پيش لفظ
سنڌو ديش دنيا جي قديم ترين مهذب ۽ متمدن قوم جو ملڪ آهي. ان جو ماضي نهايت شاندار رهيو آهي. پر ڪجهه وقت کان هتي جي رهاڪن پاڻ وساري، خواب غفلت ۾ غلطان ٿي، غيرن کي مٿن قابض ٿيڻ جو موقعو پئي ڏنو آهي.
اسان سنڌو جي پاڻ وسارڻ واري دور جي پيدائش آهيون. بمبئي کان سنڌ جي جدائيءَ بعد جڏهن اسان سنڌين جي ڪلچرل ترقي، اقتصادي خوشحالي ۽ سياسي آزاديءَ جي حصول ۾ رڪاوٽون پيل ڏٺيون، ته ردعمل ۾ اچي، ان جو ڪارڻ هندو مستقل مفاد کي ڄاڻي پاڪستان ذريعي ان جي حل ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪئي سون، چوڻي آهي ته:
“دوزخ ڏي رستو به چڱن ارادن (جي پٿرن) سان جڙيل ٿئي ٿو.”
ان وانگر پاڪستان لاءِ ڪوشش ڪرڻ وقت هيٺيان متا ۽ مرادون مدنظر رکي، ڪم ڪيو هوسون.
(1) برصغير هند جي مسلم اڪثريت وارين ايراضين ۾ مڪاني مسلمانن جون جدا رياستون قائم ڪرائي، کين سندن روايات موجب ترقيءَ ۽ تعبير لاءِ موقعا ميسر ڪرائينداسون.
(2) اهڙيءَ طرح برپا ڪيل، جدا رياستن جي سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ ۽ ڪلچرل ترقيءَ لاءِ باهمي تعاون ذريعي قدم کڻنداسون.
انهيءَ تجربي ۾ اسان ڇويھه سال گذاريا آهن. اچو ته ان ساري مسئلي تي غور سان نظر ڪري ڏسون، ته مٿي ذڪر ڪيل مرادون ڪيتريقدر برثواب آهن.
“مسلمانن جي جدا رياستن جو قيام”
برصغير هند جي وڏي حصي تي، گهڻي وقت تائين مسلمان حاڪمن جو قبضو رهيو هو، جيتوڻيڪ اهي حڪومتون شخصي ۽ قبيلائي هيون. انهن حڪومتن جي دور ۾ زمين ۽ نوڪرين وغيره تي مسلمانن جا ڪي طبقا ۽ گروهه قابض ٿي، مستقل مفاد قائم ڪري ويا هئا. ان مان ملي، پير، جاگيردار ۽ ڪاموري ڪلاس جي ماڻهن کي خاص فائدو پهتو هو. جن انهن حڪومتن کي مذهبي حڪومتون قرار ڏيئي، سندن مفاد قائم رکڻ گهريا ٿي. اهڙيءَ طرح حاصل ڪيل تسلط کي قائم رکڻ لاءِ هنن ٻه طريقا استعمال ڪيا:
پهريون، هندوستان جي رهاڪن کي مغل سامراج جي هٿ هيٺ جملي هندو مسلم طاقتور قبيلن جي مدد سان، نيم سيڪيولر بنيادن تي منظم ڪري، حاصل ڪيل مستقل مفاد کي برقرار رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. انهيءَ طريقي سان ٻنهي مذهبن جي پوئلڳن کي فائدو پهتو ٿي. پر سياست ملڪ کي مذهب سان ملائڻ ڪري، ٿوري وقت کان پوءِ اهو تجربو ناڪامياب ٿيو ته مسلمانن جي مستقل مفاد جدا ٿي، اورنگزيب جي هٿ هيٺ، مذهب جي نالي ۾ غلبو قائم ڪري خالص مذهبي بنيادن تي پنهنجو تسلط برقرار رکڻ جي ڪوشش ڪئي. پر ڪجهه وقت کان پوءِ اهو ٻيو تجربو به ناڪامياب ٿيو.
انهيءَ کان پوءِ برصغير تي انگريز سامراج تسلط ڄمايو، انهن جي حڪومت جي عرصي ۾ مسلمان ٻن گروهن ۾ ورهائجي ويا:
هڪڙي گروهه، انگريزن کان طاقت کسي، ٻاهرين مسلمان طاقتن ۽ مڪاني هندو راجائن جي مدد سان، وري مغل حڪومت کي واپس آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. پر اها ڪوشش 1857ع جي جنگ آزاديءَ ۾ ناڪاميابيءَ بعد ختم ٿي ۽ اهو مسلمانن جو گروهه، وڏيءَ مصيبت هيٺ اچي ويو.
ٻئي گروهه، انگريز سامراج سان تعاون ڪري، مغلائي دور حڪومت ۾ حاصل ڪيل، پنهنجي مستقل مفاد کي بچائڻ ۽ برقرار رکڻ جي پاليسي اختيار ڪئي.
جڏهن ڪجهه وقت کان پوءِ انگريز هندوستان جي عام راءِ ۽ ٻن مهاڀاري لڙاين بعد پيدا ٿيل بين الاقوامي راءِ کان متاثر ٿي، هندوستان کي جمهوري بنيادن تي ڏيڻ شروع ڪيا ته انهيءَ ۾ انگريزن جي طرفداري ڪري، پنهنجا حق بحال رکائڻ چاهيا. پر جڏهن کين معلوم ٿيو ته هندوستان ۾ آزاديءَ جي هلچل ايترو تيز ٿي ويئي هئي، جو انهيءَ کي روڪڻ ناممڪن هو، ته هنن پاليسي بدلي، انگريزن جي مدد سان مسلم اڪثريت وارن صوبن ۾ آزاد حڪومتن قائم ڪرڻ جي تحريڪ هلائي، پاڪستان برپا ڪرڻ لاءِ جدوجهد شروع ڪئي.
برصغير جي مسلم اڪثريت وارن صوبن جي رهاڪن کي، جمهوري بنيادن تي سياسي آزاديءَ مان پنهنجي مستقل مفاد لاءِ اهڙو خطرو نظر ۾ نٿي آيو. تن جي رضامنديءَ لاءِ منجهن هيٺين دليلن جي آڌار تي، ان تحريڪ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ سڌ پيدا ڪئي ويئي:
(1) انهن صوبن جي رهندڙ مسلمانن تي، آزاد ۽ خودمختيار رياستن قائم ڪرڻ جو موقعو ملندو.
(2) مسلمانن واسطي مذهب ۽ گذريل روايات مطابق زندگي بسر ڪرڻ لاءِ اهڙيءَ طرح آزاد ٿيل رياستن ۾ حالتون سازگار ٿينديون.
(3) مسلم اڪثريت وارن صوبن جي مسلمانن کي غير مسلمان (هندو) جي سچي پچي يا موهوم اقتصادي تسلط کان آزادي نصيب ٿيندي.
(4) پاڪستان، سڀني مسلمان ملڪن جي اتحاد لاءِ مرڪزي رياست جو ڪم ڏيندو.
انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ مسلم اقليت وارن صوبن جي مستقل مفادي مسلم گروهه طرفان، مسلمانن کي مذهب جي بنياد تي جدا قوم تصور ڪيو ويو ٿي.
جيتوڻيڪ دنيا ۾ ڪنهن به مسلم ملڪ جي رهاڪن، انهيءَ نظرئي ۾ اعتماد نه ٿي رکيو، پر سنڌ، بلوچستان، پختونستان ۽ بينگال جا رهاڪو مسلمان اسلام جي نالي ۾ برغلجي ويا. هنن ان وقت ان ڳالهه طرف ڪوبه ڌيان نه ڏنو ته اهڙي ءَ طرح قوم سڏائڻ ڪري، آئيندي هلي، کين ڪهڙين مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پوندو؟ ۽ پاڪستان جي قيام مان سنڌ، بلوچستان، پختونستان ۽ بينگال جي رهاڪن کي ڪهڙو فائدو حاصل ٿيڻ وارو هو؟ يا پاڪستان جي قيام مان اسلام جي فرو غ ۽ غلبي کي ڪهڙي ترقي حاصل ٿيڻ واري هئي؟ انهيءَ وقت مذهبي جذبي هيٺ متاثر ٿي، ڪنهن به آئيندي جي نتيجن طرف توجهه نه ڏنو.
اسان مان جن کي سنڌ جي جداگانه قوميت ۽ سنڌ جي گذريل شاندار ماضيءَ واري تاريخ کان واقفيت هئي، تن انهيءَ تحريڪ ۾ حصو وٺڻ وسيلي سنڌ جي آزادي، اقتصادي خوشحالي ۽ ڪلچرل ترقيءَ جو مقصد حاصل ڪرڻ گهريو ٿي. اسان کي مولانا عبيدالله سنڌي، علامه آءِ آءِ قاضيءَ ۽ ٻين پنهنجن بزرگن جي تعليم ته “سنڌي جدا قوم هئا” جو ڪجهه احساس هو. پر سنڌ جي آزاديءَ جي دلاسي تي، اسان به انهيءَ گروهه سان گڏجي ڪم ڪيو. جن مخفي طرح سنڌ ۽ ٻين مسلمان اڪثريت وارن صوبن ۾ مهاجر پنجابي سامراج قائم ڪرڻ جو ارادو رکيو ٿي.
برصغير هند جي مسلم اڪثريت وارين رياستن مان صرف خان عبدالغفار خان ۽ سندس پوئلڳن جو گروهه، بنياد کان مسلم ليگين جي انهيءَ نظرئي جي ڦندي ۾ نه ڦاٿو.
سنڌ ۾ اسان جي گروهه، شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جي اڳواڻيءَ هيٺ، اول ۾ پاڪستان جي تحريڪ ۾، مسلمانن جي جداگانه قومي نظرئي جي بنياد تي حصو ورتو. پر جڏهن مسلم اقليت وارن صوبن جي مستقل مفاد ۽ ان جي هم خيال سنڌي ڪوتاهه ٻين مستقل مفادي گروهه جي نيتن جو پتو پيوسون ته مسلم ليگ کان جدا ٿي وياسون.
پاڪستان 14 آگسٽ 1947ع تي وجود ۾ آيو. پاڪستان جي آئين ساز اسيمبليءَ جي پهرين بيٺڪ ۾ پاڪستاني حڪومت جي اڳواڻ مسٽر محمد علي جناح ملڪ جي صحيح حالتن جو اندازو لڳائي، جا تقرير ڪئي، ان جا مکيه ٽڪرا پڙهندڙن جي معلومات لاءِ هيٺ ڏجن ٿا.
“آئون سمجهان ٿو ته هينئر گذشته کي درگذر ڪري، اوهان مان هرهڪ ملڪي باشندي کي، پوءِ اهو ڪهڙي به فرقي جو هجي يا اڳي اوهان سان ڪهڙا به اختلاف هجنس، يا ڪهڙي به رنگ جاتيءَ ۽ متن جو هجي، ساڳي ملڪ جو شهري، هڪجهڙن حقن ۽ جوابدارين سان شمار ڪرڻ گهرجي.”
آئون هن ڳالهه کي وڌيڪ دهرائڻ مناسب نٿو ڄاڻان ته اسان کي اهڙي جذبي سان ڪم ڪرڻ گھرجي، جو هي سڀ تفاوت، اقليت واري فرقي هندو فرقي ۽ مسلمان فرقي جا ڇاڪاڻ ته خود مسلمانن ۾ پٺاڻ، پنجابي، سني، کوجا، ميمڻ، وغيره آهن، ۽ اهڙيءَ طرح سان هندن ۾ برهمڻ، کتري، وئش، بنگالي ۽ مدراسي وغيره آهن، سي سڀ گم ٿي وڃن.”
“مون کان جيڪڏهن پڇو ته سچ پچ اها ڳالهه هندستان جي آزاديءَ جي راهه ۾ وڏي رڪاوٽ هئي. هيءَ نه هجي ها ته اسان هن کان گهڻو وقت اڳ آزاد هجون ها. ڪوبه چاليهه ڪروڙ ماڻهو جي قوم کي غلام رکي نٿو سگهي ۽ نه اوهان کي فتح ڪري سگهي ها، پر جي کڻي فتح ڪري ها، ته به گھڻي دير تائين قبضي ۾ رکي نه سگهي ها. تنهن ڪري اوهان کي سبق وٺڻ گهرجي.
“اوهان هن پاڪستان جي حڪومت ۾ آزاد آهيو ته پنهنجن مندرن ۽ مسجدن ۾ وڃو، اوهان جي مذهب يا فرقي يا متن کي ملڪ جي ڪاروبار سان ڪوبه واسطو نه آهي.”
“تاريخ ڏيکاري ٿي ته ڪجهه وقت اڳ انگلنڊ جون حالتون، هندستان جي هن وقت جي حالتن کان گهڻو خراب هيون. جيڪڏهن اوهان تاريخ پڙهي آهي، ته اوهان کي معلوم ٿيندو ته اتي رومن ڪئٿلڪ ۽ پراٽسٽنٽ، هڪ ٻئي کي تڪليف پهچائيندا هئا. خود هينئر به ڪي حڪومتون آهن، جتي ڪن طبقن تي بندش وڌي وڃي ٿي، يا منجھن تفاوت رکيا وڃن ٿا.”
“خدا جو شڪر آهي، جو اسان ان وقت شروعات ڪئي آهي، جڏهن هڪ فرقي ۽ ٻئي فرقي يا هڪ جاتيءَ ۽ متي جي ماڻهن جي وچ ۾ڪوبه تفاوت ناهي. اسان انهيءَ بنيادي اصولن سان شروعات ڪريون ٿا ته، اسين سڀ هن ملڪ جا هڪجهڙا شهري آهيون.”
انگلنڊ جي ماڻهن، جيئن وقت گذرندو ويو، وقت جي حقيقتن کي مدنظر رکندي، پنهنجي ملڪ جي حڪومت فرائض کي سرانجام ٿي ڪيو. اڄ اهي رومن ڪئٿلڪ ۽ پراٽسٽنٽ رهيا ئي ڪونه آهن. اهي سڀ گريٽ برٽين جا هڪ جهڙا شهري، هڪ ئي قوم جا فرد آهن.”
“هاڻ اسان کي اهو مثال سامهون رکڻ گهرجي ته هتي پڻ ٿوري وقت اندر نه هندو هندو رهندا، نه مسلمان مسلمان رهندا. مذهبي نقطه نگاهه کان نه، ڇاڪاڻ ته اهو سندن شخصي عقيدو آهي، پر سياسي نقطه نگاهه کان سڀ ماڻهو هڪ قوم جا فرد ٿي ويندا.”
ان ساڳئي ماڻهوءَ جي 23 مارچ 1940ع تي لاهور ۾ آل انڊيا مسلم ليگ اجلاس ۾ ڪيل تقرير جا ٽڪرا، ملاحظي لاءِ هيٺ ڏجن ٿا:
“آئين ساز اسيمبليءَ ۾ مسلمانن کي جدا چونڊن جي بنياد تي نمائندا ملڻا هئا، اها ڳالهه ٺيڪ هئي، پر وري به فيصلو اڪثريت کي ڪرڻو هو. جي ان ۾ اقليت ۽ اڪثريت ۾ اختلاف ٿين ته ان جو نبيرو ڪير ڪرڻ وارو هو؟”
“مسلمانن کي هن وقت تائين اقليت شمار ڪري، گفتگو ڪئي ٿي وڃي، اسان به ان تي اهڙو هري ويا آهيون، جو ٻئي طرح سوچي نه سگهيا آهيون. انڪري هيءَ حقيقت وساري ويٺا هئاسون، ته مسلمان اقليت نه آهن، بلڪ سڀ ڪنهن نقطه نگاهه کان جداگانه قوم آهن”.()
“هندستاني آئين جو مسئلو جاتيوار قسم جو نه آهي، پر بين الاقوامي نموني جو آهي. جيستائين اها بنيادي ۽ مکيه حقيقت تسليم ڪئي ويئي آهي، ڪوبه آئين ٺهندو، سو تباهيءَ جو ڪارڻ بڻبو. هو نه رڳو مسلمانن لاءِ، پر هندن ۽ انگريزن، سڀ لاءِ نقصانڪار ٿيندو.”
“اهڙو ڪو سبب ئي ڏسڻ ۾ نٿو اچي ته ورهاست بعد اهي رياستون هڪ ٻئي جي خلاف ٿين. مونکي اميد آهي ته انهيءَ ورهاست ڪري، هن وقت سماجي ۽ سياسي اقتدار لاءِ هلندڙ چٽاڀيٽي غائب ٿي ويندي. ان مان باهمي مفاد جي بنياد تي ٿيل عهدنامن ڪري، ٻئي ملڪ هڪ ٻئي جا دوست ٿي رهندا.”
“انهيءَ ورهاست ڪري هندو انڊيا ۽ مسلم انڊيا جي وچ ۾ ڳالهه ٻولهه ۽ سمجهوتي جي بنياد تي، اقليتن جو سوال هميشہ لاءِ فيصل ٿي ويندو.”
هيءَ ڳالهه غور جي لائق آهي ته موجوده صورت ۾ هندو ۽ مسلمان مذهب، جدا سوسائٽيون ۽ سوشل نظام هئا. جيستائين اهي نظام قائم آهن، هندن ۽ مسلمانن جو هڪ قوم بنجڻ ناممڪن نظر پيو اچي.”
“ڪانگريس ڪارڪنن جو هيءَ خيال ته هندستان جا رهاڪو هڪ قوم ٿي ويا هئا، ملڪ جي گهڻين تڪليفن جو باعث بنيو آهي. وقت آيو آهي ته انهيءَ خيال کي درست ڪجي، نه ته اهو خيال هندستان جي تباهيءَ جو ڪارڻ بڻبو. سندن موجوده صورت ۾ هندن ۽ مسلمانن جا مذهب ٻن جداگانه فلسفن، سماجن ۽ ادب جا حامل هئا. ان جا پوئلڳ نه پاڻ ۾ شاديون ڪري سگهن ٿا، نه کاڌو کائين ٿا، بلڪ جدا تهذيبن جا حامل آهن، هڪ ٻئي کان ابتڙ خيالن ۽ نظرين تي تعمير ٿيل آهن. انهن جي زندگيءَ جا طور طريقا ئي علحده آهن. هندن ۽ مسلمانن جون جدا تاريخي روايتون آهن. انهن جا تاريخي قصا، قومي سورما ۽ واقعا علحده آهن. اڪثر حالتن ۾ هڪڙن جو سورمو، ٻين جو دشمن هو. اهڙيءَ طرح انهن جي تاريخي فتحن ۽ شڪستن جو حال آهي. انهن ٻنهي قومن کي هڪ اهڙي حڪومت ۾ ڳنڍڻ، جنهن ۾ هڪ اڪثريت ۾ هجي ۽ ٻي اقليت ۾، ملڪي مضبوطيءَ ۽ امن عيوض، انتشار ۽ تباهيءَ جو ڪارڻ ٿيندو.”
انهيءَ مسئلي تي وڌيڪ روشني وجهڻ کان اڳ بهتر آهي ته بانيءَ پاڪستان مسٽر محمد علي جناح جڪي ٽين تقرير به ڏني وڃي، جا هن 28 سيپٽمبر 1939ع تي عثمانيه يونيورسٽي حيدرآباد دکن، جي اولڊ بوائز ايسوسيئيشن جي سالياني دعوت جي موقعي تي ڪئي هئي، ان جا ٽڪرا ملاحظي لاءِ هيٺ ڏجن ٿا:
“آءٌ بنيادي طور، دنياوي ڪاروبار ۾ حقيقتن ۽ حالتن کي نظر ۾ رکي، سياسي عمل جو پيروڪار رهيو آهيان. بدليل حالتن هيٺ قوميت ۽ قوم پرست لفظن جي معنيٰ، جدا جدا مطلبن سان پئي ڪتب آندي ويئي آهي. هرڪو ماڻهو ان مان پنهنجي معنيٰ ڪڍي ٿو. صحيح معنيٰ جي نقطه نگاهه کان آءٌ اڃا تائين قوم پرست آهيان. مون هندو مسلم سمجهوتي ۾ اعتماد پئي رکيو آهي. پر اهو سمجهوتو، عزت وارو هئڻ گهرجي، نه اهو جنهن مان هڪ ڌر ختم ٿئي ۽ ٻيءَ ڌر طاقت ۾ اچي.”
انهن ٽنهي تقريرن پڙهڻ بعد معلوم ٿيندو ته هن صاحب، جنهن وقت مسلمانن جي جداگانه قوم جو آواز اٿاريو ته، ساڳئي وقت ائين به چوندو رهيو ته هو بنيادي طور قوم پرست هو. پر عزت واري سمجهوتي جي عدم موجودگي ڪري، هن سياست عمل جو پيروڪار هئڻ سبب، مسلمانن جي جداگانه قوم ۽ ملڪ جو نالو ورتو ٿي. ساڳيو ماڻهو جڏهن پاڪستان قائم ٿئي ٿو ته يڪدم چوي ٿو ته:
“گذشته کي درگذر ڪري، آئينده ملڪ ۾ هڪ قوم ٿي رهڻ گهرجي.”
“مذهب جو ملڪ جي ڪاروبار سان ڪوبه واسطو نه هئڻ گهرجي.”
“هاڻ پاڪستان جي جملي رهاڪن کي بنا تفاوت مذهب ۽ ملت جي هڪ ٿي رهڻ گهرجي.”
مذهب ماڻهن جو شخصي عقيدو آهي. سياسي نقطه نگاهه کان سڀني ماڻهن کي هڪ قوم بنجي وڃڻ گهرجي.
انهن ٽنهي متضاد ڳالهين مان سندس مقصد ڪهڙو هو، ان تي جيتري قدر مون غور ڪيو آهي، ته مون کي ان لاءِ هيٺيان ڪارڻ سمجهه ۾ آيا آهن:
جناح صاحب بنيادي طرح اصولن ۾ اعتماد رکندڙ سياستدان نه هو. هن سياست عمل جي پيروڪار هئڻ ڪري، مطلب برآوريءَ لاءِ پئي موقف بدلايا هئا. هن صاحب کي نه اسلام جي پوريءَ طرح واقفيت هئي، نه هن جو مسلم عوام سان واسطو هو. هو هڪ ايماندار وڪيل وانگر مسلم اقليت وارن صوبن جي مستقل مفاد رکندڙ مسلمانن جي نمائندگي ڪري رهيو هو. جن جڏهن ڏٺو ته هندستان جي آزادي بعد جمهوري طرز حڪومت هيٺ، سندن هٿ ڪيل مستقل مفاد برقرار رهڻ مشڪل هئا، ته هنن نئين ملڪ (پاڪستان) ۾ پنهنجو مرغزار (سامراج) پيدا ڪري، اتي پنهنجي استحصال لاءِ سرزمين تيار ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي.
جناح صاحب پڻ انهيءَ مقصد جي حصول لاءِ پنهنجا رايا پئي بدلايا. هن اسلام ۽ مسلم قوم جي نالي ۾ برصغير هند جي ورهاست ڪرائي ۽ ان جي ورهاست بعد مذهب جي نالي تي جدا قوم جي تصور کي ملڪي استقامت لاءِ نقصانڪار سمجهي، پنهنجو رنگ بدلائي، ملڪ جي بنياد تي قوميت جو آواز اٿاريائين، ۽ نئين سلطنت تي قابض ٿيڻ بعد هن پاڪستاني قوميت جي گفتگو ڪئي. کيس خبر هئي ته مذهب جي بنياد تي جداگانه قوم جو تخيل، دنيا ۾ ڪنهن به ملڪ نه ٿي قبوليو. تنهن ڪري هن پاڪستاني قوم جو آواز اُٿاري، مسلم قوم جي نظرئي کي ڦٽو ڪري ڇڏيو. پر ان ۾ به ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هيٺين ڳالهين ڏي توجهه ڪونه ڏنو!
1) برصغير هند ۾، پاڪستان نالي سان ڪوبه ملڪ تاريخ جي ڪنهن دور ۾ نه رهيو هو، نه اهڙي ڪا قوم وجود ۾ آيل هئي.
2) جن جدا رياست کي گڏي، پاڪستان ۾ شامل ڪيو ويو هو، سي تاريخي نقطه نگاهه کان جدا قومن جا ملڪ رهيا هئا.
3) اهي جدا ٻولين، تاريخي روايتن، ڪلچرن، سياسي ۽ اقتصادي مفاد جون حامل قومون ۽ ملڪ هئا.
جهڙيءَ طرح برصغير هند کي هن هڪ ملڪ يا قوم نٿي تسليم ڪيو. اهڙيءَ طرح ساڳيو دليل هن نئين ملڪ سان به لاڳو ٿي سگهيو ٿي. پاڪستان هڪ ملڪ نه هو، ۽ نه جديد نظرئي قوميت جي بنياد تي اتي جارهاڪو هڪ قوم هئا. البت اڳتي هلي هنن کي باهمي سمجهوتي سان، هڪ ٻين سان تعاون ڪرائي سگهجي ها.
مطلب ته هن جا غلطي، ڪانگريسين جي دليل ۾ ڏٺي هئي، جنهن موجب برصغير هند کي هڪ ملڪ ۽ قوم ٿي سمجهيو ويو، تنهن ساڳيءَ غلطيءَ جو هيءَ هتي به جوابدار بڻيو ٿي. يعني هن پاڪستان کي هڪ ملڪ ۽ اتي جي رهاڪن کي هڪ قوم سڏيو ٿي.
جهڙيءَ طرح هندوستان کي هڪ ملڪ ۽ قوم بنائڻ لاءِ باهمي سمجهوتي سان گهڻي وقت تائين ڪوشش جي ضرورت هئي، ساڳئيءَ طرح پاڪستان کي هڪ ملڪ ۽ قوم بنائڻ لاءِ باهمي سمجهوتي سان، گهڻي وقت تائين ڪوشش ڪرڻ جي ضرورت هئي. گفتگو ڪرڻ يا ڪنهن راءِ جو اظهار ڪرڻ هڪ ڳالهه آهي، ليڪن ان راءِ کي عملي جامو پهرائڻ ٻي ڳالهه هئي. هزار ورهين جي جاگرافي بنيل ملڪن ۽ ان ۾ رهاڪو قومن کي، هڪ ملڪ ۽ قوم بنائڻ نهايت مشڪل مسئلو هو. نئين حڪومتي نظام ۾ شامل ٿيندڙ ملڪن جي ماڻهن ۾ ٻولين جا اختلاف هئا. سندن رسمون رواج، طبيعتون، سياسي ۽ اقتصادي مفاد جدا هئا. انهن رياستن جي رهاڪن ۾ تاريخي اختلاف هئا. جن مان هڪ جي فائدي کي ٻئي نقصان پي سمجهيو.
جناح صاحب پنهنجي ان عمل سان، انهن جدا قومن کي، باهمي سمجهوتي سان نزديڪ آڻڻ جي عيوض، مورڳو هيٺين قدمن ڪري، منجهن بدگماني ۽ نفاق جو وڻ پوکي ڇڏيو.
1) سندس پهريان قدم، جو هن نئين حڪومت ۾ اختلاف جو باعث بنيو، سو اهو هو ته هن پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ جدا ملڪن جي ٻولين کي نظرانداز ڪري، مسلم اقليت وارن صوبن جي زبان اردوءَ کي پاڪستان جي قومي زبان بنايو. جنهن مان، شامل ٿيندڙ قومن کي مهاجر سامراجيت جي بوءِ ٿي آئي.
2) سندس ٻيو غلط قدم اهو هو، ته هزار سالن جي طبعي ۽ تاريخي ارتقا بعد وجود ۾ آيل جدا ملڪن کي، هن هڪ ملڪ تصور ڪري، سموري طاقت مرڪزي حڪومت ۾ ڪٺي ڪري، ننڍين ايراضين جي ملڪن کي پنجابي مهاجر تسلط هيٺ آڻي، نقصان ٿي پهچايو، کيس خبر هئڻ گهرجي ها ته جن ملڪن کي نه ايراني سامراج، نه يوناني سامراج، نه عرب سامراج، نه مغل سامراج ۽ نه انگريز سامراج هڪ بنائي سگهيا هئا، تن کي ڪهڙيءَ طرح هڪ کلن جي واپاريءَ جو پٽ، زبان جي هڪ گفتي سان، هڪ ملڪ بنائي سگهيو ٿي.
3) ٽي غلطي جا هن ڪئي، سا اها هئي ته هن سموري حڪمرانيءَ جي واڳ، هندستان مان مسلم اقليتن جا ڪامورا گهرائي، انهن جي سپرد ڪئي. جن پاڻ کي فاتح سمجهي، سامراجي ذهنيت جو مظاهرو ڪري مڪاني قومن جو استحصال ڪرڻ شروع ڪيو: جنهن ملڪ ۾ اتحاد جي عيوض، نفاق ۽ نفرت پيدا ڪئي.
4) سنڌ جي مکيه شهر ڪراچي کي سنڌ کان زوريءَ کسي مرڪزي حڪومت جي حوالي ڪري، لياقت علي خان، مهاجر وزيراعظم جي هٿ ۾ ڏئي، ان کي مهاجرن سان ڪالونائيز ڪرڻ جي شروعات ڪئي.
5) هن مسلم قوم جي اصول کي ڇڏڻ جي باوجود قوم پرست ڪارڪنن تي سختيون روا رکيون ۽ انهن کي جيلن ۾ وڌو.
6) هن هندن ۽ سکن جي ڇڏيل سموري ملڪيت، لُٽ جو مال سمجهي، ٻاهران آيل ماڻهن جي حوالي ڪري، سنڌين کي ان کان محروم ڪيو.
7) هن پاڪستان کي جملي هند جي مسلمانن جو ملڪ سڏي مهاجرن جي اچڻ جو دروازو کولي، مڪاني قوميتن جي توازن تبديل ڪرڻ جي راهه کولي ڇڏي.
سندس عمر جٽاءَ نه ڪيو، تنهن ڪري اهو چوڻ مشڪل آهي ته هو ڪهڙي طرح پنهنجي آخري ظاهر ڪيل نقطه نگاهه کي عمل ۾ آڻي ها ۽ تڪميل تي پهچائي سگهي ها. پر مسلم اقليت وارن صوبن جي مستقل مفاد يعني مهاجر ڦورو طبقي، جن جو هيءَ نمائندو هو، هن جي ان نئين راءِ کي قبول نه ڪيو ۽ هو ساڳيءَ طرح مسلمانن جي جداگانه قوم جي نظرئي ۾ اعتماد رکندا آيا. ڇو ته هنن کي خبر هئي ته جنهن نظرئي قوميت (مسلم قوم) جي بنياد تي هنن هندستان جي ورهاست ڪرائي هئي، ان کي ڇڏڻ ڪري هنن کي هيٺين قسم جي نئين مشڪلاتن جو مقابلو ڪرڻو پوندو:
1) جنهن صورت ۾ پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ ماڻهو جدا ٻولين جاگرافيائي خطن، تاريخي روايتن، ڪلچر ۽ سياسي ۽ اقتصادي مفاد تي ٻڌل جدا قومون هئا، ان حالت ۾ اهي صرف مذهب جي نالي ۾ گڏجي رهي سگهيا ٿي. جنهن بنياد تي هنن متحد ٿي ورهاست ڪرائي هئي، ان کي ڇڏڻ بعد جدا قومن طرفان حق خوداراديءَ ۽ قومي حقوق جي حفاظت جا سوال اٿندا، جيڪي پاڪستان جو شيرازو ڪمزور ڪري، حالتون خراب ڪري ڇڏيندا.
2) مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي سامراج جو تسلط تڏهن قائم رهي سگهندو، جڏهن مذهب جي نالي ۾ ماڻهن کي هڪ قوم جي نظرئي هيٺ گڏي هلايو وڃي. سندن سياسي تسلط، اقتصادي استحصال ۽ ڪلچرل غلبي قائم رکڻ لاءِ اهو واحد علاج آهي.
3) جناح صاحب جي نئين نظرئي هيٺ، پاڪستان کي هندوستاني مسلمانن سان ڪالونائيز ڪري، سندن سامراج قائم ڪرڻ جو مقصد فوت ٿي وڃڻ وارو هو.
4) اهڙيءَ طرح پاڪستان جي قيام کان پوءِ ملڪي سياست، ٻن مکيه رجحانن ۾ ورهائجي ويئي:
(الف) هڪڙا، جيڪي ملڪ جا اصل رهاڪو هئا، تن نئين حاصل ڪيل آزاديءَ کي غنيمت ڄاڻي، قوم پرستيءَ جي بنياد تي آزاد ۽ خودمختيار رياستون قائم ڪري، پنهنجي قديم روايات سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ ۽ ڪلچرل ترقيءَ لاءِ ڪم ڪرڻ گهريو ٿي.
(ب) ٻيا، مهاجر، پنجابي ۽ سندن مڪاني ايجنٽ هئا، جن مذهب جي نالي، ۾ سندن مستقل مفاد کي برقرار رکي، ملڪ جو استحصال ڪرڻ گهريو ٿي.
جنهن صورت ۾ انگريزن حڪومت جي واڳ، مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي هٿن ۾ ڏني هئي، ان ڪري هو پنهنجي اقتدار مان فائدو وٺي، لاڳيتو پرچار ڪري، طاقت جي زور تي، پهرينءَ ڌر وارن ماڻهن جو آواز بند ڪري، قوم پرست ڪارڪنن کي تڪليفون ڏئي مڪاني ماڻهن مان ڪي خود مطلب خريد ڪري، عوام جا ذهن ڪوڙيءَ پروپيگنڊا ذريعي بگاڙيندا، ڪند ڪندا، ۽ غلط پاسن ڏانهن موڙيندا رهيا.
انهن ڳالهين کي خيال ۾ رکي، بينگال، سنڌ، بلوچستان ۽ پختونستان جي قوم پرست نمائندن، 8 مئي 1948ع تي ڪراچيءَ ۾ خان عبدالغفار خان جي صدارت هيٺ گڏ ٿي، پيپلس آرگنائيزيشن (عوامي تنظيم) جو پايو وڌو. انهيءَ موقعي تي مون مرحبا - ڪميٽيءَ جي طرفان، جيڪا تقرير ڪئي هئي، ان جا ٽڪرا ملاحظي لاءِ هيٺ ڏيان ٿو:
آءٌ سنڌي عوام طرفان هن قديم سنڌو ديش جي زمين تي، جو اڄڪلهه پاڪستان ۾ نهايت اهم جاءِ والاري ٿو، اوهان جي مرحبا ڪريان ٿو.”
“هن سرزمين تي ئي اسان جا جدا جدا ماڻهن جي قسمتن جا فيصلا ٿيڻ وارا آهن، ۽ هتان ئي نئين آئين ۾ جمهوري قدرن لاءِ آواز اٿارڻو آهي. جيئن هرهڪ گروهه کي حق پڙ پئي.”
“دوستو! سنڌ جي باشندن کي يڪتا تاريخ آهي. انهيءَ ڪري اها فطري ڳالهه آهي ته هو سندن مستقبل کي روشن ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪن. سنڌ قديم تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز رهي آهي. جنهن جي ثابتي موهن جي دڙي مان ملي سگهي ٿي. هتي ڪيئي نسل ۽ متا پاڻ ۾ ملي هڪ ٿيا آهن ۽ صدين کان پنهنجي جداگانه حيثيت برقرار رکي آهي. ٻڌ ڌرم جيتوڻيڪ جنم سرزمين هند تي ورتو، پر اهو وڌيو ۽ ويجهيو هن ملڪ ۾. شاهه لطيف مختلف فرقن جي وچ ۾ اتحاد جو سبق به هن سرزمين تي ڏنو. جنهن سبق کي اسان سنڌو ديس جو پيغام سڏي سگهون ٿا. تازو برصغير هند ۾ جا فرقيوارانه نفرت پکيڙي هئي، ان ۾ سنڌين، هڪ قوم جي حيثيت ۾ بهرو نه ورتو هو. سنڌين جدا قوميت ۽ ڪلچر تي قائم رهي، تاريخ ۾پوري ڪردار ادا ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي. قديم وقت کان سنڌ جي تاريخ ۾، ڪيئي واقعا ٿي گذريا هئا.”
“ايران، يونان، عرب، افغانستان ۽ دهليءَ جي مغل شهنشاهن هن ملڪ تي ڪجهه وقت لاءِ پنهنجو اثر ۽ تسلط رکيو هو. ڪڏهن ائين پئي ڏسڻ ۾ آيو ته سنڌ جي بخت جو ستارو تمام هيٺ ٿي ويو هو، پر هر ڀيري اهو وري نئين سر پئي اڀريو آهي. سنڌين جو آزاديءَ لاءِ جذبو سدائين تڙپندو رهيو آهي. ان لاءِ سندن تاريخ شاهد آهي.”
سنڌي مسلمانن آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪئي، اها لاهور جي مارچ 1940ع جي ٺهراءُ کان به اڳ هئي. ان جو مطلب انگريزي سامراج ۽ هندو مستقل مفاد طرفان، سنڌ جي معاملن ۾ دست اندازيءَ جي مخالفت ۾ شروع ڪئي هئي.”
“1945ع ۾ مونکي ۽ منهنجي پارٽيءَ کي پتو پيو ته مسلم ليگ نظرئي ۽ ارادن مطابق، مسلم اقليت وارن صوبن جا مستقل مفاد، اسان تي هندن وانگر سندن تسلط ويهارڻ چاهين ٿا، ته اسان آزاد سنڌ ۽ آزاد پاڪستاني رياستن لاءِ جدوجهد شروع ڪئي. ڇاڪاڻ ته اسان سنڌ ۾ هندو بالادستن کي بدلائي، ٻين مسلم بالادستن کي آڻڻ نٿي گهريو. اها تسلي بخش ڳالهه نه آهي، ته هندن جي غلاميءَ مان نڪري، ٻاهرين مسلمانن جي غلامي قبول ڪئي. غلامي نيٺ غلامي آهي. جيستائين اها موجود آهي، ته اهو غلام جو فطري حق آهي، ته ان مان پاڻ ڇڏائڻ لاءِ ڪوشش ڪري.“
“هن وقت سنڌين ۾ جا ناراضگي پيد اٿيل آهي، ان تي ٿڌي دل سان غور ڪري ڏسڻ گهرجي. اهو صحيح نه ٿيندو ته سنڌين تي صوبائي عصبيت جو بهتان مڙهي، سندن بيچينيءَ جا بنيادي ڪارڻ نه ڳوليا وڃن. اهڙن طريقن استعمال ڪرڻ سان هن نئين حڪومت کي، سندس ابتدائي دور ۾ فائدو پهچڻ وارو نه آهي.”
“هن ملڪ ۾ مختلف زبانن ۽ رسم رواجن جا ماڻهو رهن ٿا. تنهنڪر بهتر اهو آهي ته ماڻهن جي قوت، باهمي تصادم جي عيوض، حقيقتن کي ايمانداريءَ سان تسليم ڪرڻ طرف صرف ڪجي. شتر مرغ وانگر، قوميتن جي وجود ۾ انهن جي مختلف مسئلن کان ڪنڌ لڪائڻ ٺيڪ نه ٿيندو.”
اها عوامي جماعت، جناح صاحب جي زندگيءَ ۾ ٺاهي ويئي هئي. جمهوري طرز حڪومت ۾ جماعت سازيءَ ۽ جدا پارٽيءَ جي اصولن جي پرچار جي اجازت رهي ٿي. ليڪن افسوس ان ڳالهه تي آهي، ته پاڪستان جي قيام بعد، خود ان جي بانيءَ جناح صاحب باوجود جمهوري دعويٰ جي، انهن اصولن تي عمل نه ڪري، هيٺيان غير جمهوري قدم کڻي جمهوريت جي مٽي پليت ڪئي:
(1) هن حڪومت جا مکيه کاتا ۽ اختيار مرڪز جي هٿ ۾ ڏنا ۽ انهن جي واڳ مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي نمائندن جي حوالي ڪئي.
(2) جناح صاحب، نيم ڊڪٽيٽر ٿي، ملڪ جو ڪاروبار هلائڻ لڳو. ايتري قدر جو هو هڪ ئي وقت ملڪ جو گورنر جنرل، آئين ساز اسيمبليءَ جو اسپيڪر ۽ مسلم ليگ جو صدر رهي، ڪم هلائڻ لڳو.
(3) هن سندس دور حڪومت ۾، ٻاهران هندستان مان ڪثير تعداد ۾ مهاجر گهرائي، انهن کي سنڌ ۾ ڪالونائيز ڪرڻ شروع ڪيو.
(4) هن ڀارت مان ڪثير تعداد مسلم آفيسر گهرائي، حڪومت جون واڳون سندن حوالي ڪري، انهن جي ذريعي نئين حڪومت تي عام طرح ۽ سنڌ تي خاص طرح مهاجر پنجابي مستقل مفاد کي مسلط ڪرڻ جي شروعات ڪئي.
(5) هن پاڪستان ۾ شامل ٿيل ملڪن جي قديم زبانن کي ريٽي، هندستان جي مهاجرن جي ارود زبان کي قومي زبان بنايو. جنهن ڪري سنڌين ۾ ناراضگي پيدا ٿي ۽ بينگال ۾ لساني فساد ٿيا.
(6) هن ڀارت کان ڪارخانيدار ۽ بئنڪر گهرائي، انهن کي سرڪاري سرپرستيءَ هيٺ، نئين ملڪ جي اقتصادي ڪاروبار جي واڳ سپرد ڪئي.
(7) هن سنڌ جي مکيه شهر ڪراچيءَ کي، جنهن کي ڪروڙن روپين جي لاڳت سان سنڌين تعمير ڪيو هو، سنڌ سرڪار کان زوريءَ کسي، مرڪزي سرڪار جي گاديءَ جو هنڌ ۽ مهاجرن جو ڳڙهه بنايو.
(8) هن صوبن ۾ چونڊيل نمائندن جي وزارتن کي ڪڍي، پنهنجين هٿ ٺوڪين وزارتن قائم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. هن صوبي سرحد مان ڊاڪٽر خان صاحب جي اڪثريت واري وزارت کي ڪڍي، ان جي جاءِ تي قيوم خان کي نامزد ڪري، ظلم جي بازار گرم ڪري، پختون قوم پرستن کي ڏنڊي جي زورتي ختم ڪرڻ جي شروعات ڪئي. سنڌ ۾ هن محمد ايوب خان کهڙي کي باوجود ميمبرن جي اڪثريت جي پوئلڳيءَ جي ڊسمس ڪري، ان جي جاءِ تي پير الاهي بخش کي نامزد ڪري، ان کان سنڌ دشمنيءَ جا ڪيترا ڪڌا ڪم ڪرايا. بينگال مان حسين شهيد سهرورديءَ کي وزارت تان لاهي، ان جي جاءِ تي خواجه ناظم الدين کي نامزد ڪري قوم پرست گروهه کي ڪمزور ڪيائين.
(9) نئين ٺاهيل قوم پرست مخالف جماعت، پيپلس آرگنائزيشن جي مکيه ڪارڪنن کي، بنا ڪيس هلائڻ جي، سيڪيورٽي ۽ سيفٽي آف پاڪستان جي نالي ۾ جيل موڪليو ويو، يا نظربند ڪيو ويو. سرحد مان خان عبدالغفار خان، امير محمد خان، قاضي عطاءُالله وغيره کي بند ڪيو ويو. بلوچستان مان عبدالصمد خان اچڪزئي، شهزاده عبدالڪريم، محمد حسين عنقا وغيره کي جيلن ۾ موڪليو ويو. سنڌ مان مونکي نظربند ڪري، نئين جماعت کي وڌڻ ۽ ويجهڻ کان روڪيو. بنگال مان سهرورديءَ کي آئين ساز اسيمبليءَ مان خارج ڪرايو ويو، ۽ مولوي فضل الحق کي سياست مان ٻاهر ڪڍيو ويو.
(10) هن نئين ملڪ ۾ آئين پاس ڪرائڻ ۾ رنڊڪ وجهي، ڊڪٽيڍٽرانه طرز حڪومت هلائي.
جناح صاحب جي انتقال کانپوءِ حڪومت جي واڳ، سندس دست راست لياقت علي خان جي حوالي ٿي، جنهنجي وزارت عظميٰ جي پاليسيءَ ڪري، پاڪستان ۾ شامل ٿيل قوميتن کي هيٺيان نقصان پهتا. جيڪڏهن ٻين صوبن کي ڇڏي، صرف سنڌ جي گذريل ڇويهن سالن جي تاريخ ٿي نظر ڪبي ته انجي اڪثر مشڪلاتن جي شروعات لياقت علد خان جي پاليسيءَ ۽ ڪارنامن کان ٿي:
(1) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن ڀارت جي مسلمان اقليت وارن صوبن کان ڪثرت تعداد ماڻهن کي ترغيب ڏئي، سنڌ ۾ آڻي، سنڌ کي ڪالونائيز ڪرڻ جي شروعات ڪئي.
(2) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن سنڌي هندن خلاف، پنهنجي ماڻهن هٿان فساد ڪرائي، انهن کي ملڪ ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪيو.
(3) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن سنڌ جي ماڻهن ۽ انهن جي ڪلچر کي حقارت جي نظر سان ڏسڻ جو اظهار ڪيو.، ايتري قدر جو سنڌي کيس پنهنجو بدترين دشمن سمجهڻ لڳا.
(4) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن جناح صاحب کي برغلائي ملڪ کان ٻاهر جي اردو زبان کي قومي زبان بنايو، ۽ پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ قومن جي هزارين ورهين جي قديم زبانن کي پس پشت اڇلارايو.
(5) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن صوبائي وزارتن کي ڪڍي انهن جي جاين تي ٻين کي نامزد ڪرڻ جي راهه هموار ڪئي.
(6) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبر ۾ لالچ ۽ ڊپ ذريعي نفاق پيدا ڪرڻ جي ابتدا ڪئي.
(7) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن سنڌين جي زمين، دڪانن، ڪارخانن، بئنڪن، واپار ۽ جاين تي مهاجرن کي قابض ڪرايو.
(8) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ جدا جدا صوبن ۾ هڪ ٻئي جي خلاف مخالفت جو ٻج پوکيو.
(9) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن پاڪستان کي غير ملڪ جنگي عهدنامن ۾ ڦاسائي، ڀارت، روس ۽ افغانستان سان تعلقات ڪيا.
(10) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن اسلامي نظام جو نالو وٺي، ملڪ ۾ مينا بازارن جو بنياد وڌو.
(11) هيءَ اهو صاحب هو، جنهن پاڪستان جي سياست جو نشان مڪو ٺهرائي، جمهوريت جي عيوض فلسطائيت کي زور وٺرايو.
لياقت علي خان پاڪستان جي حڪومت تي ملٽري ۽ سول سروس جي آڌار تي اهڙو قبضو ڄمائيو هو، جو ٻيو چارو نه ڏسي، پنجاب جي مستقل مفاد کيس مهاجر مستقل مفاد جو واحد ۽ معتصب عملدار سمجهي قتل ڪري، منجهانئس سندن ۽ پاڪستان ۾ شامل جملي قومن جي جند آزاد ڪرائي.
بعد ۾پاڪستان وڏن صوبن جي وچ ۾ اقتدار لاءِ چٽاڀيٽي شروع ٿي، جنهنڪري ڪيتريون وزارتون تبديل ٿيون. خواجه ناظم الدين، محمد علي بوگرا، محمد اسماعيل چندريگر، چوڌري محمد علي، حسين شهيد سهروردي، سر فيروز خان نون ۽ ٻيا ٿوري ٿوري عرصي لاءِ پاڪستان جا وزيراعظم نامزد ٿيندا آيا. ان لاءِ هيءَ ڳالهه ذهن ۾ ويهارڻ جي لائق آهي، ته انهن وزارتن مان ڪابه وزارت نين چونڊن يا اسيمبليءَ ۾ شڪست کائڻ ڪري، تبديل نه ٿي هئي. اهي سڀ تبديليون مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي ڪارڪنن ۽ سول ۽ ملٽري جنتا جي محلاتي سازشن ڪري وجود ۾ آيون هيون، اهو سلسلو هلندو ر هيو. نيٺ 8 آڪٽوبر 1958ع تي انهيءَ جنتا پردي مان نڪري نروار ٿي ملڪ مان مارشل لاء لاڳو ڪري ڇڏيائين سڪندر ميرزا کي صدر ڪري، حڪومت جون واڳون سپرد ڪيون پر سگهو ئي 20 ڏينهن کانپوءِ انکي صدارت تان لاهي، جنرل ايوب ان کي حڪومت جي واڳ حوالي ڪئي ويئي، جنهن ڏهن سالن تائين حڪومت هلائي. انجي دور حڪومت ۾ جيڪي وهيو واپريو، اهو ٻئي هنڌ ٻڌايو ويندو. سندس حڪومت جڏهن بدنام ٿيڻ لڳي، ته پاڻ بچائڻ خاطر هن عوام جو توجهه ملڪ جي حقيقي مسئلن کان هٽائڻ لاءِ ڪشمير جي سوال تي جنگ شروع ڪئي. ليڪن انجي کٽڻ جي اميد نه ڏسي، گهڻي نقصان کان بچڻ خاطر بيروني، مشوري تي، هن ڀارت سان تاشقند ۾ صلح ڪري ڇڏيو. ان تي ۽ ملڪ ۾ سندس ٻين ڪارنامن جي ڪري ناراضگي زور وٺي ويئي جنهنڪري هن مجبور ٿي، حڪومت جون واڳون سندس پوئلڳ، جنرل يحيٰ خان جي سپرد ڪري، جند آزاد ڪئي.
جهڙيءَ طرح ايوب خان ملٽريءَ ۽ سول سروس جو نامزد نمائندو هو، ساڳيءَ طرح يحيٰ خان به انهيءَ جنتا جو ‘شو بواءِ’ هو. اها جنتا انگريزي سامراج جي تربيت يافته، سامراجي بيورو ڪريٽڪ ذهنيت جي حامل هئي. انهن جي نگاهه جي پهچ سندن طبقي جي فائدي تائين محدود هئي. ملڪ ۽ قومن جي مفاد جي کين سُتي ئي ڪانه پيل هئي. هو ڪوتاه نظر هئا، تن مکيه سوالن تي توجهه ڪرڻ جي عيوض، سياست ملڪ کي نئين ڦيري ڏيڻ لاءِ، هيٺين ڳالهين کي ڪافي ڄاڻي، انهن تي عمل ڪرائڻ لاءِ جنرل يحيٰ خان کان قدم کڻايا:
(1) ون يونٽ کي مخالفت جو ڪارڻ سمجهي، ان کي رد ڪرائي، مغربي پاڪستان ۾ اڳوڻا صوبا بحال ڪرايا ويا.
(2) ملڪ ۾ جمهوريت بحال ڪرائڻ لاءِ، نئين سر چونڊن جو اعلان ڪرايو ويو.
(3) چونڊن وقت مختلف پارٽين کي پرچار ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي.
اهي لالچي ۽ خود پسند مستقل مفاد، جن اها پاليسي ٺاهي، جنرل يحيٰ خان کي عمل ڪرائڻ لاءِ ڏني هئي، تن کي خبر نه پئجي سگهي ته بنيادي مسئلن کي فيصل ڪرڻ کانسواءِ اهي عارضي ۽ جزوي ٽوٽڪا، ملڪ جي مکيه بيماري جو علاج ٿي، ان کي شفاياب ڪرائي نٿي سگهيا. هنن جنهن وقت پنهنجي ‘شو بواءِ’ کان مٿيان قدم کڻايا ٿي ته ان وقت سندن ذهن هيٺين ڳالهين ۾ غلطان هئڻ سبب، بنهه اوجهڙيل ۽ توائي هئا:
(1) هنن سمجهيو هو ته رڳو صوبن جي بحال ڪرڻ سان، مغربي پاڪستان جي ننڍين قومن جي مخالفت ختم ٿي ويندي ۽ انهن جا رهاڪو خوش ٿي ويهي رهندا.
(2) هنن سمجهيو هو ته چونڊن ۾ مغربي پاڪستان جي اڪثريت ۽ ڪجهه مغربي پاڪستان جا ميمبر، سندن همخيال چونڊجي ايندا ۽ پوءِ اچڻ بعد حڪومت تي وري به اڻ سڌيءَ طرح سندن ئي قبضو رهندو.
(3) هنن سمجهيو هو ته اڳي صرف مذهب جي نالي ۾ عوام کي برغلائي هٿ ۾ رکڻ جو حربو ڪمزور ٿي چڪو هو، تنهنڪري هن وقت مذهب کان علاوه اقتصادي مسئلن کي به پروپيگنڊا جو اوزار ڪري استعمال ڪرڻ سان، هو ماڻهن کي پنهنجي طرف ڪرڻ ۾ڪامياب ٿي ويندا. انهيءَ ڪري هنن هڪ طرف ڀُٽي صاحب جي معرفت پيپلس پارٽي وجود ۾ آڻائي، عام ماڻهن کي اقتصادي مسئلن جي بنياد تي اپيلون ڪرايون، ته ٻئي طرف ترقي پرست جماعتن کي ڪٺو ڪري، قيوم خان ۽ نورالامين معرفت مذهبي نالن ۾ اپيلن کي زور وٺايو. هنن ائين سمجهيو هو ته اهڙيءَ طرح هو قوم پرستن جي طاقت کي شڪست ڏيئي سگهندا ۽ وري حڪومت مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي حوالي ۾ اچي ويندي.
پر ائين نه ٿيو- اهل بينگال تنگ ٿي، ڇهن نڪتن جي آڌار تي عوامي ليگ کي مڪمل اڪثريت ڏياري. مغربي پاڪستان ۾ بهرحال ون يونٽ جي دور ۾ ننڍن صوبن جي رهاڪن جي پست پئجي وڃڻ ڪري اهي پاڻ سنڀالي نه سگهيا ۽ خاص ڪري سنڌ جا ووٽر ڀٽي صاحب جي چڪر ۾ اچي ويا. اهل پنجاب ته پاڪستان ۾ سندن مستقل مفاد سامراجي ڦرلٽ ۾ ڀاڱي ڀائيوار هجڻ سبب، ان مهاجر پنجابي سامراج جي تيارڪيل سياسي حڪمت عمليءَ جا روح روان ٿي اکين پوري مڃڻ وارا هئا، فقط صوبي سرحد ۽ بلوچستان ۾ قوم پرست گروهه پنهنجا ڪجهه ميمبر چونڊائي سگهيا.
نتيجي ۾ مرڪزي اسيمبليءَ جي حالت اها ٿي، جو مغربي پاڪستان جي ميمبرن جي اڪثريت ڀُٽي صاحب جي پارٽيءَ کي حاصل ٿي ۽ اُڀرندي پاڪستان جا ميمبر، سواءِ ٻن جي سڀ عوامي ليگ جي ٽڪيٽ تي چونڊجي آيا. جنهن صورت ۾ آئين ساز اسيمبليءَ جي ميمبرن جي مجموعي اڪثريت عوامي ليگ کي حاصل ٿي، تنهن ڪري جمهوري دستور مطابق حڪومت هنن جي حوالي ٿيڻ واري هئي، جا ڳالهه مهاجر پنجابي مستقل مفاد ۽ انهيءَ جي نمائنده سول سروس ۽ ملٽري جنتا جي مفاد خلاف هئي. تن مسٽر ڀُٽي کان، جو سندن سياسي ‘شو بواءِ’ هو، جمهوري دستور خلاف اعلان ڪرايو. جيڪڏهن وزارت ۾ کيس ڀائيوار نه ڪيو ويندو ته هو بغاوت ڪندو. ان تي يحيٰ خان آئين ساز اسيمبليءَ جو سڏايل اجلاس مڪمل ڪري، بنگلاديش ۾ لشڪر موڪلڻ شروع ڪيو ۽ ٻي طرف عوامي ليگ جي ليڊر شيخ مجيب الرحمان کي وزيراعظم ڪوٺي، ملٽري بلڊاپ ٿيڻ تائين، ڳالهين ۾ مشغول رکيو. جڏهن جنرل يحيٰ خان کي يقين ڏياريو ويو ته بنگال ۾ پوري ملٽري تيار ٿي ويئي هئي، تڏهن هن عوامي ليگ کي وزارت ڏيڻ کان انڪار ڪري، ملڪ سان مارشل لا لڳائي، بنگلاديش ۾ قتل عام شروع ڪرايو. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته بنگالين لڙي پاڪستان جي مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي طوق غلاميءَ مان آزادي حاصل ڪئي ۽ هيڏانهن مغربي پاڪستان ۾ ان مستقل مفاد، يحيٰ خان کي لاهي، ان جي جاءِ تي ڀُٽي کي رهيل پاڪستان جي حڪومت سپرد ڪئي.
آئون اول ۾ چئي آيو آهيان، ته پاڪستان جي قيام کان وٺي حڪومت جي واڳ، مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي هٿ ۾ رهي هئي. هو ئي هئا، جن هڪڙين وزارتن کي ڪڍي، ٻيون آنديون ٿي، انهي سموري عرصي ۾ اهو ذڪر ڪري مفاد پاڪستاني حڪومتن جي پاليسي، پنهنجي طبقاتي فائدي جي بنياد تي هلائيندي، ان کان هيٺيان ڪم وٺندو رهندو ٿي.
(1) پاڪستان جي حڪومتي نظام ۾ شامل ٿيل جدا ملڪن ۽ قومن جي وجود کان انڪار ڪري، سندن پنهنجي ايجاد ڪيل نظرئي پاڪستان هيٺ، واحد قوم ۽ هڪ ملڪ جي نالي ۾ مرڪزي حڪومت کي جملي اختيار سپرد ڪري، ڪاروبار هلايو ٿي ويو ۽ ان تي مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي نمائنده ملٽري ۽ سول سروس جو تسلط قائم رکيو ٿي.
(2) پاڪستان ۾ شامل ٿيل جدا ملڪن ۽ قومن جي زبانن کي منظم سازش ذريعي ڪمزور ڪري، مٿن مهاجرن جي اردو زبان کي مڙهي، مڪاني ڪلچرن کي نقصان رسايو ٿي ويو.
(3) پاڪستان ۾ شامل رياستن کي بيوس بنائي، مرڪزي حڪومت ذريعي ملڪ جي نوڪرين، واپار، ڪارخانن، زرعي زمين، درسگاهن، بئنڪن وغيره تي مهاجر پنجابي مستقل مفاد کي مسلط ڪيو ٿي ويو.
(4) مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي سامراج کي قائم رکڻ خاطر عوام کي ڀارت، افغانستان ۽ روس دشمنيءَ جو ڊپ ڏيئي، ملڪ کي امريڪا ۽ ان جي حوارين جي جنگي عهدنامن ۾ ڦاسائي رکيو ٿي ويو.
(5) پاڪستان جي آئين ۾ قانونن کي اسلامي بنائڻ جو عوام کي ڌوڪو ڏئي، هڪ طرف آئين ٺاهڻ ۾ رڪاوٽ وڌي پئي ويئي. ٻي طرف ماڻهن جو توجهه حقيقي مسئلن کان هٽائڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي ويئي.
(6) سرحد علائقي ۾ قوم پرست وزارت کي طاقت مان ڪڍي اتي جي قوم پرست ليڊرن، خان عبدالغفار ان ۽ سندس ساٿين کي جيل ۾ موڪلي، ظلم ڪري، سندن هم قوم افغانستان جي رهاڪن کي سندن همدرديءَ ۾ پختونستان جي تحريڪ هلائڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو.
(7) بلوچستان ۾ قوم پرست بلوچن کي جيلن ۾ وجهي، انهن تي ٻاهريان عملدار مقرر ڪري، سندن حقن کي ريٽي، جمهوريت کان محروم ڪري، آزاد بلوچستان جي تحريڪ هلائڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو.
(8) سنڌ جي اندروني خود اختياري ختم ڪري، سنڌين جا حق غصب ڪري، کين پاڻ ۾ وڙهائي، ٻاهرين کي ان ۾ ڪالونائيز ڪري، سندن سياسي آزادي، اقتصادي خوشحالي ۽ ڪلچرل ترقيءَ جي راهه ۾ رڪاوٽ وجهي، ان کي ڪالوني ڪري هلائڻ شروع ڪيو ويو.
(9) اهل بينگال جي رهاڪن کي سندن جمهوري اڪثريت واري حق کان محروم ڪري، مٿن مغربي پاڪستان جا عملدار مسلط ڪري، سندن حقيقي نمائندن جي وزارتن کي ڪڍي، انهن جي جاءِ تي هٿ ٺوڪين وزارتن کي نامزد ڪري، سندن ملڪ جي پيداوار کي مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي فائدي لاءِ ڪتب آندو ٿي ويو ۽ اهڙيءَ طرح هنن کي تنگ ڪري جدا ٿيڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو.
(10) مغربي پاڪستان سان لاڳو ٽن ننڍن صوبن کي آخرڪار زوريءَ ختم ڪري، ون يونٽ ۾ داخل ڪرڻ بعد، انهن صوبن جي اندروني آزاديءَ تي پاڻي ڦيري، انهن جي استحصال لاءِ رستو هموار ڪيو.
اسان کي مغربي پاڪستان جي قيام وقت جناح صاحب جي ابتدائي تقرير مان جي اميدون پيدا ٿيون هيو، سي مٿي ذڪر ڪيل احوال مان معلوم ٿيندو ته ڪهڙيءَ طرح برثواب ٿي نه سگهيون. ان کان پوءِ اڪثر وزارتن لياقت علي خان جي پاليسيءَ تي پئي عمل ڪيو. هاڻي جڏهن مسٽر ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان جو صدر نامزد ٿيو ته اسان کي اميد پيدا ٿي ته ممڪن آهي ته هيءَ مظلوم قوم جو فرد هئڻ ڪري، ساري مسئلي تي ازسرنو غور ڪري، حالتن کي درست ڪري.، انهيءَ اميد جي آڌار تي مون 17 جنوري 1972ع تي پنهنجي 69 هين سالگره جي موقعي تي، سن ۾ گڏ ٿيل ماڻهن اڳيان تقرير ذريعي کيس هيٺيان مشورا ڏنا:
“نئين صدر همت کان ڪم وٺي، هڪ طرف اسان کي آزاد ڪيو، ۽ ٻئي طرف 8 جنوري 1972ع تي شيخ مجيب الرحمان کي آزاد ڪري، ڊاڪا وڃڻ لاءِ اجازت ڏني، جتي هن 10 جنوريءَ تي وڃي حڪومت جون واڳون سنڀاليون”.
“نئين صدر حڪومت جون واڳون انوقت ورتيون آهن، جڏهن پاڪستان جي سامهون ڪيئي مسئلا ۽ مشڪلاتون درپيش آهن. مثال طور: جنگ ۾ شڪست اچڻ ڪري هڪ لک کن سپاهي نظربند آهن. ملڪ کي اربها روپين جو نقصان رسيو آهي. مغربي پاڪستان مان ڪجهه حصا ڀارت جي هٿ هيٺ ويل آهن، فوجون سرحدن تي آهن. مارشل لا هٽائڻ ۽ صوبن ۾ حڪومتن بحال ڪرڻ جو مطالبو ٿي رهيو آهي. آئين ٺاهڻ، بنگلاديش کي تسليم ڪرڻ، ڀارت ۽ افغانستان سان تعلقات قائم ڪرڻ ۽ عوام جي غربت دور ڪرڻ جا مسئلا پڻ حل طلب آهن.
“ملڪ جي آئنده سلامتيءَ، ترقيءَ ۽ تعمير جو مدار، انهن سوالن جي خاطر خواهه نموني حل ڪرڻ تي آهي”. جيتري قدر مون ان مسئلي تي غور ڪيو آهي، آئون هن نتيجي تي پهتو آهيان ته پاڪستان جي انتشار، افراتفريءَ ۽ موجوده پست حاليءَ جا هيٺيان ڪارڻ آهن:
1) مسلمانن جي جداگانه قوم جو تصور
2) مذهبي نظام حڪومت جو تخيل.
3) سياست جو فسطائي نظريو.
4) چند مستقل مفاد طرفان ملڪ جو استحصال.
5) ڀر وارن ملڪن سان دشمني.
اچو ته مٿي ذڪر ڪيل مسئلن جي مختلف پهلوئن تي نظر ڪريون:
(1) مسلمانن جي جداگانه قوم جو تصور
“دنيا ۾ ڪٿي به مذهبي بنياد تي قوم جو وجود تسليم ٿيل نظر نه ايندو. هندوستان ۾ڪن عارضي اختلافن جي پيدا ٿيڻ جو سبب مسلم اقليتي صوبن ۾ پنجاب جي مستقل مفادي مسلمانن اهو نظريو ايجاد ڪري، سامراجي خيال جي انگريز آفيسرن جي معرفت ملڪ جي ورهاست ڪرائي. پاڪستان جي بانيءَ ان نظرئي کي دائمي طور ڪتب آڻڻ کي نقصانڪار ڄاڻي، 11 آگسٽ 1947ع تي آئين ساز اسيمبليءَ جي پهرين نشست ۾ انکي رد ڪري ڇڏيو. ليڪن هو گهڻو وقت زنده نه رهيو. بعد ۾ مٿي ذڪر ڪيل گروهه سندن اقتدار ۽ استحصال قائم رکڻ خاطر ان کي ڪتب آڻيندو رهيو آهي. ان نظرئي ۾ اعتماد رکڻ ڪري، ملڪ کي هيٺين مشڪلاتن ۾مبتلا ٿيڻو پيو آهي”.
(الف) بينگال، سنڌ، بلوچستان ۽ پختون ايراضيءَ جي هزارها سالن جي قديم قومن جي وجود کان انڪار ڪرڻو پوي ٿو.
(ب) جنهنڪري اتي جي قومن جي زبان، ڪلچر، سياسي ۽ اقتصادي مفاد ۽ وطن کي نقصان پهچي ٿو.
(ت) مستقل مفاد ان نظرئي جي آڙ وٺي، مذهبي نظام حڪومت، ڀارت دشمنيءَ ۽ خاص لائقن جي حڪومت جا نعرا لڳائي، عوام جو توجهه حقيقي مسئلن کان هٽائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
(ث) سياست ملڪ کي نفرت جي بنياد تي هلايو وڃي ٿو.
“نئين صدر صاحب اعلان ڪيو آهي ته ملڪ جون حالتون نهايت ڳنڀير آهن، تنهنڪري هو ملڪ جي پاليسيءَ تي ازسرنو غور ڪندو. انڪري هرهڪ شهريءَ جو فرض آهي ته کيس اهڙي نئين پاليسي مرتب ڪرڻ لاءِ مشورو پيش ڪري.” انهيءَ نقطه نگاهه کان آئون به ڪي تجويزون پيش ڪريان ٿو، جن سندس ۽ عوام جي ويچار هيٺ اچڻ گهرجي.
“وقت آيو آهي ته گذريل 24 سالن جي تجربي مان فائدو وٺي، اسان ڪي بنيادي تبديليون آڻيون. انهن سان سڀ کان وڏي تبديلي مسلمانن جي جداگانه قو جي نظرئي کي خيرآباد چئي، پاڪستان کي پنجن قومن جي وطن تسليم ڪرڻو آهي”. جنهن صورت ۾ هر قوم کي خوداراديءَ جو حق رهي ٿو، ته سندن اهڙيءَ تقاضا کي صحيح سمجهي، بنگلا ديش کي تسليم ڪرڻ گهرجي. مغربي پاڪستان جي باقي چئن قومن جي رياستن کي اندروني طور مڪمل خودمختياري ڏئي، سندن باهمي سمجهوتي سان هڪ فيڊريشن ٺاهجي. جنهن ۾ مرڪزي حڪومت کي صرف ٽي کاتا سپرد ڪجن. دفاع، خارجيه معاملات ۽ ڪرنسي. باقي سڀ کاتا علائقائي رياستن جي حوالي رهڻ ڏجن. ٻيءَ صورت ۾ پاڪستان جي اندروني انتشار جو ختم ٿيڻ ۽ ملڪ جو مستحڪم ٿيڻ مشڪل پيو نظر اچي.
(2) مذهبي نظام حڪومت
“هيءَ ڳالهه به خاص ذهن ۾ ويهارڻ جي لائق آهي ته دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ مذهبي نظام حڪومت مروج نه آهي. دنيا جي جديد حالات مطابق ان جي مستقبل ۾ ڪٿي به رائج ٿيڻ جو امڪان نه آهي”.
مٿي ذڪرڪيل نظرئي ۾ اعتماد رکڻ سبب، پاڪستان جي جملي حڪومتن لفظي طرح ان نظرئي موجب نظام ٺاهڻ جا واعدا پئي ڪيا آهن. جنهن صورت ۾ اهڙو نظام قائم ٿيڻ ناممڪن آهي. انڪري ان تي عمل ٿي نه سگهيو آهي. نتيجو اهو پئي نڪتو آهي ته حڪومتن جي قول ۽ فعل ۾ تفاوت پئي رهيا آهن. جنهنڪري رجعت پسند گروهن طرفان حڪومتن خلاف پروپيگنڊا ڪرڻ ۾ سندس پنهنجي قوت کي زور وٺائڻ لاءِ وٽن اسباب وجود پئي رهيا آهن.
چوڌاري نظر ڪري ڏسجي ٿو ته دنيا جي اڪثر حڪومتن جو آئين ۽ نظام سيڪيولر طريقي جو آهي. تنهنڪري هن ملڪ ۾ جداگانه آئين ۽ نظام قائم ڪرڻ، تقريبن ناممڪن نظر پيو اچي. انڪري بهتر اهي ته صاف ظاهر ڪجي ته اهڙو آئيني نظام قائم ڪري سگهبو. جيڪڏهن هن وقت صاف گوئيءَ کان ڪم نه وٺبو ته ترقي پسند گروهن کي آئيندي هلي، رجعت پسند طاقتن کي منهن ڏيڻ مشڪل ٿي پوندو انڪري نئين صدر صاحب کي عرض ٿو ڪجي ته ان بابت صاف ذهن کان ڪم وٺي، سيڪيولر نظام حڪومت واري پاليسي مرتب ڪري، نه ته اهي قوتون سندس سوشلزم ۽ عوامي مفاد جي پروگرام ۾ چپي چپي تي مذهب جي نالي ۾ رنڊڪون وجهنديون رهنديون.
(3) سياست جو فسطائي نظريو:
“بدقسمتيءَ سان پاڪستان ۾ ابتدا کان وٺي، مستقل مفاد جي تسلط هئڻ سبب، صحيح طور تي جمهوريت ۽ عوامي حڪومت قائم نه ٿي سگهي آهي. مستقل مفاد طرفان هڪ ٻئي پٺيان حڪومتن کي بدلائڻ جو دستور هلندو رهيو آهي. ابتدا ۾ ته نالي خاطر ميمبرن جون اسيمبليون هونديون هيون. پر آهستي آهستي ڊڪٽيٽري راڄ قائم ٿيو، جنهن جو دؤر اڌ کان وڌيڪ عرصي تائين قائم رهيو. اهي ڊڪٽيٽر ڪڏهن ڪنٽرولڊ ڊيموڪريسي، ڪڏهن بنيادي جمهوريت، ته ڪڏهن مضبوط مرڪز جا نعرا لڳائي، پنهنجي تسلط کي قائم رکندا آيا آهن”.
“هيءَ پهريون دفعو آهي ته عوام طرفان چونڊيل ميمبرن کي اقتدار هٿ ڪرڻ جو موقعو مليو آهي. ممڪن آهي ته اهي طاقتون، جن اڳي جمهوريت بحال ڪرڻ ۾ رنڊڪون وڌيون هيون، وري به هن موقعي کي ناڪامياب بنائڻ نه ڏين”.
اهو تڏهن ٿي سگهندو، جڏهن ان ۾ صوبائي حڪومتن کي مڪمل اختيار ڏئي، ڪاروبار هلائڻ ڏنو وڃي. تنهنڪري مرڪزي اسيمبلي سڏڻ ۾ دير ٿئي ته برائي نه آهي، پر صوبائي اسيمبليون ۽ وزارتون جلد ٺاهڻ ڏنيون وڃن. انهيءَ اصول کي مدنظر رکي سنڌ ۽ پنجاب ۾ حڪومت جون واڳون پيپس پارٽيءَ جي هٿ هئڻ گهرجي ۽ سرحد ۽ بلوچستان ۾ حڪومت جون واڳون نعپ ۽ جميعت العلماءَ جي ڪوليشن پارٽي جي هٿ ۾ هئڻ گهرجن. صوبن جا گورنر، انهيءَ اصول پٽاندر حڪمران پارٽين جا هئڻ گهرجن، ٻيءَ صورت ۾ صوبائي خودمختياري بي معنى ٿي پوندي.
“ملڪ جو آئين حال انڊين- پاڪستان انڊپينڊنٽ ائڪٽ مطابق هلايو وڃي. آئيندي جو آئين 12 مهينن جي تجربي بعد رياستن جي رضامنديءَ سان، پارليامينٽري طرز جو ٺاهيو وڃي. جن جي ٺاهڻ لاءِ اڪثريت موجب فيصلا نه ڪيا وڃن، بلڪ هرهڪ صوبي جي ان ۾ رضامندي حاصل ڪرڻ گهرجي. مرڪز کي صرف ٽي کاتا سپرد ڪيا وڃن. وقت آيو آهي ته صدر صاحب ان طرف غور ڪري ترت فيصلا ڪري، نه ته ممڪن آهي رجعت پسند طبقا، وري انهيءَ موقعي کي به ناڪامياب نه بنائين.
(4) مستقل مفاد طرفان استحصال:
“تجربي ۽ تاريخي حقيقتن جي بنياد تي ڪيترا ماڻهو ان نتيجي تي پهتا آهن، ته مسلم اقليت وارن صوبن ۽ پنجاب جي ڪامورن ۽ زميندار طبقي جي مسلم مستقل مفاد طرفان، مسلمانن جي جدا قوم جو نظريو ايجاد ٿي، ملڪ جو ورهاڱو ڪرايو ويو. ان جي پويان انهيءَ طبقي جي نئين ملڪ ۾ تسلط ۽ استحصال قائم ڪرڻ جو جذبو لڪل هو”.
“گذريل 24 سالن جي عرصي جي تاريخ گواهي ڏئي ٿي ته انهيءَ مفاد، نه ملڪ جو آئين ٺاهڻ ڏنو، نه عوامي حڪومتن کي وجود ۾ اچڻ ڏنو. هن وقت مس مس عوامي طرح چونڊيل صدر اقتدار کي ڪک ۾ ڪان هوندو. ممڪن آهي ته هو سندس هٽائڻ لاءِ ڪي طريقا استعمال ڪن. ان ڪري اهو نهايت ضروري آهي ته سندن استحصال کي ختم ڪرڻ کان اڳ، سندن وري اقتدار ۾ اچڻ جا رستا ۽ ذريعا ختم ڪيا وڃن. ڇاڪاڻ ته قومن جي تعمير ۽ ترقي، چند مهينن ۾ ڪانه ٿي سگهندي آهي. سوويت يونين ۽ چين جا مثال اسان جي سامهون آهن. جن کي نئين طرز تي تعمير ڪرڻ لاءِ سالن جا سال گذري ويا آهن، پر اڃا تائين سندن ڪم پايه تڪميل تي ڪونه پهتا آهن. انهيءَ لاءِ دراز عرصي جي ضرورت آهي. تنهنڪري صدر صاحب کي اهي طريقا اختيار ڪرڻ گهرجن، جي عوامي دور کي قائم رکڻ لاءِ ڪارائتا ٿين. جيڪڏهن چند سڌارا ڪيائين ۽ ان کانپوءِ کيس هٽائي ڇڏيو ويو، ته ساري محنت رائگان ويندي. تنهنڪري بنيادي طرح سان کيس اول ۾ اهي مسئلا حل ڪرڻ گهرجن، جن جي ڪري هنن جو حڪومت تي تسلط ۽ اثر هيٺيان آهن:
(1) مرڪزي حڪومت جي مضبوطي:
“جنهن ڪري ملٽري ۽ سول سروس وارا، ساري نظام تي اثرانداز ٿين ٿا”.
(2) مسلمانن جي جداگانه قوم جو نظريو:
“جنهن ڪري مختلف علائقا ئي قوم جي حقن جي پائمالي ڪري، مستقل مفاد انهن جي استحصال جاري رکڻ لاءِ منصوبه بندي ڪن ٿا”.
(3) اسلامي نظام حڪومت:
“جنهن ڪري عوام جو توجهه سندن روزمره جي مسئلن کان هٽائي، عقل جي عيوض جذباتي بنيادن تي رکي، مستقل مفاد جي استحصال جاري رکڻ لاءِ ميدان هموار ڪيو وڃي”.
(4) ڀروارن جي مخالفت:
“جنهن ڪري هنگامي حالتن جو اظهار ڪري، لشڪر وڌائڻ ۽ عوام جي آزادي سلب ڪرڻ جو جواز پيدا ڪيو وڃي ٿو”.
“ان ڪري صدر صاحب کي سندس پروگرام کي پايه تڪميل تي پهچائڻ لاءِ پهرين مٿي ذڪر ڪيل چئني سوالن جو فيصلو ڪرڻو پوندو، ته جيئن ‘نه هجي بانس، نه وڄي بانسري’.”
(5) ڀر وارن ملڪن سان دشمني:
“پاڪستان قائم ٿيڻ کان وٺي جملي حڪومتن جي پاليسي ڀارت ۽ افغانستان جي مخاصمت جي آڌار تي رٿيل رهي آهي. انهي پاليسيءَ سبب لشڪر وڌائڻ ضروري سمجهيو ويو. ان لاءِ ٻاهرين سامراجي طاقتن کان مدد حاصل ڪرڻ واسطي عهدناما ڪيا ويا. انهيءَ ڪري ٽي جنگيون لڙڻيون پيون. لشڪر وڌائڻ سبب ملٽريءَ کي ملڪي سياست ۾ دست اندازيءَ ڪرڻ جو موقعو ميسر ٿيو، ۽ ڊڪٽيٽري نظام قائم ٿيو. جيڪڏهن ان مسئلي جي تهه ۾ وڃبو ته ملڪي سياست کي نفرت جي بنياد تي تصور ڪرڻ، ان جو مکيه ڪارڻ معلوم ٿيندو”.
“پاڪستان کي مضبوط ڪرڻ لاءِ، امن جي ضرورت آهي. اهو تڏهن حاصل ٿي سگهندو، جڏهن ان جا تعلقات ڀر وارن ملڪن سان دوستاڻا هجن. مستقل مفاد ڪڏهن به نه چاهيندا، ته پاڪستان جي موجوده مخاصمت واري پاليسي ختم ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته ان ڪري هنگامي حالتن جي عذر تي هو پنهنجو اقتدار ۽ استحصال قائم رکي سگهن ٿا”.
“اهي چند سوال آهن، جن جو خاطرخواهه حل پاڪستان کي موجوده ڳنڀير حالتن مان ڪڍي سگهي ٿو”.
سنڌ جي دانشور طبقي لاءِ پڻ مون چند تجويزون رٿيون آهن. جيڪڏهن هو ان تي عمل ڪندا ته ملڪ جا گهڻا مسئلا حل ڪرڻ ۾ مدد ڏيئي سگهندا:
(1) ملڪ جي انتشار، افراتفريءَ ۽ موجوده پست حاليءَ جي مٿي ذڪر ڪيل، پنجن اصولن جي تشريح ڪري، ذهني تبديلي آڻڻ لاءِ مون ڪي خيال قلمبند ڪيا آهن. کين گهرجي ته انهن کان هو واقفيت حاصل ڪن.
(2) صدر کي مٿي بيان ڪيل اصولن جي روشنيءَ ۾ چند معروضات پيش ڪري، انهيءَ بنياد تي هو عام راءِ پيدا ڪن.
(3) هو مخلص ڪارڪنن تي مشتمل “خدام سنڌ” (Servants of Sindh) جا جٿا تيارڪن.
“منهنجي سمجهه موجب نئين صدر جي هٿ هيٺ عوام کي آخري موقعو مليو آهي ته ملڪي مسئلن کي حل ڪرائين، نه ته پاڪستان پرزا پرزا ٿي ويندو. جيئن ته صدر جي چوطرف ڪيئي غلط ماڻهو ڦريا بيٺا آهن، ان ڪري مؤثر تجويزون ان تائين پهچائڻ لاءِ جامع ۽ زوردار عوامي آواز پيد اڪرڻو پوندو.”
انهيءَ منهنجي تقرير ڪرڻ کانپوءِ، ساريءَ سنڌ بلڪ پاڪستان ۾ مهاجر پنجابي مستقل مفاد اخبارن هاءِ گهوڙا مچائي ڏني- چي:
(الف) جي. ايم. سيد نظرئي پاڪستان جي ظاهر ظهور مخالفت ڪري پاڪستان کي ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي.
(ب) جي. ايم. سيد هندو ڀارت سان ٺاهه ڪرڻ لاءِ مشورو ڏئي، ان جي ايجنٽيءَ جو ڪم ڏنو آهي.
(ت) جي. ايم. سيد سيڪيولر نظام حڪومت قائم ڪرڻ جي تجويز پيش ڪري، اسلام دشمنيءَ جو ڪم ڪيو آهي.
(ث) جي. ايم. سيد مهاجر پنجابي مستقل مفاد جو ذڪر ڪري، ملڪ ۾ نفرت ۽ نفاق پيدا ڪرڻ جو ٻج پوکيو آهي.
(ج) جي. ايم. سيد فسطائي نظام حڪومت جو نالو وٺي، مرڪز کي ڪمزور ڪري، رهيل پاڪستان کي وڌيڪ ڪمزور ڪرڻ لاءِ پرچار ڪيو آهي.
(ح) جي. ايم. سيد ڪارڪنن جا جٿا تيار ڪرائي، گوريلا جنگ ذريعي سنڌ کي آزاد ڪرائڻ گهري ٿو.
(خ) جي. ايم. سيد جي مجلس ۾ شاگردن طرفان تقريرون ٿيون، ته مهاجر ۽ پنجابي مستقل مفاد جو قتل عام ڪري، سنڌو درياهه رت سان ڀريو وڃي وغيره.
انهيءَ تي نئون صدر ڊڄي ويو، ۽ پنهنجي سيڪريٽري (مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي رکوال) مسٽر جي. اي. رحيم کان ليٽر لکارائي موڪليائين. جنهن ۾ مونکان، مٿي ذڪر ڪيل الزامن جا جواب طلب ڪيا ويا. جنهن تي مون کيس جواب موڪليو ته:
(الف) نظرئي پاڪستان کي سندس بانيءَ جناح صاحب رد ڪري ويو هو.
(ب) ڀارت سان دوستانه تعلقات، پاڪستان جي بچاءَ لاءِ ضروري هئا.
(ت) سيڪيولر نظام حڪومت دور جديد جي تقاضائن جي مطابق آهي.
(ث) سنڌي مفاد جي حفاظت جي گفتگو ڪرڻ کي نفاق ۽ نفرت ڦهلائڻ سان تشبيهه ڏيڻ غلط آهي.
(ح) ڪارڪنن جا جٿا، گوريلا جنگ لاءِ تيار ڪرڻ مقصد نه هو، پر ماڻهن ۾ صحيح سياسي شعور پيدا ڪرڻ لاءِ هئا.
(خ) شاگردن طرفان خون خرابيءَ جون تقريرون ڪونه ٿيون هيون.
ممڪن آهي، انهيءَ وقت مونکي نظربند ڪرايو وڃي ها، پر اڃا سندس حڪومت طاقتور نه ٿي هئي. تنهنڪري منهنجو جواب اخبارن ۾ شايع ڪري، وڌيڪ منهنجي خلاف ڪوبه قدم نه کنيو ويو.
ڪجهه وقت کان پوءِ مون کي اسلام آباد گهرائي، صوبي سرحد ۽ بلوچستان جي نيشنل عوامي پارٽيءَ جي ميمبرن سان سمجهوتي ڪرائڻ ۾ مدد ڪرائڻ لاءِ چيو ويو. ان لاءِ مون حتي الامڪان مدد ڪري، ٻنهي ڌرين جي ٺاهه لاءِ ماحول- سازگار بنايو. انهيءَ جي نتيجي ۾ صوبي سرحد ۽ بلوچستان ۾ نعپ ۽ جميعت العلماءِ جن گڏيل وزارتون وجود ۾ آيون، ۽ نعپ جا گورنر مقرر ٿيا.
اها ڳالهه مهاجر پنجابي مستقل مفاد کي ناپسند پيئي، تن ڀٽي صاحب تي زور وڌو ته ان عهدنامي کي ٽوڙيو وڃي، جيئن ته ڀٽو صاحب انهيءَ گروهه جو نمائندو ۽ پوئلڳ هو، تنهن ان صورتحال جي پيدا ڪرڻ لاءِ، حالتون پيدا ڪرڻ شروع ڪيون. سرحد مان ان ڪم جي سرانجاميءَ لاءِ خان قيوم خان کي مرڪزي وزارت ۾ مقرر ڪيائين. جو سندس سان مرڪزي وزارت ۾ غوث بخش رئيساڻيءَ کي مقرر ڪيائين، جنهن بلوچستان وزارت لاءِ مخالف گروپ پيدا ڪرڻ جو ڪم هٿ ۾ کنيو. ٻئي پاسي هن کي سندس آقا مهاجر پنجابي سامراج طرفان، دماغ ۾ هيءَ ڳالهه ويهاري ويئي، ته هو اهڙو لائق هو، هو مغربي پاڪستان ۾ جدا جدا قومن کي اسٽيم رولر وانگر ختم ڪري هڪ قوم بنائي سگهندو. جو ڪم جناح صاحب نه ڪري سگهيو، سو هو ڪرڻ جو اهل هو. ازانسواءِ هن کي فسطائي ڪتاب پڙهڻ بعد دماغ ۾ هيءَ وهم ويهي رهيو ته ساري پاڪستان ۾ ٻين پارٽين کي ختم ڪري، پيپلس پارٽيءَ کي ملڪ جي واحد نمائنده جماعت بنائي، هٽلر وانگر هو ملڪ جو واحد ليڊر بنجي، ڊڪٽيٽرانه طور حڪومت هلائي سگهيو ٿي.
انهن ڳالهين کي سامهون رکي ستين صدر صاحب مخالف پارٽين جي مکيه ليڊرن کي ڊيڄاري يا لالچ ڏيئي، پارٽين کي ڪمزور ڪرڻ شروع ڪيو. مسلم ليگ جي مکيه ليڊر ميان محمد ممتاز دولتانه کي هن انگلنڊ ۾ سفير ڪري، مسلم ليگ کي وڏو ڌڪ هنيو. ان کان پوءِ مسلم ليگ جي ٻئي گروهه جي مکيه ليڊر خان عبدالقيوم خان کي مرڪزي وزارت ۾ وزير مقرر ڪري، خريد ڪري ورتائين. اهڙيءَ طرح سان هن ملڪ جي وڏي جماعت مسلم ليگ کي بغير ڪنهن تڪليف جي ڪمزور ڪري ڇڏيو. ٻي پارٽي جماعت اسلامي هئي. ان جي هڪ سابق مکيه ڪارڪن ڪوثر نيازيءَ کي پاڻ وٽ وزير ڪري رکيائين. ليڪن ان جي ٻين ليڊرن مولوي مودودي ۽ ميان طفيل کي جڏهن لالچ ذريعي خريد ڪري نه سگهيو، ته هڪ طرف هنن کي هيسائڻ جا حربا استعمال ڪيائين، ۽ ٻي طرف سندن پاليسي جا مکيه اصول اپنائي، انهيءَ مطابق ڪم ڪرڻ لڳو.
پاڪستان ۾ مسلم ليگ ليڊرن جي اخلاق جو اندازو ان مان ڪري سگهجي ٿو، ته رڳو ٿورو اڳ ڀٽي صاحب، دولتانه کي برسر عام “ڪوئو” سڏي بي عزت ڪيو هو، ۽ خان عبدالقيوم خان کي ”ڊبل بيرل خان” ۽ “اڳيان پٺيان خان” سڏي بدنام ڪيو هو، پر شخصي لالچ خاطر هنن صاحبن، پارٽيءَ جي عزت کي درڪنار رکي، وڃي ساڳئي ماڻهوءَ هٿان عهدا قبول ڪيا.
هاڻي ته صاف ظاهر ٿي ويو آهي، ته صوبي سرحد ۾ نيشنل عوامي پارٽيءَ جي ڪوليشن وزارت ٺاهڻ جي اجازت ڏيڻ وقت، هن صدق دليءَ سان سمجهوتو نه ڪيو هو. سگهو ئي مرڪزي وزارت ۾ عام تسليم ڪيل اصول ۽ سمجهوتي خلاف، خان عبدالقيوم خان کي وزير ڪري، ان جي معرفت نئين صوبائي وزارت خلاف سازش رٿي، ميمبرن کي برغلائي، وزارت کي ڪمزور ڪرڻ شروع ڪيو ويو. ساڳي روش بلوچستان ۾ اختيار ڪئي ويئي، جو اتي غوث بخش رئيساڻيءَ کي مرڪز ۾ وزير مقرر ڪري، مرڪزي حڪومت جي معرفت نئين وزارت خلاف مير غلام قادر خان جي ماڻهن کان بغاوت ڪرائي ويئي. انهيءَ بهاني تي صوبائي وزارت جي اجازت کان سواءِ اوڏانهن لشڪر موڪلي، صوبائي حڪومت کي بيڪار بنائي، پوءِ انهيءَ کي ڊسمس ڪري، ٻيو پنهنجو گورنر مقرر ڪري، اقليت واري پارٽيءَ کان وزارت لهرائي ويئي. اها وزارت جڏهن بجيٽ پاس ڪرائي نه سگهي، ته گورنر ان کي پنهنجي اختيار تي پاس ڪري، سندن مشڪلات کي دور ڪيو. اهڙيءَ حالت کي ڏسي، صوبي جي وزارت به استعيفا ڏني، جنهن تي هنن ٻنهي صوبن ۾ پنهنجين هٿ ٺوڪين وزارتن ذريعي ڪم هلائڻ شروع ڪيو.
هاڻي هن ملڪ ۾ سياسي مخالفت کي ختم ڪرڻ لاءِ هيٺيان طريقا اختيار ڪيا آهن:
مخالف پارٽين جي مکيه ڪارڪنن کي بنا ڪيس هلائڻ جي، پاڪستان جي بچاءَ واري ريگوليشن هيٺ جيلن ۾ موڪلڻ.
مخالفن کي مختلف طريقان سان ملائڻ.
جيلن ۾ مخالفن جي اخلاق سوز بي عزتي ڪرائڻ.
مخالفن جون غندن هٿان ميٽنگون ڦٽائڻ، جي ان ۾ ڪاميابي نه ٿئي ته 144 قلم لڳائي، ان تي بندش وجهڻ.
اخبارن ۽ رسالن تي بندش وجهڻ.
عدالتن کي هيسائي، قانوني چاره جوئيءَ کي بيڪار بنائڻ.
هتي سنڌ ۾ ڀٽي صاحب جي ماڻهن قوم پرست تحريڪ کي ڪمزور ڪرڻ جي ۽ پاڻ کي عوام ۾ سرخرو ڪرڻ لاءِ، سنڌي زبان کي قومي ۽ سرڪاري زبان بنائڻ جو راڳ ڳائڻ شروع ڪيو. پيپلس پارٽيءَ جي همدرد شاگردن کان بک هڙتالڪرائي، انهن سان واعدو ڪيو ويو، ته اهڙو بل سنڌ اسيمبليءَ ۾ پيش ڪري، پاس ڪرايو ويندو.
جڏهن اها خبر مهاجر پنجابي مستقل مفاد کي پئي، جن جو ڀٽو صاحب “شو بواءِ” آهي، انهن يڪدم آئين ۾ اردوءَ کي قومي زبان بنائي ڇڏيو. ان تي سنڌين ۾ ناراضگي پيدا ٿي، جنهن کي مٽائڻ لاءِ هنن سنڌي زبان کي، سنڌ ۾ واحد سرڪاري زبان بنائڻ جو بل، سنڌ اسيمبليءَ اڳيان پيش ڪري، پاس ڪرايو ويو. هن بل کي 62 ميمبرن جي حمايت ٿي. پر اهڙي بيڪار بل پاس ٿيڻ تي به مهاجر ناراض ٿي پيا ۽ ان کي بدلائڻ لاءِ ساريءَ سنڌ ۾ فساد برپا ڪيائون، جن ۾ سنڌين جي گهرن کي ساڙيائون، دڪان ڦريائون، سنڌين کي ماريائون، ڀٽي ۽ سندس وزيرن جا پتلا ساڙيائون ۽ ٻيون سندن شخصي بي عزتيون ڪيائون. پوءِ جڏهن انهن حرڪتن کي بند ڪرڻ لاءِ صوبائي حڪومت ڪي قدم کنيا، ته مهاجرن اهل پنجاب کي سندن مدد ڪرڻ لاءِ اپيل ڪئي، جن جي زور بار پوڻ تي، ڀٽو صاحب ڊڄي ويو ۽ بل جي منظوري ڏيڻ بند ڪري، مهاجر ليڊرن کي گهرائي انهن سان سمجهوتو ڪري سندن هيٺيان شرط قبولي، سنڌين سان دغا ڪئي:
(1) سنڌ کي ٻن زبانن جو صوبو بنايو ويندو، هڪ سنڌي ۽ ٻيو اردو زبان.
(2) سنڌ ۾ مکيه عهدا مهاجر ۽ سنڌين ۾ مساوي طور ورهايا ويندا. انهيءَ کي مدنظر رکي، هن مير رسول بخش خان کي گورنري تان لاهي، بيگم لياقت علي خان کي گورنر مقرر ڪيو.
(3) اڳئين دستور کي مٽائي، سنڌ ۾ نوڪري ڪندڙ مهاجرن کي ٻارهن سال لاءِ، سنڌي زبان سکڻ جو شرط لاٿو ويندو.
(4) مکيه عهدن تي مساوي طور مهاجرن کي کنيو ويندو، ۽ وزارتن ۾ به مهاجرن کي نمائندگي ڏني ويندي. جنهن تي عمل ڪيو پيو وڃي.
(5) بهارين کي بينگال مان گهرائي، سنڌ ۾ آباد ڪيو ويندو پر ان ۾ سنڌين جي آباديءَ جي توازن کي نقصان پهچڻ جي پرواهه نه ڪئي ويندي.
(6) ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڌار ڪري، ان ۾ مهاجرن کي جدا صوبو بنائي ڏنو ويندو.
(7) قوم پرست شاگردن کي جيل ۾ موڪلي، سنڌ يونيورسٽي مان قوم پرست استاد ۽ عملو ڪڍي، يونيورسٽيءَ ۾ مهاجرن جي پروپيگنڊا لاءِ ميدان هموار ڪيو ويندو.
(8) قوم پرست ڪارڪنن ۽ ليڊرن کي جيلن ۾ وجهي، انهن جي جلسن کي ممانعت هيٺ آڻي، رسالن ۽ ڪتابن تي بندش وڌي ويندي.
انهن سمورن شرطن جي ڀٽو صاحب، هاڻي وفاداريءَ سان پوئيواري ڪري رهيو آهي. هن جي ذهنيت آهي ته “کرسي مرابده کفش برسربزن”.
هي جو چوڻ ۾ اچي ٿو، ته اڀرندي بينگال وارن ڄاڻي واڻي پاڪستان کان علحدگي اختيار ڪئي آهي. ان تي نظر ڪري ڏسو ته پتو پئجي ويندو ته ڪيئن نه هنن کي مجبور ڪري، جدا ڪرڻ لاءِ ميدان تيار ڪيو ويو. آئون مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته ان صوبي جي رهاڪن سان ڪهڙو برتاءَ ڪيو ويو هو. آخر ۾ سندن ليڊر شيخ مجيب الرحمان تي بغاوت ۽ منصوبي جو ڪيس هلائي، تنگ ڪيو ويو. انهي ڪري اليڪشن وقت تنگ ٿي، عوامي ليگ هيٺين ڇهن نڪتن تي اليڪشن لڙي:
(1) پاڪستان جو آئين وفاقي طرز جو هوندو.
(2) مرڪزي سرڪار کي صرف ٻه کاتا، بچاءَ ۽ پرڏيهي معاملات سپرد ڪيا ويندا.
(3) سڀني صوبن جون ڪرنسيون جدا هونديون، جي ڪرنسي هڪ ڪبي، ته به ناڻي جي ٻاهر نڪرڻ تي روڪ وجهڻ جو صوبن کي اختيار ڏنو ويندو.
(4) ٽيڪسن وجهڻ جا اختيار صوبن کي هوندا. پوءِ مرڪز کي اهي حصي موجب رقم ڏيندا.
(5) بيروني مٽاسٽا ۽ واپار صوبن جي حوالي رهندو.
(6) صوبائي مليشيا رکڻ جو اختيار صوبن کي هوندو.
هنن ڇهن نڪتن جو وڌيڪ تفصيل، اڳتي قسطن ۾ ڏنو ويندو. اتي هيءَ چوڻ ڪافي آهي ته بينگال جا رهاڪو مصالحت جا ٻيا سڀ طريقا آزمائي چڪا هئا، ان ڪري هنن مٿي ذڪر ڪيل هن نڪتن کي سندن مفاد لاءِ لازمي سمجهي، عوامي ليگ جي سڏ تي لبيڪ چئي، کين ووٽ ڏيئي ڪامياب ڪيو. اهڙيءَ طرح 99 سيڪڙ سيتون صوبي ۽ مرڪزي اسيمبليءَ جون عوامي ليگ کي مليون.
مغربي پاڪستان ۽ نيشنل عوامي پارٽي، قوم پرست جماعت جي هئي پر ان جي ڪارڪنن، ڪن سببن ڪري، اڀرندي پاڪستان وارن ڇهن نڪتن کي نه قبوليو. اسان کي سنڌ ۾علحده متحده محاذ ٺاهي ڪم ڪرڻو پيو. اسان ڇهن نڪتن کي سنڌ لاءِ مفيد سمجهي ان بنياد تي ماڻهن کي اپيل ڪئي.
جنهن صورت ۾ سنڌ ۾ ملي، پير، زميندار ۽ ڪاموري جو اثر گهڻو هو، تن ۽ مهاجر پنجابي مستقل مفاد، ووٽرن کي متاثر ڪري قوم پرست محاذ کي شڪست ڏياري، ۽ سندن ايجنٽ پيپلس پارٽيءَ کي ڪامياب ڪرايو. انهيءَ پارٽيءَ جو سربراهه مسٽر ذوالفقار علي ڀٽو هو. جيئن ته اها پارٽي ۽ ان جو ليڊر مهاجر پنجابي مستقل مفاد يا ايجنٽ هئا. تنهنڪري چونڊن جي نتيجي ظاهر ٿيڻ کان پوءِ، هنن جمهوري اصولن جي خلاف ڀٽي کان اعلان ڪرايو ته کيس حڪومت ۾ شامل نه ڪيو ويو، ته هو بينگال جي عوامي ليگ کي حڪومت برپا ڪرڻ نه ڏيندو.
هن کان انهيءَ اعلان ڪرائڻ سان مهاجر پنجابي سامراجين جا هيٺيان مقصد هئا:
(1) حڪومت جي واڳ سندن هٿن مان نڪري، جمهوري طريقي سان عوام جي نمائندن جي هٿ ۾ نه اچي.
(2) کين پتو هو ته انهيءَ ڪري، نه فقط ممڪن، پر بنهه لازمي هو ته اهل بينگال ناراض ٿي بغاوت ڪندا. ان حالت ۾ هنن پڪو پهه ڪري ڇڏيو هو، ته هو کين دٻائي ماتحت رکڻ جي ڪوشش ڪندا ۽ جي اهل بينگال ان هوندي به جدا ٿي ويا. ته مورڳو هنن کي هتي مغربي پاڪستان جي صوبن کي ڪالوني ڪري هلائڻ لاءِ ميدان صاف ٿي ملندو.
(3) سندن انهيءَ پاليسيءَ جي اختيار ڪرائڻ ۾ ٻڌڻ ۾آيو آهي ته آمريڪي چيني سياست کي به دخل هو.
پيپلس پارٽيءَ جي سربراهه مسٽر ذوالفقار علي ڀٽي جي انهيءَ اعلان تي جنرل يحى خان، جو پڻ انهيءَ مهاجر پنجابي سامراجي گروهه جو “شو بواءِ” هو، فورن آئين ساز اسيمبليءَ جي سڏايل اجلاس کي ملتوي ڪري ڇڏيو، ۽ آخر ۾ هنن سڀني 17 جنوري 1971ع تي لاڙڪاڻي ۾ گڏ ٿي، مشورو ڪري فيصلو ڪيو، ته اقتدار جي واڳ ڪنهن به صورت ۾ عوامي ليگ جي اڪثريت جي حوالي نه ڪبي.
ان فيصلي کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ، هنن فوجون اڀرندي بنگال طرف موڪلڻ شروع ڪيون. امريڪا کان ڪثير تعداد ۾ جنگي اسلح گهرائڻ لاءِ آرڊر موڪليا ويا. ليڪن باوجود ان جي شيخ مجيب الرحمان کي ڌوڪي ۾ رکڻ لاءِ کيس مستقبل جو وزيراعظم سڏيندا رهيا. نيٺ جڏهن ڏٺائون ته اڀرندي پاڪستان ۾ سندن فوجي تياري مڪمل ٿي ويئي هئي، تڏهن يڪدم ملڪ سان مارشل لا لاڳو ڪري، اڪثريتي پارٽيءَ جي ليڊر شيخ مجيب الرحمان کي جيل ۾وجهي، عوامي ليگ کي غير قانوني جماعت قرار ڏيئي، هنن بنگالين جو قتل عام شروع ڪرايو.
ان وقت جي اڀرندي بينگال جي گورنر ٽڪلا خان سان، اها ڳالهه منسوب ڪئي وڃي ٿي ته، “اسانکي اڀرندي بينگال جي زمين کپي ٿي، ماڻهن جي اسان کي ضرورت نه آهي.” هن گويا بينگالين کي ختم ڪري، الهندي پاڪستان مان ماڻهو آڻائي، اڀرندي بينگال جي سرزمين کي ڪالونائيز ڪرڻ گهريو ٿي.
چيو وڃي ٿو ته انهيءَ “سول وار” جي دور ۾ اڀرندي بينگال مان هڪ ڪروڙ ماڻهن خوف مان ملڪ ڇڏي، وڃي الهندي بينگال ۾ پناهه ورتي هئي. ان قتل عام ۾ 30 لک بينگالين کي ماريو ويو ۽ ٻن لک عورتن جي عصمت دري ڪئي ويئي. اڀرندي بينگال ۾ اربن روپين جي ملڪيت تباهه ٿي.
ٻئي طرف الهندي پاڪستان ۾ باوجود مخالفت نه ڪرڻ جي، نعپ کي بي قانوني جماعت ٺهرائي، ان جي ڪارڪنن کي جيل ۾ موڪليو ويو. سنڌ ۾ اسان جي پارٽيءَ کي جيتوڻيڪ هو شڪست ڏئي چڪا هئا ۽ اسان جو هڪ ميمبر به اسيمبليءَ ۾ نه چونڊيو هو، ته به مونکي ۽ ٻين ڪيترن ڪارڪنن کي نظربند ڪيو ويو، يا جيل ۾ موڪليو ويو.
مهاجر پنجابي سامراجين جي سازشن ڪري نيٺ اهو ٿيو، جنهن جو ڊپ هو، يعني اُڀرندو بينگال پاڪستان کان جدا ٿي ويو. اهڙيءَ طرح الهندي پاڪستان ۾ ننڍن صوبن جي حقن حاصل ڪرڻ لاءِ آخري اميد، بينگال جي علحده ٿيڻ ڪري، ختم ٿي ويئي، سنڌ ۾ ته مهاجر پنجابي سامراج ايجنٽ پارٽيءَ جي اڪثريت هئي، پر بلوچستان ۽ سرحد ۾ نين وزارتن کي ڪڍي، ڀٽي صاحب ڪهڙيءَ طرح پنهنجون هٿ ٺوڪيون وزارتو قائم ڪرايون هيون، ان جو ذڪر مٿي پيش ٿي چڪو آهي.
ان کانپوءِ بلوچن جي بي هٿيار ڳوٺن تي فوج کان ظلم ڪرائي،سندن ليڊرن کي جيل ۾ موڪليو ويو آهي ولي خان تي چار دفعا خوني حملا ڪرايا ويا آهن. سرحد جي قومي ڪارڪنن کي جيل ۾ وڌو ويو آهي. اهي اهڙا ڪم آهن، جن کان مجبور ٿي، هو پاڪستان کان علحده ٿي پنجنين آزاد حڪومتن مڪمل طور مهاجر پنجابي سامراج جي حڪم مطابق هلي رهي آهي. سنڌ ۾، باوجود حڪومت سندن هٿ ۾ هئڻ جي، هو پنهنجن آقائن جي اشاري تي، سنڌي قوم پرست ڪارڪنن کي جيلن ۾ رکيو ويٺا آهن. انهن جي رسالن ۽ ميٽنگن تي بندش پيل آهي. پيپلس پارٽيءَ جي حڪومت جا ليڊر دعوى ڪن ٿا ته، هنن ملڪ ۾ نئين آئين پاس ڪري، جمهوري راڄ قائم ڪيو آهي، ۽ ملڪ ۾ سک ۽ سلامتي قائم ٿي ويئي آهي. اچو ته سندن ان دعوى تي نظر ڪري ڏسون، ته سندن اها دعوى ڪيتري قدر صحيح آهي.
(1) ان نئين آئين پاس ڪرڻ سان سنڌ، بلوچستان ۽ پختونستان جي هزارها ورهين جي قديم قومن کي، سندن علحده زبانن، ڪلچرن، تاريخي روايتن، وطنن ۽ پنهنجن خاص سياسي ۽ اقتصادي مفادن هوندي، پوريءَ طرح دٻائي، گهٽي ۽ ٻوساٽي، هڪ خودساخته نظرئي پاڪستان هيٺ، سندن جدا وجود کان انڪار ڪندي، پنجاب جي اڪثريت جي ماتحت اقليت بنايو ويو آهي.
(2) انهيءَ آئين جي وسيلي، سنڌ کي مرڪزي اسيمبليءَ ۾ صرف 21 سيڪڙو نمائندگي ڏني ويئي آهي، حالانڪ سنڌ مان مرڪزي حڪومت کي 80 سيڪڙو ٽيڪس وصول ٿين ٿا.
(3) وصول ٿيندڙ ٽيڪسن جي اهڙيءَ طرح ورهاست ڪئي وڃي ٿي، جو سنڌ مان اٽڪل 350 ڪروڙ روپين جا ٽيڪس مرڪزي حڪومت جي حوالي ٿين ٿا، جن مان صرف 5 سيڪڙو رقم سنڌ تي خرچي وڃي ٿي.
(4) انهيءَ آئين جي آڌار تي، مهاجر پنجابي سامراج سنڌ جي زرعي زمين، ڪارخانن، واپار، بئنڪن ۽ نوڪرين تي غير سنڌين کي، پوريءَ طرح مسلط ڪري ڇڏڻ جي پروگرام تي عمل ڪري رهيو آهي.
(5) انهيءَ آئين جي آڌار تي، ٻين ملڪن يا صوبن جا رهاڪو جهڙو پنجابي، پٺاڻ، بهاري وغيره، سنڌ ۾ رهي، ان جي زمين، نوڪرين، واپار وغيره مان ساليا 5 ڪروڙ کان به مٿي روپيا ڪمائي، سنڌ کان ٻاهر کڻي، سنڌ جي ايڪاناميءَ کي ڪمزور ڪري رهيا آهن.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، سنڌ، بلوچستان ۾ پختونستان جي هزارها ورهين جي تسليم ٿيل قومن کي، نظرئي پاڪستان، اسلامي آئين ۽ مضبوط مرڪز جي بهاني هيٺ ڪالونيون بنائي رکيو وڃي ٿو. سندن قومي ۽ جمهوري حقن لاءِ گفتگو ڪرڻ کي به ڏوهه شمار ڪيو وڃي ٿو.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، سنڌ مان اُپايل ۽ تيار ٿيل سامان کي ٻاهر موڪلڻ جو اختيار مرڪزي حڪومت جي حوالي ڪيو ويو آهي. ان جي ذريعي ڪمايل مٽاسٽا جو ناڻو سمورو مرڪزي حڪومت جي حوالي رهڻ ڪري، ان کي اڪثريتي غير سنڌين جي مفاد لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، ٻاهرين ملڪن سان واپار جو اختصار مرڪزي حڪومت جي حوالي هئڻ ڪري، اهو اهڙيءَ طرح استعمال ڪيو وڃي ٿو، جو سنڌ جي ڪارخانن ۽ زرعي پيداور وغيره مان غير سنڌين کي ئي فائدو پهچي ٿو. جنهنڪري سنڌ جي ايڪاناميءَ تي هاڃيڪار اثر پوڻ ڪري، سنڌي جيئن پوءِ تيئن غريب ٿيندا وڃن ٿا.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، بئنڪون، ريلوي، پوسٽ، ٽيليگراف، کاڻيون ۽ ٻيا اقتصادي ادارا مرڪزي حڪومت جي هٿن ۾ رهن ٿا، جن کي اهڙيءَ طرح هلايو وڃي ٿو، جو گهڻو ڪري اهي سڀ ادارا ۽ بئنڪون غير سنڌين جي حوالي ٿي ويو آهن، يا انهن تي غير سنڌين جو قبضو آهي. ملڪ جي ريلوي سروس ۾ سنڌي هڪ سيڪڙو به نه آهن. ساڳي حالت پوسٽ، ٽيليگراف ۽ کاڻين جي نوڪرين بابت اهي.اقتصادي ادارن ۾ هڪ سيڪڙو نوڪريون مس سنڌين کي نصيب ٿيل آهن.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، ريڊيو ۽ ٽيليويزن مرڪزي حڪومت جي قبضي ۾ آهن، جن کي پوريءَ طرح اردو ٻوليءَ جي فروغ ۽ يوپي ڪلچر جي واڌاري لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو. ٻئي پاسي انهن جي ذريعي منظم طريقي سان خودساخته نظرئي پاڪستان جي پروپيگنڊا ڪري، ۽ پڻ ٻيءَ طرح سنڌين، بلوچن ۽ پٺاڻن جي قومي وجودن ڪلچرن ۽ زبانن کي نقصان پهچايو وڃي ٿو.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، بچاءَ جو کاتو مرڪزي حڪومت جي حوالي هئڻ ڪري، ان تي اڪثريت واري صوبي پنجاب جو قبضو آهي ۽ اڳتي به ائين رهڻو آهي. جنهنڪري سدائين انکي مهاجرپنجابي سامراج جي مضبوط ڪرڻ لاءِ ڪتب آندو ويو آهي ۽ پاڪستان جي حڪومتن کي تبديل ڪرڻ ۾ پڻ انهيءَ جي سڌي دست اندازي، بلڪ پوري دسترسي رهي آهي.
انهيءَ آئين جي آڌار تي، پرڏيهي معاملات جو کاتو سدائين مرڪزي حڪومت جي حوالي ۾ رهندو، جنهن تي قبضو مهاجر پنجابي مستقل مفاد جو قائم آهي. اڳي تجربي مان ڏٺو ويو آهي ته هن سامراج جي سياسي ۽ فوجي جنتا، ان کي اهڙيءَ طرح هلايو آهي، جو ان مان ملڪ کي هيٺيان نقصان پهتا آهن.
(الف) سامراجي طاقتن جي جن کي معاهدن ۾ ملڪ کي ڦاسايو ويو آهي.
(ب) ڀر وارن ملڪن سان مخاصعت پيدا ڪري، لشڪر وڌائي، ملڪي معيشت کي نقصان پهچايو ويو آهي.
(ت) ان کاتي تي جملي خرچ مان 80 سيڪڙو سنڌ جي ٽيڪسن مان ٿيڻ جي باوجود، ان ۾ پنجن هزارن پويان مس هڪ سنڌيءَ کي نوڪري مليل آهي.
(13) انهيءَ آئين جي آڌار تي، دائمي اڪثريت پنجابي ۽ مهاجرن جي هئڻ ڪري، مرڪزي حڪومت تي سدائين قبضو مهاجر پنجابي سامراجين جو رهڻو آهي. هي ان کي سندن سامراجي مفاد لاءِ ڪتب آڻيندا رهندا. هن وقت جيتوڻيڪ مرڪزي حڪومت جو وزيراعظم هڪ سنڌي آهي، پر ان جي حيثيت مٿي ذڪر ڪيل هڪ ‘شو بواءِ’ کان وڌيڪ نه آهي.
(14) انهيءَ آئين جي آڌار تي، ملڪي سياست ۾ مذهب کي ملوث ڪري، ان کي حقيقتن ۽ عقل جي بنياد تي هلائڻ جي عيوض، جذباتي بنياد تي هلايو وڃي ٿو. جنهن ڪري سنڌين،بلوچن ۽ پٺاڻن تي سياسي تسلط، اقتصادي استحصال ۽ ڪلچرل غلبي لاءِ مهاجر پنجابي سامراج کي ڇوٽ ملي ٿو.
(15) انهيءَ آئين جي آڌار تي، آمريڪي سامراج ۽ ان جي ايجنٽ، بنگلاديش ۽ روس سان مخاصمت جي پاليسي اختيار ڪئي ويئي آهي.
(16) انهيءَ آئين جي آڌار تي، سنڌ ۾ ٻين صوبن مان يا ٻاهران ايندڙ بهارين جي اچڻ تي بندش نه پوڻ يا پئجي نه سگهڻ ڪري، سنڌ کي هيٺين نقصانن پهچڻ جو انديشو آهي:
(الف) ٻاهريان ماڻهو پئسو ڪمائي، ٻاهر موڪلي، سنڌي معيشيت کي نقصان پهچائيندا رهندا.
(ب) سنڌ جي اصل رهاڪن جي آباديءَ کي اقليت ۾ تبديل ڪرڻ جي سازش کي عملي جامي پهرائڻ لاءِ آساني رهندي.
(ت) ملڪ جي آباديءَ جي بار وڌڻ ڪري، ان جي پرڪئپيٽا يعني في آدم پيداور گهٽبي ۽ عوام جي غربت وڌندي.
(ث) سنڌ ۾ الڳ الڳ قسمن جي ماڻهن جي اچڻ ڪري، سندن قومي هڪجهڙائيءَ ۾ فرق پوندو ۽ قومي انتشار وڌڻ جا اسباب پيدا ٿيندا.
(ج) سنڌ جي سياسي غلاميءَ جا زنجير مضبوط ٿيندا.
(ح) سنڌ جهڙي صلح پسند ملڪ ۾ پٺا ۽ پنجابين جهڙن جهيڙاڪ ۽ بهارين جهڙن شرپسند ماڻهن جي اچڻ ڪري، فساد ۽ خانه جنگيءَ لاءِ ميدان هموار ٿيندو.
(17) انهيءَ آئين جي آڌار تي سنڌين جي لاءِ مستقل اقليت ۾ رهڻ ڪري، جمهوري طريقي سان سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ ۽ ڪلچر ترقيءَ جي حاصلات جون راهون بند ڪيون ويون آهن. تنهنڪري سنڌين کي انهن بنيادي انسان حقن جي حصول لاءِ جمهوريت ۽ امن پسنديءَ جي ذريعن جي استعمال جي عيوض، غيرجمهوري ۽ تشدد جي ذريعن کي اختيار ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو ويندو.
(18) انهيءَ آئين جي آڌار تي، سنڌي قوم کي دائمي ۽ مستقل پنجابي اڪثريت واريءَ قوم جي ماتحت رکي ان جو مٿس سامراجي تسلط قائم ڪيو ويو آهي، جنهن کي تشدد جي بنياد تي قائم رکيو پيو وڃي.
ڀٽو صاحب سنڌ جو رهاڪو هو، انڪري ڪيترن کي اميد هئي ته هو شخصي اقتدار کي قائم رکڻ لاءِ، سنڌ جي سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ ۽ ڪلچرل ترقيءَ کي مهاجر پنجابي مستقل مفاد وٽ نه وڪڻندو. ليڪن تجربي اهو ثابت ڪيو آهي ته هو پنهنجن آقائن کي رضامند ڪرڻ خاطر نه صرف سنڌين جي حق تلفي ڪري رهيو آهي، پر پاڪستان جي پاڙ پٽڻ جون تياريون ڪري رهيو آهي. سندس هيٺيان قدم اهڙي گواهي ڏيئي رهيا آهن:
1) پاڪستان جي باني جناح صاحب جي پهرينءَ تقرير جي خلاف هن نظرئي پاڪستان سان حلف وفاداري کڻي، پاڪستان ۾ شامل ٿيندڙ قومن جي وجود کان انڪار ڪري،انهن کي بغاوت ڪرڻ لاءِ دعوت ڏني آهي.
2) هڪ قوم ۽ ملڪ جي آڌار تي آئين پاس ڪرائي، سنڌ جي سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ ۽ ڪلچرل ترقيءَ جي راهه ۾ رنڊڪ وجهي، ان کي مهاجر پنجابي سامراج جي ڪالوني بنائڻ جو گناهه ڪيو آهي.
3) پاڪستان ۾ شامل ٿيل قومن ۽ ملڪن کان ٻاهر جي اردو زبان کي قومي زبان قرار ڏيڻ سان، مٿن مهاجر سامراجي تسلط کي مڙهيو آهي، ۽ سنڌ کي ٻن زبان جو ملڪ تسليم ڪري آخرڪار زبان جي بنياد تي سنڌ جي ورهاست لاءِ دروازو کوليو ويو آهي.
4) سنڌ جي سياسي آزاديءَ، اقتصادي خوشحاليءَ، ڪلچرل ترقيءَ ۽ ٻين حقن جي حفاظت لاءِ آواز اٿاريندڙ قوم پرستن کي، مهاجر پنجابي آقائن جي رضامنديءَ خاطر، جيل ۾ رکي ۽ سختيون ڏيئي، سندن آواز کي گهُٽڻ شروع ڪيو آهي.
5) هن پنهنجي طاقت کي برقرار رکڻ خاطر، ڪراچيءَ ۾ بهارين ۽ ٻين صوبن جي ماڻهن کي ڇوٽ اچڻ جي اجازت ڏيئي، سنڌ کي ورهائي مهاجر صوبي بنائڻ جو مهاجر سربراهن سان واعدو ڪري، ان جي قيام لاءِ عملي سهوليتون پيدا ڪيون آهن.
6) هن ڪراچي يونيورسٽيءَ کي مڪمل طور مهاجرن جي حوالي ڪري، ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اختلاف پيدا ڪري، اتان قوم پرست عملي کي ڪڍائي، ٻنهي يونيورسٽين کي مهاجر پنجابي نظرئي پاڪستان جي تعليم جا اڏا ڪري ڪتب آڻڻ جي شروعات ڪئي آهي.
7) هن سنڌ جي ڪوٽڙي بيراج تي نڪتل زمين غير سنڌي آفيسرن ۾ زميندارن جي هٿ ۾ رهڻ تي چشم پوشي ڪئي آهي.
8) هن سنڌ جي گڊو بيراج تي نڪتل زمين، غير سنڌي آفيسرن ۽ آبادگارن جي هٿ ۾ اچڻ لاءِ ميدان هموار ڪيو آهي.
9) هن سنڌ جي ريڊيو ۽ ٽيليويزن اسٽيشن تان 95 سيڪڙو وقت غير ملڪي اردو زبان کي ڏياري، سنڌي زبان ۽ ڪلچر کي وڏو نقصان رسايو آهي.
10) هن پاڪستان جي سياسي فسطائي طريقن سان هلائيندي، پنهنجيءَ پارٽيءَ کي زور وٺائڻ لاءِ مخالفن کي جيلن ۾ موڪلڻ، مارائڻ ۽ انهن جي اخبارن، رسالن، جلسن ۽ ميٽنگ تي بندش وجهي، سندن آواز گهٽڻ جا رستا اختيار ڪيل آهن.
11) هن جمهوري قدرن کي بالائي طاق رکي ننڍين قومن جي آواز کي ختم ڪرڻ، مخالف راءِ جي آزادانه پرچار، جماعت سازيءَ ۽ اخبارن جي آزاديءَ تي بندش ۽ مخالف ڪارڪنن ۽ ليڊرن کي بنا ڪيس هلائڻ جي پاڪستان جي بچاءَ واري ڪاري قانون هيٺ نظربند يا جيل ۾ رکڻ جا عوام دشمن رستا اختيار ڪيا آهن.
12) هن غير جمهوري طريقا اختيار ڪري، سرحد ۽ بلوچستان جي قانوني حڪومتن کي ڪڍي، انهن جي جاين تي پنهنجا هٿ ٺوڪيا وزير مقرر ڪيا آهن، ۽ اهڙيءَ طرح سان ٻنهي قومن جي جائز نمائندن کي حڪومت کان محروم ڪيو آهي.
13) هيءَ مهاجر پنجابي سامراج جي حڪم موجب قوم پرست ۽ سيڪيولر قسم جي تحريڪن کي دٻائڻ لاءِ، انهن جي اخبارن، رسالن ۽ ميٽنگن تي بندش وجهي يا غنڊن هٿان انهن جي ميٽنگن کي پٽائڻ جا طريقا استعمال ڪري ٿو.
14) هن قومي ڪارڪنن، ڪن وزيرن جي مخالفن ۽ پيپلس پارٽيءَ ۾ داخل ٿيڻ کان انڪار ڪندڙن کي ڪوڙن ڪيسن ۽ ڊي پي آر هيٺ جيلن ۾ وڌو آهي ۽ ڪورٽن طرفان ضامن کڄڻ تي وري ٻيا ڪيس ڪرائي، پنهنجن سياسي مخالفن کي جيل جي دروازي تان واپس جيل ۾ موڪليو آهي.
15) هن قومي ڪارڪنن ۽ مخالفن کي گهرن ۽ جيلن مان پوليس هٿان گهرائي، مارائي گم ڪرائي ڇڏيو آهي.
16) هن شخصي يا سياسي مخالفن کي جيلن ۾ طرح طرح جا عذاب ڏياريا آهن. ڪن کي پيشاب پياريو ويو آهي، ڪن کي نڀ ڏياريا ويا آهن، ڪن کي غير مهذب طريقي سان تنگ ڪرايو ويو آهي.
17) هي آمريڪن ۽ چيني حڪومتن جي اشاري تي ڀارت، روس ۽ افغانستان جي خلاف فوجي ڪاررواين ۽ سازشن ۾ شريڪ ٿيو آهي. اهي باهران مليل هٿيار ۽ پئسا قوم پرست طاقتن کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ خرچ ڪري رهيو آهي.
18) انگريزي دور کان سنڌ ۾ دستور هو ته غير سنڌي ملازمن لاءِ 6 مهينن اندر سنڌي سکڻ لازمي هو. ليڪن هن صاحب مهاجرن جي رضامنديءَ خاطر، باوجود سندن سالها سال سنڌ ۾ رهڻ جي، کين سنڌي سکڻ لاءِ 12 سالن جي وڌيڪ مهلت ڏني آهي.
19) هن سندس پارٽيءَ کي زور وٺائڻ لاءِ سرڪاري عملدارن کي حڪم ڏنا آهن ته پيپلس پارٽيءَ جي سفارشن موجب ڪم ڪن ۽ مخالف پارٽين جي ڪارڪنن جا ڪم نه ڪن. اهڙين حالتن ڪري ملڪ ۾ چور بازاري، رشوت خوري، بدامني ۽ قربانوازي وڌي ويئي آهي.
مٿي ذڪر ڪيل حقيقتن ۽ آئنده فصلن ۾ بيان ڪيل ڳالهين کي ويچار هيٺ آڻي، سنڌين، بلوچن ۽ پختونن لاءِ ٻيو رستو ئي نه بچيو آهي ته جنهن پاڪستان جي قائم ڪرائڻ لاءِ هنن رضامندو ڏيکاريو هو يا جدوجهد ڪئي هئي، ان کي هو مهاجر پنجابي سامراج جو اڏو سمجهي، ان کي ڊاهي، پنهنجن ملڪن کي آزاد ڪرائين. آئيني طريقن سان اهڙي غلاميءَ کان ٻاهر نڪرڻ يا حق طلب ڪرڻ تي بندش پوڻ ڪري، هتي جي رهاڪن لاءِ ٻيو چارو ئي نه رهيوآهي، سواءِ ان جي ته قومي ٻڌي پيدا ڪري، غير آئيني طريقن سان پنهنجي رهائي حاصل ڪن.