جي رڃن راه پڇن
قراشيدم صنم بر صورتِ خويش، بھ شکل خود خدارا نقش بستم
مرا از خود بررون رفتن محال است، بھررنگي کھ ھستم خود پرستم
(مان پنھنجي صورت جھڙا بُت تراشيان ٿو، خدا جي صورت بھ مون پاڻ جھڙي گھڙي آھي.
منھنجي لاءِ پنھنجو پاڻ مان نڪرڻ محال آھي، مان جنھن بھ حال ۾ آھيان خود پرست آھيان.)
خدا کي پنھنجن خاصيتن ۽ صفتن جھڙو تصور ڪرڻ جو سبب انسان جي خود پرستي نھ پر سندس حياتياتي Biological مجبوري آھي ڇاڪاڻ جو ھو پنھنجن صفتن کان سواءِ ڪن ٻين صفتن واري خدا جو تصور ڪري نٿو سگھي. ھنن ٻن سرن ۾ بھ صراف ۽ ڏاتار خدا جي علامت آھن ۽ ٻئي خدا جي بشريت واري تصور جي نمائندگي ٿا ڪن.
ھونئن تھ شاھھ جو سارو ڪلام ناصحاڻو آھي ۽ شاھھ لوڪ داستانن جي ڪردارن جي ڪيفيت بيان ڪندي ڪندي ساڻن پاڻ ڪلام ڪرڻ شروع ٿو ڪري ۽ کين نصيحتون ڏيڻ ٿو لڳي. پر ھي ٻھ سر تھ آھن ئي ناصحاڻا جن ۾ شاھھ ڪاپائتي کي سٽ ڪتڻ ۽ صراف وٽ سٽ آگھائڻ جا آداب ٿو ٻڌائي. جنھن زماني ۾ شاھھ شاعري ٿي ڪئي ان زماني ۾ شاعريءَ کي ”جزاز پيغمبري“ سمجھيو ويندو ھو. شاعر پنھنجي ڪلام ۾ اھڙا اھڙا نقطا بيان ڪري ويندا ھئا جن جي شاعريءَ کان سواءِ واري عام حالت ۾ بيان ڪرڻ جي صلاحيت ھنن ۾ ڪانھ ھوندي ھئي. ان جو وڏو مثال سقراط ڏنو آھي. سقراط کي جڏھن ديوتائن ٻڌايو تھ ايٿنز ۾ ھو سڀ کان وڏو ڏاھو آھي تھ ھن کي ديوتائن جي ان ڳالھھ تي يقين نھ آيو ۽ ھو پڪ ڪرڻ لاءِ پنھنجن ھمعصر ڏاھن وٽ ويو. ھنن سان بحث ڪيائين تھ کيس خبر پئي تھ ھو واقعي انھن سڀني کان وڌيڪ ڏاھوھو. پوءِ ھن سوچيو تھ شاعر جو ھھڙيون ڏاھپ جون ڳالھيون ڪندا آھن اھي پڪ ھن کان وڌيڪ ڏاھا آھن. ھن ھڪڙي شاعر جو ڪلام کنيو ۽ ان شاعر وٽ ويو ۽ ھن کان سندس ڪلام جي تشريح ڪرايائين. پوءِ ھو اھو ساڳيو ڪلام کڻي رستي تي اچي بيٺو ۽ رستي تان لنگھڻ وارن عام ماڻھن کان ان جي تشريح ڪرايائين تھ ھن ڏٺو تھ عام ماڻھوءَ ان ڪلام جي شاعر کان وڌيڪ ڏاھپ واري تشريح ٿي ڪئي ۽ ھو ان نتيجي تي پھتو تھ شاعريءَ ۾ ڏاھپ ڪانھ ھوندي آھي پر شاعر ئي شاعريءَ جو نزول ٿيندو آھي ۽ ايئن شاعريءَ کي الھامي سمجھيو ويو جنھن جي ڪري شاعرن کي سماج ۾ وڏو رتبو حاصل ٿيو. شاعر بھ رڳو عشق ۽ عاشقيءَ جون ڳالھيون نھ ڪندا ھئا، ڏاھپ جا وڏا وڏا نقطا بيان ڪندا ۽ ماڻھن کي نصحيتون بھ ڪندا ھئا. ان دور جا اولياء بھ گھڻي ڀاڱي شاعر ھئا. شاھھ کي بھ سندس ٻين ڪرامتن سان گڏ سندس شاعريءَ جي ڪري ولي الله مڃيو ويو ۽ ڀٽ تي سندس باقاعدي درگاھھ قائم ٿي.
ڪنھن بھ شاعر جي شاعري ھن جي احساسن، نظرين، عقيدن ۽ جنھن خطي ۾ ھو رھندو آھي ان خطي جي جاگرافيائي، تاريخي، سياسي، سماجي ۽ ثقافتي پسمنظر مان اسرندي آھي ۽ اھو پسمنظر ئي سندس شاعريءَ جو منظرنامو ھوندو آھي. اسان جا ڪلاسيڪي شاعر جيئن تھ جاگيرداراڻي سماج ۾ رھندا ھئا ان ڪري ھنن جا ھيرو حاڪم ۽ راڄ ڌڻي آھن. سندن شاعريءَ جي ثقافت زرعي ۽ چراگاھي ۽ سندن فڪر صوفياڻو آھي جو صوفياڻو فڪر ئي جاگيرداراڻي سماج جو روحاني اظھار ھوندو آھي. زرعي سماج ۾ رھڻ وارو شاعر تشبيھون ۽ استعارا بھ زرعي سوسائٽيءَ مان کڻندو آھي. شاھھ جي ڪلام مان اھڙا مثال مان سر رپ ۽ بروو واري مضمون ۾ ڏيئي آيو آھيان ۽ پنھنجي ڳالھھ کي وڌيڪ واضح ڪرڻ لاءِ ھتي ڪبير جي ٻن دوھن جو مثال ٿو ڏيان. ڪبير جنڊ جي ٻن پڙن ۾ ان جي داڻن کي پيڙھجندو ڏسي ان کي حالتن جي جنڊ جي ٻن پڙن ۾ پيڙھجڻ واري انسان جو استعارو ٿو سمجھي.
چلتي چڪي ديک ڪي، بڙا ڪبيرا روءِ
دو پاٽن ڪي بيچ ۾، ثابت رھانھ ڪوءِ.
پر جنڊ جا رڳو پڙ نھ ھوندا آھن پڙن جي وچ ۾ لوھي سيخ بھ ھوندي آھي جتان جنڊ ۾ ان وجھبو آھي. ان جا جيڪي داڻا ان لوھي سيخ سان لڳل ھوندا آھن اھي جنڊ جي پڙن ۾ پيڙھجڻ کان بچي ويندا آھن ۽ ايئن ڪبير لاءِ جنڊ جي سيخ خدا جو استعارو آھي:
پاٽن پاٽن سب ڪھين، ماني ڪھي نھ ڪوءِ،
جو ماني سي لگ رھا، بال نھ بيڪا ھوءِ
شاھھ جي ساري شاعري سنڌ جي زرعي سوسائٽي جو احساساتي دستاويز آھي.
ڪاپائتي بھ زرعي سوسائٽيءَ جو ڪردار آھي جنھن جو شاھھ ڪيترن ھنڌن تي ذڪر ڪيو آھي. ڪيترن ھنڌن تي ھجر جي ماريل وني پنھنجي اندر جي اندوه جي ڪري آتڻ ۾ آھون ٿي ڀري ۽ سندس چرخو چيو نٿو ڪري ۽ ھوءَ چرخي کي ڀيري ڀڄڻ جي ڳالھھ ٿي ڪري. سر بروي جي پھرين داستان ۾ ھوءَ آتڻ ۾ سرتين سان سٽ بھ ٿي ڪتي تھ پرديس ويل پرينءَ لاءِ ڪانگل کي سنيھا بھ ٿي ڏي، تھ پرينءَ جي اچڻ جي خوشخبري ٻڌائڻ لاءِ ڪانگل جا پر سون ۾ مڙھائڻ جي ڳالھھ بھ ٿي ڪري:
پرين جي پرديس ۾، تن جي ڪانگا! ڪج خبر،
تھ سڀ مڙھايان سون سين، پکي! پنھنجا پر،
گھمي مٿان گھر، ڏج پارانڀا پرينءَ کي.
۽ وري پنھنجن سرتين کي ٿي چئي:
ڪا ڪيون! ڪٽي ڪام، تھ ڪھيو سڻان ڪانگ جو.
پر سر ڪاپائتيءَ جو مزاج ٻيو آھي. ھي سر ڪاپائتي ۽ صراف جي وھنوار جو سر آھي. صراف جو تعلق بازار سان آھي جتي جي اخلاقيات ۽ انساني رشتا ناتا نفعي جي لالچ ۽ نقصان جي ڊپ مان اسرندا آھن. جتي جيڪڏھن ڪا ڪاپائتي رنڍا روڙي بازار ۾ کڻي اچي ۽ اھي رنڍا ڀل ھن من ۾ محبت پائي روڙيا ھجن تھ بھ صراف ھن جو دڪو داخل نھ ڪندا جي ڪاپائتي چِت ۾ چائت پائي سنھو سٽ ڪتي کڻي اچي تھ صرف يڪدم سندس سٽ ترازيءَ توري کيس ملھھ ڏيندا. پر ھتي ڳالھھ ان جي ابتڙ آھي:
محبت پائي من ۾، رنڍا روڙيا جن،
تن جو صرافن، اڻ توريو اگھايو.
--
چائت پائي چِت ۾، سنھو ڪتيو جن،
تن جو صرافن، دڪو داخل نھ ڪيو.
--
سنھون سٽ ڪتڻ واريون ان وقت حيرت ۾ پئجي ٿيون وڃن جڏھن ڏسن ٿيون تھ جن وٽ ڪتڻ جو سامان بھ ڪونھي اھي صراف سان سرھيون آھن:
جنين ڪتو ڪالھھ، سي پاڻان پيون مامري،
جنين ٽڪ نھ مالھھ، سرھيون سي صراف سين.
--
اھا ناانصافي آھي ۽ سنھون سٽ ڪتڻ وارين ڪاپائتين جو مامري ۾ پئجي وڃڻ صراف جي اھڙي ناانصافيءَ جي خلاف احتجاج آھي. ڳالھھ رڳو ايتري ناھي ھتي تھ رنڍا روڙن لاءِ صلاءِ عام آھي تھ:
جا سنھون نھ سکي، سامر رنڍائي روڙي،
سٽ انھيءَ جو سڦرو، ويا ترازيءَ توري،
ٿلھي ۽ ٿوري، ويچاريءَ سان وڙ ٿيو.
ان کان سواءِ تضاد جي صورت تڏھن ٿي پئدا ٿئي جڏھن ھڪ طرف تھ ڪاپائتيءَ کي ڪتيندي رھڻ جي تلقين ٿي ٿئي:
جان ڪتين تان ڪتِ، ھيءَ ھڏ ويھاڻي،
ڪاپائتي سڀ ڪا، ڪتي سيباڻي،
ڄاتو جن ڄاڻي، تن ھئان لھي نھ ڇڏي.
--
ھي ھڏ و ھاڻي، جان ڪتين تان ڪتِ،
ڪو پنھنجي عيد کي، ڀيري ڪج ڀرت،
متان روئين رت، صباح وچ سرتين.
ڪتن جي تاڪيد جا ٻارنھن کن بيت آھن. پر ٻئي طرف وري ڪتڻ ۾ مھارت حاصل ڪرڻ ۽ سنھون سٽ ڪتڻ ان وقت بي معنيٰ ۽ اجايا ٿي ٿا وڃن جڏھن جن ڪتڻ نھ سکيو ۽ رنڍا روڙيا انھن جو سٽ سڦرو ٿيو ۽ صراف ترازيءَ توري ڇڏيو يا وري:
تاڃي توريائون، تھ عيب نڪتا اڳيان،
ڪوٺي ڪاپائتين کي، پر ۾ پڇيائون
اگلڙي آئون، مون کان ڀڙا ڀڳا نھ ٿيا.
ان ساري صورتحال کي سامھون رکڻ سان خبر ٿي پوي تھ ھن سر وارو صراف نفعي ۽ نقصان جي ٻن پڙن ۾ تاڃي تورڻ وارو صراف نھ آھي پر ھي ڪو ٻيو صراف آھي جيڪو جڏھن تاڃي ٿو توري ۽ ان مان عيب ٿا نڪرن تھ سٽ موٽائي نٿو پر ڪاپائتيءَ کي ڪوٺي کيس دلجاءِ ٿو ڏي .... جيڪو من ۾ محبت پائي رنڍا روڙن وارن جو اڻ توريو ٿو اگھائي، جيڪو چت ۾ چائت پائي سنھون سٽ ڪتڻ وارين جو دڪو داخل نٿو ڪري، جيڪو وڏوڻو ڪانڌ آھي ۽ جنھن لاءِ ڪاپائتيءَ کي چتاءُ ٿو ملي تھ:
ڀيرئين ۽ ڀانئين، اِئن وڏو ڻو ڪانڌ،
ويٺي اور ارٽ سين، ڳچيءَ پائي پاند،
تھ تنھنجو ئي وڻوانڌ، ڪتو وتو نھ ٿئي.
صراف جا ھي سارا وصف خدائي وصف آھن ۽ ھي سر انسان ۽ الله جي تعلق ۽ الله جي مھر جو سر آھي .... ان مرڪزي خيال کان سواءِ ھن سر ۾ وقت جي گذرڻ ۽ منظر جي مٽجڻ جو تاثر بھ آھي. ڪالھھ جن ڪاپائتين آتڻ ۾ چرخو ٿي ھلايو ۽ سٽ ٿي ڪتيو اڄ انھن جو چرخو خالي آھي ۽ سندن پھيون پٽ ۾ پيون لٽجن، چرخي ڏور کلي پئي آھي ۽ سندن نجھرا بند آھن:
اولاڻيان ارٽ، ڪيڏانھن ڪتڻ واريون،
پھيون مٿي پٽ، لڙجن لاکيڙن جون.
--
ڪتي ڪتي ڪالھھ، اڄ نھ آتن آئيون،
آرٽ اکلي مالھھ، پوري ويون نجھرا.
ھي منظر ڏسي پڙھڻ واري جو پنھنجن وڇڙي ويل پيارن جي ياد ۾ ھينئڙو لوڻ ٿو ٿيئي:
نھ سي وونڻ وڻن ۾، نھ سي ڪاتاريون
پسو بازاريون، ھينئڙو مون لوڻ ٿئي.
[b]ھاڻي سر پرڀائتيءَ ڏانھن ٿا اچون
[/b]ان ڳالھھ جي اسان سڀني کي خبر آھي تھ چارڻن جي روايت سنڌ ۾ تمام پراڻي آھي. چارڻ شاعر ھوندا ھئا ۽ ھر ھڪ قبيلي جو پنھنجو چارڻ ھوندو ھو جيڪو قبيلي جي سردار ۽ چڱي مڙس جي مھما ڳائيندو، ھنن جا شجرا ياد ڪندو ۽ ھنن جي وڏن جي سورھيائيءَ جا وڏا وڏا وڌاءَ وارا قصا بيان ڪندو ھو. قبائلي جنگ ۾ پنھنجي قبيلي جي سورھيائيءَ کي ويساھھ ۾ نھ اچڻ واري حد تائين وڌائي بيان ڪندو ھو. اھي چارڻ ڄڻ تھ حاڪمن جا Poet Leuleate ھئا. حاڪم ۽ سردار چارڻن کي انڪري بھ مان ڏيندا ھئا جو ھو ڳوٺ ڳوٺ گھمندا ۽ حاڪمن جون صفتون ڳائيندا ھئا ۽ اھڙيءَ طرح حاڪم پنھنجي رعيت ۽ راڄ ۾ ھر دلعزيز ٿي ويندو ھو ۽ جي ھو حاڪم کان ناراض ٿيندا ھئا تھ سندن بدناموسي ڪندا ھئا. ٻيجل جڏھن ڏياچ کان ڏان ۾ سير گھريو تھ ھن کي ان ڳالھھ جي خوشي ٿي تھ چارڻ ھن کان سر جو ڏان گھريو ھو پر جي ڪا اھڙي شيءِ گھري ھا جيڪا ھن وٽ نھ ھجي ھا ۽ ھو نھ ڏيئي سگھي ھا نھ مڱڻھار کيس ساري جھان ۾ خوار ڪري ھا:
سوجي مڱڻھار! م ھوءِ، جنھن تو مٿي سر سٽو ڪيو،
جو مون مور نھ سپجي، تان جي سو گھريوءِ،
تھ جڳان جڳ ڏنوءِ، ڏنگو ڏاتارن کي.
ٻئي ھنڌ ٻيجل کي چئي ٿو تھ جھونا ڳڙھھ ھل تھ ات ھلي يار ٿيون ۽ مان توکي پنھنجو سر وڍي ڏيان ڇو جو:
متان ڪا منھنجي ڪرين، گلا جي گفتار.
ڏياچ انڪري سر ڏيڻ لاءِ راضي ٿيو ھو جو ھن ٻيجل جي سرندي جي سحر ۾ اچي ھن کي وچن ڏنو ھو ۽ جيڪڏھن ھاڻي ھو وچن تان ڦرندو تھ چارڻ ھن کي راڄن ۾ بدنام ڪندو ان ڪري ھن سر ڏنو.
سمنگ چارڻ کي سومرن جي پوئين دور جي حاڪمن رنجايو تھ ھن سندن گلا شروع ڪئي. ڀاڳو ڀان سومرن جو خانداني چارڻ ھو ۽ چون ٿا تھ دودي الادين جي جنگ جو ھو اکين ڏٺو شاھد ھو ۽ ھن اکين ڏٺي احوال جو رزميھ داستان لکيو ھو ۽ سومرا حاڪمن جو ايڏو تھ ويساھ وارو ماڻھو ھو جو ھن جي ھٿان سومرن پنھنجا ننگ ابڙي وٽ سام موڪليا ھئا..... لس ٻيلي جي سپڙ ڄام جنھن جي سخا جي شاھھ ھن سر ۾ ساراھھ ڪئي آھي تنھن ھڪڙي چارڻ تي راضي ٿي کيس پنج سو گھوڙا انعام ڏنا ھئا.
مان مٿي چئي آيو آھيان تھ مرڪزي خيال ۽ ڪردارن جي مزاج ۽ ھلت جي حوالي سان ٻئي سر ھڪ جھڙا آھن. صراف ۽ ڏاتار ٻئي آدرش آھن جن کي انساني شڪل ڏنل آھي. ٻنھي ڪردارن ۾ فرق رڳو ايترو آھي تھ صراف تاڃي توري ۽ سٽ پرکي ٿو جڏھن تھ ڏاتار ڪا پرک نٿو ڪري ۽ نااھلن کي ايڏو ٿو نوازي جو جيڪڏھن ماھر ھنرمندن ۽ ڪرت ڪرڻ وارن کي سندس نااھلن کي نوازڻ جون خبرون پئجي وڃن تھ جيئن ڪاپائتين مامري ۾ پئجي احتجاج ڪيو ھو ايئن ھي پنھنجا سمورا ساز ڀڃي ڏاتار جي نااھلن کي نوازڻ واري ھلت جي خلاف احتجاج ڪن:
جيڪي ڏاڏن ڏي، ڳجھان ئي ڳجھھ ۾،
سو جي سڻن ڪڏھن، ڪرت وارا ڪي،
تھ ساز مڙيو ئي سي، پٿون ڪن پلڪ ۾.
ھو ڪرت وارن سان گڏ اھڙي مڱڻھار کي بھ نوازي ٿو جنھن رڳو ھڪ سر سکيو آھي ۽ سندس تھذيبي سطح اھا آھي جو جھنگلين واري ٻولي پيو ڳالھائي، پر ڏاتار ان کي بھ چوڏول ۾ چاڙھي، مٿس راضي ٿي کيس سرفراز ٿو ڪري:
ٻولي ٻيلي جون ڪرين، پاسي ڀر پيو،
سڻائي ستن کي، وھاڻيءَ ويو،
ڄاڻي ڪين ٻيو، سر سکيو ئي ھڪڙو.
--
ٻوليون ٻيلي جون ڪرين، پاسي ڀر پيو،
چارڻ چاڙھي چوڏول ۾، تھان پوءِ ٿيو،
رچي رات ڪيو، سرفراز، سيد چئي.
--
ھن سر ۾ بھ ڪاپائتيءَ واري سر جھڙي تضاد جي صورت تي پئدا ٿئي جو ھڪ طرف چارڻ کي ڪينر ڪليءَ ۾ ٽنگي، سونھاري صبوح سان وير وجھي، پاسي ۾ پئجي رھڻ جو مھڻو ٿو ملي:
اِي نھ ڀانن ڀير، جنن ڪينر ڪيريءَ ٽنگيو،
سونھاري صبوح سين، وجھي ويٺين وير،
توکي چوندو ڪير، ڪيرت ڌاران مڱڻو.
--
سرانديءَ ساز ُ ڪري، سمھين ساري رات،
جا جڪا ڻي ذات، اِي ھوءَ اڳھين؟
ان موقعي تي ئي چارڻن کي شاھھ اصل چارڻن جا وصف ٿو ٻڌائي:
جنين سک ناھي ڪو، چارڻ سي چئجن،
رڃن راه پڇن، مٿي ڪلھن ڪينرا.
فن ۽ فنڪار جو ھھڙو مڪمل نقشو جيڪو شاھھ مٿئين بيت ۾ چٽيو آھي مون اڄ تائين ڪونھ پڙھيو آھي، فن جو سفر واقعي رڃ جو سفر آھي جنھن ۾ ھر منزل سراب ۽ ھر سراب منزل آھي. سراب جي ان سفر مان ڪجھھ حاصل نٿو ٿئي پر فنڪار جي اندر ۾ ڪا اھڙي بيچيني، اھڙي آنڌ، مانڌ اھڙو ڪو اسک آھي جو ھو ڪينر ڪلھي ٿي رکي رڻ ۽ رڃن ۾ رلندا ٿا رھن... پر چارڻ جڏھن ساز سيرانديءَ رکي ننڊون ٿا ڪن تڏھن ھو پنھنجي ئي نفي ٿا ڪن ... ھڪ طرف چارڻ جو اھڙو نقشو ٿو پيش ٿئي نھ ٻئي طرف وري ساري ڪرت جي نفي ٿي ٿئي:
ات ڪرت وارا ڪيترا، ڪرت ڪبو ڪوه؟
جيڪي بندو ڪم ڪري، سو مڙيو ئي ڏوھه
تون پارس آءٌ لوه، جي سڃين تھ سون ٿيان.
--
ھن سر ۾ بھ اھا ئي نااھلن لاءِ سر ڪاپائتيءَ واري صلائي عام آھي:
اٿيو اٻوجھاءِ! سپڙ جو سڏ ٿيو،
جئن ائين ڪيرت ڪٽ نھ سکيا، تئن پاڻا ريڌو راءُ،
مڱو مون ملاءُ، آءٌ اوھان جو آھيان.
--
ڏڏ ٿي ڏان گھريج تون، ڇڏ وڄا وڃائي،
سپڙ رات سنباھيا، تازي تو لائي،
جو ڄاڻي نھ ڳائي، تنھن سين ٻيليءَ ڌڻي ٻاجھھ ڪي.
اھو ڌاتار جو وڙ ُ آھي تھ ھو نااھلن کي بھ نوازي ٿو پر ۽ اھو چارڻن جو وڙ آھي تھ ھو پنھنجي فن ۾ مھارت تھ حاصل ڪن پر ڏڏ ٿي ڏاتار کان ڏان گھرن. ھنن کي وھاڳ راڳ ڳائڻ ۾ ماھر ٿيڻو آھي جو وڏيءَ ويل کين ڏاتار اڳيان وھاڳ راڳ ڳائڻو آھي. پر مھارت حاصل ڪرڻ کان پوءِ بھ کين پڪ نھ ھئڻ گھرجي تھ پرينءَ جو وصل حاصل ٿيندو جو وصل پرينءَ جي وس آھي:
صبوح جو سھاڳ، مڱڻھارن ماڻيو،
ڏنائون ڏاتار کي، وڏيءَ ويل وھاڳ
وس منھنجي ناه ڪا، سيڻن ھٿِ سھاڳ،
پرين سين پھاڳ، مان نماڻيءَ نصيب ٿئي.
ڏڏ ٿي ڏان گھرڻ وارو چارڻ بھ پنھنجو انڪار ڪندي ڪندي پنھنجو اقرار ايئن ٿوڪري ۽ ڪرائي جو مٿي چوائي ٿو موڪلي تھ جيڪي ڏيڻو ٿي سو ھت ڏياري موڪل مان ايڏانھن نھ ايندس:
چارڻ لڱو پنڌ ُ گھڻو، ڪي چوٽاڻيءَ چئيج،
ھت ڪي ھلائيج، اتي آئون نھ اچڻو.
---