فصل پنجون
جيئن مادي جسم اموبيا مان ترقي ڪري، مختلف ارتقائي درجا طي ڪندي، اشرف المخلوقات (ماڻهو) تائين پهچي ٿو، اهڙيءَ طرح روح (ذهن) به ماڪوڙيءَ کان وٺي ماڻهوءَ تائين جدا جدا درجا طي ڪندو آيو آهي. ماڻهو رواجيءَ طرح ڳالهائيندڙ جانور جو مثال آهي. هو ساڳين جبلتن (Instincts) جو حامل آهي، جهڙيون جانورن کي آهن. هن جو عروج انهيءَ ۾ آهي ته هڪ طرف بدن کي مضبوط، حسين ۽ تندرست رکي، ٻين تي ڪمال حاصل ڪري، ۽ ٻئي طرف فڪر ۽ عمل کي مڪمل ۽ متحد ڪري، بهترين نموني زندگي پيش ڪري.
قديم زماني کان وٺي مختلف مذهبن جي بانين، فيلسوفن، درويشن پاڻ سڃاڻي، فڪري ۽ عملي زندگيءَ کي مڪمل ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي.
پاڻيءَ جو قطرو جداگانه حيثيت رکي ٿو، ليڪن وڌيڪ معلومات بعد کيس پتو پوي ٿو ته هو سمنڊ جو جزو آهي. اهڙيءَ طرح ماڻهوءَ کي به هڪ طرف شخصي حيثيت آهي. جنهن ۾ شخصي ترقي ڪرڻ لاءِ رستو کليل اٿس. ٻئي طرف وڌيڪ ڄاڻ بعد کيس پتو پوي ٿو ته هو انسان ذات جو جزو آهي. جهڙيءَ طرح پاڻيءَ جو قطرو ڪهڙو به صاف، سٺو ۽ خوشبودار هجي، پر جنهن تالاب ۾هو مليل آهي، ان جي سٺي نه هئڻ ڪري سندس صاف رهڻ مشڪل آهي. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪيترو به ترقي يافته هجي، سياسي اقتدار جي اعليٰ درجي تي پهچي وڃي، پر جنهن سوسائٽيءَ ۾ رهي ٿو، اها پٺتي پيل، ناصالح ۽ بااخلاق آهي ته سندس ذهني، روحاني ترقي يا اقتدار جي معنيٰ ۽ بيڪار ٿي پوندو.
ان ڪري صالح ماڻهن جي زندگيءَ جو مقصد اهو ٿئي ٿو، ته پاڻ کي به علم ۽ اخلاق جو مجسمو بنائين ۽ ان بعد جنهن سوسائٽيءَ جي حصول لاءِ دنيا ۾ مختلف طور طريقا اختيار ڪيا ويا آهن. جن مان هڪ مذهبن يا نظرين جو طريقو هو، ٻيو تاريخي ارتقا جو هو.
(1) مذهبن يا نظرين جو طريقو:
انهيءَ طريقي ذريعي سوسائٽيءَ کي درست ڪرڻ لاءِ دنيا ۾ گهڻيون ڪوششون ٿيون آهن. سوين مذهب دنيا ۾ پيدا ٿيا ۽ انهن جي ذريعي سوسائٽيءَ جي اتحاد ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشش ٿي آهي. پر زماني جي ڪسوٽيءَ تي حالتن جي تبديليءَ بعد ڪيترا نظريا ۽ مذهب صفحه هستيءَ تان ڪي نشان مٽجي ويا. هن وقت چند عالمگير مذهب اڃا تائين پنهنجو وجود قائم رکيو اچن ٿا. جن مان مکيه هندو مت، ٻڌ مت، عيسائيت ۽ اسلام هئا.
جڏهن ڪا تحريڪ يا متو سوسائٽيءَ کي پنهنجي رنگ ۾ رڱڻ گهرندو آهي، ته اهو نظام ٺاهي، انهيءَ جي قاعدن قانونن مطابق سندن هم خيال ماڻهن کي ضابطي هيٺ رکڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. اهڙيءَ طرح مکيه مذهب دين منظم (Organized Religion) ٿي ڪم ڪرڻ لڳا، ۽ انهن جي دائره عمل پهرين محدود هئا، پر آهستي آهستي ٿي اهي بين الاقوامي صورت اختيار ڪرڻ لڳا. ان صورت ۾ پنهنجي افادي ڪارج جي تڪميل لاءِ مُنجهن عمل ۽ فڪر جي يڪجهتي ضروري هئي. ليڪن جيئن انهن مذهبن جي عمل جو دائرو وسيع ٿيندو ويو ته انهن جي ڪارڪردگي ۽ نقطه نگاهه ۾ اختلاف پيدا ٿيندا ويا. نه صرف ڪن خاص مذهبن جي پوئلڳن ۾ اندروني طور، پر مختلف مذهبن جي پوئلڳن ۾ به هڪ مذهب جا ٻئي مذهبن جا پوئلڳ مستقل مفاد بنجي ويا. جن جي اختلافن جو مستقل صورت وٺي بيهڻ لازمي هو، تنهن ڪري جنهن اتحاد، امن ۽ ترقي انسانيءَ جي مقصد سان اهي مذهب يا نظريا شروع ٿيا هئا، ان جي سرانجامي ٿي نه سگهي آهي.
دنيا ۾ ماڻهن کي متحد ڪرڻ لاءِ مذهبن ۽ نظرين طرفان هڪ طرف ڪوشش جاري رهي، ته گڏوگڏ پنهنجين ايراضين ۾ ماڻهن گڏجي حڪومت قائم ڪيون ۽ قومون وجود ۾ آيون. جن هڪ وطن ۾ زبان، ڪلچر، تاريخي روايات، سياسي ۽ اقتصادي مفاد لاءِ گڏجي ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. انهن قومن ۾ جدا جدا مذهبن ۽ نظرين جا ماڻهو شامل هئا. انهن جي اتحاد جو بنياد صرف قوميت تي رکيو ويو.
اهڙيءَ طرح سان قومپرستيءَ ذريعي ۽ مذهبي (نظرياتي) بنياد تي اتحاد جون ڪوششون گهڻي وقت کان هلنديون آيون آهن. هندن، ڪرستانن، ٻڌن ۽ مسلمانن مذهبن جي بنياد تي اتحاد لاءِ گهڻي وقت کان ڪوششون جاري رکيون. ليڪن جنهن صورت ۾ اهي مذهب بين الاقوامي صورت اختيار ڪري ويا هئا، انهن جي پوئلڳن جون زبانون ساڳيون نه هيون ۽ اهي ڪنهن خاص خطه زمين جي ايراضين ۾ محدود نه هئا ۽ انهن ۾ اعتقادي اختلاف پيدا ٿي پيا هئا، تنهن ڪري جيئن پوءِ تيئن اهي جدا جدا فرقن ۽ مذهبن جي باهمي اختلاف جو شڪار ٿيندا رهيا. هڪ حصي ملڪ ۾ رهندڙن کان مختلف هيون. تنهن ڪري اهوطريقه عمل ڪامياب ٿي نه سگهيو. ان ڪري مغربي ملڪن، جي اڄ ڪلهه، زياده ترقي يافته آهن، اهو رستو ڇڏي، قومپرستيءَ جي بنياد تي سوسائٽيءَ جي تنظيم جو دستور وڌو. اڄڪلهه قومن جي جماعت قائم ٿيل آهي. جنهن ۾ شامل قومن جو بنياد، وطن، زبان، ڪلچر، تاريخي روايات، سياسي ۽ اقتصادي مفاد تي قائم ٿيل آهي. ليڪن اڃا ڪي ملڪ آهن، جتي مذهب جي بنياد تي اتحاد ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوششون جاري آهن. جن مان پاڪستان، ۽ اسرائيل به ملڪ آهن. جيڪڏهن اسلامي تاريخ تي نظر ڪبي ته پتو پوندو ته خلافت، پئن اسلامزم ۽ هندستان ۾ اورنگزيبي حڪومت ۽ هاڻ پاڪستان حڪومت جي پاليسي مذهب جي بنياد تي ماڻهن کي متحد ڪرڻ لاءِ ٺاهيل آهي.
هتي اسان مان جن تاريخ جو مطالعو ڪيو آهي ۽ زندگيءَ ۾ تجربي جي ڪسوٽيءَ جي آڌار تي انهيءَ مذهبي اتحاد پاليسيءَ جي افاديت بابت غور ڪيو آهي، سي مجبور ٿي دنيا جي عام دستور مطابق قومپرستيءَ جي بنياد تي معاشري جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ جدوجهد جاري رکندا اچن ٿا. اسان کي اعتقاد ويٺل آهي ته جنهن صورت ۾ ساري دنيا ۾ مذهب ذريعي اتحاد، امن ۽ ترقي حاصل ٿي نه سگهي اهي، ته هتي پاڪستان ۾ به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهندي. ان ڪري اسين سنڌي قوم جا فرد هئڻ جي حالت ۾ پهرين پنهنجي قومي يڪجهتي، فڪر ۽ عمل ۾ حاصل ڪرڻ گهرون ٿا. پوءِ انسان ذات جي مجموعي مفاد خاطر ڪن اصولن مطابق اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪنداسون. اسان جو ويساهه آهي ته سنڌو ديش کي گذشته روايات مطابق اها مٿن سپرد ٿيل آهي. ان موجب سنڌ جي رهاڪن کي پهرين پاڻ ۾ متحد ٿي امن قائم ڪري، ترقيءَ ڪرڻ بعد دنيا جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشش ڪرڻي پوندي.
هن وقت دنيا ٻن گروهن ۾ ورهايل آهي.
1) هڪ مغربي دنيا جو گروهه آهي، جنهن کي پنهنجي تهذيب، تمدن ۽ فلسفه حيات، مفاد ۽ طريقه ڪار آهن.
2) مشرقي دنيا جو گروهه آهي، جو هن وقت جيتوڻيڪ پٺتي پيل آهي، پر سندس ماضي شاندار رهيو آهي. کيس جدا فلسفه حيات، ڪلچر، مفاد ۽ طريقه ڪار آهن.
هن وقت ٻئي مختلف ۽ متضاد ڏسڻ ۾ پيا اچن. يعني هڪڙن روحانيت طرف زياده توجهه ڏيئي، ظاهري زندگيءَ کي پوئتي اڇلائي ڇڏيو آهي. ٻين ظاهر جي ترقيءَ تي ايترو توجهه ڏنو آهي، جو باوجود دنياوي ترقيءَ جي بنيادي مقصد، اتحاد ۽ امن حاصل ڪري نه سگهيا آهن.
گهڻي وقت کان اهل فڪر اها تمنا ظاهر ڪندا آيا آهن ته ڪهڙيءَ طرح ٻنهي تهذيبن کي ملائي هڪ ڪجي. انهن مختلف خيالن ۽ عملن جي ماڻهن کي ملائڻ لاءِ خاص ماحول ۽ تاريخي روايات موجب ٺهيل سنڌي قوم زياده موزون آهي. بشرطيڪ اها آزاد ٿي، ترقي ڪري، پنهنجي مشن پوري ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪري.
اهو هي ئي ملڪ هو، جتي مختلف مذهبن جا پوئلڳ، بقائي باهمي جي بنياد تي هڪ ٻين کي نزديڪ آيا. وحدت مذهب جو فلسفو هتي سرجيو ۽ بار آور ٿيو. تنهن ڪري سنڌوديش جي ماڻهن کي آزادي حاصل ڪرڻ بعد مشرق ۽ مغرب جي فلسفن ۽ تهذيبن کي نزديڪ آڻڻ جي مشن پوري ڪرڻي آهي.
سنڌوديش کي ماضيءَ کان هيٺيون روايتون ورثي ۾ مليل آهن.
1) مذهبي رواداري.
2) قومي غيرت.
3) محبت.
4) بقائي باهمي.
5) مهمان نوازي.
6) عدم تشدد جو مادو.
7) لاڪوفيت.
دنيا هن وقت مختلف اختلافن جو آماجگاهه بني پئي آهي، جنهن ڪري ماڻهن ۾ نه اتحاد پيدا ٿي سگهيو آهي، نه امن قائم ٿيو آهي. انهن جهڳڙن جي ڪري ماڻهن جي ترقيءَ جي راهه ۾ رڪاوٽ پئجي ويئي آهي.
ماڻهن جي اتحاد جي راهه ۾ رڪاوٽون هيٺين مختلف ڪارڻن ڪري پيون آهن.
1) دهريت (مٽيريلزم) ۽ روحانيت (آئيڊيلزم) جو اختلاف.
2) جمهوريت ۽ آمرانه نظام حڪومت جو اختلاف.
3) نيشنلزم ۽ نظرياتي سامراج جو اختلاف.
4) اشتراڪيت ۽ سرمائيداري جو اختلاف.
5) تشدد ۽ عدم تشدد جو اختلاف.
بهتر آهي ته انهن نظرين جي مختصر تشريح ڪري، ان جي باهمي اختلافن تي روشني وجهجي.
1. دهريت ۽ روحانيت
(الف) دهريت (مٽيريلزم)؛ هن نظرئي موجب مادي کي زندگيءَ (روح) تي اهميت ڏني وڃي ٿي. ان ڪري مادي کي درجي اول جي حيثيت ڏيئي، روح (مائينڊ) کي ثانوي درجو ڏنو وڃي ٿو. انهيءَ نقطه نگاهه کان روح مادي جي مختلف عنصرن جي باهمي عمل جي پيداوار آهي. ان ڪري جڏهن به مادي جي فعاليت يا قائم باالذات تحرڪ بند ٿئي ٿو يا ان ۾ رڪاوٽ پوي ٿي. ته زندگي ختم ٿيو وڃي. هن نظرئي جي معتقدن جي شخصي روح جي جداگانه هستي ۽ تسلسل ۾ اعتماد نه آهي. انهيءَ نظرئي جي مڃڻ بعد مذهبن جا جملي اعتقاد جهڙوڪ حيات بعدالممات، تناسخ، (جوڻ)، سزا ۽ جزا، بهشت ۽ دوزخ، ڪائنات جو مقصد پارٿا سان پيد اٿيڻ ۽ انهن جي پيدا ڪندڙ، هلائيندڙ طاقت (خدا) ۾ اعتماد رکڻ جا سڀ عقيد ختم ٿيو وڃن. جنهن ڪري ان جي معتقدن جو سارو زور هن دنيا جي زندگيءَ بهتر بنائڻ ۽ هر ڳالهه جو فيصلو عقل ۽ تجربي جي بنياد تي ڪرڻ طرف رهي ٿو.
(ب) روحانيت (آئيڊيلزم):
هن نظرئي مطابق روح کي اصل شيءَ ڪري ورتو وڃي ٿو. ان ۾ مادي کي ثانوي حيثيت ڏني وڃي ٿي. انهيءَ جي مڃيندڙن مان ڪي ته مورڳو مادي جي جدا هستيءَ کان انڪار ڪري، ان کي صفت يا مايا سان تشبيهه ڏين ٿا. انهن جي نقطه نگاهه کان روح ذات ۽ مادو صفات آهي. روح ابدي (آدي) ۽ ازلي (جگادي) آهي ۽ مادو فاني ۽ تبديل ٿيندڙ آهي.
انهيءَ نظرئي جي بنياد تي جملي مذهب وجود ۾ آيا اهن. خدا، حيات بعدالممات، اواگون (تناسخ)، جزا ۽ سزا، ڪرم جو ڦل، بهشت ۽ دوزخ ۽ مذهبن جا ٻيا جملي عقيدا ٺاهيا ويا آهن. ان نظرئي جي آخري نتيجي طور هرهڪ ماڻهو سندس عملن لاءِ جوابدار هو. تنهنڪري گهڻي ڀاڱي هو شخص آزاد هو. جيئن ته ڪي ماڻهو محنتي، لياقت وارا ۽ مضبوط ٿين ٿا، ۽ ڪي سست، ڪند فهم (ڏڏ) ۽ ڪمزور آهن. تنهنڪري ٻنهي ڌرين جي کليل مقابلي ۾ ڪي ماڻهو ملڪيت، پيسي ۽ اقتدار جا مالڪ بنجيو وڃن ۽ ڪي محڪوم، مفلس ۽ نادار ٿيو پون.
جنهن صورت ۾ هن نظرئي موجب بنيادي طرح کليل مقابلو روا آهي، ته ان جي آڌار تي پيد اڪيل طبقاتي ۽ مستقل مفاد تسليم ڪري، مذهبي قانون اهڙيءَ طرح بنايا ويا آهن، جو شخصي ملڪيت ذريعا پيداور ۽ ورهاست کي هٿ لائڻ يا دست اندازي ڪرڻ جي هڪ حد تائين منع هئي. نتيجي ۾ ڪي ڪروڙ روپين، هزارين ايڪڙن، ڪثير تعداد جاين، ڪارخانن ۽ ڪيترين زالن جا املاڪ بنجيو وڃن ته ڪي بي زر، بي اجهي، مزدور ۽ ڇڙا ڇانڊ رهجيو وڃن.
اهڙي نظام کي ختم ڪرڻ لاءِ مذهبي قانون مخالفت ڪن ٿا. بلڪ ڪي ته ان کي ڪرم جو ڦل يا قسمت جو نتيجو سمجهن ٿا. ازانسواءِ مذهب فوق العقل اختياريءَ تي مدار رکي، گهڻيءَ حد تائين عمل ۽ تجربي مان حاصل ڪيل معلومات کي ثانوي حيثيت بخشي ٿو. انهن نظرين جي بنياد تي جي جماعتون ٺهن ٿيون، جي بين الاقوامي حيثيت رکڻ ڪري، مختلف قومن جي مستقل مفاد جهڙوڪ وطن، ڪلچر، اقتصادي مفاد ۽ زبانن کي نقصان پهچائين ٿيون. اهي ٻيئي ذهني سامراج آهن، جي سندن نظرين ۾ انسانذات جو ڀلو ڏسي، سڀني ماڻهن کي زوريءَ يا تبليغ ذريعي سندن جماعتي نطام ۾ آڻڻ گهرن ٿا. جن مان فطري طرح مترلف ملڪن ۾ پيدا ٿيل قومن جي مختلف ورثن جهڙوڪ شخصي عقيدن، سماجي زندگيءَ جي طور طريقن، قومي ڪردار ۽ آرٽ (ادب ۽ فنون لطيفه) جي جدا وجودن کي ختم ڪري، ڪن نظرياتي قالبن ۾ سمائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. تنهنڪري انهن جي انتهائي حالت ۾ قومن ۽ ان جي ڪلچرن کي نظرين جي بنياد تي ٺهيل جماعتن مان نقصان پهچڻ جو انديشو آهي.
دهريت ۽ روحانيت پنهنجي پنهنجي انتهائي درجي تي نه رڳو پنهنجي باهمي تصادم جي صورت ۾، پر پنهنجي انفرادي عمل جي دائري ۾ پڻ. ماڻهن ۾ اتحاد آڻڻ جي عيوض اختلاف پيدا ڪن ٿا.
انسانذات جي انهيءَ ۽ بنيادي فڪري، سماجي مسئلي جي حل لاءِ اهل سنڌ وحدت الوجود (ويدانيت) جي نقطه نگاهه کان انهن ٻنهي نظرين کي هڪٻئي جو رد نٿا سمجهن، بلڪ انهن کي هڪ شيءِ جا ٻه پهلو قرار ڏيئي، ٿيسز، ائنٽي ٿيسز ۽ سنٿيسز جي اصول تي انهن جي يڪجا ٿيڻ يا سهمت ٿين کي ممڪن سمجهن ٿا. انهيءَ واسطي دنيا جڏهن دوئيءَ ۾ ڦاٿل آهي، ته ان کي هڪ اهڙي نظرئي جي ضرورت آهي، جو باوجود اختلافن جي بقائي باهميءَ جي آڌار تي گڏجي، گڏيل مفاد لاءِ کيس ڪم ڪرڻ سيکاري.
(2) جمهوريت ۽ آمريت (آپيشاني)
(الف) جمهوريت (ڊيموڪريسي):
ان نظرئي کي ڪوٺجي ٿو، جنهن موجب قوم جي افراد جي مساوي حيثيت تسليم ڪجي ٿي. ملڪ جي هر عاقل بالغ ماڻهوءَ کي ملڪ جي سياسي، اقتصادي ۽ سماجي معاملن لاءِ آزادانه راءِ سان عيوضي چونڊي، انهن جي معرفت پنهنجي عام گڏيل مرضيءَ مطابق حڪومت قائم ڪرڻ ۽ هلائڻ جو حق ڏنو وڃي ٿو. انهيءَ ڪري هر فرد کي آزادانه تقرير، تحرير ۽ جماعت سازيءَ جو حق ڏنو وڃي ٿو. البت پٺتي پيل ملڪن ۾ جتي ڪثرت تعداد ماڻهن جو اڻ پڙهيل ۽ سياسي شعور نه رکندڙ، غريب ۽ غير منظم آهي، اتي ابتدا ۾ هوشيار، پيسي وارا ۽ مٿانهين طبقي جا ماڻهو عوام کي برغلائي، هوشيار، پيسي وارا ۽ مٿانهين طبقي جا ماڻهو عوام کي برغلائي، طاقت پنهنجي قبضي ۾ رکن ٿا. ليڪن بنيادي طرح جمهوريت جي اصول مڃڻ ڪري ۽ بالغ راءِ دهيءَ جي استعمال ۾ رهڻ ڪري، آهستي آهستي ماڻهن ۾ سياسي شعور پيدا ٿيو وڃي ۽ کليل مقابلي ۾ نيٺ عوام سندن حقن حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو وڃن. قوم پرستي ۽ جمهوريت لازم ملزوم ڳالهيون اهن. جمهوري جي بنيادي اصولن مطابق نه صرف افراد جي حقن کي قبوليو وڃي ٿو، پر هر قوم جي حق خوداراديءَ جو حق پڻ تسليم ڪيو وڃي ٿو.
(ب) آمريت (ڊڪٽيٽرشپ):
هن نظرئي جو بنياد فسطائي نقطه نگاهه تي رکيو ويو آهي، جنهن مطابق ماڻهن کي لائق ۽ اڻ لائق، مضبوط ۽ ڪمزور، سڌريل ۽ اڻ سڌريل گروهن ۾ ورهائي، پهرئين گروهه کي حڪومت، بزرگي ۽ رهبريءَ جو اصل ڄاڻي، اقتدار ۾ آندو وڃي ٿو. نتيجو اهو ٿو نڪري ته مذهب، حڪومت، علم ۽ عقل ۾ چند ماڻهو پاڻ کي علمبردار مقرر ڪري، عوام کي پنهنجن عيوضين جي چونڊ ڪري ڪاروبار هلائڻ کان محروم ڪن ٿا. ان لاءِ آزادانه تقرير، تحرير ۽ جماعت سازيءَ تي پابنديون وڌيون وڃن ٿيون. هر اختلاف راض کي ملڪ ۾ انتشار ڦهلائڻ جي الزام ۾ برداشت نٿو ڪيو وڃي. هنن جي نقطه نگاهه موجب صرف لائق ۽ مضبوط شيون، زندگيءَ جي بقا جي ويِڙهه ۾ ڪامياب ٿين ٿيون، ٻيون سڀ فنا ٿيڻ واريون آهن. تنهنڪر لائق افراد يا لائق قومون ئي حڪومت هلائڻ جي لائق سمجهيون وڃن ٿيون، انهن جي راءِ صحيح ۽ بي عيب هئي.
انهن خيالن مطابق ڪي طاقتور، هوشيار ۽ جنگجو شخص يا گروهه زور زبردستيءَ سان حڪومت تي قبضو ڪري، ان کي سندن مستقل مفاد لاءِ هلائين ٿا. ان مان عارضيءَ طرح سختي ۽ تشدد ڪري مخالف راءِ دٻجيو وڃي ۽ ماڻهن ۾ جمود پيدا ٿيڻ ڪري، عوام ملڪي معاملن ۾ دلچسپي وٺڻ ڇڏيو ڏين. ڊڪٽيٽر جو لفظ سند ڪري مڃيو وڃي ٿو ۽ مڃڻو پوي ٿو. ڊڪٽيٽرن جي چوڌاري خوشامدڙين ۽ جي حضورين جو هجوم گڏ ٿيو وڃي. آزاد خيال ۽ ايماندار ماڻهن کي نزديڪ اچڻ کان رڪاوٽ بنجيو وڃي، جنهنڪري اقتدار جا صاحب صحيح صلاح مشوري کان محروم ٿيو وڃن. انهن کان پوءِ غلطيون سرزد ٿيڻ لڳن ٿيون. ڪامورن جي ٻيگهي مڃيو وڃي. هر نڪته چينيءَ کي ناپسنديءَ جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. ظاهري مخالفت گهٽجيو وڃي. اندروني طرح ناراضگي وڌڻ لڳي ٿي. آئيني طريقن سان اختلاف ڪرڻ جي اجازت نه هئڻ ڪري مخفي سازشون شروع ٿين ٿيون. اهي ڳالهيون ملڪ کي خانه جنگيءَ ڏي ڌڪين ٿيون.
انهن ٻنهي نظرين جمهوريت ۽ آمريت جي انتهاپسنديءَ ڪري، ٻنهي مان ڪو فائدو حاصل نٿو ٿئي. مغربي ملڪن مان جن ملڪن ۾ قديم زماني کان جمهوريت جو رواج آهي، ته به اُتي اڃا تائين ڪي تمام غريب ۽ ڪي شاهوڪار آهن. عام ماڻهن جو معيار زندگي درست ٿي نه سگهيو آهي. اڪثري جمهوريت وارا ملڪ سرمائيداريءَ طرف وڌي ويا آهن. ٻئي طرف آمرانه حڪومت باوجود ڪن خوبين جي، مٿي ذڪر ڪيل خرابين جو باعث بنجيو پوي. ان ڪري انهن ٻنهي سرشتن جي امتزاج سان ڪو خاطرخواهه حل ڳولڻو پوندو. منهنجي نظر ۾ سنڌ اهڙي تجربي لاءِ بهترين ملڪ آهي.
(1) نيشنلزم (قوم پرستي) ۽ امپيريلزم (سامراج)
اڄڪلهه نيشنلزم دنيا ۾ مقبول عام نظريو آهي. هر قوم ان ۾ اعتماد رکي، پنهنجي ترقيءَ لاءِ ڪوشان نظر اچي ٿي. نيشنلزم جا دنيا ۾ ڪيترائي تخيل مختلف زبانن ۾ مروج رهيا آهن. جهڙوڪ: نسلي قوم، شهري قوم، سامراجي قوم، مذهبي قوم. ليڪن هن دور ۾ جنهن نيشنلزم جو دنيا ۾ سڪو چالو آهي، تنهن جو بنياد وطن، زبان، ڪلچر، قومي ڪردار، سياسي ۽ اقتصادي مفاد جي اصولن تي ٻڌل آهي.
هن وقت اهڙين قومن جو اقوام متحده ۾ تعداد 135 آهي. نيشنلزم جو آوا زهن وقت نهايت طاقتور آهي. ان ذريعي ملڪن جي آزادي، ترقيءَ ۽ تعمير لاءِ گهڻو ڪجهه ٿي رهيو آهي. ليڪن ان جي صحيح طور واڌاري جي راهه ۾ هيٺيون رڪاوٽون پيل آهن. ان جي دور ڪرڻ لاءِ اقوام متحده يا انسانذات طرفان ڪو خاطر خواه انتظام نه ڪيو ويو ته مستقبل ۾ دنيا جي امن کي خطرو آهي.
(ب) اگريسو نيشنلزم (اڳرائيءَ واري قوم پرستي)
اهو ان قسم جو رويو آهي، جو جرمني، اٽلي ۽ جپان هڪ وقت اختيار ڪيو هو، اڄڪلهه اسرائيل، سائوٿ آفريقا ۽ مهاجر پنجابي سامراج اختيار ڪري رهيا آهن .
(ب)مذهبي نيشنلزم
ان جو اظهار پاڪستان ۽ اسرائيل ۾ حڪمران طبقو ڪري رهيو آهي، جنهن جي زور وٺڻ ڪري، ننڍين ۽ ڪمزور قومن جي مفاد ۽ وجود کي هڪ طرف نقصان جو انديشو آهي، ته ٻئي طرف ڪٽرپڻي، تعصب ۽ نفرت پيدا ٿيڻ جو انديشو آهي.
(ت)سفيد رنگ جو نيشنلزم
ان جو اظهار سفيد قوم جي چند گروهن طرفان ٿي رهيو آهي، جهڙوڪ: سائوٿ آفريقا، پورچوگال، روڊيشيا ۽ ڪي آمريڪا جا گروهه نسل ۽ رنگ جي بنياد تي نفرت ۽ نفاق پيدا ڪري رهيا آهن.
(ث)ڪثرت تعداد جو نيشنلزم
ان جو اظهار چند ڪثرت تعداد قومن طرفا ٿي رهيو آهي. جهڙوڪ: ڪئناڊا ۾ انگريزن جو فرينچن مٿان، پاڪستان ۾ پنجابين جو سنڌ، بلوچستان ۽ پختونستان مٿان، آمريڪا ۽ چين جو ننڍين قومن سان رويو.
(ج)ترقي يافته ملڪن جو نيشنلزم
هن وقت دنيا جون قومون ٻن گروهن ۾ ورهايل آهن. هڪڙيون ترقي يافته، ٻيون پٺتي پيل ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوشان (ترقي پذير) قومون آهن، ايشيا، افريقا، لئٽن آمريڪا جون اڪثر قومون پوئين گروهه ۾ شامل آهن. پهرئين گروهه وارا تعليم، هنر، سائنس، واپار ۽ پيسي ۾ ترقي ڪرڻ سبب شاهوڪار آهن. ۽ پوئين گروهه وارا غريب آهن. مساويانه حيثيت اختيار ڪرڻ جو، ترقي يافته قومن جي موجوده پاليسي ڪري، ظاهر ڪو امڪان نظر نٿو اچي جي اها حالت گهڻو وقت قائم رهي ته اها بدامنيءَ جو باعث بنبي.
امپريلزم (سامراج)
سامراج جي معنيٰ اها آهي ته وڏيون طاقتور ۽ ترقي يافته قومون يا ملڪ ۽ حڪومتون ننڍين، ڪمزور پٺتي پيل قومن ۽ ملڪن کي سندن سياسي تسلط، اقتصادي استحصال ۽ ڪلچرل ۾ لساني غلبي لاءِ ڪتب آڻين ٿيون. هن وقت سامراج جا اڳيان طريقا سواءِ چند حالتن جي گهٽيا وڃن ٿا. پر اڃا به ڪي ملڪ آهن، جن اقوام متحده جي ٺهرائن يا عام راءِ جي خلاف بيٺڪو رکيو ويٺا آهن. جهڙوڪ: سائوٿ آفريقا، روڊيشيا، پاڪستان جا پنجابي، ڀروارين ننڍين قومن کي ڪالونيون بنايو پيا هلن.
پر سامراجي قومن اڄوڪي دور ۾ وري نيون صورتون اختيار ڪيون آهن. جن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
(1) ڪي طاقتور قومون ننڍين ۽ پوئتي پيل قومن کي پنهنجي زير اثر آڻڻ لاءِ اقتصادي ۽ فوجي مدد جي ذريعا استعمال ڪن ٿيون.
(2) ڪي طاقتون فسطائي نظرئي موجب ٻين کي اڻ لائق سمجهي، پاڻ کي خود ساخته ۽ محافظ مقرر ڪري، ننڍين ۽ ڪمزور قوتن کي تسلط هيٺ رکن ٿيون.
(3) ڪي ڪميونزم کي نجات انسانيءَ جو ڪارڻ سمجهي ان جي اثر هيٺ ٻين قومن کي مختلف طريقن سان آڻڻ ضروري ڄاڻن ٿيون، جن مان هڪ طريقو خوني انقلاب جو آهي.
(4) ڪن قومن جي مکيه گروهن، سندن مذهبن تي ديني ۽ دنيوي ڄاڻي، انهن جي اثر هيٺ ٻين قومن، فرقن ۽ حڪومت کي آڻڻ، پنهنجو مطمح نگاهه بنايو آهي.
(5) ڪٿي هڪ حڪومت ۾ وڏا ۽ ترقي يافته، چونڊيل ۽ ليڊرشپ جو لائق ڄاڻي، غير سفيد قومن ۽ ماڻهن کي زبردست رکڻ جائز ڄاتو آهي.
(6) ڪٿي هڪ حڪومت ۾ وڏا ۽ ترقي يافته حصا، پٺتي پيل حصن (قومن) جي سياسي آزادي، اقتصادي مفاد، ڪلچرل ترقي ۽ زبان جي واڌاري ۾ رڪاوٽون وجهي، انهن کي پنهنجي مستقل مفاد لاءِ ڪتب آڻڻ صحيح ٿا سمجهن.
سامراج جي مٿي ذڪر ڪيل سڀني قسمن جو بنياد فسطائي نظرين، خود مطلبيءَ، طاقت، لياقت، زور زبردستيءَ ۽ ڌوڪيبازيءَ تي رهي ٿو. جنهن مان ننڍين ۽ پٺتي پيل قومن ۾ ناراضگي پيدا ٿي، بدامنيءَ جو باعث بنجي ٿي.
گذريل ٻه مهاڀاري لڙايون ان جو ڪارڻ هيون. ان جي سدباب لاءِ اقوام متحده قائم ڪئي ويئي آهي. ليڪن هيٺين سببن ڪري اهي ان جي دور ڪرائڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهي آهي:
1) اقوام متحده جي سلامتي ڪائونسل تي پنجن قومن کي دائمي جايون مليل آهن، جن مان هرهڪ کي، ڪنهن به تجويز کي رد ڪرڻ لاءِ ويٽو جو اختيار مليل آهي.
2) اقوام متحده جي جنرل اسيمبليءَ ۾ امريڪا ۽ روس جهڙين وڏين طاقتن کي به هڪ ووٽ جو حق آهي، ته قطر ۽ اسرائيل جهڙن ننڍن ملڪن کي به هڪ ووٽ جو اختيار آهي.
3) جيستائين انهن ننڍن ملڪن وڏين طاقتن جي سياسي گروهن ۾ رهي، سندن مرضيءَ مطابق ووٽ ڏنو ٿي، ته وڏين طاقتن ڪڇيو ڪونه ٿي. هاڻ جڏهن ايشيا ۽ افريقا جي ملڪن مان ڪن گڏجي، آزاديءَ سان ووٽ ڏيڻ شروع ڪيو آهي، ته وڏين طاقتن اقوام متحد جي ٺهرائن کي سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح بيڪار بنائڻ شروع ڪيو آهي. جهڙوڪ سائوٿ آفريقا، پورچوگال، روڊيشيا، اسرائيل وغيره جي معاملن ۾.
4) اقوام متحده کي ڪميونسٽ بلاڪ ۽ مغربي سامراجي بلاڪ، سندن پروپيگنڊا لاءِ سياسي شطرنج کڻي بنايو آهي. ان ڪري ايشيا، افريقا، سائوٿ امريڪا جي ڪيترن ملڪن ۾ ان جي وقعت گهٽجي ويئي آهي.
5) اقوام متحده کي سندس ٺهرائن کي عملي جامي پهرائڻ لاءِ ڪابه اختياري نه آهي.
6) اقوام متحده سامراجي سازشن، جنگي تيارين، خوفناڪ هٿيار ٺاهڻ جي گهٽتائيءَ ۽ ننڍين قومن جي آزاديءَ، دادرسيءَ ۽ ترقيءَ لاءِ خاطر خواهه انتظام نه ڪري سگهي آهي.
انهن حالتن مان ائين ڏسڻ ۾ پيو اچي ته اقوام متحدا کي مٿين ذڪر ڪيل خامين کان آجي ڪرائڻ لاءِ به ڪوشش ڪرڻي پوندي. سنڌوديش آزاديءَ بعد انهيءَ ڏس ۾ چڱو ڪم ڪري سگهي ٿو.
(1) ڪميونزم (اشتراڪيت) ۽ ڪئپيٽلزم (سرمائيداري):
(الف) ڪميونزم (اشتراڪيت):
هن نظرئي مطابق جملي ملڪيت، پيدوار ۽ ورهاست جا ذريعا ۽ پيسو حڪومت جي هٿ هيٺ آندا وڃن ٿا، جا عوام جي فائدي لاءِ ان کي منصوبن مطابق ڪتب آڻي ٿي، جنهن جي نتيجي ۾ هونئن جو شخصن ۽ طبقن جي ڇڙواڳ استحصال سبب مخصوص طبقي کان سواءِ عوام مسڪين ۽ محتاج ٿيو پون، سو نٿو ٿئي. هن نظرئي وارن کي مذهب جي پوئلڳي وانگر اهو ويساهه ويهي ويو آهي ته جملي انسان ذات جي دنيوي نجات، سندن نظرئي جي دنيا تي تسلط ٿيڻ جي وسيلي حاصل ٿيڻ واري آهي. ان ڪري خوشيءَ سان يا زور سان دنيا تي ان نظرئي کي مڙهڻ ضروري آهي. مذهب ۽ ڪميونزم جي وچ ۾ تفاوت صرف هيءَ آهي ته پهرئين جو مدار زياده تر فوق العقل اختياريءَ تي رهي ٿو، ۽ پوئين جو مدار تاريخي ارتقا جي تجزئي ۽ عقل تي رهي ٿو. ليڪن ٻئي سندن عالمگير صداقت جا قائل آهن.
(ب) ڪئپيٽلزم (سرمائيداري):
هن نظرئي جو بنياد هر شخص جي بنيادي آزاديءَ تي ٻڌو وڃي ٿو، جو اصل ۾ مذهبي نظرئي جي پيداوار آهي. ان مطابق هر ماڻهو پنهنجي عملن لاءِ جوابدار آهي. تنهن ڪري کيس ملڪيت گڏ ڪرڻ، پيدائش ۽ ورهاست جي ذريعن کي پنهنجي مفاد لاءِ ڪتب آڻڻ، پيسي ذريعي ڪمائي ڪرڻ جو حق رهي ٿو. ان واسطي هنن مذهبي ۽ فلسفيانه جواز ڳولي ڪڍيا آهن. ان جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته ماڻهن جو گهڻو حصو غريب، بي گهر، بيمار ۽ محتاج رهي ٿو، ۽ ڪي گروهه ۽ طبقا ساري ملڪيت، پيدائش ۽ ورهاست جي ذريعن ۽ پيسي جا مالڪ بنجي رنگ رليون ڪندا وتٿن ٿا.
(5) تشدد ۽ عدم تشدد:
(الف) تشدد:
هن نظرئي جي حامين جو مدار بقائي اصلح جي فلسفي جي آڌار تي رکيو وڃي ٿو. جنهن مطابق هر طاقتور ۽ صالح شيءَ يا قوم قائم رهي ٿي ۽ ڪمزور ۽ ناصالح شيءَ ۽ قوم فنا ٿيو وڃي.
اڄڪلهه دنيا جي گهڻن قومن يا حڪومتن جو انهيءَ نظرئي ۾ ويساهه هئڻ ڪري، سڀڪا قوم پاڻ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ زراعت، واپار، پيسي، انڊسٽريز وغيره ذريعي ٻين ٿي سبقت ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رڌل آهي. ان ڪري باهمي مقابلو جاري آهي. جنهن جي نتيجي ۾ جنگيون، واپاري چٽاڀيٽيون، هنري برتريءَ وغيره ۾ مقابلا جاري آهن. هڪ طرف ائٽم بم، راڪيٽون، ميزائيل آهن ۽ جنگي ساز سامان ۾ اضافو ڪري رهيا آهن، ته ٻي طرف هنرن ۽ ٻي پيداوار وڌائڻ لا3 مقابلو ڪري آهي ان ڪري ملڪ جو گهڻو پيسو ۽ وقت پاڻ بچاءَ يا برتريءَ جي ڪمن لاءِ ضايع ٿيو وڃي ۽ ملڪن جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ جو ڪم رڪجيو وڃي.
(ب) عدم تشدد):
هن نظرئي جي قائلن جو بنياد بقائي باهميءَ ۽ باهمي تعاون جي اصولن تي رکيو وڃي ٿو. ان نظرئي جا روحاني ۽ ذهنيءَ طرح ترقي يافته ارواح ئي حامي ٿين ٿا. ان ڪري ان جا پوئلڳ تمام ٿورا آهن. هاڻ وقت ايندو وڃي ٿو ته ماڻهو تشدد جي نقصانن کان واقف ٿي، بقائي باهميءَ جي اصولن ۾ مڃي، باهمي تعاون ذريعي ترقيءَ طرف مائل ٿين، ان طرح جنگين کان بچي، ماڻهن جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ جو انتطام ٿي سگهندو.
مٿي ذڪر ڪيل نظرين ڪري پيدا ٿيل مشڪلاتن سبب انسان ذات اهڙي دوراهي تي اچي پهتي آهي، جنهن مان ته ڪو خاطر خواهه حل باهمي سمجهوتي سان ڳولي، هن وقت تائين پيدا ڪيل تهذيب ۽ تمدنن کي بچائي ۽ انهن کي ترقي وٺائي، زندگيءَ جي مکيه مقصدن، انساني اتحاد، عالمي امن ۽ ترقي انسانيءَ ڏي هلي، منزل مقصود تي ماڻهو پهچن. يا باهمي شڪ شبهن، نفرت ۽ نفاق ۽ تشدد جي ذريعي معاملن کي فيصل ڪرڻ ۾ ڦاسي، انسان ذات جي تباهيءَ ۽ تنزل جو ڪارڻ بنجن.
انهن مسئلن جي حل ڪرڻ واسطي دنيا کي اهڙي فلسفه حيات ۽ ڪلچر جي ضرورت آهي، جو سندن صحيح رهبري ڪري سگهي. انهيءَ ڪسوٽيءَ جي بنياد تي دنيا جي مختلف ڪلچرل ۽ فلسفن کي پرکڻو آهي. جي ڪلچر ۽ فسلفا انهيءَ ڪسوٽيءَ تي ٺهڪي آيا، سي بين الاقوامي ڪلچر ۽ فلسفه حيات لاءِ پيٽي ۽ تاڃيءَ جو ڪم ڏيئي سگهندا. ٻيا ڪلچر ۽ فلسفه باوجود سندن وڏين دعوائن، مختلف، جانفروشي ۽ وسائل جي تاريخي سيلاب جي وهڪري ۾ لڙهي ختم ٿي ويندا.
هاڻ ڏسڻ آهي ته اسان جي سنڌي ڪلچر ۽ فلسفه حيات ۾ ڪي اهڙا جزا آهن جي مختلف نظرين جي تصادم، انسان ذات ۾ موجوده شبهن، نفرت ۽ نفاق کي دور ڪرائڻ لاءِ رهبري ڪري سهگن.
آءٌ ان مسئلي تي غور ڪرڻ بعد هن نتيجي تي پهتو آهيان ته سنڌوديش جي آزاديءَ بعد سنڌين کي جي قومي ورثا مليل آهن، انهن جي آڌار تي، اسان انهيءَ تضاد جي حل ڳولهي لهڻ ۾ ڪارآمد ٿي سگهنداسون.
وحدت مذاهب جو نظريو:
دنيا ۾ هن وقت ڪيترائي مذهب مروج آهن، جن مان وري هرهڪ مذهب ۾ ڪيترا فرقا پيد اٿي پيا آهن. جنجي ڪري مذهبن جا بنيادي مقصد اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آمد ۽ روحاني تڪميل فوت ٿيو وڃن.
هتي سنڌ ۾ قديم وقت کان ڪيترن مذهبن جا پوئلڳ پئي رهيا آهن، جن کي بقائي باهميءَ جي آڌار تي، انهن کي مذهبن جي بنيادي مقصد ڳولي لهڻ لاءِ، سنڌ درويشن پيغام ڏنا آهن، جن تي عمل ڪرڻ سان نه رڳو مختلف مذهبن جي وچ مان اختلاف گهٽجي سگهن ٿا، پر انهن جا پوئلڳ پنهنجن اعتقادن تي قائم رهندي، باهمي تعاون سان اتحاد ۽ امن پيدا ڪرڻ لاءِ ڪم سرانجام ڏيئي سگهن ٿا.
انهيءَ ڏس ۾ هنن ڪي مکيه اصول پيش ڪيا آهن:
1) وحدت الوجود (ويدانيت)
2) محبت (پريم)
3) رواداري (Talerance)
4) لاڪوفيت (Non Alliance)
5) خود شناسي
بهتر آهي ته انهيءَ سلسلي ۾ درويشن جي هر هڪ پيش ڪيل اصول جي مختصر تشريح ڪجي:
(1) وحدت الوجود (ويدانيت)
زندگيءَ جي بنيادي مسئلن کي سمجهڻ لاءِ ٻه مکيه فسلفا ايجاد ڪيا ويا آهن، جن ۾ هڪ فلسفو وحدت الشهود آهي، ٻيو وحدت الوجود آهي.
(الف) فلسفه وحدت الشهود
هن جو ٻيو نالو مسلمانن وٽ همه اوست جو نظريو آهي. هن مطابق اگرچ جملي هستيءَ جو بنياد وجود ڪُل آهي، ليڪن پيدا ٿيڻ بعد مادي دنيا پنهنجي جدا هستي رکي ٿي. انهيءَ نظرئي ڪري هر شئي جا ٻه پهلو آهن. هڪ طرف روح آهي، ته ٻئي طرف مادو آهي. سچ آهي، ته ڪوڙ به آهي. نور آهي، ته اوندهه به آهي.
ان فلسفي اصل ۾ ايران ۾ تقويت ورتي. زراشٽر جي تشريح مطابق جملي هستي ٻن گروهن ۾ ورهايل هئي، جن جون مکيه ڪارڪن طاقتون ٻه هيون: اهرمزد ۽ اهرمن. هڪ ملڪوتي طاقت، جا غير طرف مائل هئي، ٻي شيطاني طاقت، جا شر پيدا ڪندڙ هئي. انهن ٻنهي جي وچ ۾ تصادم هلندڙ هو. انهيءَ مقابلي ۾ زندگيءَ جي تازگي ۽ روانيءَ جو راز لڪل هو. موجوده قسم جا اختلاف جهڙوڪ: 1- نيشنلزم ۽ نظرياتي سامراج، 2- جمهوريت ۽ آمر ان نظام حڪومت، 3- اشتراڪيت ۽ سرمائيداري، 4- تشدد ۽ عدم تشدد، سڀ اڻ سڌيءَ طرح انهيءَ دوئيءَ واري فلسفي جي شاخ آهي.
(ب) فلسفه وحدت الوجود (ويدانيت)
ان کي هم اوست ۽ ويدانيت به سڏين ٿا. جنهن جو مطلب اهو آهي، ته جملي هستيءَ جو حقيقي بنياد هستي مطابق يا وجود ڪل آهي. ان کان سواءِ ٻي ڪا چيز عالم ۾ موجود نه آهي. جملي ڪائنات ان جي وجود پرتوي جو مظهر يا عڪس آهي، جنهن شئيءَ کي عالم صفات (مايا) ڪري سڏجي ٿو، ان کي ڪا جدا هستي نه آهي. جيئن ماڻهوءَ جو آئيني ۾ عڪس يا زمين تي پاڇولو يا سڏ جو پڙاڏو ڪا جدا حيثيت نٿا رکن، ان وانگر صفات (مايا) به ڪا جدا حيثيت ڪانه ٿي رهي. بلڪ ذات حقيقيءَ تي مدار رکندڙ ۽ عڪس مثل آهي. ان نظرئي مطابق هر شيءَ ۾ جي ظاهري اختلاف ڏسجن ٿا، سي تصوير جو هڪ طرف ٿين ٿا. اهو فلسفو علم الڪثرت جي ظاهري اختلافن پويان هڪ لڪل يڪوجوديءَ جو راز کولي ٿو. اهو فلسلفو مذهبن جي اختلاف، حق ۽ ناحق، گناهه ۽ ثواب، روشنيءَ ۽ اوندهه جي ظاهري تفاوت تي، اهڙي قسم جي روشني وجهي ٿو، جنهن ڪري انهن جي صورت ئي بدلجيو وڃي. اهو مذهبن جي اختلافن کي دور ڪري ٿو. اهو ماڻهن ۾ محبت (پريم) پيدا ڪري ٿو. اهو بقائي باهمي (Co-existance) جو جذبو پيدا ڪري ٿو، ان ڪري باهمي تعاون (Cooperation) پيدا ٿئي ٿو، ان ڪري اتحاد انساني پيدا ٿي، امن عالم پکيڙڻ ۾ مدد ڪري ٿو، جنهن ڪري اسان ذات تخريب جي عيوض تعمير ۽ ترقيءَ ڏي راغب ٿئي ٿي.
(2) محبت (پريم)
عالم دوئي (وحدت الشهود) ۾ ٻه شيون جدا صورت وٺن ٿيون. هڪ ڳنڍيندڙ طاقت آهي، ٻي جدا ڪندڙ آهي. ڳنڍيندڙ طاقت محبت آهي. محبت مذهب جو روح آهي، محبت مان اتحاد پيدا ٿئي ٿو ۽ ان لاءِ ماحول پيدا ڪري ٿو. امن جو پيدا ٿيڻ، انساني ترقيءَ لاءِ سرسي امر آهي.
هن وقت دنيا ۾ جي به اختلاف موجود آهن، تن جو ڪارڻ محبت جي عدم موجودگي آهي. محبت جو ضد نفرت آهي، جنهن ڪري نفاق پيدا ٿئي ٿو. محبت جي ڪري تشدد ۽ تسلط جا جذبا غائب ٿي وڃن ٿا. مساوات پيدا ٿئي ٿي. محبت ڪري شڪ شبها ۽ خوف خطرا نڪري وڃن ٿا. محبت ارتقا جي محرڪت آهي. نفرت تنزل ڏي وڌي ٿي، ڪشش ۽ محبت هڪ شيءَ آهن، ردعمل ۽ ڌڪار......آهن.
(3) عدم تشدد (اهنسا)
انسان ۽ حيوان ۾ تفاوت اهو آهي ته ماڻهو نفس اماوه (جبلتن Instincts) جي محڪومت هيٺ نٿو ٿئي. تشدد حيواني جبلتن جي محڪوميت هيٺ رهي ٿو. انهن مان تشدد، هنسا، زور زبردستي هڪ جبلت آهي، جا ماڻهن جي وچ ۾ ننڍ وڏائي، فساد، استحصال ۽ نخوت (هٺ) جو باعث بڻجي ٿي.
اڄڪلهه دنيا ۾ جي جنگيون، طلم ۽ فساد ٿي رهيا آهن. انهن جو مکيه ڪارڻ هنسا آهي. عدم تشدد جي عادت پوڻ ڪري، ماڻهو اڳرائيءَ کان پاسي رهي، باهمي سمجهوتي ۽ پراپڪاري جذبي سان معملا طئه ڪري ٿو.
تشدد، جهنگل جو حيواني فائدو آهي.
تشدد، فساد ۽ جنگ جو باعث بنجي ٿو.
تشدد، محبت جو مانع آهي ۽ نفرت پيدا ڪري ٿو.
تشدد، امن جي عيوض بدامني پيدا ڪري ٿو.
تشدد، عقل جو دشمن آهي، عقل جي عدم موجودگيءَ ۾ اتحاد، امن ۽ ترقي حاصل ٿي نه سگهندا.
(4) رواداري (Talerance)
رواداريءَ جو ضد تعصب آهي.
تعصب خود مطلبيءَ ڪري پيدا ٿئي ٿو.
تعصب ڪري اتحاد جو رستو بند ٿي وڃي ٿو.
تعصب بخل پيدا ڪري، زندگيءَ کي تنگ نظريءَ ڏي ڇڪي ٿو.
جتي تعصب پير رکندو، اتي محبت لاءِ دروازو بند ٿي ويندو.
تعصب دل کي ڪٽر ڪري، ان کي حق شناسيءَ کان دور ڪري ٿو.
رواداري خودمطلبيءَ کي وڃائي، پراپڪاريءَ جو جذبو پيدا ڪري ٿي.
رواداريءَ ڪري ماڻهن ۾ باهمي تعاون جو احساس پيدا ٿئي ٿو.
رواداري سخاوت جو مادو پيدا ڪري، فراخدل بنائي ٿي.
رواداري محبت لاءِ ماحول پيدا ڪري ٿي.
رواداري تڏهن پيدا ٿيندي آهي، جڏهن ماڻهوءَ ۾ خودشناسيءَ جو گڻ پيدا ٿئي ٿو.
رواداري مختلف مذهبن جي اختلافن کي دور ڪري، بنيادي وحدت مذهب جي راهه جي ڏيکاري ٿي.
رواداري بقائي باهميءَ جي اصول جو پابند ڪري، اتحاد پيدا ڪرائي ٿي.
رواداري مختلف نظرين جا اختلاف دور، ڪري محبت جو پيش خيمو بنجي ٿي.
(5) لاڪوفيت (غير جانبداري)
غير جانبداري لفظ جي معنيٰ سمجهڻ ۾ پوري خبرداري اختيار ڪرڻي آهي. هيٺين حالتن ۾ غير جانبدار رهڻ ٺيڪ نه آهي:
هڪ طرف حق هجي، ٻئي طرف ناحق هجي.
هڪ طرف اهنسا ۽ انصاف هجي، ٻئي طرف ڏاڍ ۽ ظلم هجي.
هڪ طرف هدايت هجي، ٻئي طرف گمراهي هجي.
هڪ طرف آزادي هجي، ٻئي طرف غلامي هجي.
هڪ طرف محبت هجي، ٻئي طرف نفرت هجي.
اهڙيءَ حالت ۾ ماڻهن کي علي الاعلان پهرئين گروه جي طرفداري وٺي، حق ۽ انصاف جو پلو ڀاري ڪرڻو آهي.
پر غير جانبداري هيٺين حالتن ۾ اختيار ڪرڻي آهي.
جيڪڏهن ڪي طاقتون، سندن سامراجي ۽ طبقاتي مفاد لاءِ پنهنجو پاڻ ۾ برسر پيڪار هجن.
جڏهن مختلف مذهبن جا علمبردار مذهب جي بنيادي وحدت ۽ دين فطرت جي قانون کان اڻ واقفيت ڪري، پنهنجي پنهنجي صداقت جي دعويٰ ڪري، پنهنجو پاڻ ۾ برسر پيڪار هجن ۽ انسانذات ۾ نفاق پيدا ڪرڻ جو باعث بنجندا هجن.
جڏهن ڪي ماڻهو پنهنجي پنهنجي نظرئي جي صداقت تي اصرار ڪري، هڪ ٻئي کي غلط سمجهي، پنهنجو پاڻ ۾ برسر پيڪار هجن ۽ عام بدامنيءَ جو باعث بنجن ٿا.
جڏهن ڪي افراد، قوتون ۽ قومون، سندن سائنسي ترقيءَ، پئسي جي فراواني، تعداد جي ڪثرت ۽ موتمار هٿيارن جي آڌار تي ٻين تي تسلط تي ڪوشان هجن، ۽ ان لاءِ پنهنجو پاڻ ۾ برسر پيڪار هجن، ته اهڙيءَ حالت ۾ ڪن جو لالچ ڪري حامي ٿيڻ به غير جانبداريءَ جي جذبي جي خلاف آهي.
غير جانبداري صرف سياسي معاملن ۾ اختيار نه ڪرڻي آهي، پر مذهبي ۽ نظرين جي سوالن تي به ماڻهو پاڻ کي ڪنهن مذهب يا نظرئي سان وابسته رکي مقلد نه بنائي.
حق ۽ صداقت محدود نه آهي. تجربي ۽ علم جي وڌڻ ڪري انهن جا نوان راز معلوم ٿيڻ لڳن ٿا. جي ماڻهو لڪير جا فقير ٿي، هڪ وقت ۾ حاصل ڪيل معلومات يا اعتقادن سان چنبڙي پون ٿا. سي غير جانبدار سڏي نٿا سگهجن. غير جانبدار جي دل کُليل هوندي آهي، جا حقيقتن جي آڌار تي حاصل ٿيل معلومات مطابق بدلائڻ لاءِ تيار رهڻ گهرجي.
(6) خود شناسي
ماڻهو روح ۽ مادي جو مرڪب آهي، تنهن ڪري ان کي ٻنهي عالمن جي شناخت ڪرڻ ضروري آهي. روح زندگيءَ جو محرڪ اهي. ان ۾ عقل ۽ عشق ذريعي هو ترقي ڪري، خودشناسيءَ يا ڪل ۾ جز جي سمائجڻ جو راز معلوم ڪري سگهجي ٿو. ٻئي طرف ماڻهوءَ کي اهو معلوم ڪرڻو آهي ته فرد قوم جو جزو آهي ۽ قوم انسانذات جو حصو آهي. روحاني طرح ماڻهو مڪمل ٿي نٿو سگهي، جيستائين خدا کي نٿو سڃائي. مادي طرح مڪمل ٿيڻ جو راز فرد جي قوم ۾ ۽ قوم جو انسان ذات جي مفاد لاءِ ڪم ڪرڻ ۾ راز سمايل آهي. مادي ۽ روح جي تشدد کي هڪ ٻئي جي ضد جي منزل تي رهڻ کان ائين بچائِي سگهجي ٿو.
سنڌو ديش جي آزادي، پاڪستان جي دور حڪومت ۾ پيدا ٿيل هيٺين قسمن جي خامين ۽ خرابين کي دور ڪري سگهي ٿي.
1) تعصب
2) نفرت
3) سامراجي ذهنيت
4) غلط مذهبي خيالات
5) طبقاتي استحصال
بهتر آهي ته انهن مان هر مسئلي تي، مختصر روشني وجهان:
(1) تعصب
تعصب مذهبي ڪٽر پڻي کي سڏبو آهي. اهو علم جي گهٽتائي ۽ تنگيءَ ڪري پيدا ٿئي ٿو. پاڪستان، اوهان معلوم ڪري آيا هوندا ته مذهب جي ڌوڪي هيٺ مستقل مفاد وجود ۾ آندو آهي. پهرين خيال هو ته، اهو تعصب صرف هندن خلاف ڪتب ايندو، ليڪن بعد ۾ ائين ڏٺو ويو آهي ته اهو وچڙندڙ بيماريءَ وانگر پاڪستان جي رهاڪن ۾ پکڙجي ويو آهي. نه رڳو مسلمانن ۾ هندن خلاف تعصب پيدا ڪيو ويو، پر آهستي ٿي اهو ڀارت خلاف، صوبن خلاف، غير مسلم ليگين خلاف، سرڪار جي مخالفن خلاف، پاڪستان جي ننڍن صوبن جي اصل رهاڪن خلاف پکڙيو آهي. هاڻ ٿيندي ٿيندي، دليون دلين کان ڪٽجي ويون آهن.
(2) نفرت
نفرت بيمار ذهن ۽ طبيعت جي پيداوار آهي. اها اهڙي وچڙندڙ بيماري آهي، جو هڪ دفعي پيدا ٿيڻ بعد ان جو نڪرڻ نهايت مشڪل آهي. ان جو لازمي نتيجو اختلاف، انتشار، فساد ۽ دشمني نمي ٿو. جنهن ملڪ ۾ اها پيدا ٿئي ٿي، اتي اتحاد، امن ۽ ترقي پيدا ٿي نه سگهندا. اها ملڪ ۽ ماڻهن کي نچوڙي ٿئي ٿئي. ان ڪري انهن ۾ خانه جنگي ۽ فساد پيدا ٿي، امن عامه ۽ امن عالم ۾ رخنو پوي ٿو، جنهن ڪري انسان معاشرو تنزل جو شڪار ٿيو پوي.
(3) سامراجي ذهنيت
سامراج جي معنيٰ آهي ته چند مستقل مفاد طبقا، فسطائي ذهنيت واريون قومون خود مطلبيءَ ڪري، عوام ۽ ٻين قومن تي سياسي تسلط قائم ڪري، انهن جو اقتصادي طرح استعمال ڪن ۽ ان کي قائم رکڻ لاءِ مٿن ڪلچرل غلبو قائم ڪرڻ گهرن. پاڪستان ۾ مهاجر پنجابي مستقل مفاد بنگالين، سنڌين، بلوچن ۽ پختونن کي محڪوم ۽ غلام رکي، انهن جو استحصال ڪيو آهي، جنهن ڪري بنگالين انهيءَ خلاف لڙائي ڪري، آزادي حاصل ڪئي آهي. باقي سنڌ، بلوچستان ۽ پختونستان جون قومون آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ لڙي رهيون آهن. انهيءَ سلسلي ۾ سنڌين، بلوچن، ۽ پٺاڻن سان ظلم ٿيڻ وارا آهن. انهن جا نشان گهڻو وقت قائم رهندا. آزاديءَ بعد انهن جي دور ڪرڻ ۾ وقت لڳندو.
(4) مذهبي خيال
پاڪستان جي قيام کان اڳ مسلم اقليت پوارن مسلمانن ۽ پنجابين جي مستقل مفاد، غلط اسلامي تشريح ڪري، هند جي مسلمانن کي علحده قوم قرار ڏنو ۽ هندن خلاف کين آماده ڪري، ملڪ ورهايو. ان کان پوءِ اسلامي آئين ۽ نظام اسلاميءَ جا ڌوڪا ڏئي، عوام جو توجهه سندن حقيقي مسئلن کان هٽائيندا آيا آهن. هان جملي مسلمان ملڪ کي متحد ڪتڻ جي نالي سان وري نوان ڌوڪا ڏيڻ شروع ڪيا اٿن. انهن غلط ڳالهين ماڻهن جا ذهن زهر آلود ڪري ڇڏياآهن. سنڌ جي آزاديءَ بعد انهن کي درست ڪري، مذهبي شعبي کي ملڪي سياست کان علحده ڪري، مذهب ۽ سياستي کي ملڪ جي سياسي يڪجهتيءَ ۽ بضبوطيءَ، اقتصادي خوشحالي ۽ ڪلچرل ترقيءَ جي ڪمن لاءِ ڪتب آڻبو ۽ مذهب کي اتحاد انسانيءَ امن عالم ۽ اخلاقي درستيءَ لاءِ ڪم آڻڻ واسطي راهه هموار ڪبي.
(5)) طبقاتي استحصال:
پاڪستان جي قيام بعد عوام کي مختلف ڌوڪن جي آڌار تي غلام رکي، ان ۾ شامل ٿيندڙ رياستن کي مهاجر پنجابي سامراج جون ڪالونيون ڪري هلايو پيو وڃي. بينگال مس مس ان مصيبت کان آجو ٿيو آهي. پر پاڪستان ۾ ٿيل ڇوهين سالن جي ڦرلٽ ۽ سول وار جي دوران ٿيل نقصانن جي سدباب لاءِ ڪيئي سال لڳڻا آهن. اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ مهاجرپنجابي مسقل مفاد طرفان جي زمينون، واپار، بئنڪن جا قبضا، نوڪريون، دوڪان ۽ ڪارخانا ڦٻايا ويا آهن، سي واپس وٺڻا آهن. جنگ آزاديءَ جي دوران ٿيڻ واري نقصان جي تلافي ڪرڻي پوندي. پر ملڪ جي جي زمين جي پوريءَ طرح ورهاست ڪرڻ، واپار، ڪارخانن وغيره کي زور وٺائڻو پوندو. زير زمين خزانن کي ڪڍڻو پوندو ۽ عوام کي مذهب زندگيءَ جي نعمتن کان روشناس ڪرڻو پوندو.
سنڌوديش کي خودشناسيءَ ۽ قومي يڪجهتيءَ جي راهه ۾ هيٺيان ڪم ڪرڻاپوندا:
سنڌ جي جملي رهاڪن مان صوفياءِ ڪرام جي تعليم مطابق تعصب ۽ نفرت ڪڍي، بنا تفاوت مذهبن جي هڪ قوم بنائڻو پوندو.
ان لاءِ سنڌي زبان کي زور وٺائڻو پوندو. غير سنڌين کي سنڌي زبان سکڻي پوندي، يا شهري حقوق تان هٿ کڻڻو پوندو.
سنڌي قوم کاءِ هڪ لباس اختيار ڪرڻو پوندو.
ذات پات جا سنڌا مٽائي، هڪ قوم موجب گڏجڻو پوندو. پنڊت، سيد، بلوچ، سماٽ، پير، برهمڻ ۽ ملا جي جدا سنڌن کي مٽائڻو پوندو.
اقتصادي طور اشتراڪيت جي بنياد تي سڀ ملڪيت قومي بنائي، انهي جي نفي کان هرهڪ کي مستفيض ٿيڻ لاءِ موقعا ڏياربا.
سنڌ جي ڪلچر جي يڪسانگيءَ ۽ ترقيءَ لاءِ منظم منصوبي ماتحت ڪم ڪرڻو پوندو.
سنڌ جي ترقيءَ لاءِ هر چڱي ڳالهه کي قبول ڪري، خراب ڳالهه کي ترڪ ڪرڻو پوندو. زالن کي مردن جهڙا حق ڏياري، انهن جي تعليم، گذرمعاش جي انتظام وغيره لاءِ اهڙا قدم کنيا ويندا، جنهن ڪري هو آئيندي ملڪ ۽ معاشري جي ترقيءَ لاءِ مردن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي ڪم ڪري سگهن. ملڪ ۽ قوم جي ترقيءَ ۾ پير، ملا ۽ سرداري دستور وڏي رڪاوٽ آهن.تنهنڪري انهن کي درست ڪرڻ لاءِ هنن کان غير سنڌين وانگر شهري حق کسيا ويندا.
سنڌو ديش ۾ مذهبي رواداريءَ لاءِ صوفياءِ ڪرام جي تعليم مطابق بنيادي وحدت ادبيات ۽ بقائي باهميءَ جي اصولن تي تعليم ڏيڻ لاءِ ادارا قائم ڪيا ويندا ۽ جيڪي ماڻهو نفرت پيدا ڪرڻ گهرندا، انهن جي حرڪتن کي بند ڪرڻ لاءِ قدم کنيا ويندا.
عوام جي سلسلي ۾ هر ڳالهه کليل تبليغي ۽ دعوتي بنياد تي ڪئي ويندي. ان ۾ جبر ۽ تشدد کي دخل نه ڏنو ويندو. مذهب کي سياست ۾ داخل ڪرڻ جي منع هوندي. حڪومت جي پاليسي سيڪيولر بنياد تي رکي ويندي.
مذهبي ادارن ۾ جملي مذهبن جي تعليم ڏياري، سڀني کي پنهنجي عقيدي رکڻ جي آزادي ڏئي، صالح مذهبي جذبن ۽ اڌمن کي بقائي باهميءَ جي بنياد تي، گڏيل قومي مفاد لاءِ ڪم آندو ويندو. شاهه عنايت، شاهه لطيف، سچل سرمست، گرونانڪ ۽ ٻين درويشن جي تعليم مطابق مختلف مذاهب جي پيروڪارن درميان، مذهبي يڪجهتيءَ پيدا ڪرڻ لاءِ انتظام ڪرڻا پوندا.
نه صرف مذهب جي تعليم کي محبت ۽ رواداريءَ جي بنياد تي پڙهايو ويندو، پر گڏوگڏ دهريت جي تعليم کي به منع نه هوندي. جيئن نه صرف جملي مذهبن جا پوئلڳ پاڻ ۾ کيرکنڊ ٿي رهن، پر دهريا يا غير مذهب ماڻهو به بقائي باهميءَ جي اصولن تي اهل مذهب وارن سان گڏجي، ملڪ ۽ ماڻهن جي ڀلي لاءِ ڪم ڪار ڪن..
محبت، امن ۽ روحاني تعليم لاءِ خاص ادارا قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻي پوندي. جيئن دنيوي ترقيءَ سان گڏ ذهني ۽ روحاني ترقيءَ جو به انتظام ڪيو وڃي.
سنڌوديش کي اقوام عالم واسطي محبت، امن ذهني ۽ روحاني ترقيءَ لاءِ خاص پيغام آهي. ان کي ترتيب ڏئي، گذشته روايات جي بنياد تي کوجنا ڪري، دنيا جي مختلف مذاهب ۽ فلسفن جي گڏجڻ لاءِ. هتي جي تجربا ٿيا آهن، انهن کي ڪتابي صورت ڏيئي سنڌين کي اقوام عالم جي خدمت لاءِ اتحاد، امن، ذهني ۽ روحاني ترقيءَ جي ڪمن ۾ حصو وٺائڻو آهي.
هتي مشرق ۽ مغرب جي تهذيبن کي ملائڻ لاءِ کوجنا ڪرڻ ۽ ڪي قبول عام تجربا ڪرڻا آهن.
هتي مذهب، فلسفي ۽ سائنس جي تقابلي تعليم ڏيئي، ان جي اختلافن کي دور ڪري، انسان ذات جي ڀلي لاءِ ڪتب آڻڻو آهي.
هتان جي محبت جي ميخاني جو جام ماڻهن کي پياري، انسانن ۾ اتحاد آڻڻ جي شروعات ڪرڻي آهي.
هتي جي سياست کي اخلاق جي بنياد تي قائم ڪري، دنيا لاءِ مثال پيش ڪرڻوآهي.