ڪوه نھ جھارئين جکرو
ٽاٽونڪين پلاڻ، سدا ھڻن کرکرا
لاکي لوڙائڻ جا، اھڙائي اھڃاڻ،
ڏيئي تنگڻ تاڻ، ڪوڪ ڪاريندا ڪاڇڙي.
لاکي جي گھوڙي کي بھ ڄڻ تھ ڪردار آھي. ھو لکيءَ تي لانگ ورائي سواري ٿوڪري ۽ ڌاڙا ٿو ھڻي. لاکي جا دشمن جن جي دلين تي ھن جي دھشت ويٺل آھي سي لاکي سان گڏ لکيءَجي موت تي سرھا ٿا ٿين:
لاکو لکيءَ تي چڙھي، لکي لاکي ھيٺ،
--
لکي ۽ لاکو، ٻئي مڻا، ٻاجھھ ٿي.
لاکو غريب پر ور ننگلپال آھي. ھن سونھارين جي ننگ جي حفاظت لاءِ سندرو ٻڌو آھي:
لاکو لکيءَ تي چڙھي، لکي لاکي ھيٺ،
سونھاريون سر ڪيو، ڀِيڙي ٻڌي بيٺ،
ڪندو ڏھر ڏيٺِ، صباح ساڻ سب ڪنھن.
سندس ڏھڪاءُ اھڙو جو وڏا وڏا راجا جن وٽ پنھنجي فوج آھي ۽ ڪوٽن ۾ محفوظ ويٺا آھن اھي بھ لاکي جي ڊپ کان ڪوٽن ۾ ٿا ڪنبن:
لاکا لک سڄڻ، ڦلاڻيءَ ڦير ٻيو،
جنھن پر راڻا راڄيا، ڪوٽن منجھھ ڪنبن،
جنھين جاڙيجن، ستي سنچو نھ لھي.
لاکو بھ روايتي ڌاڙيلن وانگر مھم سنديءَ جي ڪري ڌاڙيل نٿو ٿئي پر جاڙيجا ۽ ريٻاري ھن جي ماڻھن کي مارن ٿا ۽ ھو قبائلي روايت موجب انھن جو پلئھ وٺڻ لاءِ ڌاڙا ٿو ھڻي. لاکو جاڙيجن، سمن ۽ ريٻارن تي حملا ٿو ڪري ۽ چوڌاري دانھن ٿي پئي تھ:
جاڳو جاڙيجا! سما! سک م سمھو،
پسو، آن پاريا، لاکو ٿو لوڙيون ڪري.
--
ڀچيان ڀلي پير، وڌو راءَ رڪاب ۾
ڪڇ رھندو ڪير، لاکو لوڙائن سين.
--
پر شاھھ ڪٿي بھ ھن کي ماڻھو ماريندي نھ ڏيکاريو آھي. ريٻارڻ جيڪا راءِ گنھگار جي سريت آھي، اھا راءِ گنگھار کي لاکي جي دانھن ٿي ڏي تھ اھا بھ سندن ماڻھن کي مارڻ جي دانھن نٿي ڏي، پر سندن مال ڪاھي وڄڻ جي دانھن ٿي ڏي:
رڙي ريٻارڻ روءِ، واڙي پايو وڇڙا،
کرا ويڻ گنھگار کي، چينچل اتي چوءِ
واڙي وڄ ُ نھ ڪوءِ، لاکو لوڙائن سين
--
رڙي ريٻارن روءِ، اڀي ڊنگر ڍار،
وڃن اڄ وڳ ھيئو، سئم جي سوار
ڪاڇي ٻنين پار، ڌاڪو ھن جو ديسين.
--
لاکي جي ڪردار جو ھڪڙو رومانوي عنصر اھوبھ آھي تھ جيئن سنڌ جي رومانوي حاڪم، ڄام تماچي، نوري مھاڻيءَ سان عشق ڪري ھن کي پنھنجي پٽ راڻي بڻايو ۽ ڍنڍ سندس پيءُ ڪينجھر کي انعام ۾ ڏني ۽ پوءِ اھا ڍنڍ ھن جي نالي پٺيان ڪينجھر ڍنڍ سڏجڻ ۾ آئي، ايئن لاکو اوڏاڻ سان پيار ڪري ھن کي پنھنجي پٽ راڻي تو بڻائي. ھن جي پيءُ بيلي جي نالي تي تلاءَ ٿو کوٽائي، جيڪي بيلي جي نالي تي سڏجڻ ۾ ٿا اچن ۽ جيئن نوريءَ ڏن ڇڏائڻ جي ڳالھھ ٿي ڪري تھ:
تون تماچي تڙ ڌڻي، آئون گندري غريب،
توسين ڄام قريب، ڪي ڏن ڇڏائي ڏيج مون.
ايئن اوڏڻ پنھنجن اوڏن جي بکن جي پارت ٿي ڪري:
لاکا! لڄ سندياءِ، اوڏ اگلي آھيان
پکا سي پرتاءِ، جي اجھي تنھنجي اڏيا.
--
لاکي لڄ کڻين، اسان اوڏيئن جي،
ڪندو ڪانھ ٻي، اڳ وسوڙي آھيان.
اوڏن بابت بيت پڙھندي اھڙيءَ مھل مونجھارو ٿوپئدا ٿئي جڏھن شاھھ چئي ٿو تھ:
اوڏيو جو اوڏن، سو ڍنگر ڍلو م ٽئي،
جنھن پر ويھي ڪن، ليکو لاکي ڄام سين.
پر پوءِ اھو سااڳيو لاکو جيڪو اوڏن جو نگھبان ۽ ننگ پال آھي ھنن جي مٿان ٿو اچي ڪڙڪي:
اڏيندي اوڏن، لڏڻ جي ڪانھ ڪئي،
لاکو مٿان تن، اوچتو ٿي آئيو.
لاکي جي اوڏن مٿان اچڻ ۽ سندس غارتگريءَ جي ڪري اوڏن جي وسنديءَ جو ھاڻي ھي عالم آھي جو:
اڏي اڏي اوڏ، ڇڏي ويا ڀيڻون،
ٽڪاڻا ۽ ٽول، پيا آھن پٽ ۾.
پر پوءِ خبر ٿي پوي تھ لاکي جي غارتگري اصل ۾ موت جي غارتگريءَ آھي ۽ ھن بيت ۾ لاکو موت جي علامت آھي. اھو منظر موت جي غارتگريءَ جو منظر آھي. شاھھ سر جي پڄاڻيءَ ۾ فنا جي تصوير سان ڪئي آھي:
ڪڏھن مڙه مقام ۾، ڪڏھن ڳاڙھو گھوٽ،
سندو واريءَ ڪوٽ، اڏيو اڏبو ڪيترو.
۽ سر جي آخري وائي تھ آھي ئي موت جي باري ۾.
ڏھر جي ھن داستان ۾ شاھھ مالوند سنگھارن جي جيئڻ جي چراگاھي انداز کي رومانوي ڪري پيش ڪيو آھي. ادب ۾ چراگاھي دور ۽ فطرت ڏانھن موٽڻ جو رويو پراڻو آھي. مشھور انگريزي شاعر ورڊز ورٿ قدرتي نظارن ۽ ڳوٺاڻن جي سادي فطري زندگيءَ کي پنھنجي شاعريءَ جو موضوع بڻايو. ھن جي فطرت پرستيءَ کي چوندا ئي فطرت جو تصوف آھن. ولئم بليڪ مالوندن کي فطري معصوميت جي علامت سمجھيو. مشھور فرانسيسي فلاسافر روسيو وڏو فطرت پرست ھو. ھن فطرت پرستيءَ کي پنھنجي ڪتاب (I762) Emile ۾ باقاعده مسلڪ جي شڪل ڏني. ھن جو مشھور قول آھي تھ ”جيڪا بھ شيءِ خالق وٽان اچي ٿي اھا اعليٰ ھجي ٿي پر ماڻھن جي ھٿن ۾ خراب ٿي وڃي ٿي“. جڏھن تھ ڳالھھ روسيو جي سوچ جي ابتڙ آھي. ماڻھوءَ پنھنجن پورھيت ۽ سون سريڪن ھٿن سان دنيا کي گھڙيو، ڇليو ۽ رھڻ لائق بڻايو آھي. ماڻھوءَ جي ھڪڙي تشريح اھا بھ ڪئي ويندي آھي تھ ماڻھو Manipulator آھي يعني تھ ماڻھو شين کي انھن جي اصلي حالت مان بدلائي نئين حالت ۾ آڻي ٿو ۽ انھن کي نيون شڪليون ڏي ٿو. انسان جي ساري تھذيب ھن جي شين کي بدلائقن ۽ نيون شڪليون ڏيڻ واري ان وصف مان جنم ورتو آھي. اقبال خدا کي چيو ھو تھ:
تؤ شب آفريدي، من چراغ آفريدم
پر روسيو ان ساري تھذيب کي رد ٿو ڪري ۽ انسان کي فطرت جي ھنج ۾ وٺي وڃڻ ٿو گھري. روسيو جڏھن پنھنجو ڪتاب Discourse on the origin of inequality پنھنجي ھمعصر فلاسافر Voltaire کي موڪليو تھ ان ڪتاب ۾ روسيو جا تھذيب، علميت ۽ سائنس جي خلاف دليل ۽ ان باري ۾ دليل تھ ماڻھوءَ کي فطرت ڏانھن موٽي ان حالت ۾ زندگيءَ گذارڻ گھرجي جنھن حالت ۾ ٻيا جاندار ۽ اڻ سڌريل انسان ٿا رھن پڙھي ھن روسيو ڏانھن لکيو تھ:
”سائين اوھان جو انساني نسل جي خلاف لکيل ڪتاب مليو، وڏي مھرباني. اوھان جھڙو ذھين ماڻھو ٻيو ڪونھ ھوندو جيڪو اسان کي جانور بڻائڻ ٿو چاھي. اوھان جو ڪتاب پڙھي دل ٿي چوي تھ چئن ڄنگھن تي ھلڻ شروع ڪيان پر افسوس جو چئن ڄنگھن تي ھلڻ جي عادت کي ڇڏي مون کي سٺ سال ٿي ويا آھن. مون کي افسوس سان چوڻو ٿو پوي تھ بدقسمتيءَ سان مون لاءِ ھاڻي اھو محال آھي تھ مان اھا ڇڏيل عادت وري اختيار ڪيان.“
ھن روسيو کي اھو بھ چيو تھ فطريءَ طرح انسان شڪار جو جانور آھي ۽ مھذب سوسائٽي معنيٰ ان جانور کي زنجير وجھڻ. ماڻھوءَ مان حيوانيت کي گھٽائڻ ۽ سماجي جوڙجڪ ۽ قانون سان ھن جي ترقيءَ جو امڪان پئدا ڪرڻ، ھن جي ذھني اوسر ڪرڻ تھ جيئن ھو ذھني اوسر جا مزا حاصل ڪري سگھي.
والٽيئر جا دليل پنھنجيءَ جاءِ تي پر سوسائٽيءَ جيڪا انسان دشمنيءَ واري شڪل اختيار ڪئي آھي ۽ ماڻھوءَ ترقي ۽ تھذيب جا جيڪي سور ٿو سھي ان کي ڏسي اديبن جو فطرت ڏانھن موٽ کائڻ وارو رويو ڪنھن حد تائين صحيح ھو.
شاھھ بھ پنھنجي دور ۾ عظيم انسان جي اڻاٺ ڏسي تاريخ مان مثالي انسان ڳولھي آيو ۽ پنھنجي سماج کي ڏسي ھن چراگاھي انداز سان جيئڻ کي وڌيڪ پرسڪون سمجھيو. سندس ڀِٽ تي سڪونت اختيار ڪرڻ جو سبب بھ شايد اھو ھو. شاھھ سر مارئيءَ ۾ بھ جيئڻ جي ان انداز کي ساراھيو آھي:
تن ونجھين ويڙيجن ۾، سدائين سڪار
چنڊيو آڻيو چاڙھيون، سندو ڏؤنرئن ڏار،
جن جو ويڙن سان واپار، سي ڏوٿي ھون نھ ڏٻرا.
--
ٿوري قوت قراريا، رھن سٻر ستّ
کٿيءَ ۾ کھھ ڀڪليا، ڀوڻن اھڙيءَ ڀتّ
پنوھار ڪي پتّ، پيھي پڇ ملير ۾.
--
نھ ڪا جھل نھ پل، نھ ڪو رائر ڏيھھ ۾،
آڻيو وجھن آھرين، روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل، مليرون مرڪڻو.
سر مارئيءَ جا اھي مارو سر ڏھر ۾ سنگھار آھن:
ڪير ڪريندي ريس، آيل، سنگھارن سين،
جنين جي خميس، واريون واري ڇڏيون.
--
جھٻان پسيو جھوڪ، آيل! سنگھارن جا،
جن ٿي پِي پياريا، منجھان مٿن موڪ،
لڏي ويا لوڪ، اٿي ويا اڪري،
--
منڌيون مٽ گڙن، جھوڪ بھ سونھن پھيڙا
سندي سنگھارن، جوءِ جيئاري جڏڙين.
--
ڀورين پاند ٽمن، جھنگ جھاڳي آئيون،
ڪاڇو مينھڙين، مندائتو ماڻيو.
--
سر بلاول جا پھريان ٽي داستان موضوع ۽ ڪردار نگاريءَ جي لحاظ کان سر ڏھر جي چوٿين باب جي اڪويھين بيت کانپوءِ وارن بيتن ۽ سر پرڀاتيءَ جو ڄڻ تھ تسلسل آھن. سر بلاول جا ڪردار سنڌ جي سورھيائي، سخا ۽ ٽنگ پروري جي اجتماعي Vision آھن ۽ شاھھ ھنن کي رومانوي انداز سان چٽيو آھي. ڪنھن زماني ۾ فرانس جي مشھور اديب رومن رولان ۽ روس جي ڪنھن اديب جي پاڻ ۾ خط و ڪتابت ٿي ھئي. ٻنھي انھيءَ ڳالھھ تي زور ڏنو ھو تھ اديب کي گھرجي تھ ھو پنھنجي نئين نسل کي اعليٰ آدرش ڏي، اعليٰ ۽ آدرشي انسانن کي آدرش ڪري پيش ڪري ۽ قومي تاريخ ۾ آدرشي انسانن جو فقدان ھجي تھ نوان آدرش تخليق ڪري. شاھھ اسان کي تاريخ مان مثالي ڪردار ڳولھي آڻي ڏنا آھن. ڄام جادم جکري جو ڪردار ڪنھن الف ليلوي داستان جو ڪردار ٿو لڳي. جنھن جو لوڪ سطح تي تصور بھ ڏاڍو رومانوي آھي. لوڪ روايت آھي تھ جڏھن ابڙو شھيد ٿيو تھ علاؤالدين سک جو ساھھ کنيو جو ابڙي کان پوءِ ساڻس جنگ ڪرڻ وارو ڪو ڪونھ ھو ۽ ھاڻي ھو سومرين کي سولائيءَ سان حاصل ڪري سگھندو. ابڙيءَ سان جنگ ۾ ھن جي فوج جو کاڌي پيتي جو سامان بھ ختم ٿي ويو. پر اوچتو جادم جکري ساڻس جنگ ڪرڻ جو اعلان ڪيو. جنگ جي ان نئين اعلان ھن کي پريشان ڪري ڇڏيو. ھن جادم جکري کان مھلت گھري تھ جيئن ھو لشڪر جي کاڌ خوراڪ جو سامان گڏ ڪري سگھي. جادم جکري ھن جي لشڪر جي کاڌ خوراڪ جو زمون پاڻ تي کنيون ۽ پوءِ جيترا ڏينھن جنگ ھلي علاؤالدين جي لشڪر جي کاڌ خوراڪ جو بندوبست جادم جکرو ڪندو رھيو. سارو ڏينھن جنگ ھلندي ھئي، ٻنھي ڌرين جا فوجي ھڪ ٻئي کي ماريندا ھئا. رات جو جادم جکرو ان ساڳي دشمن جي دعوت ڪندو ھو. لوڪ روايت مطابق ابڙي ۽ جادم جکري سان جنگ ۾ علاؤالدين وٽ رڳو اٺ سپاھي بچيا ۽ جادم جکرو وڙھندي شھيد ٿيو. ڪيڏو نھ رومانوي ڪردار! شاھھ ھن جي سخاکي ڳايو آھي:
ڪوه نھ جھارين جکرو، جنھن ڏيھھ ڍياڏيئي
جي لڏيا ٿي لنگھن ۾، شالن ۾ سيئي
سمي سڀيئي، طاماعو تار ڪيا.
--
پانڊپ سين نھ پاڙيان، سوين ٻيا سردار،
آھي مثل مينھن جي، سخي! تنھنجي سار
حاتم ھرده ھزار، جھڙ تنھنجي جھپيا.
--
ھٿان جادم جکري، وٿي پوءِ م وچ
”آيو، آيا نچ“، سمي وائي وات ۾.
رزميھ شاعريءَ جي مثالي رومانوي ڪردار ابڙو آھي جيڪو اھو ڄاڻندي بھ تھ ھو پنھنجي ٿوري لشڪر سان علاؤالدين جي ھيڏي وڏي لشڪر سان وڙھي نھ سگھندو، پناه ۾ آيل عورتن جي لڄ لاءِ جنگ جي باه ۾ ٽپي ٿو پوي. رزميھ شاعريءَ جي ھيرو وانگر ھن جي ڪردار نگاريءَ ۾ بھ مبالغي جو عنصر شامل آھي.
سرڻين جا سوٺا سھي، وسيلو ولھن،
لڏي ڪين، لطيف چئي، اڳيان لال لکن
جت ڪوڙين ڪين ڪڇن، ات پاٻوھي پڌرو
--
جو ڇليون پسي ڇڪوءَ تنھن واکاڻيون وک
لڏي ڪين لطيف چئي، لکن اڳيان لک،
پير نھ موڙي پنھنجو، تکي پئج تِک
سرڻين ڏي سک، ھڪل سين ھالار ڌڻي.
--
اروڙ جي اٿيو، ديمن وڌائين دانھن،
پاٻوھيو پير کڻي، سمون سرڻين ڏانھن.
مٿان مٿي ٻانھن، اڀو آڇي سلطان کي.
--
سنڌ جي انھن سامون جھلڻ ۽ سامن لاءِ سر ڏيڻ وارن سورمن ۽ ڏاتارن جي تاريخي ڪردارن جا ڳڻ ڳائي شاھھ پنھنجي ممدوح جا ڳڻ ڳائيا آھن ۽ پوءِ شاھھ جي ممدوح کي اسين جکري جي Persona ۾ ان وقت سڄاڻي ٿا وٺون جڏھن شاھھ چوي ٿو:
جکري جيھو جوان، ڏسان ڪونھ ڏيه ۾،
مھڙ مڙني مرسلين، سرس سندس شان،
فڪان قاب توسين او ادني، اِي ميسر ٿيس مڪان،
اِي اڳي جو احسان، جنھن ھادي ميڙيم ھھڙو.
--
[b]بي انت بحر
[/b]
شاھھ وحدت الوجودي صوفي ھو. ھن کي جر ٿر، وڻ ٽڻ مان منصور جي ان الحق جي صدا ٻڌڻ ۾ ٿي آئي ۽ لھرن جي لک لباس ۾ ھن ھڪڙو ڀاڻي ٿي پسيو. رسالي جي پھرين سر جي پھرين داستان ۾ ئي ھو خدا جي عظمت، وحدانيت واري مدحت، رسول ڪريم جي نعت کان پوءِ خدا جو وحدة الوجودي تصور ٿو پيش ڪري:
پاڻھين جل جلال، پاڻھين جان جمال،
پاڻھين صورت پرينءَ جي، پاڻھين حسن ڪمال،
پاڻھين پير مريد ٿئي، پاڻھيڻ پاڻ خيال،
سڀ سڀوئي حال، منجھان ئي معلوم ٿئي.
--
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪل
حق حقيقي ھيڪڙو، ٻولي ٻي رک
ھي ھلايو جو ھل، بالله سندو سڄڻين.
خدا جي اھڙي تصور کي سرائيت وارو نظريو چوندا آھن. دنيا جي مذھبن ۾ خدا جا ٻھ تصور آھن. ھڪ سرائيت ۽ ٻيو ماورائيت وارو تصور. Mg. Giffert ھڪڙي عالم Encyclopedia of Religion and Ethies واري پنھنجي ليک ۾ لکيو آھي تھ:
”جديد دينيات ۾ سرائيت (Immenenea) لفظ ان مفھوم ۾ استعمال ٿيندو آھي تھ خدا ۽ ھن ڪائنات ۾ ظھور ٿيل آھي (يعني ھن ڪائنات جي ٻانھن ۾ خدا جاري ۽ ساري آھي) خدا جي ان تصور جي خلاف Trancdence ماورائيت وارو تصور آھي جنھن موجب خدا ڪائنات کان مٿاھون آھي. خدا جا اھي ٻئي تصور ھڪ ھنڌ بھ ٿي گھن ٿا تھ ھڪ ٻئي کان الڳ الڳ بھ ٿي سگھن ٿا.“
Dr. Mechanze خدا جي مادرائيت واري تصور لاءِ چيو آھي تھ:
”عام طرح مذھب خدا جو ذڪر عام ماڻھن جي ٻوليءَ ۾ ڪندا آھن. خدا کي انساني صفتن کان ماورا مڃيندي بھ خدا ڏانھن انساني صفتون جيئن انساني عضويٰ، چرپر، ارادو، تبديلي وغيره منسوب ڪندا آھن.“
خدا جي اھڙي تصور کي فلسفي ۽ علم الانسان جي اصطلاح ۾ تشبيھي Anthropomosphic چوندا آھن يعني خدا کي پنھنجي شڪل صورت تي تصور ڪرڻ، امام فخر الدين رازيءَ جو چوڻ آھي تھ قرآن مجيد جو پيغام جيئن تھ ھر طبقي جي اعليٰ توڙي ادنيٰ ماڻھن تائين پھچائڻو ھو انڪري قرآن مجيد جو انداز عام ماڻھن کي سمجھائڻ وارو آھي. ان سلسلي ۾ حضور پاڪ جن جي حديث بھ ٻڌائي ويندي آھي تھ پاڻ سڳورن فرمايو تھ اسان نبين کي خدا جو حڪم آھي تھ اسان ماڻھن سان سندن سمجھھ مطابق ڳالھايون.“ اھوئي سبب آھي جو خدا کي سمجھڻ لاءِ خدا سان ڳالھائڻ ٻڌڻ جھڙيون انساني خصلتون منسوب ڪيون وينديون آھن.
عالمن جو چوڻ آھي تھ خدا جو مادرائيت وارو تصور بھ سامي نسلجي مذھبن يھوديت، عيسائيت ۽ اسلام جو اھي جڏھن تھ سرائيت وارو تصور سريائي ۽ آريائي نسل جي مذھبن جي پوئلڳن ھندن ۽ ديوتائين وغيره جو آھي. ٻنھي تصورن ۾ ھيٺيون فرق ٻڌايوويندو آھي.
[b]مادراتي تصور:
[/b]١. خدا ڪائنات کي عدم مان وجود ۾ آندو.
[b]سرائيت وارو تصور:
[/b]١. ڪائنات جي تخليق خد اجي تجلي سان ٿي.
٢. خدا قديم ۽ (غير مخلوق) ڪائنات حادث (مخلوق) آھي.
٣. خدا ۽ مادر ٻئي قديم آھن انھن ۾ روح ۽ مادي وارو تعلق آھي.
٤. مادرائي تصور وارا وحدة الوجود جا قائل اھن. سندن چوڻ آھي تھ انسان ڪيتري بھ ترقي ڪري ھو خدا جي ذات سان متحد ٿي نٿو سگھي.
٥. خدا الھام ۽ وحي وسيلي پنھنجن پيارن سان ھم ڪلام ٿيندو آھي ۽ فرشتن ذريعي کين پنھنجا احڪام موڪليندو آھي.
٦. بندو خدا سان سڌو سنئون تعلق پيدا ڪندو آھي. ھنن جي اکين ۽ دل تان جڏھن پردا ھٽي ويندا آھن تڏھن ھو خدا جي ذات ۾ فنا ٿي ھڪ ٿي ويندو آھي.
اسلام ۾ خدا جو مادريت وارو جو تصور آھي. اسلام ۾ خدا جي وحدانيت اھي پر وجود جي وحدانيت ڪانھي. صوفين خد اجي سرائيت واري تصور کي اسلام ۾ رائج ڪيو ۽ ائين وحدة الوجود ۽ ھمھ اوست جا نظريا اسلام ۾ داخل ٿيا. صوفين چيو تھ خدا جي ذات ڪائنات کان الڳ نھ آھي پر ڪائنات ۾ جاري ۽ ساري آھي. انسان جي روح جو ماخذ ۽ منبع خدا آھي. وجود جي وحدت حقيقي آھي. ڪثرت ۽ ٻيائي نظر جو فريب آھي. انسان جو روح پنھنجي مصدر ۾ وري جذبن ٿين لاءِ بيتاب ھوندو آھي. قاضي الله جو مقام سالڪ لاءِ آخري منزل آھي جيڪا ماڻي ھو ابدي نجات ماڻيندوآھي ۽ حق ۾ جذب ٿي حق ٿي ويندو آھي.
مسلمان عالمن ۾ فقيھن وحدة الوجود جي ان نظريي جي سخت مخالفت ڪئي ۽ ان جي پوئلڳن کي ڪافر ڪوٺيو. ابن عربي کي ڪافر قرار ڏنو ويو. منصور حلاج ۽ شيخ شھاب الدين سھروردي مقتول کي قتل ڪيو ويو.
اسلام ۾ جيتوڻيڪ خدا جو ماورائت واروتصور آھي پر امام غزالي خدا جي سرائيت واري تصور کي ماورائيت واري تصور جي خلاف نٿي سمجھيو. سندس چوڻ ھو تھ قرآن جو ھڪ ظاھر ۽ ھڪ باطن آھي ۽ انھن ٻنھي ۾ ڪو تضاد ڪونھي. ماڻھن کي سمجھائڻ لاءِ ضروري آھي تھ خد اجي صفتن کي انساني صفتن ۾ بيان ڪيو وڃي. ٻي صورت ۾ ڪيتريون ڳالھيون ماڻھن جي سمجھھ کان رھجي وينديون.
ڪيترن عالمن جو چوڻ آھي تھ اسلام ۾ خدا جا ماورائيت ۽ سرائيت وارا ٻئي تصور آھي. قرآن مجيد ۾ خدا کي آسمانن ۽ زمين جو نور سڏيو ويو آھي جنھن جي معنيٰ تھ خدا نور جي صورت ۾ ڪائنات ۾ جاري ۽ ساري آھي.
شاھھ جي ڪلام ۾ خدا جا ٻئي تصور ملن ٿا. سسئيءَ جي سرن ۾ سسئيءَ پنھنجو پاڻ ۾ ٻڏي پنھنجو پاڻ ۾ خدا کي ڳولھي لڌو. سر مومل راڻو ۾ مومل کي ھر طرف پرينءَ جو جلوو نظر آيو. سر آسا ۾ شاھھ ھمھ اوست نظريي جي تشريح ڪئي آھي. پر ڪن سرن ۾ شاھھ جو خدا جو تصور ماورائيت وارو آھي. ان پسمنظر ۾ اسين شاھھ جي سر سريراڳ تي نظر ٿا وجھون.
[b]بندر جان پئي:
[/b]شاھھ جي ڪلام ۾ سمنڊ ٽن سرن ۾ نظر اچي ٿو. سر سريراڳ، سر سامونڊي ۽ سر گھاتو. ٽنھي سرن ۾ سمنڊ جو جدا تشخص، جدا منظرنامو ۽ جدا معنيٰ ۽ مفھوم آھي. سريراڳ م سمنڊ ڄڻ تھ جيئرو ڪردار آھي ۽ ٻيا سڀ ڪردار مانجھي، معلم، سوداگر، صراف، ناکڻا ۽ غواص ٿانوي ڪردار آھن. سر سامونڊي ۾ سمنڊ رڳو پسمنظر ۾ آھي ۽ پيش منظر ۾ وڻجارا آھن ۽ ھنن جي ھجر ۾ ٽڙپندڙ ۽ سندن موٽڻ لاءِ ڪانگ اڏائيندڙ وڻجاريون آھن. ايئن ئي سر گھاٽو ۾ بھ سمنڊ پسمنظر ۾ آھي ۽ گھاتو ۾ سندن ونيون پيشمنظر ۾ آھن.
سر سريراڳ جي شروعات صوفيءَ جي ان احساس گناھھ سان ٿي ٿئي جنھن جي باري ۾ مان ھن ڪتاب جي ان موضوع واري باب ۾ ذڪر ڪري آيو آھيان. شاھھ ھن سر جي ڪردار ”تون“ لاءِ انديشو ٿو ڏيکاري تھ متان پرينءَ تو کان پڇاڻو ڪري سو تون خيا رک، ماڻھو ڪيترا بھ چڱا ڪم ڪري پر تھ بھ جي خدا عدل ڪيو تھ ڇوٽڪارو ملي نھ سگھندو پر جي فضل ڪيائين تھ ڇوٽڪارو ملي ويندو.
مان پڇنئي سپرين، چِتان لاءِ م چر
انين جا امر، کڻ تھ خالي نھ ٿئين.
--
ڪڇ ُ ڪمايوم ڪوڙ، ڀڳم عھد الله جا،
پڃرو جو پاپن جو، سو چوڻيءَ ٿانين چور،
معلوم اٿئي مور، ڳوڙھا! انھيءَ ڳالھھ جو.
--
جيڪي منجھھ جھان، سو تاريءَ تڳي تنھنجي،
لطف جي لطيف چئي، تو وٽ ڪمي ڪانھ،
عدل چٽان آئون نھ، ڪو ڦيرو ڪج فضل جو.
اسين جڏھن سر جي منظرنامي جي ابتدا سمنڊ سان ٿي ٿئي جيڪو موت جي علامت آھي. زندگيءَ جو اھڃاڻ آھي ۽ موت کان پوءِ جو اسرار آھي. فطرت جي انڌي ۽ بيرحم قوتن جو مظھر آھي جن جي آڏو انسان اڪيلو بيٺو آھي، ڊنل ۽ حراسيل ۽ لامحدوديت ۽ ابديت جو عڪس Image آھي جنھن لاءِ بائرن چيو آھي:
اونداھو، لامحدود، بي انت، ابديت جو عڪس!
ان سمنڊ ۾ زندگيءَ جي ٻيڙي ترندي ٿي وڃي ۽ سمنڊ جي حالت اھا آھي جو:
وه تِک وھڪرا، جت لنگر نھ ٺھرن،
وڏاندريون وه سامھيون، جھجھي زور جنبين،
نيڊوءَ ۾ ناتاريون، وڻجارا وجھن،
ملان معلمن، مون ڳري سڻي ڳالھڙي.
--
لڙ، لھريون، لس ليٽ، جت انت نھ آب جو.
--
لھرين ليکو ناه ڪو، جِت ڪپر ڪن ڪارا،
آچاڙا عميق جا، اچن اوڀارا.
ھي سر شاھھ جي مذھبيت Religiosity جو سر آھي. ڪانٽ چيو آھي تھ انسان جو انساني وقار ان ۾ آھي تھ انسان جو ذھن ڊپ وارن خيالن کان مٿانھون ٿئي. شاھھ پھرين پڙھندڙ جي دل ۾ ان ھيبتناڪ سمنڊ جو خوف ٿو جاڳائي ۽ پوءِ ان خوف کي مذھبيت جي شڪل ٿو ڏئي.
ڪير جي ڪنن، عميق جي آڇاڙن، لکين لھرن، پرئين ڪپر جي ڪارونڀار مان ڪنھن معلم جي رھبري ۽ رھنمائيءَ سان ئي ٻيڙي پار پھچي سگھندي.
نيه نيکاري نت، ملاح! گڏ معلم سين
--
ري ھمراھي ھاديءَجي، مور نھ مڙي ماءِ
--
وڻجارا! ويٺي، تو نھ سرندي شاھھ ري
--
سيد! ساٿ سندوءِ، پر بندر پھچائيين
--
جن جي سيد لڄ کنئي، سي سڀ لنگھندا لڪيون.
علامتن ۾ ڳالھائيندي ڳالھائيندي پوءِ شاھھ سڌي سنئين پنھنجي عقيدي جي ڳالھھ ٿو ڪري:
م ڪي ھيجِ م ھوج، ترس م، تاڻ جھاز کي،
چوءَ ڪلمو محمد تي، تھ اڳيان اچيئي اوج،
سھکيءَ ڀتِ سٻوجھھ، تنھنجي مڪي ڍڪندي مڪڙي.
ھن سر جا سارا اشارا، ڪنايا ۽ علامتون ظاھريءَ طرح غير مذھبي آھن پر باطنيءَ طرح مذھبي آھن:
ويٺو تن تنيس، مک ڏيھائي مڪڙي،
سنباھي سيد چئي، سسئي نيڍءَ نيس
وٽائي وڏاندرا، لاڄو لڳائينس
آخر اھرائينس، تھ جوکو ٿئي نھ جھاز کي
--
وکر سو وھاءِ، جو پئي پراڻو نھ ٿئي،
ويچيندي ولات ۾، ذرو ٿئي نھ ضاءِ،
سا ڪا ھڙ ھلاءِ، آڳه جنھن جي ابھين.
شاھھ ننڊ نھ ڪرڻ، ويسرو ٿي نھ ويھڻ ۽ جاڳڻ جي جيڪا ڳالھھ ٿو ڪري تھ ان جا اشارا بھ مذھبي آھن پر جيئن تھ ويسري نھ ويھڻ جي ڳالھھ شاھھ علامتن ۾ ڪئي آھي ان ڪري شاھھ جو ھي بيت پڙھڻ سان ايئن ٿو لڳي ڄڻ شاھھ سنڌ جي موجوده سياسي ۽ سماجي صورتحال جو نقشو چٽيو آھي:
بندر جان ڀئي، تھ سکاڻيا! م سمھو،
ڪپر ٿو ڪن ڪري، جئن ماٽيءَ منجھھ مھي،
ايڏو سور سھي، ننڊ نھ ڪجي ناکڻا!
پر ان کان اڳئين بيت ۾ پنھنجي عقيدي جي حوالي سان ناکڻن کي چئي ٿو:
ستاسڀ پئي، سندي معلم آسري،
ائين پڻ سمھو ناکڻا! بندر ناه ڀئي،
جن جي سيد لڄ کنئي، سي سڀ لنگھندا لڪيون.
ڪٿي ڪٿي تھ شاھھ سڀ ڪم سبحان جي حوالي ڪرڻ جي صلاح ٿو ڏي جو ايئن ڪرڻ سان حاج حاصل ٿي ٿئي.
سڀئي سبحان جي، ڪر حوالي ڪم،
ٿِي تحقيق تسليم ۾، لاھي غم وھم
قادر ساڻ ڪرم، حاصل ڪري حاج ٿو.
ھن ھيبتناڪ سمنڊ مان پار، اڪرڻ وارا اھي ھئا جن:
سيويو جن سبحان، وير نھ وڙھي تن سين،
توبه جي تاثير سين، تري ويا طوفان،
ڏيئي توڪل تڪيو، آر لنگھيا آسان،
ڪامل ڪشتيبان، و چ ۾ گڏين واھرو.
[b]ھي ئي جوڀن ڏينھن:
[/b]سر سريراڳ جو locale سمنڊ آھي. سر سامونڊي جو locale سمنڊ جي بندرگاھھ آھي جتي وڻجارن جون وايون پيون ٻڌجن، ٻيڙيون پيون اچن وڃن، ٻيڙا پيا لنگر ھڻن ۽ کڻن. ڪي وڻجارا ٻيڙا ڪاھي ڏيسارون مان موٽيا آھن، ڪي پرديس پلاڻڻ جون ڳالھيون پيا ڪن، لاڄو بَند پيا وٽين، ٻيڙيون پيا مکين ۽ سڙھھ پيا سبين. ڪي سڙھھ ساڄا ڪري کوھا ٿا کڻن جو واءُ سواءُ لڳو آھي ۽ ھنن بيرقون کولي ڇڏيون آھن .....
ان بندر تي ئي وڻجارن جون ونيون بھ آھن. ڪي روئي ٿيون وڻجارن کي روڪين تھ ايڏي جاڙ نھ ڪر ۽ جوڀن ڏينھن ۾ پرديس نھ اسھھ. ڪي ونجھھ کي ور ُ وجھي وڻجاري کي الوڙڻ نھ ٿيون ڏين تھ رڳو اڄوڪي رات رھي وڃ. ڪي اڀي تڙ سمنڊ پيون پوڄين ۽ کٿوريءَ جا آکا پيون ڏين تھ سندن وڻجارا ور وري اچن جن کان وڇڙي ڄڻ تھ کين جڳن جا جڳ ٿي ويا آھن، ڪي جر ٿر ڏيا پيون ڏين ۽ وڻ ٽڻ وانئٽيون پيون ٻڌن:
جر تـــڙ ڏيا ڏي، وڻ ٽڻ ٻڌي وانئٽيون،
الا! ڪانڌ اچي، آسائتي آھيان.
--
جا جر جاٽون نھ ڏئي، ڏيا نھ موھي
سڌون ڪوه ڪري، سا پنھنجي ڪانڌ جون.
پتڻ تي پچار پئي پئي، وڻجاريون ور ور ڪري ڏيساورن مان آيل سامونڊين کان پيون پڇن ”آن ڪي سڙھھ ويندا گڏيا؟ ھڪڙي وني پنھنجي ور جا مھانڊا پئي ٻڌائي:
سنھي لڪ، نڪ سنئين ڪجل ڀنن نيڻ،
سامونڊي!مون سيڻ، ڪ تو ڪالھھ لنگھائيا.
شاھھ جو ھي سر وڻجارن جي ونين جي ھجر جي درد، وڇڙيل ور سان وري ملڻ جي خوشي ۽ سندس وري سفر تي اسڻ جي اڊڪي ۽ انديشي جو سر آھي ۽ شاھھ وڻجارين جي انھن ڪيفيتن کي جدا جدا ۽ نھايت ئي شاعراڻي پيراين ۾ بيان ڪيو آھي. منھنجي خيال ۾ سموري ڪلام ۾ رڳو سر پورب جي پھريون داستان ۽ سر سامونڊي ۾ شاھھ عورت جي احساسن، انديشن ۽ اڊڪن جي مابعد الطبعياي حوالن جي بدران سڌي سنئين انساني احساسن جي حوالي سان تشريح ڪئي آھي. مثال ھنن بيتن ۾ عورت پنھنجن جن احساسن جو اظھار ٿي ڪري اھي نج نسواني آھن ۽ نسواني لھجي ۽ انداز ۾ بيان ڪيل آھن:
وڃيئي وسري شال، تو جو سودو سکيو،
اڃا آئين ڪال، پڻ تو سفر سنبھين.
--
ڳريو جھليو روءِ، مٿي مھري ھٿڙا،
کوءِ سودو سندوءِ، جو تو ڍوليا سکيو.
--
آيل! ڍولي ساڻ، اچي تھ جھيڙيان،
لايء ڏينھن گھڻا، مون سين ڪيءِ ٿورڙا.
--
جي تون وڻجارو ڪانڌ، مون ھڏ م لائون لڌيون،
پر ڏيه مٿي سانگ، اٺئي پھر جنھن ڪيو.
--
وڻجاري جي ماءِ! وڻجار نھ پلئين،
آيو ٻارنھين ماه، پڻ ٿو سفر سنبھي.
ھجر جي انديشي ۽ اڊڪي کان پوءِ وڻجاريءَ جي ھجر جي ڪيفيت جا بيت شروع ٿا ٿين. بندر تي ۽ بازارين ۾ ھاڻي بھ وڻجارن جي گھماگھمي، ھل چل ۽ چوٻول آھي پر وڻجاريءَ جو وڻجارو لنگر، ناڙيون ۽ پڳه کڻي روانو ٿي ويو آھي، ان ڪري:
بندر بازاريون، سچا سامونڊين ري.
--
وني جڏھن سياري ۾ سرتين کي پنھنجن ورن سان ڏسي ٿي تھ سندس تن مان سيسراٽ ٿا نڪرن ۽ شوڪارا ٿي ڀري:
اسان اڌارا، آڻي اونگ چاڙھيا،
منھن ڏيئي مون آئيا، سمھان سيارا،
اڀرن سيڪارا، پسيو ور ٻين جا.
--
نھ سي تڙ ھوڙاڪ، نھ وايون وڻجارن جون،
سرتيون! سامونڊين جا، اڄ پڻ چڪيم چاڪ،
مارينم فراق، پاڙيچيون! پرينءَ جا.
وڇوڙي جا ڏينھن جوڀن جا ڏينھن آھن جن ۾ امنگ آرس ٿا ڀڃن ۽ پرين پرديس پيو وڃي:
سئي جوڀن ڏينھن، جڏھن سڄڻ سفر ھليا،
رئان رھن نھ سپرين، آيل! ڪرپان ڪئين،
مون کي چاڙھي چيئن، ويو وڻجارو اوھري.
موسم بدلجي ٿي ۽ موسم سان گڏ محبوب جي طلب جي نوعيت بھ بدلجي ٿي. اڳ وڻجاريءَ پرين سان روح رچنديون ڪرڻ جي ڳالھھ ٿي ڪئي:
جيڪر اچي ھاڻ، تھ ڪريان روح رچنديون،
آيل! ڍولئي ساڻ، ھوندڳر لڳي ڳالھيون ڪريان.
ھاڻي سيء جي موسم آئي آھي ۽ ونيءَ جي تن ۾ ور جي تن جي تپش جي طلب جاڳي آھي:
ڍولو ويڙو ڏور، تي ٿي سيءَ گذاريان،
مادر! مون م چور، نات پدر پوندي پرينءَ ري.
ھاڻي ڦوٽھڙي جي مند آئي آھي، اتر ٿا لڳن، سر ٿا نسرن ۽ ڳاڙھا گل جھليندڙ لوھيڙا ئا ڳپن، ونيءَ جي اندر ۾ بھ اتر لڳا آھن ۽ ڦوٽھڙو ٿيو آھي:
سر نريا پاند، اتر لڳا، آءَ پرين!
مون تو ڪارڻ ڪانڌ! سھسين سکائون ڪيون.
سر لوھيڙا ڳڀيا، ڪسر سريا،
تو ڪئن وسريا، ولھا! ڏينھن اچڻ جا.
۽ پوءِ اوچتو ھجر جي حدنظر تائين پکڙيل سمنڊ ۾ چوڌاري ڌاڙيچن جون ڌڄيون ٿيون چمڪن:
چمڪيون چوڌار، ڌڄيون ڌاڙيچن جون،
ماءِ! سامونڊي آئيا، سھسين ڪري سينگار،
جنن جي پچار، ڪالھوڪان ڪانگ ڪري.
--
لاڄوٿا لنون، اڄن سڙھھ اپٽيا
ڪارڻ تن پرين، ويٺي واٽ نھاريان.
--
کؤھن سر وائٽيون، واٽئين سر ڳنڍ،
کيڙي کيڙي کنڊ، ماءِ! سامونڊي آئيا.
--
اڱڻ آئيا جان، تھ سرتيون! مون سک ٿيا،
امل پرينءَ مٿان، ٻڙ ڪيو ٻين ڏيان.
--
جنين ڪارڻ مون، تڙو پوڄارا پوڄيا،
پنيم اميدون، سيئي سڄڻ آئيا.
--
اميدون پنيون، جن سڄڻن لاءِ ونيءَ تــڙ پوڄارا ٿي پوڄيا اھي موٽي آيا آھن، پر اندر مان ھنن جي وري وڇڙن جو اڊڪو نٿو لھي جو ھو اڃا ھاڻي لٿا آھن ۽ وري پيا وڃڻ جون ڳالھيون ڪن:
لاھيندا ئي ڪن،ڳالھيون ھلڻ سنديون،
ڏيندا مون ڏکن، وه جھندا جندڙو.
--
اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون،
اٺئي پھر اٿن، سعيو ڪنھن سفر جو.
--
آئي اتر مند، ھنئين اڊڪو نھ لھي،
وٽين لاڄو بَند، ٻيھر مکين ٻيڙيون.
--
کيڙائن کارو، سنجھيئي ساريو،
آيل! آمارو، آھين پرئين يار جو.
--
لاھيندائي ڪن ڳالھيون ھلڻ سنديون،
ڏيندا مون ڏکن، وه وجھندا جندڙو.
--
اڄ پڻ وايون، وڻجارا وڃڻ جون،
اٺئي پھر اٿن، سعيو ڪنھن سفر جو.
آئي اتر مند، ھئين اڊ ڪونھ لھي،
وٽين لاڄو بند، ٻيھر مکين ٻيڙيون
--
کيڙائن کارو، سجھيئي ساريو،
آيل! آ مارو، آھين پرئين پار جو.
ڪٿي ڪٿي تھ سمنڊ حياتيءَ کان پوءِ ”نھايت ناه ڪا“ واري حالت جي علامت ٿوبڻجي وڃي:
اونھي ۾ اوھري، جڏھن جي ويا،
سانداري سمونڊ جي، نھوڙي نيا،
وڃي تِتِ پيا، جت نھايت ناه ڪا.
--
اونھي ۾ اوھري، جڏھن ويا جي،
موٽي ماڳ نھ آئيا، ماءِ! سامونڊي سي،
کارو تنين کي، جيڪس وه وري ويو.
[b]بي انت جو ڊپ:
[/b]شاھھ جو سر گھاتو بھ سمنڊ سان لاڳاپيل سر آھي. ھن سر ۾ سمنڊ لامحدوديت، بي انت وسعتن ۽ اڻ ڏٺي جي ڊپ، دھشت ۽ اسرار جي علامت آھي جنھن ۾ ڪارا ڪن ٿا ڪڙڪن ۽ موت ڇپ ھڻي ويٺو آھي:
ڪو جو قھر ڪلاڇ ۾، گھڙي جو نئي،
خبر ڪونھ ڏئي، تھ رڄ ڪڄاڙي رنڊيا.
جتي گھڻ ڄاڻ منھنجي ٿا پون ۽ متارن جي مت مارجي ٿي وڃي:
گھنگھريا گھڻ ڄاڻ، موڙھي مت مھائيين،
ويا گڏ جي وير ۾، پيا منھن مھراڻ،
اڳيان پويان ٽاڻ، ويا ويچارن وسري.
۽ جيڪي وير جي ور چڙھيا ۽ ڪلاچيءَ جي ڪن ڏانھن ويا تن جي حالت اھا ٿي جو:
ماڪ ڀڄاين مولھا، مٿان رات پئي،
اوليون اجھڻ لڳيون، ويا ونجھھ وھي،
ڪلاچيان ڪھي، ڪڏھن ڪونھ آئيو.
شاھھ جو ھي سر سندس لوڪ داستانن وارن ٻين سرن وانگر مشھور لوڪ داستان ”مورڙو مانگر مڇ“ تي ٻڌل آھي ۽ جيئن شاھھ نوري ڄام تماچيءَ جي سر جو عنوان ھڪڙي ڪلاسيڪي راڳ ڪاموڏ تي رکيو آھي ايئن ھن سر جو عنوان بھ شاھھ لوڪ داستان واري عنوان بدران گھاتو رکيو آھي. گھاتو ڪنھن اڳ جو نالونھ آھي پر جيئن تھ مورڙو ۽ ملاح مانگر مڇ کي ٿا مارن انڪري شاھھ ھن سر جو نالو گھاتو رکيو آھي، جنھن جي معنيٰ آھي مارن وارا، اھا ساڳي معنيٰ مھاڻو اکر جي بھ آھي. محققن جو چوڻ آھي تھ اھو لفظ، شاھھ شاھھ ڪريم جي ھن بيت مان کنيو آھي:
سڌ نھ سڄي ساٽئين، ڪن ڪلاچي پار،
ڪجھھ ٻيڙا تڙ نھار، گھاتن سندا مڪڙا.
اھو بھ چيو وڃي ٿو تھ شاھھ ڪريم کان اڳ اسان جي ڪلاسيڪي شاعرن مان ڪنھن بھ شاعر جي ڪلام ۾ مورڙي جي داستان بابت ڪو اشارو نٿو ملي. شاھھ ڪريم پھريون شاعر آھي جنھن ان موضوع تي بيت چيا:
ڪلاچيءَ جي ڪنان، موٽي ڪونھ آئيو،
ڪني رڇ وڃائيا، ڪني توبھ تاءِ.
--
متو وھن ڪن ڪري، ڀڄي سڀنيون ساج،
مون وجھندي واجھھ، پرين پيا ڀن ۾.
محققن جو اھو بھ چوڻ آھي تھ ھن لوڪ داستان بابت سمن جي دور جي ھڪ گمنام شاعر جو بيت ملي ٿو جيڪو پوءِ شاھھ جي سر گھاتو ۾ شامل ٿي ويو. اھو بيت شيخ چوھڙ جي سماع جي محفل ۾ پڙھيو ويو ھو. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي خيال ۾ اھوبيت ١٥٠٤ع کان اڳ سمن جي دور جو آھي، اھو بيت ھي آھي:
ڪو جو قھر ڪلاچ ۾، گھڙي سونئي،
خبر ڪونھ ڏئي، تھ رچ ڪڄاڙي رنڊيا.
عام طور چيو ويندو آھي تھ شاھھ جو ھي سر انسان جي اندر جي حيوان کي مارڻ ۽ بري تي بڇ ڪرڻ جو سر آھي پر منھنجي خيال ۾ ائين نھ آھي، ڇاڪاڻ تھ ساري سر ۾ ميڪر کي مارڻ بابت رڳو ھڪڙو بيت آھي:
گھوريندي گھور پيا، اگھور گھوريائون،
ميڪر ماريائون، ملاحن منھن سنرا.
۽ بري تي بڇ بابت بھ وائيءَ ۾ رڳو ھڪڙي سٽ آھي:
ڪاھي وڃو ناکئا! ڪريو بري تي بڇ.
ڪھاڻيءَ جو مرڪزي ڪردار مورڙو جيڪو بري تي بڇ ڪري ان کي مار يٿو ان جو رڳو ھڪڙي بيت ۾ ذڪر آھي:
ڪالھھ ڪلاچيءَ ويا، ڇتيون کڻي ڇير،
ڀائرن ڀيرو نھ ڪيو، ادن ڪئي اوير،
اھڙي خاصي کير، ڪن ورائي جھلي.
منھنجي خيال ۾ ھن سر جو بنيادي موضوع لامحدوديت ۽ اڻ ڏٺي جو ڊپ ۽ اسرار آھي. اڳيان واري بي انت اڇ ۾ ڪنن جو ڪڙڪو آھي ۽ مانگر مڇ آھن. ان اڇ مان سلامتيءَ سان پار لنگھڻو آھي. اتي سڀ رشتا ناتا بي معنيٰ آھن ايڏانھن وڃڻ لاءِ رڇ رڱڻا آھن:
جان گھرندا گھاتوئا! تان رڇن ڏيو رڱ،
سڳايون ۽ سڱ، ڪلاچيءَ ڪير ڪري.
ايڏانھن اسھڻ ۽ مڇ کي مارڻ لاءِ ٻئي نوع جي تياري ڪرڻي آھي. ھي تھ گو ڏي ٻوڙ پاڻيءَ ۾ ڄار وجھي ويٺا آھن ۽ سمجھن ٿا تھ اِتي مڇ مرندا جڏھن تھ ”اڃا اوڙاه اڳاھون ٿيو.“
جئن ڇڳا پائين جھول ۾، ايئن نھ مرند امڇ،
سٻر ڌار سمنڊ جا، ڪي رائون رڱيو رڇ،
ھي ڇارون ۽ ڇڇ، اڃا اوڙاھھ اڳاھون ٿيو.
۽ شاھھ جيئن تھ اميد ۽ عقيدي جو شاعر آھي انڪري وڏي ويساھھ سان ٿو چئي تھ جيتوڻيڪ اڳيان:
ڪن ڪڙڪو ڏاڍو، اڳيان اٿو اڇ.
پر تھ بھ:
اديون عبداللطيف چئي، سڀ لنگھندا رڇ
ڪي بيت وري اونھي جي اسرار ۾ گم ٿي وڃڻ وارن کانپوءِ واري حالت بابت آھن:
نھ ڪايوءِ بازار ۾، نڪا ڇلر چٽ،
جتي ڏنڀرين جي، اڳي ھئي اکٽ،
سي پِڙ پسيو پٽ، ماڻھو وڃن موٽيا،
--
جتي گھوريو گھاتو ئين، تتي واريءَ بُٺ،
سھسين ساٽي مٺ، سر سڪو، سونگي گيا.
سندن ونين جو وڇوڙي جو غم ۽ انتظار جو منظرنامو ھي آھي:
ڪالھھ ڪلاچيءَ ويا، گھائو ڪري گھور،
مادر! ملاحن جا، ويٺي سھان سور،
مون کي ڪري ملور، اونھي ويا اوھري.
--
اڀي اسڙا اس ۾، جھلي ڪن ڪنار،
گھاتو گھر نھ آئيا، وڏي لڳين وار،
ھيس جنين ھار، سي موڙي چڙھيا مڪڙي.
۽ ماڻھن جو ساڻن رويو:
کلي جان کيڪاريان، تھ ساٿي سڱ نھ ڪن،
واريو وھٽ وڃن، ڪن سڀاڳن سامھان.
--
مون اوڌارا مڇڙا، الله! گھاتو آڻ،
ميان! مدارن سين، قادر! وجھو ڪاڻ،
ھٺ منھنجي ھاڻ، قدر لڌو جن ري.
منھنجي خيال ۾ شاھھ جوھي سر بھ ماڻھوءَ جي حياتيءَ کان موت تائين ۽ سندس اندر جي سفر جو سر آھي.ڳجھھ ڳجھاندر ڳالھڙي
سنڌي لوڪ داستانن تي ٻڌل شاھھ جي ٻين سرن وانگر سر سھڻي بھ انساني احساسن، جذبن ۽ آدرشن ۾ اڻيل شاھھ جي وحدت الوجوديت جي شاعراڻي تشريح جو سر آھي. لوڪ داستان جيئن تھ خيالي ھوندا آھن انڪري انھن جا ڪردار بھ خيالي، تصوراتي ۽ گھڻو ڪري Bigger than life ھوندا آھن. ايئن ئي داستان جا واقعا ۽ موقعا Situations بھ گھڙيل، جوڙيل، ٺھيل ۽ ٺڪيل ھوندا آھن جن ۾ ڪردار داستان ٺاھڻ واري جي مرضيءَ مطابق عمل ڪري داستان کي ان جي منطقي انجام تي پھچائيندا آھن. چيو ويندو آھي تھ سھڻيءَ جو ڪردار حقيقي آھي ۽ ھن جي قبر بھ موجود آھي، اسين جيڪڏھن اھا روايت مڃون بھ تھ بھ اسان کي اھا ڳالھھ مڃڻي پوندي تھ ھن جي ان حقيقي ڪردار تي تصور جا ايڏا تھ ته چڙھي ويا آھن جو سندس ڪردار حقيقي ھوندي بھ افسانوي ٿي پيو آھي.
شاھھ سھڻيءَ کي، عشق ۽ انسان جي ڪڏھن بھ شڪست نھ مڃيندڙ عزم جو، آدرش ڪري پيش ڪيو آھي. ھن جي ڪردار ۽ ان سان لاڳاپيل ڪردارن جيئن ميھار ۽ ڏم ۽ ٻين جيئرن توڙي بي جان شين جيئن درياه، درياھي جانور، درياھھ جي دھشت ۽ طوفاني لھرون، ڪن ۽ ڪچو گھڙو، انھن سڀني کي علامتون بڻائي، داستان کي ٽمثيل جو رنگ ڏيئي، شاھھ پنھنجي وحد الوجودي مسلڪ جي ڳالھھ ڪئي آھي ...
سر جيئن ئي شروع ٿو ٿئي تھ اسين ھڪ خوفناڪ منظر ۾ داخل ٿا ٿيون. درياه جي چاڙھھ ۾ عجيب دھشت ۽ ھيتناڪ ھلاچو آھي. ڪن ٿا ڪڙڪن، لھرن ۾ لڙھندڙ وڏن وڏن بُنڊن کي طوفاني ڇوليون لوڏا ٿيون ڏين. وڏا وڏا تارؤن بھ درياھھ جي دھشت کان دھلجي ٿا وڃن ۽ جن سان سيڻيون ساڻ آھن اھي بھ درياه ۾ لھڻ جي جرائت نٿا ڪن:
دھشت دم درياه ۾، جت ڪڙڪا ڪن ڪرين،
ٻِڇل ٻانڊي ٻار ۾، ات لھرون لوڏا ڏين،
سناور ساميا، ات سيڻايا نھ سنڊين
جت ويروان واٽ نھ ڏين، ات ساھڙ سير لنگھائيين.
پر سھڻي ان دھشتناڪ درياھھ ۾ گھڙي، ڪچي گھڙي تي تري درٻار جي ھن پار ميھار سان ملڻ لاءِ ڪپر تي بيٺي آھي ۽ شاھھ سر جي پھرين بيت ۾ ئي پنھنجو عشق جونظريو ٿو بيان ڪري:
وه تِک، واھڙ تِک، جت نيھن، تِک نرالي،
جن کي عشق عميق جو، خلوت خيالي،
وارين سي والي، ھينئڙو جن ھٿ ڪيو.
درياه قدرت جي ٻي رحم، بي پرواه ۽ زور آور انڌي قوت آھي تھ سھڻي وري قدرت جي ان انڌي قوت تي فتح حاصل ڪرڻ ۽ ڪڏھن بھ ھار نھ مڃڻ واري انسان جي اڻ ٽر ارادي جي عظمت آھي. جنھن جي آڏو ھھڙو ھيبتناڪ درياه واھڙ کان وڌيڪ نھ آھي جنھن کي ھڪ وک ۾ پار ڪري سگھجي ٿو:
انڌيءَ وڇون، ڪنڌيءَ وڇون، تنگيان لھي نھ تِک
صورت جا ساھڙ جي، ڏيل پنھنجي ڏک
واھڙ تنين وک، جن سانڀاران سپرين.
لوڪ داستان جيئن تھ ڌرتي ۽ ڌرتيءَ جي ماڻھن جي روحن مان ڦٽندا آھن ان ڪري اھي ماڻھن جي اندر ۾ اڪريل ھوندا آھن. اھوئي سبب آھي جو اسان جي ڪلاسيڪي شاعرن ڪنھن بھ لوڪ داستان کي شروع کان آخر تائين بيان نھ ڪيو آھي پر انھن جا ڪي واقعا ۽ موقعا بيان ڪيا آھن. انھن جي ڪردارن جي وسيلي پنھنجي ڳالھھ پڙھڻ وارن تائين پھچائي آھي. شاه بھ ايئن ئي ڪيو آھي. سھڻيءَ واري سر ۾ بھ شاه رڳو سھڻيءَ جو درياه پار ڪرڻ ۽ درياه ۾ ٻڏڻ وارو اوقعو بيان ڪيو آھي.
سھڻيءَ جو داستان عورت جي عشق جو داستان آھي پر ان داستان ۾ زرعي ۽ جاگيرداراڻي اخلاقيات جي حوالي سان ھڪڙو وڏو اخلاقي نقص آھي تھ سھڻي پرڻيل عورت آھي پر ھن جو ھڪڙي غير مرد سان رستو آھي ۽ ھوءَ سڀ لاڳاپا لاھي، رات جي اونداھيءَ ۾ پنھنجي مڙس ۽ ساھراڻي آڪھھ کان لڪي، گھڙي ٿي درياه تري، ٻئي پار پنھنجي محبوب سان ملڻ ٿي وڃي. اھا ويساھھ گھاتي آھي. غير اخلاقي ۽ غير سماجي عمل آھي ۽ اھو ھن داستان ۾ وڏو اخلاقي نقص آھي. پيار کڻي ڪيترو بھ پوتر ۽ پاڪ ڇو نھ ھجي پر اھو ڪنھن بھ طرح ڪنھن پرڻيل عورت لاءِ مڙس سان بيوفائي ڪري، ھن کان لڪي محبوب سان ملاقاتون ڪرڻ جو جواز ٿي نٿو سگھي. خود سھڻيءَ کي بھ پنھنجي ان قدم جي غير اخلاقي ھجڻ جو احساس آھي. ھوءَ اھو بھ سمجھي ٿي تھ سندس اھڙو قدم زماني جي نظرن ۾ خراب آھي. جنھن لاءِ ساھيڙيون ۽ پاڙيواريون کيس ميھڻا ڏينديون آھن جن جي جواب ۾ ھوءَ کين چئي ٿي:
ساھڙ مون جئن سرتيون! جي ڏسو سڀئي،
تھ سمھو ڪين سک ٿي، ورپا سو ڏيئي،
منھان اڳيئي، گھڙو سڀ گھڙا کڻي.
--
جيڪي ڏٺو سان، سو جي ڏٺو جيڏئين،
گھر ورنين سان، ھوند گھڻن گھوري ڇڏيا.
--
ڏٺي جي ھيڪار، صورت ساھڙ ڄام جي،
سک ٿي ستيون ڪين ڪي، ڀِري ساڻ ڀتار،
گھڙيون گھڙنئان ڌار، ڪاھي پئيون ڪن ۾.
مڃون ٿا تھ سھڻيءَ جي ڳالھھ صحيح آھي، سندس ميھار ۾ اھڙو ملڪوتي حسن ۽ ان حسن ۾ اھڙو سحر آھي جو ڏسڻ واريون رڳو ھڪ وار کيس ڏسن تھ پنھنجن پتارن سان پاسو ڏيئي سک سمھي نھ سگھن ۽ ميھار سان ملڻ لاءِ بيتاب ٿي گھڙا کڻي ڪنن ۾ ڪاھي پون پر ميھار جو اھڙو ملڪوتي حسن ۽ ان حسن جو سحر ڪنھن بھ طرح ڪنھن عورت لاءِ پنھنجي مڙس سان بيوفائي ڪرڻ ۽ سماجي رشتن جي بي حرمتي ڪري ڪنھن ٻئي فرد سان رستو رکڻ جو اخلاقي جواز ٿي نٿو سگھي. داستان جي ان اخلاقي نقص جو احساس خود عوامي سطح تي قصي گھڙڻ وارن کي بھ ھو ان ڪري ھنن داستان کي مابعد الطبعياتي ۽ روحاني رنگ ڏنو ۽ داستان ۾ چئن روحاني بزرگن جي ڪردارن کي داخل ڪيو. ھي چار ئي بزرگ ميھار وٽ آيا. ميھار کان کير گھريائون. کير بھ ڪنھن اھڙيءَ وڇ جو جنھن اڃا لڳ نھ ڪيو ھجي، ميھار وڇ کي ڏھڻ ويٺو تھ وڇ جي ٿڻن مان کير جا گوھا نڪري پيا، کير ھن بزرگن کي ڏنو. اڌ کير بزرگن پيتو ۽ اڌ موٽائي ڏنائونس، چيائونس تھ ان مان اڌ ھو پاڻ پيئي ۽ اڌ رکي ڇڏي. اھو اڌ پوءِ سھڻيءَ پيتو ۽ پيئڻ سان عشق ۾ اندر اجرو ٿي پيس:
ميھاران مرڪ، پيتائين پريم جي،
تنھن منڌ متوالي ڪي، سنديءَ ساءَ سرڪ،
لڳيس ڪام ڪرڪ، لوھان تکي لطيف چئي.
--
ميھاران مھي، پيتائي پريم جي،
ارڪ سرڪ، سيد چئي، لڳس ڏوت ڏھي،
سگھي تان نھ سھي، ملي جان نھ ميھار کي.
--
ھاڻي سھڻيءَ جو عشق مقدر ۽ مابعد الطبعيات جو معاملو ٿي پيو جنھن تي ڪنھن جو بھ وس ھلي نٿي سگھيو ۽ جيڪو خراب ۽ چڱي، گناھھ ۽ ثواب وارن دنياوي اخلاقي ماپن کان مٿاھون آھي. خود سھڻي ۽ ميھار سان پنھنجي عشق کي مقدر جو معاملو ٿي چئي. اھو ھن جي مقدر ۾ ھو تھ ھوءَ ميھار سان عشق ڪري ۽ مڙس کان لڪي، ساڻس بيوفائي ڪري، محبوب سان ملڻ لاءِ درياه جي پار وڃي:
الست ارواحن کي، جڏھن چيائون،
مثياقان ميھار سين، لڌيون مون لائون
سر موٽي ڪيئين پانھون، جو محفوظان معاف ٿيو.
ان موضوع جي مٿئين بيت کان پوءِ وارن ڇھن بيتن ۾ شاھھ ٻڌايو آھي تھ سھڻيءَ سان جيڪي ٿيو اھو الله جي پاران ھو:
جيڪي آيس ڏانھن الله، سو پاري منڌ پاتار ۾.
--
جيڪي آيس ڏانھن عھد، سو پاري منڌ پاتار ۾.
انھيءَ ڪري سسئي ساھيڙين کي چئي ٿي تھ:
سرتيون ساھڙ سين، ھلڻ مون حق ٿيو.
شاھھ پنھنجن لوڪ داستانن وارن سرن جي ڪنھن بھ ھيروئن جي پاڪائيءَ جي اھڙي طرح ساک نھ ڀري آھي جھڙيءَ طرح ھن سھڻيءَ جي ڀري آھي. مارئيءَ لاءِ شاھھ ٻڌايو آھي تھ ھوءَ بيشڪ پاڪدامن ھئي ۽ آخر تائين پاڪدامن رھي پر سھڻيءَ لاءِ ھن ساک ڀري آھي. ان ڌارئي مرد ميھار سان تعلق کان اڳ ھوءَ اڻ ڌوتل، اڻ اجري ۽ اڻ پاڪ ھئي. پر ميھار جي تعلق ھن کي اجرو ڪري ڇڏيو. سندس پرين اھو آھي جنھن جي اوطاق ۾ نجاست جي نفي ٿِي ٿئي:
ساھڙ ڌاران سھڻي، آڌوتي آھي
ڪنڍيون جو ڪاھي، پاسي تنھن پاڪ ٿئي.
--
ساھڙ ڌاران سھڻي، نسوري ناپاڪ،
نجاست ناه ڪري، انين جي اوطاق،
ھو جي کير پياڪ، ياسي تن پاڪ ٿئي.
ھوءَ ايتري تھ پاڪ ٿي وئي جو جڏھن درياه ۾ گھڙي تھ پنھنجي پيار جي خوشبوءِ سان درياه کي ھٻڪاري ڇڏيائين:
لھر مڙيوئي لال، وھڻ ُ کٿوريان وترو،
اوٻاھرا نبير جا، جر مان اچن جال،
ڪنن گھڙي ڪال، سڪ پريان جي سھڻي.
۽ پوءِ سھڻيءَ جو عشق علامتن ۾ پنھنجي سڃاڻ ٿو ڪرائي:
تو ڏي توڙائين، نينھن نوازي سھڻي،
ڳچيءَ ھار حبيب جو، لائق لڌائين،
سو تــڙ سوٺيا ئين، جيڏانھن عالم آسرو
--
توڏيءَ کي تعظيم، ٻين سڀنئان اڳري،
اوڏي ٿي الف کي، من گڏيائين ميم،
جيڏان ذات حليم، ملي تي ميھار کي.
ادب ۾ علامتن جي تشريح ۽ علامتن کي انھن جي صحيح مفھوم جي پس منظر ۾ سمجھڻ ڏاڍو ڏکيو ھوندو آھي. ڏٺو ويو آھي تھ عام سڌي سادي لکڻيءَ ۾ بھ ليکڪ ھڪڙي ڳالھھ ڪندو آھي پر پڙھڻ وارو ٻي سمجھندو آھي. اھڙو تجربو اسان کي روزاني جي وھنوار ۾ ٿيندو آھي. ڪڏھن ڪڏھن تھ خود ليکڪ ۽ سندس لکڻين ۾ بھ سمجھھ جو ڦير Communication Gape پئدا ٿي ويندو آھي. انگريزيءَ جي مشھور شاعر Robert Brown کان ڪنھن سندس شعر جي ھڪ سٽ جي باري ۾ پڇيو تھ ان سان سندس مطلب ڇا آھي تھ ھن جواب ڏنو تھ جڏھن مون اھا سٽ لکي ھئي تڏھن مون کي ۽ خدا کي ان جي مطلب جي خبر ھئي پر ھاڻي رڳو خدا کي خبر آھي. ايئن ئي William Faulkner کان ڪنھن سندس ھڪڙي ڪھاڻيءَ لاءِ پڇيو تھ ھن چيو مون کان اھا ڪھاڻي لکجي وئي. مون مان اھا اميد نھ ڪيو تھ مون کي خبر ھوندي تھ ان ڪھاڻيءَ مان منھنجو مطلب ڇا آھي؟
ڪابھ تخليقي لکڻي جدا جدا پڙھڻ وارن تي جدا جدا انداز سان پاڻ ظاھر ڪندي آھي ۽ ھر ڪو پڙھڻ وارو ان کي پنھنجي سمجھھ، ثقافتي پس منظر، پنھنجن ذاتي تجربن ۽ ان وقت جي پنھنجي ذھني ڪيفيت جي حوالي سان پڙھندو ۽ معنيٰ ڪڍندو آھي. ايئن ئي علامتن جي تشريح جو معاملو آھي. ڪٿي ڪٿي شاھھ نھايت چٽي نوع سان سھڻيءَ جي درياه کي پار ڪرڻ کي صوفيءَ جي روحاني سفر جي معنيٰ ٿو ڏي ۽ کيس ان سفر جون منزلون ٿو ٻڌائي.
ساري سک سبق، شريعت سندو، سھڻي!
طريقان تکو وھي، حقيقت جو حق،
معرفت مرڪ، اصل عاشقن کي.
--
جيڪي ڏٺئھ تار ۾، ڪنڌيءَ سو ڪھيج،
جر وڏو، جھاجھھ گھڻي، پاند م پسائيج،
ساھڙ ساڱا ھيج، تھ ثابت لنگھين سير مان.
سھڻيءَ جي ڪردار جا ان روحاني رخ کان سواءِ ڪي ٻيا رخ بھ آھن. اسين ھن جي ڪردار جي عورت جي شخصي خودمختياريءَ جي حوالي سان بھ تشريح ڪري سگھون ٿا. جنھن سماج ۾ سھڻي رھي ٿي ان ۾ عورت کي شخصي خودمختياري ڪانھي. ھن جي شادي ھن جي مرضيءَ کان سواءِ ڪرائي ٿي وڃي ۽ نڪاح کان ترت پوءِ ھوءَ پنھنجي مڙس کي ناپسند ٿي ڪري ۽ ان ماڻھوءَ سان موت تائين زندگي گھارڻ ٿي چاھي جنھن سان ھن جو پنھنجو ناتو روح جو آھي. پر ھوءَ ايئن ڪري نٿي سگھي ۽ اھا سندس شخصي خودمختياريءَ جي نفي آھي ۽ ھوءَ ميھار سان محبت ڪري ان نفيءَ جي نفي ٿي ڪري ۽ ميھار جي محبت ۾ ھن کي پنھنجي شخصي خودمختياري ٿي حاصل ٿئي. مڃان ٿو تھ شاھھ جو مقصد اھو ھرگز نھ ھو جيڪو مون بيان ڪيو آھي پر ٿيندو ايئن آھي تھ جڏھن ڪو ليکڪ ڪنھن ڪردار کي تخليق ڪندو آھي تڏھن اھو ڪردار وجود ۾ اچڻ کان پوءِ ليکڪ جي ھٿن مان نڪري پنھنجي خودمختياريءَ سان جيئندو آھي ۽ پنھنجي تشريح پاڻ ڪندو آھي. سھڻي پنھنجي ڪردار جي تشريح ايئن بھ ڪري ٿي جيئن مون بيان ڪئي آھي. پنھنجي ان شخصي خودمختياريءَ ۾ ھن لاءِ ڏم جي ڏھڪار ۽ ميھر جي محبت لاءِ مليل مھڻا بي معنيٰ ٿا ٿي وڃن ۽ جيڪڏھن ڪو ڪچو ٿو چوسين تھ ان کي ھوءَ پاڻ لاءِ فخر ٿي سمجھي:
ساھڙ مون سينگار، ماڻھن ليکي ميھڻو
--
سندو ڏم ڏھڪار، ھڏھين ڪونھي ھن کي
--
ڏم ڏھاڻيءَ ڏي، سندا ميھر ميھڻا
--
جي ڪچو چونم ڪوءِ، تي مرڪ ڀانيان ميھڻو
--
ڏم ڏھاڻيءَ ڏي، سندا ميھر ميھڻا
جھليم سي جھوليءَ ۾، پلئھ پايوسي
مرجان چاليھھ چي، سڱا سپرين جي.
مان مٿي چئي آيو آھيان تھ سھڻيءَ جو ڪردار عشق جو استعارو ۽ سڪ جي تجسيم آھي. سھڻي اھو عشق آھي جنھن جي ڪا ڪٿ ڪانھي. اھا سڪ آھي جنھن جو ڪو سنڌو ڪونھي:
نھ ڪو سنڌو سور جو، نڪو سنڌو سڪ،
عدد ناه عشق، پڄاڻي پاڻ لھي.
--
عدد ناه عشق جو، سڻي ٿي ساڻي،
ڪانھي پڄاڻي، مھندان منڌ! ميھار جي.
سڪ جيڪا ڪپي ۽ ڪوري ٿي، سيراھيءَ نجان سل ٿي ڏي. اندر ۾ اھڙي اٿل ٿي ڪري جو وجود جون سڀ ڪنڊون ۽ ڪنارا ٻڏي ٿا وڃن:
سڪ تنھنجي سپرين! ڪپي ۽ ڪوري،
سگھان نھ چوري، ڏاڍو نير نيھن جو.
--
سڪ تنھنجي سپرين! اندر ٿي اجھل،
ٻرڪيو ٻاھر نڪري، کوري کانئي کل،
ريءَ سيراھيءَ سل، مون کي ڏنا سڄڻين.
--
سڪ تنھنجي سپرين! اندر مٿي اجھاڳ
منجھين ڀريا ماڳ، پلٽيا پاريون ڪري.
سھڻيءَ جو ساھڙ سان عشق جيتوڻيڪ ازلي ۽ الست بربڪم ۽ قالوبليٰ وارو آھي پر ان جو اظھار جسم جي طلب ۽ تونس سان ٿو ٿئي. سارو جسم طلب جي ڄر ۾ ڄرڪي ٿو، کامي ۽ پڃري ٿو، لڇي ۽ لوچي ٿو ۽ آڌيءَ رات جو پرين ياد ٿو پئي تھ اندر ۾ سيخون ٿيون اڀرن:
کامان، پچان، پڄران، لڇان ۽ لوچان،
تن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيان نھ ڊاپان،
جي سمنڊ منھن ڪيان، توءِ سرڪيا ئي نھ ٿئي.
--
کامان، پچان، نھ مران، سڙان ساري رات،
ٻن ٻيائيءَ کي وجھي، ڪر پريان جي تات،
سيخون سنديون سڄڻين، اڀرن آڌيءَ رات،
نھ ڪي ھٿِ نھ ساٿ، ڏيھاڻيو چنگ چڙھان.
آھستي آھستي انساني احساسن جي انڊلٺ جي ستن ئي رنگن مان بيرنگيءَ جو پرتو سسئيءَ جي پنھونءَ وانگر جنھن ”جھڙ مان جھالا ٿي ڏنا“، جھالا ڏين ٿو لڳي ۽ شاھھ ان پرتو کي پوريءَ طرح چٽو ڪرڻ لاءِ. اشارن، ڪناين، علامتن ۽ اھڃاڻن کان پوءِ سڌو سنئون منصور جو حوالو ٿوڏي. منصور شاھھ جو آئيڊيل نھ آھي. ٻنھي جي سڀائن ۾ روين ۾ فرق آھي. شاھھ رڳو جمال آھي جڏھن تھ منصور رڳو جلال آھي. جلال ۾ اچي ھن سڌو سئون ان الحق جو نعرو ھنيون ۽ سوريءَ تي چڙھيو. شاھھ جيتوڻيڪ سوريءَ کي سيج سمجھي ان تي سوار ٿيڻ وارن کي ساراھيو آھي پر پنھنجي وحدة الوجوديت جو اظھار حسن ۽ عشق، وصل ۽ فراق جي واردات ۾ اڻي ڪيو آھي ۽ سسئيءَ ۽ مومل جي واتان چورايو آھي تھ پنھون پاڻ ٿياس، ۽ راڻو ٿي راڻو، ري راڻي پيو ناه ڪو شاھھ پنھنجي سموري ڪلام ۾ منصور جو حوالو رڳو ٻن بيتن ۾ ڏنو آھي:
جر تر تِک تنوار، وڻ ٽِڻ وائي ھيڪڙي،
سڀئي شيءِ ٿيا، سوريءَ سزاوار،
ھمه منصور ھزار، ڪھڙا چاڙھيو چاڙھين
--
سپتِ پچار پرين جي، سپت ھوت حضور
ملڪ مڙيو منصور، ڪھي ڪھندين ڪيترا.
اھو پرين جيڪو ھاڻي چٽو ٿي بيٺو آھي ان ۽ جنھن جي وجود ۽ شين جي وجود جي وحدانيت جي وڻ ٽڻ ۾ وائي آھي ان پرينءَ جو عشق تھ اورائون آھي پر ھو پان ايڏو چٽو ھجڻ کان پوءِ بھ پسڻ کان پري آھي ۽ ان ساھڙ کي دھشتناڪ درياه مان تري پار وڃڻ کان سواءِ ڏسڻ ڏکيو آھي.
پس، پسڻان پري ٿيا، اوري سندن آر
درياه ريءَ سھاڙ، ڏسڻ گھڻو ڏھلو.
ھاڻي جڏھن لھرن جي لک لباس مان پاڻيءَ جو پسڻ ممڪن ٿي ويو تھ پوءِ ”جن کي عشق عميق جو، خلوت خيالي“ اھي عشق جو خيال دل تان لاھي ات ٿا وڃن جت نينھن جي نھايت ناھي ۽ اتي لالڻ جو وصل ٿو حاصل ٿئي.
لھرن لک لباسو، پاڻي پسڻ ھيڪڙو،
اونھي تنھن عميق جي، واري ڇڏ وماس،
جت نھايت نينھن جي، کوءِ ات پنھنجي کاس،
تڙن جي تلاس، لاه تھ لالن لڳ ٿئين.
سڀ ڪجھھ واضح ٿيڻ ۽ ساري چٽائيءَ کان پوءِ بھ سڀ ڪجھھ ڳجھھ ۽ اسرار آھي ڇاڪاڻ جو سھڻي جيڪا ٻڏي مئي، ساھڙ جنھن لاءِ ٻڏي مئي ۽ درياه جنھن ۾ ٻڏي مئي، سي سڀ ھڪ آھن:
ساھڙ سا سھڻي، سائر پڻ سوني،
آھي نجوئي، ڳجھھ ڳجھاندر ڳالھڙي.
[b]انسان جي عظمت جو ايپڪ:
[/b]
تھذيب جي سفر ۾ جيتوڻيڪ انسان اڃا تڪميل حاصل ڪري نھ سگھيو آھي، وحشي آھي ۽ ڪڏھن ڪڏھن تھ حيواني سطح کان بھ ھيٺاھين سطح تي لھي ٿو اچي پر ھڪڙي ڳالھھ مڃڻي پوندي تھ ھن ۾ تڪميل جي وڏي تمنا آھي ۽ جيڪڏھن پاڻ تڪميل حاصل ڪري نھ سگھيو آھي تھ ھن مارئيءَ جھڙا مڪمل ڪردار تخليق ڪري پنھنجي تڪميل جي تمنا پوري ڪئي آھي. ھو جڏھن ڪنھن خراب ماڻھوءَ جي ڪردار ٿو تخليق ڪري تھ اھو بھ عمر سومري جھڙو ئي ٿو تخليق ڪري جيڪو ھڪ ھيڻي ڇوڪريءَ کي کوھھ تان کڻي تھ آيو، ھن تي زنجير بھ وڌائين، کيس لالچ ڏنائين پر ھن جي لوئي نھ لاٿائين ۽ سندس دامن تي داغ نھ ھنيائين ۽ اجري جو اجرو کيس مارن ڏانھن موٽائي موڪليائين، مارئيءَ جو جنم ڪو نئون ڪونھي. رامائڻ واري دور ۾ ھوءَ سيتا جي روپ ۾ پئدا ٿي ھئي ۽ سومره دور ۾ ھن مارئي ٿي جنم ورتو. ٻنھي جنمن ۾ ھوءَ ڪردار جي جرائت، سالميت، ديانت ۽ مزاحمت جو روح آھي. ان دور ۾ جڏھن راوڻ ھن کي کنيو ھو، تڏھن ھوءَ انساني جوڻ ۾ آيل ڀڳوان جي زال ھئي ۽ ھن کي آزاد ڪرائڻ لاءِ انسانن سان گڏ حيوانن بھ جنگ ڪئي ۽ ھنومان لنڪا کي باھھ ڏني. پر سومره دور ۾ ھن جڏھن جنم ورتو، تڏھن ھن جو ڪو اوھي واھي نھ ھو. ھن جا وارث مفلس، نادار ۽ ھيڻان ھئا جو مارئيءَ جو کڄڻ سان ھنن ۾ دھشت پکڙجي وئي ۽ سموري سر ۾ ٻڪر دانھن ۽ ڀوڻيءَ جو آواز بھ ٻڌڻ ۾ نٿي آيو. مارن جا گھر خالي ٿي ويا، مارئيءَ جون سرتيون، جيڪي ٽولن ۾ کوھھ تي پاڻي ڀرڻ اينديون ھيون، ڊڄي پنھنجي گھر وارن جي ڪڇ ۾ وڃي ستيون، مارو پنھنجا پکا پٽي ڪن پراون پٽن ڏانھن لڏي ويا:
ٻري نھ ٻڪر داھن، ڀوڻ ڀڻڪو نھ سئان،
ميان، ماروئڙن جا، اوڻان ڏسان آنھن،
جن ساٺيڪا سنجيا سي، ڌڻي، ڪيڙي ڪانھن،
پکا کڻي پرانھن، جيڪس لڏيو لوئڙ يارين،
--
ڀنيءَ جي ڀوڻن، ڀيڄ ڀڻڪو نھ سئان،
سنجن واريون سٽيون، وڃي ويڙ ورن،
پيا سٽ سڙن، ترھي ٻنھي ڪنڌئين.
مارئيءَ کي ڇڏائڻ وارو ڪو ڪونھي. ھوءَ اڪيلي سر پنھنجي عصمت جي حفاظت جي جنگ ٿي وڙھي ۽ ان جنگ ۾ فتحياب ٿي ٿئي، رامائڻ واري دور ۾ ھن جي عصمت جي توھين ڪئي وئي ھئي ۽ ھن تي شڪ ڪيو ويو ھو تھ ايترا ڏينھن جو ھوءَ راوڻ وٽ رھي آھي تھ پڪ ھن جي دامن تي داغ لڳو ھوندو ۽ سيتا باھھ مان لنگھي پنھنجو ست ثابت ڪيو ھو. سنڌ ۾ بھ ھن سا ائين ئي ٿيو ۽ ھت بھ ھن باھھ ۾ تتل لوھي سيخ ھٿن ۾ جھلي پنھنجي لوئيءَ جي پلو جي پاڪائي ثابت ڪئي.
ٻنھي جنمن ۾ مارئي ھند ۽ سنڌ ۾ عورت جو آدرش رھي آھي ۽ ھر عورت پنھنجي ڪردار ۾ مارئيءَ جي ڪردار واري سالميت، ديانت ۽ مزاحمت پئدا ڪري، ھن جھڙي ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. ھن دور ۾ جڏھن زرعي دور جي آدرشن جي جاءِ ڪلن واري ڪلچر جا آدرش ولارپندا ٿا وڃن تڏھن اڄ بھ سنڌ جي عورت جو آدرش مارئي آھي. رامائڻ واري دور ۾ ھوءَ سراپا مزاحمت ھئي پر سومرا دور ۾ ھوءَ وطن پرستيءَ جو لازوال استعارو ۽ پنھنجي ديس جي ڀٽن ڀاڻن، ڪکن پنن، ڍنڍن، ڍورن، وڻن ٽڻن ۽ ماروئڙن سان پيار جو انڪشاف آھي. ھن جي اھا خواھش سچ پچ تھ پرتش جھڙي آھي جو چئي ٿي تھ جيڪڏھن ديس کان دور رھندي موت اچي تھ منھنجي مڙھ تي ديس جي ٿڌي مٽي وسائجان ۽ ديس جي ولين جو واس ڏيجانءِ، تھ مان مئي جيئري ٿي پوندس:
واجھائي وطن کي، ساري ڏيان ساه،
بت منھنجو بند ۾، قيد م ڪريجاه،
پر ڏيھاڻي پرينءَ ري، ڌار م دريجاه،
ٿڌي وسائج ٿرن جي، مٽي مئيءَ مٿاه،
جي پويون ٿئي پساه، تھ نجاه مڙه ملير ڏي.
-
واجھائي وطن کي، آئون جي ھت مياس،
گور منھنجي سومرا، ڪج پنھوارن پاس،
ڏج ڏاڏاڻي ڏيھھ جي، منجھان ولڙين واس،
ميائي جياس، جي وڃي مڙه ملير ڏي.
ھن جي ڪردار جو ھڪڙو روشن رخ اھو بھ آھي تھ ھوءَ نھ رڳو جبر ۽ ڏاڍ جي اڳيان ڪنڌ نٿي جھڪائي پر خود- رحميءَ جو شڪار بھ نٿي ٿئي ۽ ھر جبر ۽ ڏاڍ ھن جي عزم کي عظيم تر ٿو بڻائي:
جي لوڻ لڱئين لائيين، چيري چيري چم،
مون ڪر اڳ نھ ڪيو، اھڙو ڪوجھو ڪم،
جان جان دعويٰ دم، تان تان پرت پنھوار سين.
عمر آپي شاھھ ھو ۽ آپي شاھي دور ۾ حاڪم اخلاقي قدرن ۽ قانون کان مٿاھان ھئا. ان دور جا وڏا وڏا ڏاھا جيڪي درٻار سان وابستھ ھوندا ھئا، انھن جو بھ چوڻ ھو تھ وقت جو حاڪم ڪنھن بھ اخلاقي ۽ رياستي قانون جو محتاج نھ آھي. اھي قانون عام ماڻھن لاءِ آھن، غير معمولي ماڻھن لاءِ نھ آھن. اھي قانون عام ماڻھن ان لاءِ ٺاھيا آھن تھ جيئن غير معمولي انسانن تي پابنديون وجھي ھنن کي بھ پاڻ جھڙو عام ماڻھو بڻائين. ھنن تھ ائين بھ چيو تھ عدل ۽ انصاف اھو آھي جيڪو طاقتور کي وڌيڪ طاقتور بڻائي، پر ان دور ۾ بھ ڪي اھڙا ڏاھا ھئا جن چيو تھ ماڻھو سماجي جاندار آھي. ھن ۾ انفرادي تحفظ self Preservation جي جبلت سان گڏ پنھنجي گروھھ ۽ قبيلي جي بچاءَ جي سماجي جبلت Social Instinct بھ آھي ۽ ھن جي سماجي تحفظ واري جبلت سندس انفرادي جبلت کان وڌيڪ طاقتور آھي ڇاڪاڻ جو ماڻھو کي خبر آھي تھ انفرادي بچاءُ گروھھ يا قبيلي جي بچاءُ کان سواءِ ممڪن نھ آھي، ان ڪري سماجي تحفظ بھ ھن جي انفرادي تحفظ وانگر سندس رت ۾ شامل آھي. Francis Bacon پنھنجي ڪتاب Advancement of Learning ۾ لکيو آھي تھ ”سڀ شيون ٻن چڱاين جي طلب سا نوازيل آھن. ھڪ اھا تھ ڪابھ شيءِ پنھنجو پاڻ ۾ ڪل آھي ۽ ٻي اھا تھ ھر ھڪ شيءِ ڪنھن عظيم ڪل جو جز آھي. اھا پوئين سوچ تھ ھر شيءِ ڪنھن عظيم ڪل جو جز آھي پھرينءَ سوچ کان وڌيڪ اھم آھي. ان سوچ ۾ وڌيڪ وسعت آھي، اھڙيءَ سوچ سان وڌيڪ تحفظ حاصل ٿئي ٿو“. عمر اھو ڪردار آھي جنھن لاءِ جز ڪنھن وڏي ڪل کان وڌيڪ اھم آھي جڏھن تھ مارئيءَ لاءِ جز کان وڌيڪ اھم ڪل آھي. ھوءَ گروھي ۽ اجتماعي اخلاق جي علمبردار آھي ۽ سندس اخلاقيات مذھبي نھ پر سماجي آھي. جڏھن بھ ھوءَ پنھنجي مٿي تان لوئي لاھڻ کان انڪار ٿي ڪري تڏھن مذھبي احڪامن جو حوالو نٿي ڏي پر پنھنجي قبيلي جي ريتن رسمن ۽ رواجن جو حوالو ٿي ڏي:
ايءَ نھ مارن ريت، جئن سيڻ مٽائن سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾، ڪنديس ڪان ڪريت،
پکن جي پريت، ماڙيءَ سان نھ مٽيان.
-
سون برابر سڳڙا، ماروءَ سندا مون،
پٽولا پنوھار کي، عمر! آڇ م تون،
ور لوئيءَ جي لون، ڏاڏاڻن ڏنيام جي.
مارئيءَ جو حياتيءَ ۾، انسان جي قوتن ۾، ۽ الله ۾ ويساھھ آھي. ھوءَ جڏھن ڏسي ٿي تھ جيڪي ھن سان ٿيو ان کي ٽاري نٿو سگھجي، تڏھن ھوءَ پنھنجي ۽ پنھنجن مارن جي بي وسيءَ کي تقدير جو نالو ٿي ڏي. اھو ھن جو مقدر ھو تھ ھن کي زوريءَ کنيون وڃي. ھوءَ سور سھي، پنھنجي ديس ۾ پنھنجن پيارن جي وڇوڙي ۾ ڦٿڪي ٿي پر تقدير جي جبر ۽ پنھنجي بي وسيءَ جي ان صورتحال ۾ بھ ھوءَ مايوس نٿي ٿئي.
ڪٿي ڪٿي مارئيءَ جو سر تمثيل ٿو لڳي. ھن سر ۾ بھ ٻين تمثيلن وانگر معنيٰ جا ٻھ مٿاڇرا آھن. ھڪ مٿاڇرو سڌو سنئون قصي جي معنيٰ وارو آھي، جنھن ۾ مارئي پنھنجن مارن، مڱيندي، ملير ۽ سرتين سان ملڻ لاءِ تڙپي ٿي. پر معنيٰ جي ٻي مٿاڇري تي ھي سر انسان جي روحاني ياترا جو سر آھي، جنھن ۾ انساني روح آزمائشن مان لنگھندو نيٺ نجات حاصل ڪري ٿو ۽ ان محبوب سان وصل ماڻي ٿو جنھن سان ملڻ جو الست کان وچن ٿيل آھي.
الست بِربِڪم، جڏھن ڪن پيوم،
قالو بَليٰ قلب سين، تڏھن تِتِ چيوم،
تنھين وير ڪيوم، وچن ويڙيچن سين.
سر ۾ جيتوڻيڪ اصل قصي وارا واقعا وڏي تمثيل سان بيان ڪيل آھن پر تنھن ھوندي بھ پڙھڻ وارو انھن تفصيلن ۾ لڪل تمثيلي معنيٰ سمجھي وڃي ٿو. ڪن نقادن اھڙيءَ تمثيل کي China lamp جھڙو سڏيو آھي جيڪا جڏھن ٻريل نھ ھوندي آھي تھ ان تي لنڊن جو نقشو نظر ايندو اھي پر جڏھن ٻريل ھوندي آھي تڏھن لنڊن ۾ جيڪا باھھ لڳي ھئي ۽ جنھن ۾ ذري گھٽ سارو شھر سڙي ويو ھو، اھا باھھ بھ نظر ايندي آھي. ھن سر جي تمثيل ۽ علامتن جي جدا جدا ماڻھن جدا جدا معنيٰ ڪڍي آھي. ڪن ان کي انسان جي اندر جي ان جنگ جي علامت سڏيو آھي. جيڪا نيڪي ۽ بديءَ جي انساني قوتن ۾ لڳل آھي ۽ انسان جي روحاني سفر ۾ ڏاڍائين، ڏکن ۽ لالچ وغيره جا جيڪي مرحلا اچن ٿا انھن مان لنگھي پارپون جي تمثيل آھي. وڏو ادب ھميشھ گھڻ- پاسائون ھوندو آھي ۽ ھر دور جا ماڻھو پنھنجن سماجي، سياسي ۽ معاشي حالتن مطابق ان جي تشريح ڪندا آھن. اھو ادب ئي زنده رھي سگھندو آھي. جيڪو ايندڙ دور جي مسئلن جو حوالو ۽ نون سوالن جا جواب ھوندو آھي. جنھن ادب ۾ اھا ڳالھھ نھ ھوندي آھي اھو لئبريرن ۾ دفن ٿي ويندو آھي. اڄڪلھھ جي دور ۾ مارئيءَ جي ڪردار جي ايئن بھ تشريح ڪئي ٿي وڃي تھ مارئي سنڌ آھي، جنھن کي اغوا ڪري باندي بڻايو ويو آھي. اھا سنڌ آھي جيڪا مارئيءَ جي روپ ۾ پنھنجا ڏک ڏولاوا ٿي بيان ڪري.
سر ڪاموڏ کان پوءِ ھن سر ۾ شاھھ مفلس ۽ نادار مارن جي زندگيءَ کي نھايت ڀرپور انداز سان پيش ڪيو آھي. سر ڪاموڏ ۾ مھاڻن جي زندگيءَ جو رخ بدصورتي وارو ھو پر سر مارئي ۾ شاھھ ھنن جي مفلسي ۽ ناداريءَ ۾ گذرندڙ زندگيءَ کي روحانيت جو رنگ ڏيئي آدرشي ڪري پيش ڪيو آھي. ھنن جي زندگيءَ جا عڪس ڪڏھن شاھھ پاڻ ٿو چٽي تھ ڪڏھن وري مارئيءَ جي واتان بيان ٿو ڪرائي. ائين ٿو لڳي تھ ڪلن جي اڄوڪي ڪلچر کان اڳ زرعي ڪلچر واري دور ۾ بھ شھري زندگي، نفعي، ڏيتي ليتي، خود غرضي ۽ لالچ واري ھئي جو شاھھ ٿر جي مارن کي فطرت جا فرزند ۽ مثالي انسان ڪري پيش ڪيو آھي. ٿر ۾ ھنن جي زندگي گذارڻ جي انداز کي ڏسي ائين ٿو لڳي ڄڻ ٿر فطرت پرست انارڪسٽن جي خوابن جي سرزمين آھي. ھنن جي سماج ۾ ڪنھن وٽ ڪا ذاتي ملڪيت ڪانھي. ڪو حاڪم ڪو محڪوم ڪونھي. ڪو محصول ڪونھي. ذاتي ملڪيت نھ ھجڻ جي ڪري فصل کي لوڙھي ڏيڻ ۽ ان جي رکوالي ڪرڻ جي ضرورت ڪانھي.
پاڻھي پچي پيئيون، ريءَ واھيت، ريءَ واڙ،
جوءِ ڪشادي جيڏيين، ملير موڪ مھاڙ،
اتي اباڻا جنھن جا، سا ماڙيءَ مور نھ چاڙه،
جي اڪنڊيون آ راڙ، لوه تنين کي لاھئين.
ھر ڪو پنھنجي ضرورت آھر پوک ڪري ٿو يا جھنگ مان ميوو ۽ ڀاڄيون پٽي آڻي پنھنجون ضرورتون پوريون ڪري ٿو:
نھ ڪا جھل نھ پل، نھ ڪو رائڙ ڏيھھ ۾،
آڻيو وجھن آھرين، روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل، مليرون مــرڪڻو.
ان حالت کي جنھن ۾ ماڻھو سڌو سنئون جھنگ مان ميوا ۽ ڀاڄيون پٽي کائي، شاھھ ”ويڙن سين واپار“ ٿو چئي:
تن وھين ويڙيچن ۾، سدائين سڪار،
چونڊيو، آڻيو چاڙھين، سندو ڏؤنرن ڏار،
جن جو ويڙن سين واپار، سي ڏوٿي ھون نھ ڏٻرا.
افلاطون طبقاتي سماج جو وڏو علمبردار ھو ۽ اھڙي سماج واري جمھوريت جو تصور پيش ڪيائين جنھن جو حاڪم فلاسفرن جو طبقو ھو. يونان جي ٻئي فلاسفر Zeno جيڪو ٽين صدي قبل مسيح ۾ پئدا ٿيو ھو، تنھن افلاطون جي جمھوريت جي مخالفت ڪئي ۽ ھن رياست ۽ رياستي ادارن ۽ قانون کان انڪار ڪيو. چيائين تھ جيڪڏھن ماڻھوءَ کي پنھنجن جبلتن مطابق زندگي گذارڻ جو موقعو ڏجي تھ پوءِ پوليس، جيل، عدالت، عبادتگاھن ۽ فوج جي ضرورت ئي ڪانھ رھندي. انارڪسٽ رياست ۽ گرجا جي خلاف ھئا ۽ چيائون ٿي تھ رياست ماڻھوءَ جي جسم کي زنجيرن ۾ جڪڙيو آھي جڏھن تھ گرجا ھن جو روح کي قيد ڪري ھن کان ھن جي روح جي آزادي ۽ اظھار جي قوت کسي ڇڏي آھي. شاھھ جي مارن جي زندگيءَ ۾ بھ ڪٿي بھ مذھب جو حوالو نھ ٿو ملي جو مارن لاءِ سارو جھان مسجد آھي ۽ ھو پاڻ اھڙا ئي نيڪ انسان آھن جنھن جو مذھب تصور پيش ڪيو آھي.
ھن سر ۾ ايڏي تھ وسعت، ھمھ گيري ۽ بلندي آھي ۽ ھن جي مرڪزي خيال ايڏو تھ شان شوڪت ۽ عظمت وارو آھي جو اسين ھن سر کي Epic چئي سگھون ٿا. انسان جي جنگجوئيءَ جو ايپڪ نھ پر انسان جي عظمت جو ايپڪ!