئي.
[b]قومي تشڪيل ۾ سيڪيولر سوچ جو ڪردار:
[/b]اسان مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته تاريخ جي اوائلي دئور ۾ مذهب ۽ رياست ۾ ايترو گھرو ڳانڍاپو رهيو آهي جو هڪ ئي فرد يا خاندان، هڪ ئي وقت مذهبي ديوتا ۽ رياست جي حڪمران جي حيثيت رکي آهي. قومي تشڪيل جي لحاظ کان اهو دئور قبائلي سرشي جو دئور هو. ان وقت هڪ ئي قبيلي جا ماڻهو مخصوص جاگرافيائي حدن ۾ رهندي هڪ ئي رنگ، نسل سان تعلق رکندڙ ۽ هڪ ئي مذهب جا مڃيندڙ هئا. ان ڪري ڪن به بنيادن تي انهن ۾ ڪو به ويڇو يا تفاوت ڪونه هو. جنهن بعد غلامدار سماج جي ٽٽڻ کانپوءِ ۽ جاگيرداري سماج جي اوسر وقت جتي مذهبي ۽ سياسي بنيادن تي تبديليون آيون اتي قبائلي سرشتي ۾ به تبديليون آيون، شروعاتي تبديلي اها آئي ته مخصوص علائقي ۾ جتي ساڳئي ئي رنگ، نسل ۽ مذهب جو قبيلو آباد هو اتي پيداواري وسيلن جي ڦهلاءَ سبب مختلف رنگ، نسل ۽ مذهب سان تعلق رکندڙ مختلف قبيلا لڏپلاڻ ڪري اچي آباد ٿيا مخصوص جاگرافيائي حدن ۾ مختلف قبيلن جي آباد ٿيڻ سان نوان سوال اُڀريا. جن مان سڀ کان اهم سوال اهو هو ته هڪ ئي علائقي ۾ ڪَٺا ٿيندڙ اهي مختلف قبيلا پاڻ ۾ ڪهڙي طريقي سان گڏجي رهن؟ عالمگير مذهبن جتي ماڻهن کي انسان کي انسان جي پوڄا کان آجو ڪيو اتي سماج کي به مختلف مذهبن ۾ ورهائي ڇڏيو. مذهبي ورڇ جي ان تفريق کي ملان، پنڊت ۽ پادري پنهنجي ذاتي بقا ۽ معاشري تي پنهنجي مذهبي اثر کي قائم رکڻ لاءِ اڃان به وڌيڪ گهرو ڪيو جيئن ته هر قبيلو پاڻ سان گڏ مختلف عقيدا ۽ مختلف مذهب کڻي آيو هو ان ڪري مختلف مذهبن جي مذهبي شخصيتن پنهنجي پنهنجي گرفت کي مضبوط رکڻ لاءِ سماج کي شديد مذهبي ڪٽر پڻي جو شڪار بڻائي ڇڏيو اهو مذهبي ڪٽر پڻو ان حد تائين شديد هو جو مختلف مذهبن جا ماڻهو هڪ ٿالهي ۾ گڏ کائڻ لاءِ تيار نه هئا هڪ مذهب جو ماڻهو جيڪڏهن ٻئي مذهب جي ماڻهو سان هڪ ٿالهي ۾ گڏ کائي به وجهي ته ان کي مذهبي جرم سمجهيو ويندو هو ان جا اثر اڄ جي سڌريل سماج ۾ به باقيات جي شڪل ۾ ملن ٿا پر تاريخ جي ان دئور ۾ اهي تضاد معاشرتي زندگي تي خطرناڪ شڪل ۾ حاوي هئا ان وقت مختلف مذهبن جا ماڻهو هڪٻئي جي سماجي تقريبن ۾ شريڪ ٿيڻ کي جرم جي حد تائين غلط سمجھندا هئا ان مذهبي ڪٽر پڻي هڪ طرف مختلف قبيلن جي ميلاپ ۽ سماجي ارتقا جي عمل ۾ رڪاوٽون پيدا ڪيون ته ٻئي طرف قومي تشڪيل جي عمل ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ بڻجي ويو، ڇو ته مخصوص جاگرافيائي حدن ۾ رهندڙ مختلف قبيلن ۾ جيستائين ڳانڍاپو پيدا نه پيو ٿئي ان وقت تائين نه ئي قوميت جي تشڪيل ممڪن هئي ۽ نه ئي قومي ارتقا جو عمل اڳتي وڌي ٿي سگھيو قومي۽ سماجي ارتقا ۾ پيدا ٿيل انهن رڪاوٽن جي خاتمي لاءِ مخصوص جاگرافيائي حدن ۾ رهندڙ مختلف قبيلن جي وچ ۾ مذهبي رواداري ۽ مذهبي ڀائيچاري جي فضا کي قائم ڪرڻ انتهائي ضروري عمل هو اهو مذهبي ڀائيچارو ان وقت ئي ممڪن هو ته شديد مذهبي ڪٽر پڻي جو ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ خاتمو ڪيو وڃي ان مذهبي ڪٽرپڻي جي خاتمي لاءِ انهن قوتن جي مخالفت انتهائي ضروري هئي جيڪي ان ڪٽرپڻي کي پيدا ڪرڻ ۽ ان کي هٿي ڏيڻ جا ذميوار هئا ٻين لفظن ۾ ملان پنڊت ۽ پادري جي مضبوط مخالفت کانسواءِ ۽ انهن جي مذهبي حيثيت ۽ رياست ۾ عمل دخل کي ڪمزور ڪرڻ کانسواءِ مذهبي رواداري ۽ ڀائيچاري جي فضا پيدا ڪرڻ ممڪن نه هو.
عين انهيءَ وقت برصغير ۾ ويدانيت ۽ تصوف جي فڪري رجحانن ارتقا ڪئي ويدانيت ۽ تصوف جون فڪري تعليمات لڳ ڀڳ اهي ئي هيون جيڪي يورپ جي اندر سيڪيولرازم جا فڪري بنياد هئا ٻين لفظن ۾ تصوف انهيءَ فڪري ڌارا جي پيداوار هئي جنهن جي تسلسل ۾ يورپ اندر سيڪيولرازم جنم ورتو تصوف ۽ ويدانيت فڪري لحاظ کان معاشري جي اندر مذهبي ڪٽرپڻي کي ختم ڪرڻ ۽ معاشري کي مذهبي ٻنڌڻن کان آزاد ڪرڻ جي پرچار ڪئي ان سان گڏوگڏ تصوف ۽ ويدانيت سياست جي اندر مذهبي قوتن جي عمل دخل گھٽائڻ ۾ به اهم ڪردار ادا ڪيو سيڪيولرازم ۽ تصوف جي وچ ۾ فرق صرف اهو هو ته سيڪيولرازم سرمائيداري دئور جي پيداوار هئي جتي قوميتي تشڪيل مڪمل ٿي چڪي هئي ان جي ڪري سيڪيولرازم کي مذهبي رواداري ۽ مذهبي ڀائيچاري جي نقطي جي ڀرپور پرچار ڪرڻ جي ڪا خاص ضرورت نه هئي جڏهن ته تصوف ۽ ويدانيت جاگيردار معاشري جي فڪري سوچ هجڻ جي ڪري ان شئي جي معاشرتي لحاظ کان ضرورت محسوس ڪئي ته معاشرتي زندگي کي مذهبي ٻنڌڻن کان آزاد ڪرڻ سان گڏوگڏ مذهبي رواداري ۽ ڀائيچاري جي به پرچار ڪري سيڪيولرازم۽ تصوف ۾ ٻيو بنيادي فرق اهو هو ته سيڪيولرازم جنهن معاشري جي پيداوار هئي اتي خدا جي تصور کي سيڪيولر سوچ سان سلهاڙڻ يا ان جي آفاقي خدا جي آڙ وٺڻ جي ڪا به ضرورت نه هئي جڏهن ته تصوف ۽ ويدانيت ان معاشري جي پيداوار هئا جتي فطري لحاظ کان معاشري کي تخليقي خدا جو سهارو وٺڻو پيو.
جيتوڻيڪ تصوف پنهنجي جوهر ۾ مختلف اسلامي رياستن ۾ اُڀريو ۽ اُسريو ۽ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو پر جيئن ته جاگرافيائي لحاظ کان سنڌ، برصغير جو حصو آهي ان ڪري تجزياتي لحاظ کان تصوف جو برصغير ۾ ڪردار اسان جي تجذيي ۾ نمايان جڳهه والاري ٿو اسين مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته برصغير اندر انهي شديد مذهبي ڪٽرپڻي جيڪو مختلف قبيلائي ميلاپ ۾ رڪاوٽ بڻيل هو ۽ خود سماجي ارتقا ۾ رڪاوٽ بڻيل هو، ان جي خلاف ٻه وڏيون فڪري ڌارائون نمودار ٿيون هڪ تصوف ۽ ٻي ويدانيت اهو صحيح آهي ته تصوف مذهب کي سياست کان الڳ ڪرڻ ۾ وڌيڪ ڪرادار ادا ڪيو ڇو ته برصغير ۾ جنهن وقت اهي فڪر نمودار ٿيا ان وقت گڏيل هندستان تي مذهبي لحاظ کان مسلمان سلطانن جو راڄ هو ۽ سياست تي پنڊت کان وڌيڪ ملان حاوي هئا جنهن سب لازمي طرح ويدانيت جي ڀيٽ ۾، تصوف ئي بهتر انداز ۾ ملان جي سياسي تسلط خلاف ٽَڪر کائي سگھيو ٿي ان جي ڪري ويدانيت ۽ تصوف ٻنهي گڏجي گڏيل هندستان ۾ معاشرتي لحاظ کان ماڻهن کي مذهبي ڪٽرپڻي کان آجو ڪرڻ ۽ ماڻهن کي مذهبي ٻنڌڻن کان آزاد ڪرڻ ۽ مختلف قبيلن جي ميلاپ ۽ قومي تشڪيل ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو.
اسين مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته معاشرتي لحاظ کان اُن دئور ۾ مذهبي ڪٽرپڻو ايترو شديد هو جو مختلف مذهبن ۽ مختلف قبيلن جي ماڻهن جا نه ئي سماجي لاڳاپا بهتر نموني جڙي سگھن پيا ۽ نه ئي انهن جي وچ ۾ ڪا ڀائيچاري جي فضا پيدا ٿي پي سگھي ان دئور ۾ صوفي بزرگن جي تعليم ايتري پُر اثر ۽ ڪار گر ثابت ٿي جو انهن مختلف مذهبن جي ماڻهن کي نه صرف سماجي طرح هڪ خانقاهه ۾ گڏ ڪيو پر ان خانقاهه اندر انهن کي ڀائرن وانگر رهايو ۽ ان شديد ڪٽرپڻي جي ماحول ۾ صوفي بزرگن جي اوتارن تي مختلف مذهبن جي ماڻهن کي هڪ ٿالهي ۾ گڏ کارايو ويو. ملان ۽ پنڊت جا اهي مذهبي بنياد جنهن معاشري کي مذهبي تفريق ۾ ورهائي ڇڏيو هو، صوفي ۽ ويدانتي بزرگن جي تعليم انهن بنيادن جي پاڙ اکوڙي ڇڏي شاهه عنايت شهيد کان وٺي شاهه لطيف ۽ سچل تائين جيڪي به اُن ڪَڙيءَ جا صوفي بزرگ هئا انهن جي خانقاهن ۾ مختلف مذهبن جا ماڻهو هڪ ٿالهي ۾ گڏ کائيندا ۽ هڪ ئي بستري تي گڏ سمهندا هئا انهن صوفي بزرگن جي تعليم مذهب کي ان حد تائين سماج ۾ بي عمل ڪري ڇڏيو جو مختلف مذهبن جا ماڻهو انهن بزرگن کي پنهنجو پيشوا ۽ رهبر ڪري تسليم ڪندا هئا جيتوڻيڪ تصوف معاشرتي لحاظ کان جاگيرداري سماج جو فڪر هو، جتي آفاقي خدا جي حيثيت کي مڪمل رد ڪرڻ نا ممڪن هو پر پوءِ به سنڌ جي صوفي بزرگن تي، شاهه عنايت کان وٺي سچل سرمست تائين. ”هم اوست“ ۽ ”ان الحق“ جو اثر غالب رهيو. فڪري لحاظ کان “انالحق” جو نعرو حُسين ابن منصور حلاج جي پيداوار هو پر ان نعري جي پسمنظر ۾ آفاقي خدا جي حيثيت جو اڻ سڌي طرح انڪار موجود هو، تصوف جو انالحق وارو پهلو تصوف جي ٻين فڪري ڌارائن کان وڌيڪ انقلابي هو سنڌ جي اندر صوفي بزرگن طرفان “همه اوست” ۽ انالحق” نعري جي حمايت انهن جي ڪردار کي اڃان وڌيڪ انقلابي رُخ ۾ نمايان ڪري ڇڏيو.
جنهن وقت سنڌ ۾ قوميت جي تشڪيل ٿي رهي هئي ان وقت سنڌ سياسي ۽ اقتصادي طرح زبون حالي جو شڪار هئي سياسي طرح سنڌ، دهلي درٻار جي ماتحت هئڻ جي ڪري سنڌ تي حڪومت ڪرڻ لاءِ دهلي جي درٻار مان نواب مقرر ٿيندا هئا. دهلي جي سرڪار پنهنجي سهوليت لاءِ سنڌ کي مختلف نوابن ۾ ورهائي ڇڏيو هو نتيجي طور سنڌ جي سياست مختلف نوابين سبب علائقائي سياست ۾ ورهايل هئي دهلي مان آيل نواب، سنڌ جي اقتصادي ترقي کان وڌيڪ ان شيءِ ۾ دلچسپي رکندا هئا ته ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ سنڌ جي پورهيت ماڻهن کان ڍَل جي اوڳاڙي ڪري دهلي درٻار کي حصو پهچائين ۽ پنهنجي نوابانا عياشين جا خرچ پُورا ڪن سنڌ مان اوڳاڙي ٿيندڙ ماليات کي ڪڏهن به سنڌ جي اقتصادي وسيلن کي ترقي ڏيارڻ لاءِ سنڌ جي نوابن کي خرچ ڪرڻ جي ضرورت محسوس نه ٿي نتيجي طور نوابن جي وڌندڙ خرچن ۽ دهلي درٻار جي وڌندڙ ضرورتن ۽ وسيلن جي گھٽ ترقي يافتا هجڻ سبب، سنڌ جي عام ماڻهن جي زندگي عذاب بڻجي وئي........... جيئن ته ڏينهون ڏينهن حاڪمن ۽ نوابن جي وڌندڙ ضرورتن جي پورائي لاءِ وڌيڪ اوڳاڙي جي ضرورت هئي ۽ وسيلن جي ترقي يافتا نه هجڻ سبب وڌيڪ ماليات جو ٺهڻ مشڪل هو ان جي ڪري ماليات کي وڌائڻ لاءِ عام ماڻهن کي اضافي ڍَلن ٽيڪسن جو بار برداشت ڪرڻو پيو پوي جيڪو انهن جي سهپ کان گهڻو هو. سنڌ جي اقتصادي زبون حالي کانسواءِ سياسي زبون حالي اها هئي جو سنڌ جي مذهبي قوتن جهڙوڪ پيرن (گادي نشينن) وڏيرن ملن ۽ مذهبي عالمن کي درٻار ۾ وڏا وڏا عهدا ۽ خاص ڪرسيون مليل هيون ٻين لفظن ۾ سنڌ جي سياست تي مذهبي قوتن جي گرفت پير ملان ۽ مفتي جي شڪل ۾ حاوي هئي. قرآني تعليمات جي ابتڙ، ملن ۽ عالمن جا پنهنجا ٺهيل فقهي قانون، رياستي قانون جي حيثيت رکندا هئا سڀ کان وڏي زيادتي اها هئي ته اسلامي شريعت جو سرچشمو ته قرآن کي قرار ڏنو ويو هو پر فقهي قانون جا بنياد ارسطو جي علم منطق تي رکيل هئا ۽ پوري ديده دليري سان اسلامي مدرسن ۾ علم منطق کي نصاب طور پڙهايو ويندو هو وڏي افسوس سان چَوڻو ٿو پوي ته ان خدا جا پوئلڳ جيڪو اسلامي فلسفي موجب هن ڪائنات جو خالق هو، ان جي فلسفي کي سمجهڻ جي لاءِ ارسطوءَ کان عقل حاصل ڪيو پئي ويو اصل ۾ علم منطق کي انڪري بنياد بڻايو ويو ته جيئن فقهي قانونن کي حڪمرانن جي غلط ڪارين کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ عقلي بنيادن تي ثابت ڪري سگھجي ان وقت سنڌ اندر تصوف پهريون جهيڙو ملان جي مدرسي جي علم سان ڪيو ۽ ان کي مڪمل طور رد ڪندي سچل ان حد تائين چيو:
مُلان ڇوڙ دي علم ڪتابان دا،
ڪيون چايَئِي بار عذابان دا.
معنيٰ صوفين مڪمل طور ان شيءِ کي رد ڪري ڇڏيو ته ڪو مُلان جو ڏنل علم آفاقي شريعت جو حصو آهي بلڪ انهن ”ملان ازم“ کي مڪمل طور تي رد ڪندي ان شيءِ کي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته ملان پنهنجي علمي بنيادن تي عوام کي بيوقوف بڻائي حڪمرانن کي تحفظ فراهم ڪري رهيا آهن.
جيتوڻيڪ سنڌ جي صوفي بزرگن جو نمايان ٽڪراءُ، ملان ۽ پير سان رهيو ڇو جو سياسي لحاظ کان سنڌ جي سياسي درٻار تي اهي ئي قوتون قابض شڪل ۾ هيون پر سماجي لحاظ کان معاشري کي مذهبي ٻنڌڻن کان آزاد ڪرائڻ لاءِ انهن بزرگن ملان سان گڏ پنڊت جي به پنهنجي تعليمات ۾ اوتري ئي مخالفت ڪئي ڇاڪاڻ جو رياست تي نه سَهي پر معاشري تي مذهبي لحاظ کان پنڊت جو به خاصو اثر موجود هو ان ڪري پنڊت کي رد ڪرڻ کانسواءِ معاشري کي مڪمل طرح مذهبي قيد کان آزاد ڪرائي نه پيو سگھجي بزرگن جي انهن تعليمات هڪ طرف ملان ۽ پنڊت جي سماجي ڪردار کي ڌڪ رسايو ته ٻئي طرف مختلف مذهبن جي ماڻهن کي هڪ ئي جڳهه تي ڪٺي ڪرڻ سان هڪ نئين انقلابي تحريڪ کي پڻ جنم ڏنو سنڌ جي شروعاتي صوفي بزرگ شاهه عنايت شهيد جنهن سنڌ ۾ نه صرف ملان ۽ پير جي مخالفت ڪئي ۽ سنڌ ۾ “انالحق” جا رجحان متعارف ڪرايا ۽ ان جي تعليمات جي نتيجي ۾ مختلف مذهبن مان پيدا ٿيندڙ پوئلڳن جي گروهه سنڌ اندر هڪ انقلابي قوت جي شڪل ۾ پنهنجو اظهار پڻ ڪيو ان قوت نه صرف زباني تعليمات وسيلي پر عملي طرح، سنڌ ۾ ٿيندڙ نوابن پيرن ۽ وڏيرن جي اقتصادي ڦرلٽ جي خلاف عملي جدوجهد جو آغاز پڻ ڪيو جنهن اڳتي هلي هڪ وڏي جنگي ٽڪراءَ جي شڪل اختيار ڪئي. جيتوڻيڪ اُن مزاحمت کي دٻائڻ ۾ حڪمران ڪامياب ويا ۽ شاهه عنايت جي شهادت کانپوءِ اها تحريڪ جيڪا مضبوط شڪل ۾ اُسري رهي هئي انتشار جو شڪار ٿي وئي پر پوءِ به اُها فڪري لحاظ کان ايتري مضبوط رهي جو اهڙي قسم جون تعليمات جنهن به صوفي بزرگ ڏنيون ان کان حڪمران قوتون هميشه خوفزده رهيون شاهه لطيف کان وٺي سچل تائين حڪمران قوتون سنڌ جي انهن صوفي بزرگن کان ڪناره ڪش ۽ خوفزده رهندا هئا ان جو بنيادي سبب اهو هو ته اها عوامي قوت جيڪا ملن ۽ گادي نشِن پيرن جي وسيلي درٻاري حاڪمن جي هٿ هيٺ هئي جنهن کي هو پنهنجن مفادن حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال پئي ڪندا رهيا اها قوت ملان ۽ پيرن جي ڪنٽرول مان نڪري انهن صوفي بزرگن جي اثر ۾ وڃي رهي هئي ۽ اهي صوفي بزرگ ايڏي وڏي عوامي حلقي جي حمايت جي باوجود رياستي قوتن سان نه ئي ڪنهن شڪل ۾ سهڪار ڪرڻ لاءِ تيار هئا ۽ نه ئي انهن جي درٻار ۾ عهدا قبول ڪري عوامي قوتن کي انهن جي مفادن وٽان استعمال ڪرڻ لاءِ تيار هئا اهي صوفي بزرگ هڪ اهڙي آزاد قوت هئا جيڪي هڪ دفعو شاهه عنايت شهيد جي قيادت ۾ انقلابي قوت طور پنهنجو مظاهرو ڪري چڪا هئا تنهن ڪري حڪمرانن کي اهو سدائين خوف هو ته اهڙي قسم جو ٻيو ڪو انقلابي ٽڪراءُ انهن جي حڪمران حيثيت لاءِ چئلينج بڻجي نه اڀري انهن صوفي بزرگن سان سنڌ جي عام ماڻهن جي ايتري محبت ۽ لڳاءُ هو جو اڄ ڏينهن تائين سنڌ جو ماڻهو انهن بزرگن جي تعليم کان متاثر ۽ انهن سان اوتري ئي شديد محبت ڪري ٿو جيتري انهن جي زندگي ۾ انهن سان ڪئي هئي اڄ به انهن جون تعليمات سنڌ جي ماڻهن ۾ رهنمائي جو بنياد بنيل آهن انهن صوفي بزرگن ڀلي سياسي طرح ڪو وڏو انقلاب نه آندو هجي پر سماجي طرح انهن ذهنن ۾ ايڏو وڏو انقلاب آندو آهي جنهن مذهبي منافرت ۽ ڪٽرپڻي جو خاتمو ڪري مختلف مذهبن ۽ قبلين جي وچ ۾ امن ۽ ڀائيچاري جي اهڙي فضا پيدا ڪئي جنهن سنڌ اندر قوميت جي تشڪيل ڪرڻ ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو آهي ۽ اڄ به انهن جو پيدا ڪيل اهو ذهني انقلاب سنڌي سماج جي اندر ايتري سطح تي ته موجود آهي جو ان جي اهميت ۽ ڪارج کان انڪار نٿو ڪري سگهجي.
ان کانسواءِ به ان دئور جي عوامي شاعرن ۾ ڪافي حد تائين تصوف جو رنگ غالب نظر اچي ٿو ايئن کڻي چئجي ته ان وقت جي ڏاهن، تصوف کي هڪ ترقي پسند تحريڪ جي شڪل ۾ عوام سان متعارف ڪرائڻ لاءِ شاعري وسيلي ان جي تعليم ڏني، ڇاڪاڻ ته درسي اسڪولن (مدرسن) ۾ فارسي زبان ۾ درٻاري علم جي تشريح ۽ تعليم ڏني ويندي هئي جيئن ته هيءُ بزرگ، باضابطا اسڪول نه پئي قائم ڪري سگھيا ان ڪري عوام کي پنهنجي ٻولي ۾ تعليم ڏيڻ جو سادو طريقو اهو هو ته شاعري وسيلي تصوف جي ترقي پسندانا پهلوئن جي ملان جي مذهبي ڪٽرپڻي خلاف ۽ مذهبي ڀائيچاري جي تعليم ڏني وڃي انهيءَ تحريڪ ۾ جيترو ڪردار سنڌ جي صوفي شاعرن جو آهي اوتروئي ڪردار ڀٽن ۽ ڀانن جو پڻ آهي جن انهن بزرگن جي تعليم کي موسيقي وسيلي عام ماڻهن تائين پهچايو اهڙي ريت سنڌ اندر مذهبي ڪٽرپڻي ۽ منافرت کي ختم ڪرڻ لاءِ مذهبي ڀائيچاري جي فضا پيدا ڪرڻ لاءِ سنڌ اندر تصوف ۽ ان جي شاعراڻِي اظهار جي سلسلي ۾ ٽي وڏا نالا اچن ٿا، جيڪي شاهه، سچل ۽ سامي آهن.
[b]موجوده حالتن ۾ سيڪيولرازم جو ڪردار:
[/b]ڪڏهن ڪڏهن ڪي تخليقي ذهن، ايڏي وڏي تاريخي سچائي بيان ڪري ويندا آهن، جنهن جي اهميت تاريخي عمل وڌيڪ گهرائي سان ثابت ڪندو آهي بلڪل ايئن سائين جي ايم سيد جا اهي لفظ تاريخ جي سڀ کان وڏي سچائي آهن ته ”موجوده حالتن ۾ آفاقي نظرين جو دئور گذري چڪو آهي ۽ اڄ جو انسان پنهنجي رهنمائي لاءِ پاڻ نظريا ٺاهي جوڙي سگھي ٿو“. ٻين لفظن ۾ ايئن چئون ته سرمائيداري جي اوسر کانپوءِ آفاقي نظرين جي ضرورت باقي ناهي رهي ۽ انسان ايڏو باشعور ٿي ويو جو هُو انساني سماج لاءِ آفاقي نظرين کان وڌيڪ بهتر نظريا ڏئي سگھي ٿو انهن لفظن جي تاريخي سچائي ان وقت ثابت ٿي جڏهن سرمائيداري جي اوسر کانپوءِ ٻه وڏا نظريا اسان جي سامهون آيا جيڪي پنهنجي نوعيت ۾ عام مادي حالتن جي پيداوار ۽ آفاقي ڌارا کان مڪمل طور تي ڇڳل هئا سرمائيداري جي اوسر کانپوءِ پهريون نظريو جمهوريت جي شڪل ۾ دنيا جي سامهون آيو جنهن کي لڳ ڀڳ دنيا جي هر ملڪ قبوليو ۽ ان جي ڪنهن به رياست ۾ ظاهري مزاحمت ڪا نه ٿي. ٻيو نظريو، ڪارل مارڪس، ڪميونزم جي فلاسافي جي نالي ۾ پيش ڪيو جيڪو سوشلسٽ تحريڪ جي صورت ۾ سڄي دنيا تي ڇائنجي ويو جن ملڪن ۾ سوشلسٽ انقلاب نه به آيا ٿي، اتي به سوشلسٽ تحريڪون ايتريون مضبوط هيون جو انهن کان حڪمران قوتون هر وقت خائف رهيون انهن نظرين جي ڪاميابي ان ڳالهه جي چٽي ثابتي ڏئي ٿي ته سرمائيداري ۾ آفاقي مذهبي نظريا پنهنجي اهميت وڃائڻ لڳا ۽ خود انسانن جا پنهنجا زندگي لاءِ ٺاهيل نظريا، آفاقي نظرين کان وڌيڪ عالمي مقبوليت حاصل ڪري ويا.
جمهوريت بنيادي طور هڪڙو سياسي نظام هو، جيتوڻيڪ ان جا انساني زندگي تي جامع اثر پون پيا پر ان جو سمورو زور، رياست جي سياسي شڪل جي جوڙجڪ تي هو ان جي ڪري جمهوري ملڪن ۾ آفاقي نظرين جي زور کي ٽوڙڻ لاءِ جمهوريت سان گڏ سيڪيولرازم جي به ضرورت پئي ۽ اهي ٻئي نظريا گڏ گڏ هلي هڪڙو بهترين انساني سماج تشڪيل ڪرڻ جي اهل ٿي سگهيا. ان جي ابتڙ سوشلزم، پنهنجي جوهر ۾ ته اقتصادي نظام هو پر ان جي عمل جو دائرو پوري معاشرتي زندگي تي حاوي هو سوشلسٽ معاشرو سياسي ڍانچي سان گڏ سماجي ڍانچو به کڻي هلي پيو سوشلزم پنهنجي جوهر ۾ سيڪيولر هجڻ جي ڪري پنهنجي تعليمات ۾ مذهب کي بنياد کان ئي رد ڪري ٿو ان ڪري سوشلسٽ معاشري اندر سيڪيولرازم کي الڳ رکڻ جي ڪا خاص ضرورت ڪونه هئي اهوئي سبب آهي جو جمهوري ملڪن ۾ سيڪيولرازم جي اهميت باقي رهي پر سوشلسٽ ملڪن ۾ سيڪيولرازم جي عليحده ضرورت باقي نه رهي.
جيئن ته اسين مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته سرمائيداري جي اوسر ۾ بهترين انساني نظريا آفاقي نظرين جو نعم البدل ٿيندا آهن انڪري جيترو وقت دنيا اندر سوشلسٽ فلاسافي عُروج تي هئي ۽ سوشلسٽ تحريڪون پوري دنيا کي ڌوڏي رهيون هيون، ان وقت تائين مذهبي قوتون، نظرياتي سگھه جي باوجود انتهائي ڪمزور حالت ۾ پنهنجو دفاع ڪري رهيون هيون. ان وقت ٽين دنيا جي سياسي پسمنظر تي نه مذهبي قوتن جي تضاد جو ڪو سوال اُڀريل هو ۽ نه ئي معاشرو مذهبي قوتن جي گھڻي اثر هيٺ هو، ڇو ته هڪ طرف سوشلسٽ تحريڪن جي انقلابي پروپيگنڊا ۽ ٻئي طرف جمهوري قوتن جي سيڪيولر تحريڪ، مذهب کي انتهائي ڪمزور ۽ بي اثر بنائي ڇڏيو هو، پر عالمي سياسي ڇڪتاڻ سبب جڏهن سوشلسٽ تحريڪن کي عالمي منظر تي مات ملي ۽ سوشلسٽ تحريڪون سوويت يونين جي ٽٽڻ کانپوءِ ڪمزور ٿيڻ شروع ٿيون ته ڪو مضبوط سماجي نظريو نه هجڻ جي حالت ۾ ماڻهو ٻيهر ويڳاڻپ جو شڪار ٿيا ان ويڳاڻپ لامحاله انهن کي وسيع نظرياتي خال کي پُر ڪرڻ لاءِ وقتي طرح مذهبي آفاقي نظرين جي سهاري وٺڻ تي مجبور ڪيو.
سوال صرف مذهبي آفاقي نظرين جي ڪردار جو ناهي، ڇو ته مذهب خدا ۽ بندي جي وچ ۾ تعلق جو نالو آهي جيڪڏهن ان تعلق کي ان حد تائين رهڻ ڏنو وڃي ته سماج گھڻن وڏن فسادن کان بچي سگھي ٿو پر موجوده حالتن ۾ مذهبي نظرين جي پوئلڳن جيڪا خطرناڪ صورتحال پيدا ڪئي آهي اُها آهي بنياد پرستي جي اوسر. بنياد پرستي اڄ جي دئور ۾ خطرناڪ رجحان طور سامهون آئي آهي بنياد پرست نه صرف معاشري کي مذهبي قانونن جي تابع هلائڻ گھرن ٿا پر رياست کي به مذهب جي تابع ڪرڻ چاهين ٿا ٻين لفظن ۾ بنياد پرست مذهبي رياستن جي نئين سري سان تشڪيل چاهين ٿا. موجوده بنياد پرست قوتون ان کان به ٻه قدم اڳتي وڌي عالمي بنيادن تي مذهبي بلاڪ جوڙڻ چاهين ٿيون جيڪا صورتحال عالمي امن ۽ پوري انسانيت لاءِ خطرناڪ بڻجي سگھي ٿي.
فطرت ۾ عام طور جيڪي سگهاريون قوتون، ڪمزور ٿينديون آهن، اهي ارتقا ڪرڻ جي اهل نه رهنديون آهن اهو سچ آهي ته آفاقي نظرين جي ڀيٽ ۾ انهن کان وڌيڪ مضبوط نظرين جي ضرورت هئي جيڪي آفاقي مذهبي نظرين جي جاءِ والاري سگھن ۽ تاريخ اهو ثابت ڪيو ته جمهوريت سيڪيولرازم ۽ سوشلزم آفاقي نظرين کي ڪمزور ڪري انهن جي جڳهه والاري پر سوشلسٽ تحريڪن جي ڪمزور ٿيڻ کانپوءِ جڏهن اهو تسلسل ٽٽو ته هڪ دفعو ٻيهر مذهبي قوتن کي اُسرڻ جا موقعا مليا اتي اهو سوال باقي رهي ٿو ته مذهبي قوتون جڏهن مضبوط حيثيت مان ڪمزور حالت ۾ ويون ته فطري طرح انهن کي ٻيهر اُسرڻ جا بنياد نه ملڻ کپن ها.
ڏٺو وڃي ته مذهبي قوتن جي اوسر ٽين دنيا جي انهن ملڪن ۾ ٿي آهي جيڪي گھٽ ترقي يافتا يا پوئتي پيل ملڪ آهن انهن ملڪن ۾ اڃان تائين سرمائيداري نظام مضبوط نه ٿي سگھيو آهي ۽ صنعتي ترقي جي دوڙ ۾ اهي ملڪ ڪافي پوئتي رهيل آهن مضبوط صنعتي ترقي نه هئڻ سبب انهن ملڪن ۾ جاگيرداري پنهنجا اثر اڄ به قائم رکيو ويٺي آهي. جڏهن ته جاگيردار سماج ۾ مذهب جو ڪردار ختم نٿو ٿئي انڪري انهن مذهبي قوتن جو اهڙن پوئتي پيل ملڪن ۾ وري اُڀري اچڻ اتان جي فطري ماحول جي عين مطابق آهي ڇو ته جيستائين جاگيرداري مڪمل فنا نه ٿي ٿئي ان وقت تائين مذهب جو سماجي ڪردار نفي مائل نٿو ٿئي مذهبي ۽ بنياد پرست قوتون دنيا جي انهن پوئتي پيل ملڪن ۾ جمهوري ۽ سوشلسٽ تحريڪن جي اُڀار سبب وقتي طرح دٻجي ته ويون هيون پر سماج ۾ انهن جي فطري عمر پوري ڪو نه ٿي هئي انهن جي فطري عمر ان وقت ئي پوري ٿي سگھي ٿي جڏهن سماج جاگيرداري سماج کي ٽوڙي مڪمل طرح صنعتي ترقي ۽ سرمائيداري ۾ داخل ٿئي انهن ملڪن اندر صنعتي ترقي ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ خود اهي عالمي جمهوري قوتون آهن جيڪي اڄ بنياد پرستي جون سڀ کان وڏيون مخالف نظر اچن ٿيون ڇو ته پاڻ کي عالمي جمهوري قوت سڏرائيندڙ دنيا جا ترقي يافتا سرمائيدار ملڪ انهن پوئتي پيل ملڪن جي صنعتي ترقي رڳو انهن بنيادن تي روڪيو ويٺا آهن ته جيڪڏهن دنيا جا اهي پوئتي پيل ملڪ ترقي يافتا ٿي ويا ته سندن صنعتن ۾ ٺهندڙ مال جو وڪرو انهن پوئتي پيل ملڪن جي منڊين ۾ نه ٿي سگھندو. اسان تسليم ڪريون ٿا ته دنيا اندر ترقي جي سطح ناهموار هوندي آهي ڇو ته ڪا به سماجي تبديلي هڪ ئي وقت پوري دنيا ۾ نه ٿي اچي سگھي اها ترقي ڪجهه علائقن کان شروع ٿيندي آهي ۽ ٻين علائقن تائين ڦهلجي ويندي آهي ان ڪري ترقيءَ جي رفتار دنيا اندر جيستائين بتدريج ڦهلجي تيستائين ڪي ملڪ وڌيڪ ۽ ڪي ملڪ گھٽ ترقي يافتا هوندا آهن پر جيڪڏهن سماجي ترقيءَ جي ان سطح کي مخصوص مفادن جي ڪري گھڻو وقت ناهموار رکبو ته موٽ ۾ نوان رجحان ۽ نوان ٽڪراءَ اُڀرڻ لازمي آهن بنياد پرستي به انهيءَ ناهمواري کي غير ضروري ڊيگھه ڏيڻ جي پيداوار آهي. اهو سچ آهي ته جمهوري تبديلي بنياد پرست قوتن کي ڪمزور ڪري ڇڏيندي آهي ڇو ته جمهوريت سرمائيدار سماج جو سياسي سسٽم تشڪيل ڏئي ٿي. پر رڳو جمهوريت جي پروپيگنڊا ڪرڻ سان يا جمهوريت کي مٿان ئي مٿان ٿاڦڻ سان نه ئي غير صنعتي ملڪ، مڪمل جمهوري قدر اپنائي سگھن ٿا ۽ نه ئي ان طريقي سان بنياد پرست قوتن جو انهن سماجن ۾ مڪمل خاتمو ٿي سگھي ٿو جمهوريت هڪ اهڙو سسٽم آهي جيڪو سرمائيداري جي اوسر کانپوءِ عوام مان هيٺيان کان اُڀرندو آهي. جيڪي تبديليون هيٺيان عوام مان اُڀرنديون آهن اُهي پراڻن فڪرن ۽ سرشتن جا بنياد اکوڙي پوءِ اُڀرنديون آهن جيڪي تبديليون هٿرادو طور مٿان ئي مٿا ٿاڦيون ويندون آهن اهي گهربل نتيجا ڏيڻ ۾ يقيني طور ناڪام ٿينديون آهن مثال طور: يورپ جي سرمائيدار ملڪن ۾ جتي عوامي سگھه وسيلي جمهوري انقلاب آيا اتي اڄ به سيڪيولر قوتون ايتريون مضبوط آهن جو بنياد پرستي اُسري نه سگھي آهي نه ئي يورپ جي ملڪن ۾ سيڪيولرازم کي بنياد پرستن طرفان ڪا چئلينج آهي نه ئي يورپ جي وڏين طاقتن ۾ مذهبي بنيادن تي ڪو عالمي بلاڪ جوڙڻ جون ڪوششون ٿي رهيون آهن ان جي ابتڙ ٽين دنيا جي پوئتي پيل ملڪن ۾ بنياد پرست قوتون نئين سري سان منظم ٿي رهيون آهن ۽ مذهبي بنيادن تي عالمي بلاڪ ٺاهڻ جون ڪوششون به ڪري رهيون آهن ڇو ته انهن ملڪن ۾ عوامي سطح کان جمهوريت جون پاڙون مضبوط نه هجڻ سبب اهڙن ملڪن ۾ جمهوريت پنهنجو ڦهلاءُ مضبوط انداز ۾ نه ڪري سگھي آهي نتيجي طور ٽين دنيا جي پوئتي پيل ملڪن ۾ بظاهر جمهوري حۡڪومتون هوندي به بار بار آمريت اُڀري اچي ٿي دنيا جي عالمي صنعتي ملڪن ۾ ٺهيل مال مثال طور: ايئر ڪنڊيشنر، ريفريجريٽرس، بسون، ڪارون ۽ ٻيون اهڙيون شيون ۽ جديد سامان واپرائڻ سان ٽين دنيا جي ملڪن ۾ ڪنهن حد تائين ”ثقافتي تبديليون“ ته آيون آهن پر رڳو ثقافتي تبديلين سان سماج جو پورو شعور تبديل نٿو ڪري سگھجي سياست ۽ مذهب انساني شعور جا ٻه وڏا جُز آهن انڪري رڳو ثقافتي تبديلين سبب نه ئي سياسي نظام ۽ جمهوريت کي استحڪام ملي سگهي ٿو ۽ نه ئي مذهبي قوتون ثقافتي تبديلي سان سماج مان مڪمل طور رد ٿي سگهن ٿيون.
مذهبي بنياد پرستي جا هي رجحان اڄ جي حالتن ۾ مضبوط ضرور ٿيا آهن پر اهي اڄ جي حالتن کان پهرين به موجود هئا. 1970ع واري ڏهاڪي کان وٺي دنيا اندر مذهبي عالمي بلاڪن جوڙن جون ڪوششون جاري هيون پر سوشلسٽ تحريڪن جي موجودگي ۾ ۽ عالمي سوشلسٽ بلاڪ جي دٻاءَ هيٺ، سوشلزم جي خلاف انهن بنياد پرست ملڪن عالمي جمهوري قوتن سان وقتي طور مفاهمت ڪئي موجوده حالتن ۾ جڏهن سوشلسٽ بلاڪ منظر عام تان هٽي چڪو آهي ان وقت هنن قوتن جو سڌو تضاد عالمي جمهوري قوتن جي خلاف ٿي بيٺو آهي ان تضاد کي عالمي جمهوري قوتون پنهنجي سياسي اختيار ۽ طاقت جي استعمال سان وقتي طرح دٻائي ته سگھن ٿيون پر ان رجحان جو مڪمل خاتمو ان وقت ئي ممڪن آهي جڏهن پوئتي پيل ملڪن ۾ ترقي جي سطح کي ان حد تائين مٿي آندو وڃي جو سياسي طور اهي ملڪ جمهوري قوت بڻجي سگھن جيستائين انهن ملڪن کي مضبوط جمهوري ۽ سيڪيولر رياستن ۾ تبديل نٿو ڪيو وڃي. جيستائين انهن ملڪن ۾ جاگيرداري اثرن کي ختم ڪري مضبوط صنعتي سماج نٿو اڏيو وڃي ان وقت تائين مذهبي ۽ بنياد پرست قوتن جو فطري ۽ سائنسي خاتمو نا ممڪن آهي.
خاص ڪري اهڙا ملڪ جيڪي مذهبي بنيادن تي جُڙيا آهن يا جن کي مذهبي بنيادن تي جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي وڃي اتي بنياد پرستي ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ خطرناڪ آهي اسين ڪشمير ۽ فلسطين جي بحيثيت قوم جي آزادي جا سڀ کان وڏا حامي آهيون پر ڪشمير ۽ فلسطين جي قومپرست تحريڪن کي جيڪڏهن مذهبي بنيادن تي دنيا سان ويڙهائڻ لاءِ استعمال ڪيو وڃي ته اها شيءِ ڪنهن به معنيٰ ۾ قابل قبول ناهي ڇو ته مذهبي بنيادن تي هلندڙ جنگ خود انهن قومن اندر گهرو ويڙهه پيدا ڪري پئي بنياد پرستي جو اهو رجحان صرف ڪشمير ۽ فلسطين جي تحريڪن تائين محدود ناهي پر اهو رجحان دنيا جي اندر عالمي مسلم بلاڪ جي تشڪيل جي حمايت ڪري ٿو، جيڪا صورتحال عالمي سطح تي ته دنيا کي هڪ وڏي جنگ ۾ اُڇلائي سگھي ٿي پر دنيا اندر ٻين مذهبي معاشرن کي مذهبي ٽڪراءَ ۾ آڻي پوري انساني معاشري جي تباهي جو سامان پيدا ڪري سگھي ٿي. هڪ انقلابي جنگ جو ڪڏهن به مخالف نه هوندو آهي پر انقلابي صرف اها جنگ وڙهندو آهي جيڪا نتيجا ڏئي سگھي. جيڪا جنگ انسانذات کي تباهه ڪري اها انقلابي جنگ نه پر جنوني جنگ ڪوٺي ويندي آهي اسين ڪشمير ۽ فلسطين جي موجوده بنياد پرست جنگ جي حمايت انڪري نٿا ڪريون ڇاڪاڻ جو اها انقلابي نتيجا ڏيڻ بدران پوري انسانذات لاءِ مذهبي ويڙهه جا سامان فراهم ڪري رهي آهي سنڌ جي بدقسمتي اها آهي جو اُها هڪ اهڙي وفاق جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل آهي جيڪو مذهبي بنيادن تي ئي جُڙيل آهي ۽ پاڪستان جي بدقسمتي اها آهي جو اهو مذهبي تضادن تي جُڙيو ۽ مذهبي تضاد تي ئي قائم رهي سگهي ٿو. انڪري هن ملڪ جو جياپو ئي مذهبي منافرت ۽ مذهبي ويڙهه تي آهي. پاڪستان مذهبي بنيادن تي قائم ٿيو اهو هڪ الميو آهي پر پاڪستان جيڪو عالمي مسلم بلاڪ جوڙڻ ۾ ڪليدي ڪردار ادا ڪري رهيو آهي اُهو وري ٻيو الميو آهي. دنيا اندر هلندڙ هر قومي تحريڪ جي مذهبي بنيادن تي حمايت ڪرڻ ۽ قومي تحريڪن کي مذهبي ويڙهه ۾ تبديل ڪرڻ ۾ پاڪستان شروع کان بنيادي ڪردار ادا ڪيو آهي اُها تحريڪ ڀلي کڻي بوسنيا جي هجي، چيچنيا جي هجي، ڪشمير جي هجي يا فلسطين جي هجي ان حد تائين جو هي فلپائن جي ننڍي ملڪ مورو ۾ به پنهنجا ماڻهو زبردستي گھيڙي قومي جنگين کي مذهبي جنگين ۾ تبديل ڪرڻ ۾ رُڌل آهن ۽ اهو بنياد پرستي جو خطرناڪ رجحان ڪنهن به معنيٰ ۾ عالمي امن لاءِ سٺو اهڃاڻ ڪونهي. انڪري عالمي جمهوري قوتون، جيڪا بنياد پرستي جي مخالفت ڪن ٿيون، اسين ان جي حمايت ان بنياد تي ڪريون ٿا ته اها جنگ اسان جي جنگ آهي ڇو ته سنڌ ۾ بنياد پرستي جنهن طريقي سان پنهنجا پليد پنجا کوڙيا آهن، اهو خود اسان جي سياست جو هڪ وڏو الميو آهي.
سوويت يونين جي ٽٽڻ کانپوءِ سنڌ جي اندر سوشلسٽ تحريڪ جي ڪمزور ٿيڻ سان، انقلابي تحريڪن کي ڌڪ رسيو. هزارين نظرياتي اختلافن جي باوجود ان مادي سچائي کي قبول ڪرڻو پوندو ته بنياد پرستي جي ڀيٽ ۾ پاڪستان جي سوشلسٽ تحريڪ قومپرست انقلابي قوتن لاءِ گھٽ خطرناڪ هئي خود سوويت يونين جي ٽٽڻ سان قومپرست تحريڪن کي به ڌڪ رسيو ڇاڪاڻ ته عالمي سامراج جي خلاف سوشلسٽ بلاڪ، عالمي سطح تي انقلابي قوتن جو اتحادي رهيو نتيجي طور سنڌ جي سياست تي ان جا گهرا اثر پيا سڀ کان وڏو اهو اثر پيو ته سوشلسٽ بلاڪ جي ٽٽڻ کانپوءِ سوشلسٽ تحريڪ، سياست جون گھٽيون خالي ڪري هڪدم غائب ٿي وئي ٻيو قومپرست تحريڪون ايتريون مضبوط نه هيون جو اُن خال کي پُورو ڪري سگھن پيون ان پيدا ٿيندڙ خال جو فائدو وٺندي مذهبي قوتون رياست جي حمايت سان نوجوانن ۾ گھڙي آيون ۽ جنهن طريقي سان مذهبي قوتن سياست اندر يلغار شروع ڪئي ان کي قومپرست قوتون مڪمل طرح روڪڻ ۾ ناڪام ويون نتيجي طور رياست جي پالتو مذهبي تحريڪن ان سڄي صورتحال جو فائدو وٺي نوجوانن کي جهاد جي آڙ ۾ هٿياربند ڪرڻ شروع ڪيو سڀ کان خطرناڪ ڳالهه اها هئي ته انهن مذهبي تنظيمن ۾ به سياسي اختلاف ۽ فرقيواراڻا تضاد موجود هجڻ جي ڪري ان ڳالهه جو هر وقت خطرو رهي پيو ته اهي هٿياربند تنظيمون پاڻ ۾ نوجوانن کي ويڙهائي گهرو ويڙهه ڪرائي سگھن ٿيون ۽ رياست ان گهرو ويڙهه ڪرائڻ جي سڀ کان وڏي حامي نظر اچي رهي آهي ڇاڪاڻ ته انهي ئي طريقي سان سنڌ جي نوجوانن کي مذهبي جهيڙي ۾ اُلجهائي قومپرست تحريڪ کي سبوتاز ڪري سگھجي پيو پر عالمي جمهوري قوتن جي بروقت مداخلت نه صرف سنڌ کي هڪ خطرناڪ گهرو ويڙهه کان بچايو پر قومپرست تحريڪ کي پنهنجي سگھه وڌائڻ جا موقعا به ملي ويا ان سڄي صورتحال جي پيش نظر بنياد پرستي جي خلاف هلندڙ ڪا به تحريڪ سنڌ جي قومي انقلاب لاءِ فائديمند ٿي سگهي ٿي.
بنياد پرستي جي مخالفت جو مقصد ڪنهن به معنيٰ ۾ مذهب جي مخالفت ناهي ڇو ته دنيا جو ڪو به انقلابي مذهب ۽ مذهبي آزاديءَ مخالف نه رهيو آهي خود سوويت يونين ۽ سوشلسٽ ملڪن اندر ماڻهن کي مذهبي طريقن سان پنهنجي عبادت ڪرڻ ۽ عبادتگاهن ۾ وڃڻ جي مڪمل آزادي هئي معاشرو شادي ۽ فوتگيءَ جون رسمون مذهبي طريقن سان ادا ڪرڻ ۾ مڪمل آزاد هو اسان بار بار چئي آيا آهيون ته مذهب بندي ۽ خدا جي وچ ۾ تعلق آهي جيستائين اهو تعلق بندي ۽ خدا جي وچ ۾ رهي ٿو تيستائين ان سان ڪو به جهيڙو ناهي پر جهيڙو ان وقت شروع ٿئي ٿو جڏهن ان تعلق کان ٻاهر نڪري مذهبي قوتون پنهنجي مفادن جي حاصلات لاءِ سياست ۽ معاشري تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿيون جڏهن به مذهبي قوتن کي سگھاري ٿيڻ ۽ اڀرڻ جي وٿي ملندي ته اها لازمي طرح رياست ۽ معاشري تي مذهب کي حاوي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي ۽ اهوئي رجحان مذهبي رياستن کي جنم ڏيڻ جو ذميوار آهي انهيءَ رجحان تحت، موجودهه رياستن کي مذهبي رياستن ۾ تبديل ڪرڻ ۽ مذهبي تحريڪ وسيلي نيون مذهبي رياستون قائم ڪرڻ جو رجحان بنياد پرستي جو بنيادي موقف بڻجي اڀريو جنهن ڪري هڪ طرف ڪشمير ۽ فلسطين ۾ بنياد پرست قوتون مذهبي رياستون قائم ڪرڻ لاءِ سرگرم آهن ته ٻئي طرف ايران جيڪو بنيادي طرح جمهوري انقلاب جي پيداوار هو اهو بنياد پرستي کي ايران اندر مضبوط ڪري رهيو آهي بنياد پرست قوتن جي آڏو، افغانستان هڪ اهڙو مثال هو جيڪو انهن کي پنهنجي ڪاميابي جو يقين ڏياري پيو انهن جي سرگرمين کي افغانستان جي مذهبي رياست اُتساهه ڏيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو اهو سچ آهي ته عالمي جمهوري قوتن جي بروقت مداخلت، بنياد پرست قوتن جي انهيءَ اڏي کي ختم ڪري ڪنهن حد تائين اُن جي سگهه کي ڌڪ هنيو آهي پر اڃان به ان شيءِ جي ضرورت باقي رهي ٿي ته بنياد پرستي جي ان وڌندڙ رجحان کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ مضبوط تبديليون ضروري آهن رڳو جمهويت ۽ سيڪيولرازم جي پروپيگنڊا ڪرڻ سان ۽ نمائشي طور جمهوريت کي ٿاڦڻ سان بنياد پرستي جو اهو رجحان شڪست کائي نٿو سگھي، جيستائين دنيا اندر حقيقي معنيٰ ۾ جمهوري ۽ سيڪيولر حڪومتون قائم نٿيون ٿين.
اڄڪلهه مذهبن جا وڏا وڏا عالم خود اهي فتوائون ڏئي رهيا آهن ته دهشتگرد جو ڪو به مذهب نٿو ٿئي عالمي راءِ عاما جي دٻاءَ ۾ پاڪستان حڪومت کي بظاهر اهڙو ئي موقف اختيار ڪرڻو پيو آهي جڏهن ته عملي طور اڄ به پاڪستان جي حڪمران قوتن بنياد پرست قوتن جي حمايت تان هٿ ناهي کنيو عالمي مذهبي قوتن جي اها فتويٰ اڄ جي مخصوص حالتن جي ضرورتن تحت آئي آهي جڏهن ته انقلابي قوتن جو شروع کان ئي اهو موقف رهيو آهي ته دهشتگردي جي ڪنهن به معنيٰ ۾ حمايت نٿي ڪري سگھجي ڀلي کڻي اُها مذهب رنگ يا نسل يا اهڙي ڪنهن به نعري تحت ڪئي وڃي ان مان اهو نه سمجهڻ گھرجي ته اسين عالمي مذهبي قوتن جي حمايت ٿا ڪريون بلڪه عالمي مذهبي قوتن ان فتويٰ تحت انقلابي قوتن جي موقف جي حمايت ڪئي آهي.
موجوده حالتن ۾ بنياد پرستي کي منهن ڏيڻ لاءِ خود دنيا جي ترقي يافته ملڪن ۾ تصوف تي تحقيقي مرڪز جُڙي رهيا آهن ۽ ترقي يافته ملڪن جا بهترين دماغ صوفي ازم تي تحقيق ڪري ان کي جديد انداز ۾ پيش ڪرڻ جون ڪوششون ڪري رهيا آهن سنڌ لاءِ اها سڀ کان وڏي فخر جي ڳالهه آهي ته سنڌ جي قومي صوفي بزرگ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي تعليمات کي انهن تحقيقي ادارن ۾ بنيادي پيٽرن جي حيثيت ڏني وئي آهي اسان جو ان تي ڪو به بحث ناهي ته دنيا جا اهي تحقيقي ادارا، بنياد پرستي جي خلاف صوفي تعليمات کي تسليم ڪن ٿا ۽ اُن تعليمات کي بنياد پرستي خلاف ويڙهه ۾ ڪارگر سمجھن ٿا يا نه ٿا سمجھن پر سنڌ اندر انهن صوفي بزرگن جي تعليمات جي ان وقت تائين خاص اهميت رهندي جيستائين سنڌ اندر قومي آزادي جو انقلاب مڪمل نٿو ٿئي ڇو ته قومي آزادي جو انقلاب ئي سنڌ جي قومي تشڪيل کي مڪمل ڪري سگھي ٿو ۽ سنڌ جي قومي تشڪيل مڪمل ٿيڻ تائين سنڌ جي صوفي بزرگن جي تعليمات (۽ مذهبي ڀائيچاري) جي اهميت باقي رهي ٿي.