سورٺ راءِ ڏياچ: مقدر جو ڊرامون
الميھ ڊرامي جو ھيرو ھميشھ ڪو عظيم انسان ھوندو آھي، جيئن ڪو سٺو ۽ نيڪ طاقتور بادشاھھ، ڪو وڏو بھادر سپھھ سالار، ڪو غير معمولي انسان جنھن ۾ وڏا ڳڻ ھوندا آھن ۽ ھر لحاظ کان ھو عام ماڻھن کان مٿانھون ھوندو آھي پر انھن ڳڻن ۽ چڱائن ھوندي بھ ھن جو ڏاڍو المناڪ زوال ۽ انجام ٿيندو آھي. الميھ ڊرامي جي ھيرو لاءِ چوندا آھن تھ ھن جو زوال خارجي قوتن جي ڪري نھ پر ھن جي پنھنجي اندر جي قوتن ۽ پنھنجي ڪنھن غلطيءَ جي ڪري ٿيندو آھي. ھو ڪا غلطي ڪندو آھي جيڪا اخلاقي غلطي نھ ھوندي آھي پر اھڙي غلطي ھوندي آھي جو ھو حالتن جي صحيح اندازو لڳائي نھ سگھندو آھي، يا جيڪي فيصلا ڪندو آھي انھن جي نتيجن جي صحيح ڪٿ ڪري نھ سگھندو آھي. ڏياچ بھ ڪنھن عظيم الميھ ڊرامي جي ھيرو جھڙو آھي. ھن ۾ الميھ ڊرامي جي ھيرو وارا سڀ ڳڻ آھن. ھو ايڏو تھ بھادر آھي جو انيراءِ کيس شڪست ڏيئي نھ سگھيو، ايڏو تھ سخي آھي جو ھو پنھنجو سر بھ دان ۾ ڏيئي ٿو ڇڏي، وعدي جو ايڏو پڪو جو سر جو سانگو لاھي بھ پنھنجو وعدو پورو ٿو ڪري. ھو بھ الميھ ڊرامي جي ھيرو وانگر صورتحال جي ڪٿ ڪري نٿو سگھي. ٻيجل کي وچن ڏيڻ کان اڳ اندازو لڳائي نٿو سگھي تھ ٻيجل کيس سندس وچن ۾ وڪوڙي سگھي ٿو ۽ اھڙيءَ طرح ھو پاڻ ئي پنھنجي موت جو سبب ٿو بڻجي.
سترھين صديءَ جي اوائل جي ھڪڙي الميھ نگار Cyral Tourneur الميھ ڊرامي جي باري ۾ چيو آھي تھ الميھ ڊرامون تڏھن اعليٰ بڻبو آھي، جڏھن ڪنھن خراب ماڻھوءَ جو رت وھندو آھي. ھن جي خيال ۾ الميھ ھيرو اھو آھي جيڪو ڪا برائي ڪري ۽ جنھن جي نتيجي ۾ کيس ڀوڳڻو پوي ۽ سور سھڻا پون ۽ نيٺ سندس زوال ٿئي. اھڙيءَ طرح قدرت ھن کي ھن جي خراب عملن جو نتيجو ڏيئي انصاف ڪندي آھي. Cyral جي ڳالھھ صحيح نھ آھي ڇاڪاڻ جو جڏھن ڪو ماڻھو خراب آھي ۽ قدرت کيس سندس اعمالن جي سزا ڏيئي انصاف ٿي ڪري تھ قدرت جي اھڙي انصاف سان ان خراب ماڻھوءَ کي ڀوڳيندو ڏسي ماڻھن کي ڏک جي بدران خوشي ٿيندي. ڏک تڏھن ٿيندو جڏھن قدرت ڪنھن چڱي ماڻھو کي ھن جي نيڪ نيتيءَ سان ڪيل ڪنھن غلطيءَ جي ڪري کيس سزا ٿي ڏئي ۽ کيس سور سھڻا ٿا پون. ان جو مثال يونان جي مشھور الميھ ڊراما نويس Sophocles جو ڊرامون Oedipus rex جو ھيرو اوڊيپس آھي. ھو ڪنھن بھ لحاظ کان خراب ماڻھو نھ آھي. ھن ۾ عظيم انسان وارا سڀئي ڳڻ آھن. ھن کان بنھھ بيخياليءَ ۽ اڻ ڄاڻائي ۾ اھڙو گناھھ ٿو ٿئي، جنھن جي تصور سان ئي لونءَ ڪانڊارجي ٿي وڃي. ھن ھڪري بادشاھھ کي قتل ڪيو ۽ بادشاھھ جي راڻيءَ سان شادي ڪئي. ھن کي خبر ئي ڪانھ ھئي تھ جنھن بادشاھھ کي ھو قتل پيو ڪري اھو ھن جو پنھنجو پيءُ آھي ۽ جنھن راڻيءَ سان شادي پيو ڪري سا سندس پنھنجي ماءُ آھي. اھڙيءَ طرح ھن ”ان ڪک، ۾ ٻج پوکيو جنھن مان ھو پاڻ ڦٽو ھو“. اھو بيشڪ عظيم گناھھ آھي پر اھو گناھھ ھن ڄاڻي واڻي تھ ڪونھ ڪيو ھو جو ان گناھھ جي کيس سزا ملي. اھو گناھھ ھن کان ديوتائن ڪرايو ھو ۽ ان جا گنھگار ديوتا ھئا.
سترھين صديءَ جي ھڪڙي الميھ ڊراما نگار Anouith پنھنجي ڊرامي Antigony ۾ ڊرامي جي ڪورس جي واتان الميھ ڊرامي بابت چورايو آھي تھ ”الميھ ڊرامي ۾ گھڻي ڀاڱي مايوسي ھوندي آھي ۽ ڊرامي جو ھر واقعو اڻ ٽر ھوندو آھي. ھر ڳالھھ واضح ھوندي آھي ۽ ان ڳالھھ جو ذري جيترو بھ امڪان ڪونھ ھوندو آھي تھ اھو واقعو ٽري ويندو ۽ ڊرامو ڏسڻ وارو اميد جي فريب ۾ نھ ايندو آھي.“ سورٺ راءِ ڏياچ ڪھاڻيءَ ۾ بھ ڪا ڳالھھ لڪل ۽ اڻ چٽي ڪانھي. ڏياچ جي انجام جي اسان سڀني کي خبر آھي پر پوءِ بھ اسين اميد جي دوکي ۾ اچي ٿا وڃون ۽ اميد ٿا ڪيون تھ ٻيجل جي ڄمڻ وقت نجوميءَ جيڪا اڳڪٿي ڪئي ھئي تھ ٻيجل وڏو ٿي ڏياچ جو ڪنڌ ڪپيندو اھا اڳڪٿي شايد غلط ثابت ٿئي ۽ ڏياچ بچي وڃي. نجوميءَ مقدر جو فيصلو ٻڌائي ڇڏيو. پر ڪھاڻيءَ جو ھڪڙو ڪردار، ٻيجل جي ماءُ، مقدر جي ان فيصلي کي مڃڻ کان انڪار ٿو ڪري، تقدير جي لکئي کي ٽارڻ لاءِ تدبير ٿي ڪري پر ھوءَ جيڪا بھ تدبير ٿي ڪري اھا تقدير جي لکئي کي پورو ڪرڻ ۾ مددگار ٿي ثابت ٿئي. ٻيجل جيئن ئي پئدا ٿيو تھ سندس ماءُ کيس درياه ۾ اڇلائي ڇڏيو ۽ سمجھيائين تھ سندس ٻار جي مرڻ سان تقدير جو لکيو پورو نھ ٿيندو پر تقدير جي لکئي کي پورو ٿيڻو ھو ان ڪري ٻار بچي ٿو وڃي.
Anouith، جنھن جو مان مٿي حوالو ڏيئي آيو آھيان، الميھ ڊرامي جي ھيرو ۽ ولئن جي باري ۾ رايو ڏيندي چيو آھي تھ الميھ ڊرامي جي ڪردارن ۾ ھڪ ٻئي لاءِ ڀائپيءَ وارا جذبا ھوندا آھن. ڊرامي ۾ جيڪو قتل ڪندو آھي اھو ايترو ئي معصوم ھوندو آھي جيترو قتل ٿيڻ وارو. ھن ڊرامي جي ڪھاڻيءَ ۾ بھ جيتوڻيڪ ٻيجل ڏياچ جو سر ٿو وڍي پر تنھن ھوندي بھ ھو ڏياچ جھڙو ئي بي ڏوھي آھي. اصل قاتل انيراءِ آھي. پر ان ھوندي بھ ٻيجل ڏياچ جي قتل جي ڏوھھ کان آجو ٿي نٿو سگھي. ھن قتل ڪيو آھي ۽ انصاف جي اھا ئي تقاضا آھي تھ ان جي ھن کي سزا ملڻ گھرجي جيڪا ھن کي ملي ٿي ۽ ڪھاڻيءَ جي آخر ۾ ھو باھھ ۾ ٽپو ڏيئي پاڻ ٿو ساڙي. ھن جي زال بھ ھن جي ان ڏوھھ ۾ ھن سان شامل آھي. ھن کي بھ سزا ٿي ملي ۽ ھوءَ بھ باھھ ۾ ٽپو ڏيئي پاڻ ٿي ساڙي ۽ اھڙي طرح ڏياچ جي سر وڍڻ جي ڪري ھنن ٻنھي ڪردارن لاءِ پڙھندڙ جي دل ۾ جيڪا ڪاوڙ پئدا ٿي ھئي اھا ختم ٿي ٿي وڃي.
ھن ڪھاڻيءَ جي انجام جي باري ۾ آخر تائين غير يقينيءَ واري حالت ٿي رھي. شروع کان وٺي آخر تائين پڙھندڙ کي اھا ھورا کورا ٿي رھي تھ الائجي نجوميءَ جي اڳڪٿي پوري ٿيندي يا نھ ٿيندي. ڊرامي جا ڪردار ان ڄاڻائي ۾ ٿا رھن پر پڙھندڙ ھر صورتحال کان باخبر ٿو رھي. انيراءِ کي خبر ڪانھي تھ سورٺ، جنھن کي ھو رتڻي جي ڌيءَ سمجھي ساڻس شادي ڪرڻ ٿو گھري سا ھن جي پنھنجي ڌيءَ آھي، پر پڙھڻ واري کي خبر آھي. پڙھندڙ جو انديشو تڏھن ختم ٿو ٿئي جڏھن ڏياچ سورٺ سان شادي ٿو ڪري ۽ پيءُ جي ڌيءُ سان شادي ڪرڻ وارو واقعو ٽري ٿو وڃي.
ڏياچ جي ڀيڻ کي خبر نھ آھي تھ ھن جو پٽ، جنھن کي ھن درياھھ ۾ ڦٽو ڪرايو ھو، سو بچي ويو آھي ۽ وڏو موسيقار آھي ۽ نجوميءَ جي اڳڪٿي پوري ڪرڻ آيو آھي.
ڏياچ کي خبر ڪانھي تھ جنھن چارڻ جي چنگ ھن جو چت چريو ڪيو آھي ۽ جيڪو ھن کان ھن جي سر جو دان ٿو گھري اھو ھن جو پنھنجو ڀاڻيجو آھي ۽ ٻيجل کي بھ خبر ڪانھي تھ جنھن ڏاتار جو ھو ڪنڌ ڪپڻ آيو آھي اھو ھن جو پنھنجو مامو آھي جڏھن تھ پڙھڻ وارن کي سڀ خبر آھي.
مون جڏھن سوفو ڪليس جو اوڊيپس ڊرامو پڙھيو ھو تھ ان ڊرامي ۽ سورٺ راءِ ڏياچ لوڪ ڪھاڻيءَ جي واقعن ۾ ھڪ جھڙائي ڏسي ڏاڍي حيرت ٿي ھيم. اوڊيپس ڊرامي ۾ Appolo ديوتا اڳڪٿي ٿو ڪري تھ Thebes جي بادشاھھ Laios جو پٽ پنھنجي پيءُ کي قتل ڪندو. لوڪ ڪھاڻيءَ ۾ بھ نجومي اڳڪٿي ٿو ڪري تھ ٻيجل پنھنجي مامي ڏياچ جو سر وڍيندو.
* ٿيبز جي بادساھھ کي پٽ ڄاؤ تھ ھن ٻار جا پير چيرايا ۽ ھڪڙي چارڻ کي ڏنائين تھ کيس جبل ۾ ڪنھن اھڙي ھنڌ اڇلي اچ جتي جابلو جانور کيس کائي ڇڏن، ٻيجل ڄائو تھ ماڻس کيس نوڪرن کي ڏنو تھ ھن کي درياھھ ۾ لوڙھي اچو.
* اوڊيپس ڄائو تھ اڃا سندس نالو نھ رکيو ويو ھو ۽ جيئن تھ ھن جا پير چيريل ھئا ان ڪري ھن تي اوڊيپس يعني چيريل پيرن وارو، نالو رکيو ويو. ٻيجل تي بھ اڃا نالو نھ رکيو ويو ھو جو کيس درياھھ ۾ اڇلايو ويو، ھو پاڻيءَ مان مليو ھو ان ڪري چارڻ جنھن ھن کي پاليو کيس ٻيجل سڏڻ لڳو.
* ٻنھي کي ننڍي لاءِ مارڻ جو حڪم ڏنو ويو ھو پر ٻنھي تي نوڪرن کي رحم آيو ۽ ٻئي بچي ويا.
* ٻنھي کي چارڻن پاليو جن کي پنھنجو اولاد نھ ھو.
* ٻنھي جي مائن کي پڪ ھئي تھ جيئن تھ ھنن جا ٻار مري ويا آھن ان ڪري ھاڻي اڳڪٿي پوري ٿي نھ سگھندي. اوڊيپس جي ماءُ locaste اپولو جي اڳڪٿيءَ تي ٺٺولي ڪندي چئي ٿي:
”۽ اھڙي طرح اپولو پٽ ھٿان پيءُ کي مارائي نھ سگھيو اھا اليئوس بادشاھھ جي قسمت ھئي تھ ھو پنھنجي پٽ ھٿان نھ مري جنھن جو کيس ڊپ ھو
اڳڪٿيون ڪرڻ وارن ۽ سندن اڳڪٿين جي حيثيت اجھا اھا آھي.“
ھن جي ان ڳالھھ تي اپولو ديوتا مرڪيو ٿي جو ھن کي خبر ھئي تھ ٻار مئو نھ آھي ۽ ھو وڏو ٿي پنھنجي پيءُ کي قتل ڪندو.
Arthur Millers چيو آھي تھ الميھ ڊرامي جو ھيرو اسان کان گھڻو ڪجھھ گھرندو آھي ۽ الميھ ڊرامو ڏسڻ کان پوءِ مايوسيءَ جي بدران اسان کي عجيب طرح جي فتحيابيءَ جو احساس ٿيندو آھي تھ اسان انساني عظمت جو ھڪ نئون رخ ڏٺو.
آرٿرملر جو اھو رايو شايدجوليئس سيزر، مئڪبيٿ، ھيمليٽ جھڙن الميھ ھيروز سان نھ ٺھڪندو ھجي پر ڏياچ جھڙي الميھ ڪردار سان پوريءَ طرح ٺھڪي ٿو اچي. ھو پنھنجن آدرشن مطابق زندھھ رھيو ۽ ھن جي ڪھاڻي پڙھي اسان کي واقعي محسوس ٿو ٿئي تھ اسان انسان جي عظمت ڏٺي.