بورس پاسٽرنڪ Boris Pasternak جو انٽرويو
انٽرويو وٺندڙ اولگا ڪارلسلي Olga Carlisle
هڪڙي جنوري ۾ جڏهن آئون ماسڪو آيل هئس، تڏهن ڏهن ڏينهن کان پوءِ مون بورس پاسٽرنڪ سان ملڻ جو فيصلو ڪيو. هڪ پاسي هن متعلق مون پنهنجي والدين کان ڪافي ڪجھ سُئو هو، جيڪي ڪجھ سال سندس واقفڪار ٿي رهيا هئا، ۽ ٻئي پاسي ننڍپڻ کان نہ صرف مون هن جا نظم ٻڌا هئا، پر انهن کي پسند پئي ڪيو هو.
مون وٽ والدين توڙي ٻين مداحن جا ننڍڙا تحفا هئا، جيڪي هن کي پهچائڻا هئا. پر ماسڪو ۾ مون کي معلوم ٿيو تہ پاسٽرنڪ وٽ فون ئي ڪانہ هئي. خط لکڻ کي غير شخصي عمل سمجهي مون ان تان هٿ کنيو. مون کي ڊپ هو تہ هن وٽ خطن جا انبار هوندا، تنهنڪري هن وٽ ملاقات کي رد ڪرڻ وارو جواب بہ اڳواٽ ئي ٺهيل ۽ ڇپيل هوندو. وري اهڙي نامور شخص وٽ اڻ اعلانيو وڃي ٺڪاءُ ڪرڻ لاءِ دل گردو ٿي کتو. مون کي اهو بہ انديشو هو تہ مون جيڪو تصور سندس متعلق سندس نظمن - ردمي، پرجوش ۽ جواني وارن – مان اڻيو هو، تنهن سان شايد هو هاڻي ڀرميچجي نہ سگهي.
والدين ٻڌايو هئم تہ جڏهن اهي 1957ع ڌاري، نوبل پرائيز ملڻ کان ڪجھ عرصو اڳ ساڻس مليا هئا، تہ هو هر آچر تي اوپن هائوس ڪندو هو - روسي ليکڪن جي اها روايت ٻين ملڪن ۾ رهندڙ روسي بہ نڀائيندا آهن. بالغ پڻي واري عرصي ۾ پئرس ۾ رهندي مون کي ياد آهي تہ آئون آچر جي شام جو ليکڪ ريميزوف Remizov ۽ مشهور فلاسافر بردئيف Berdyayevسان ملندي هئس.
ماسڪو ۾ رهندي مون اوچتو ٻي آچر تي پيريڊيلڪنو Peredelkino وڃڻ جو فيصلو ڪيو. اهو روشن ڏينهن هو، ۽ شهر جي مرڪز ۾ جتي آئون رهيل هئس، اتان نظر ٿي آيو تہ ڪريملن جي گبنذن تي چنڀريل برف چمڪي رهي هئي. گھٽين ۾ ٻين شهرن کان آيل مسافر خاندانن جي رش هئي، جيڪي ڪريملن ۽ ماسڪو جا ٻيا نظارا پسڻ آيا هئا. گھڻن وٽ تازي پيلن گلن واري ٻوٽي Mimosa جا ڇڳا هئا تہ ڪن وٽ ٽاريون هيون. سياري ۾ آچر وارن ڏينهن تي مموسا جا ڀريل جهاز ايندا آهن. روسي ان کي خريدي هڪ ٻئي کي ڏيئي ان ڏينهن جو تقدس ملهائيندا آهن.
مون ٽيڪسي ذريعي پيريڊيلڪنو وڃڻ جو فيصلو ڪيو، جيتوڻيڪ مون کي خبر هئي تہ ماسڪو جي ٻاهران ڪيف ريلروڊ اسٽيشن تان اليڪٽرڪ ٽرين اوڏانهن ويندي آهي. اوچتو ئي آئون اتي پهچڻ لاءِ اتاولي ٿي ويس، جيتوڻيڪ ماسڪو وارن مون کي چتايو هو تہ پاسٽرنڪ غيرملڪي مهمانن سان ملڻ کان لهرائيندو آهي. آئون کيس رڳو هٿ ڏيئي، پيغام پهچائي واپس ورڻ لاءِ ذهني طور تيار هئس.
ڪئب ڊرائيور ٻي جهان جي ٽيڪسي ڊرائيورن وارو ڍنگ رکندڙ نوجوان هو، تنهن مونکي پڪ ڏني تہ هو پيريڊيلڪنو – جيڪو ڪيف هاءِ وي تي 30 ڪلوميٽر ٻاهر هو - کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو. ڪرايو 30 روبل يعني 3 ڊالر طيءِ ٿيو. هن کي منهنجي سج واري ڏينهن تي ٻاهر نڪرڻ سڀاويڪ لڳو.
پر ڊرائيور پاران روڊ متعلق ڄاڻڻ واري دعويٰ کوکلي ثابت ٿي. ڇو تہ جلدي ۾ اسان رستو ڀلجي وياسون. اسان چئن لائينن واري هاءِ وي تي، جيڪو برف، گئس اسٽيشن توڙي بلبورڊن کان خالي هو، چڱي رفتار سان هلندا رهياسون. روڊ تي ڪجھ نشان هئا، پر انهن مان پيريڊيلڪنو ڏانهن پهچڻ جي ڪا رهنمائي نٿي ملي، تنهنڪري جڏهن ڪو ماڻهو سامهون ٿي آيو تہ اسان رڪجي ان کان ڏس ٿي ورتو، پر ڪنهن کي بہ ان وستيءَ جو پتو نہ هو. اسان برف سان ڍڪيل ۽ ناهموار رستي تي اکٽ ٻنين مان ڪافي وقت تائين هلندا رهياسين. نيٺ اسان هڪ ڳوٺ ۾ پهتاسون، جيڪو جديد ماسڪو جي عمارتن کان بدليل هڪ ٻئي دور جو ٿي لڳو، جنهن جون ڪاٺ واريون هيٺيائتون جهوپڙيون مکيه گھٽي جي پاسن تي ٺهيل هيون. برف کي پاسي ڪندڙ گاڏي کي گهوڙا گهلي رهيا هئا، رومال ويڙهيل عورتون ڪاٺ واري چرچ وٽ ميڙ ڪري بيٺيون هيون. اسان کي لڳو تہ اسان پيريڊيلڪنو جي ڀرسان ڪنهن پاڙي ۾ پهتا آهيون. سدا بهار وڻن ۾ گھيريل ور وڪڙن واري ننڍڙي روڊ تي ڏهه منٽن جو سفر طيءِ ڪندي، بي خبري ۾ آئون پاسٽرنڪ جي گهر جي سامهون پڄي ويس. ان گهر جا فوٽا مون رسالن ۾ ڏٺا هئا، ۽ اوچتو اهو گهر منهنجي ساڄي پاسي تي هو: ڀت کان ٻاهر ٿيل ناسي دريون، صنوبر وڻن جي سايي ۾ لاهي تي بيٺل، ۽ ان رستي تي ڄڻ چوڪسي ڪندڙ، جنهن وسيلي حادثاتي طور اسان شهر ۾ داخل ٿيا هئاسون.
پيريڊيلڪنو هڪ ننڍڙو شهر هو، جيڪو نڪتل سج واري ٻپهري تي خوش باش ۽ مهمان نوازپئي لڳو. ڪافي ليکڪ ۽ فنڪار سرڪاري طور مهيا ڪيل گهرن ۾ رهيل هئا. هتي هڪ ليکڪن توڙي صحافين لاءِ ريسٽ هائوس بہ آهي، جنهنجو انتظام سويٽ رائيٽرس يونين سنڀالي ٿي. پر شهر جو هڪ حصو ننڍن آرٽسٽن ۽ هارين جو آهي، تنهنڪري ماحول ۾ نام نهاد آرٽيپڻو نہ آهي.
ٻارن جي ڪتابن جو مشهور ليکڪ ۽ نقاد چڪووسڪي Chukovsky بہ هتي ڪنهن آرامده گهر ۾ رهي ٿو، جنهن ۾ ڪتابن جو قطارون آهن. هو هتي جي ٻارن لاءِ لائبرري هلائي ٿو. روس جو مشهور ناول نگار ڪانسٽنٽن فيدن Constantin Fedin پاسٽرنڪ جي ڀر ۾ رهي ٿو. هي اڄ ڪلهه رائيٽرس يونين جو سيڪريٽري جنرل آهي، جيڪا پوسٽ مرڻ گهڙي تائين ڪافي عرصو اليگزينڊر فاديف Alexender Fadeev وٽ هئي، جيڪو 1956 ۾ گذاري ويو. بعد ۾ پاسٽرنڪ مون کي آئزڪ بابيل Isaac Babel جو گهر ڏيکاريو، جتي هو 1930 واري ڏهاڪي جي آخر ۾ گرفتار ڪيو ويو ۽ وري واپس نہ وريو.
پاسٽرنڪ جو گهر ان رستي تي هو، جيڪو ٽڪري ڏانهن ٿي ويو. ان سج واري ٽپهري تي ٽڪري برف تي هلندڙ گاڏن ۽ ٻارن سان سٿيل هئي. گهر جي سامهون رستي جي ٻي پاسي تي واڙي ڏنل ٻني هئي، جيڪا گڏيل طور تي آباد ڪئي ويندي هئي. هاڻي اها سفيد ميدان بنيل هئي، جنهن تي ٽڪري وارو قبرستان حاوي ٿيل هو ۽ اهو منظر چگال Chagall پينٽنگ مان کنيل ٿي لڳو. مقبرن جي چوڌاري واڙا روشن آسماني رنگ سان رنڱيل هئا، ۽ صليب کي عجيب ڪنڊ تي هنيو ويو هو. اتي برف اندر تکا گلابي ۽ ڳاڙها ڪاغذي گل اڌ پوريل هئا. اهو وڻندڙ قبرستان هو.
گهر جو ورانڊو ائين هو، ڄڻ اهو چاليهه سال اڳ وارن آمريڪي گهرن جهڙو هو، پر ان جي پويان وارن صنوبر جي وڻن جي ڪري اهو روسي بنجي ٿي ويو. اهي وڻ هڪ ٻئي جو ويجھو نسريا ٿي ۽ اهو تاثر ٿي ڏنائون ڄڻ ڪو اهو جهنگل هو، پر اتي شهر جو چوڌاري وڻن جا ننڍا جهڳٽا هئا.
مون ڊرائيور کي پئسا ادا ڪيا ۽ وڏي هراس مان باغ جي دروازي کي کولي گهر ڏي وڌي ويس. ننڍي ورانڊي جي هڪ پاسي ۾ هڪ دروازو هو، جنهن تي اڌ ڦاٽل ۽ پراڻو نوٽ لڳل هو:”آئون ڪم ۾ مصروف آهيان، ڪنهن سان نٿو ملي سگهان، مهرباني ڪري هليا وڃو.“ ڪجھ گهڙين جي هٻڪ کانپوءِ مون ان کي نہ ليکڻ جو فيصلو ڪيو، ڇو تہ اهو صفا پراڻو ٿي لڳو ۽ ٻيو تہ منهنجي هٿ ۾ تحفا بہ هئا. مون ٺڪ ٺڪ ڪئي. ويرم نہ گذري تہ پاسٽرنڪ پاڻ اچي دروازو کوليو.
هن کي استراخاني ٽوپي پاتل هئي. هو تمام خوبصورت لڳي رهيو هو، پنهنجي اڀريل ڳلن ۽ ڪارين اکين ۽ اوني ٽوپي سان ائين ٿي لڳو، ڄڻ هو ڪنهن روسي لوڪ قصي جو ڪو ڪردار هجي. سفر واري ڳڻتي مون کان وسري ويئي ۽ آئون پرسڪون ٿي پيس – ائين لڳو ڄڻ مون پاسٽرنڪ سان ملڻ تي ڪو شڪ ئي نہ ڪيو هو.
مون پنهنجي تعارف طور کيس پنهنجو نالو اولگا اندريف Olga Andreev ٻڌايو. کيس وڌيڪ ٻڌايم تہ آئون وادم ليونيڊووچ Vadim Leonidovitch جي ڌيءَ آهيان، جيڪو اڌوگابرو غير رسمي نالو هو. اهو نالو سندس پهرئين نالي ۽ سندس والد جي نالي تي مشتمل هو، جيڪو ڪهاڻيڪار ۽ ڊرامه نگار هو. اندريف عام روسي نالو هو.
پاسٽرنڪ کي منٽ کن اهو ڄاڻڻ ۾ لڳو تہ آئون ڏيساور مان ساڻس ملڻ آئي آهيان. هن گرمجوشيءَ سان منهنجي خوش مرحبا ڪئي. هن منهنجي هٿ کي پنهنجي هٿن ۾ وٺي، مون کان منهنجي ماءُ جي صحت ۽ والد جي لکڻين ۽ ڪڏهن آخري ڀيرو آئون پيرس ۾ هئس، متعلق پڇيو، ۽ چهري کي غور سان جانچي ڄڻ خانداني مشابهت معلوم ڪرڻ ٿي گهري. هو ٻاهر ڪن ڪمن لاءِ وڃي رهيو هو. جيڪر آئون ٿورڙي بہ دير ڪريان ها تہ هن سان ملي نہ سگهان ها. هن مون کي پاڻ سان ڪجھ پنڌ تائين يعني سندس پهرئين اسٽاپ ”رائيٽرس ڪلب“ تائين هلڻ جو چيو.
جيسين هو ٻاهر نڪرڻ جي تياري ڪري، تيسين آئون سادي فرنيچر رکيل کاڌ پيت واري ڪمري Dining Room کي ڏسڻ لڳس، جتي مون کي آندو ويو هو. جنهن گهڙي آئون اندر آيس، ان وقت کان مون کي هن گهر ۽ ٽالسٽاءِ جي ماسڪو واري گهر ۾ هڪجهڙائي محسوس ٿي، جنهن کي هڪ ڏينهن اڳ ئي ڏٺو هئم. ٻنهي جي ماحول ۾ جنهن نموني جي سادگي ۽ مهماننوازي جي ملاوت هئي، سا منهنجي خيال ۾ 19 صدي جي روسي دانشورن جي گهرن جي خصوصيت هئي. فرنيچر جيتوڻيڪ آرادمده هو، پر سادو ۽ پراڻو هو. ڪمرا غير رسمي خاطرداري، ٻارن جي گڏجاڻين توڙي اڀياسي زندگي لاءِ موزن ٿي لڳا. جيتوڻيڪ اهو پنهنجي وقت جي حساب سان تمام سادو هو، پر ٽالسٽاءِ جو گهر پاسٽرنڪ جي گهر کان وڌيڪ محنت سان ٺهيل هو. پر ٻنهي ۾ ڏيکاءَ، نفاست ۽ نزاڪت کان لاپراهي ساڳي هئي.
گھڻو ڪري پاسٽرنڪ جي گهر ۾ بورچيخاني وٽان ئي داخل ٿبو آهي، جتي ننڍڙو مرڪندڙ اڌروٽ بورچي اوهان جي ڪوٽ ۽ ڪپڙن تان برف کي برش سان صاف ڪندو آهي. ان کانپوءِ ڊائيننگ روم ايندو آهي، جنهن جي دريون ٻاهر نڪتل آهن، جتي Geranium ٻوٽا نسري رهيا هئا. اتي ڀتين تي پاسٽرنڪ جي والد جون پينٽنگون ٽنگيل آهن. اهي پورٽريٽ ۽ Life-Studies هيون. جن مان ٽالسٽاءِ، گورڪي، اسڪريبن Scriabin، راچمنينوف Rachmaninoff سڃاڻپجي پئي سگهيا. اتي بورس پاسٽرنڪ ۽ ان جي ڀائرن ۽ ڀينرن توڙي پردي ۾ ۽ وڏيون ٽوپيون پهريل زائفائن جا اسڪيچ بہ ٽنگيل هئا ..... اها دنيا پاسٽرنڪ جي شروعاتي ساروڻين، ۽ هن جواني واري پيار وارن نظمن واري دنيا جهڙي ٿي لڳي .
پاسٽرنڪ هلڻ لاءِ تيار هو. اسان ٻاهر نڪتاسين تہ زبردست سج روشني اسانجي آجيان ڪئي ۽ اسان گهر جي پويان واري سدا بهار وڻن واري باغ منجھان لنگهياسين، جتي برف منهنجي بوٽن ۾ ڀرجي ٿي ويئي.
جلدي ۾ اسان ڀريل روڊ تي پهتاسين، جتي هلڻ وڌيڪ آسان هو، البت اتي بہ برف وارا خطرناڪ ٽڪرا هئا. پاسٽرنڪ ڊگهيون ٻرانگهون ڀري رهيو هو. خطرناڪ هنڌن تي هن منهنجي ٻانهن ٿي پڪڙي، نہ تہ هن جو ڌيان ڳالهه ٻولهه تي هو. چانهيون پيئڻ ۽ وڏا فلسفياڻه بحث ڪرڻ سان گڏ پنڌ ڪرڻ بہ روسي زندگي جو هڪ حصو هو، جيڪو هن کي پسند هو. اسان رائيٽرس ڪلب وڃڻ لاءِ چوڦير ڦري وڃڻ وارو رستو ورتو هو ۽ اسان کي اتي پهچڻ ۾ چاليهه منٽ لڳا. هن پهريائين ترجمي جي فن تي مفصل بحث ۾ حصو ورتو. هن وچان وچان فرانس ۽ آمريڪا جي ادبي ۽ سياسي صورتحال متعلق پئي پڇا ڪئي. هن ٻڌايو تہ هو اخبارون بعضي ئي پڙهندو آهي، جڏهن هو پينسل کي گهڙيندو آهي، تڏهن هو ان اخبار تي نظر وجهندو آهي، جنهن تي پينسل جو ڪچرو رکندو آهي. ”ائين ئي گذريل سرءَ ۾ مون کي پتو پيو تہ ڊيگال خلاف الجيريا ۾ انقلاب اچي رهيو هو ۽ سوسٽيل Soustelle کي اقتدار کان محروم ڪيو ويو هو.“ هن آخري جملي کي وري ورجايو. اها هن جي جملن جي رف ترجماني آهي، جنهن ۾ هن پاران ڊيگال جي فيصلي جي پٺڀرائي ۽ لفظن جي ساڳيائپ تي زور آهي. پر هو ڏيساور ۾ ادبي حالتن کان چڱو باخبر هو، جنهن ۾ هن کي دلچسپي بہ هئي.
پهرئين گھڙي کان ئي آئون سندس گفتگو ۽ تجنيس خطي ۽ غير معمولي تصورات سان ڀريل شاعري جي ساڳيائپ کان متاثر ٿيس. هن لفظن کي موسيقي وانگي پاڻ ۾ ڳنڍيو ٿي، پر ان لاءِ هن معنائن کي قربان نہ ٿي ڪيو يا اهو هٿرادو لهجو نہ ٿي لڳو. جيڪو هن جي روسي شاعري سان مانوس هوندو، تنهن لاءِ هن جي گفتگو يادگار تجربو رهندي. هن جي لفظ سمجھ ايترو تہ ذاتي هئي جو لڳو ٿي تہ هن جي گفتگو سندس ڪنهن نظم جو تسلسل هجي، لهجو تڪڙو ۽ لفظ توڙي تصور هڪ ٻئي پويان ڄڻ آلاپجي رهيا هئا.
بعد ۾ مون سندس گفتگو جي موسيقيت جو ذڪر ڪيو. ”لکت توڙي ڳالهائڻ ۾، لفظ جي موسيقي رڳو آواز جو مامرو ڪونهي. اهو حرف صحيح Consonants ۽ حرف علت Vowels جي آهنگ مان بہ نٿي اڀري. اها ڳالهائڻ ۽ معنيٰ جي تعلق مان اڀري ٿي. معنيٰ يا مواد کي هميشه اڳ هجڻ گهرجي.“ هن چيو.
مون کي ويساه نہ ٿي آيو تہ آئون ڪو سترسالن جي شخص سان ڳالهائي رهي هيس. پاسٽرنڪ ڪافي جوان ۽ سٺي صحت وارو لڳي رهيو هو. هن جي جوان پڻي ۾ ڪا ڳالهه انوکي هئي: ڄڻ ڪا شيءِ – آرٽ؟ - هن جي ذات سان ملي ڪري، ان کي محفوظ ڪيو هجي. هن جي هٿن جي چر پر، ڪنڌ کي پوئٽي جهٽڪڻ ۽ ٻي هلچل جواني واري ٿي لڳي. هن جي شاعره دوست مارينہ تسويٽئوا Marina Tsvetaeva هڪ ڀيري لکيو هو:”پاسٽرنڪ هڪ ئي وقت عرب ۽ سندس گھوڙو لڳندو آهي.“ لاشڪ سندس اونداهي رنگت ۽ پراڻن نمونن مان هو عرب منهن وارو لڳندو آهي. ڪجهه گهڙين دوران کيس پنهنجي غير معمولي چهري توڙي پوري شخصيت جو احساس ٿيندو آهي. هو ڪجھ کن پاڻ کي پاسيرو ڪرڻ لاءِ لڙيل ناسي اکيون پوريندو آهي ۽ پنهنجي مٿي کي ائين ڦيريندو آهي، ڄڻ گهوڙو هڻڪاريندو هجي.
ماسڪو جي ڪجھ ليکڪن – جن مان اڪثريت هن کي ذاتي طور نہ سڃاڻندي هئي – مون کي ٻڌايو هو تہ پاسٽرنڪ پنهنجي ذات سان بيحد پيار ڪري ٿو. ماسڪو ۾ چند ڏينهن رهڻ دوران مون کي هن جي حوالي سان ڪافي متضاد ڳالهيون ٻڌايون ويون. پاسٽرنڪ جيئري ئي ڏند ڪٿائي شخص Legend بنيل هو، ڪن لاءِ هو هڪ هيرو هو، تہ ڪن لاءِ روس جي دشمن وٽ وڪاڻل هڪ ليکڪ هو. ليکڪن ۽ آرٽسٽن وٽ سندس شاعري لاءِ ساراهه عام هئي. پر هن جي ناول ”ڊاڪٽر زواگو“ Doctor Zhivago وارو ٽائيٽل ڪردار تڪراري بنيل هو. هڪ ڄاتل سڃاتل شاعر، جيڪو هونئن تہ لبرل خيال رکندڙ هو ۽ پاسٽرنڪ جي شاعريءَ جو وڏو ساراهيندڙ هو، تنهن چيو ته”هو (پاسٽرنڪ) محض هڪ خلاص ٿيل دانشور هو، جنهن ۾ ڪنهن جي بہ دلچسپي نہ هئي.“
مون کي بهرحال ان الزام ۾ تہ ”هو پنهنجي ذات ۾ ئي محو رهي ٿو“ ۾ ڪا سچائي نظر نہ آئي. ان جي ابتڙ مون کي لڳو تہ هو پنهنجي آس پاس جي دنيا کان ڀلي ڀت واقف هو ۽ هن پنهنجي قريبن جي موڊ ۾ ايندڙ تبديلي سارو پنهنجو ردعمل ظاهر ٿي ڪيو. هن کان وڌيڪ سمجھدار ڳالهير مون کي نٿو سُجھي. هن ڳوڙهن ويچارن کي بنا دير جي سمجهي ٿي ورتو. گفتگو ۾ ڳرائپ جلدي ختم ٿي ويئي. پاسٽرنڪ منهنجي والدين متعلق سوال ڪيا. جيتوڻيڪ هو ساڻن رڳو ٻه ٽي ڀيرا مليو هو، پر هن کي هنن جي هر ڳالهه ۽ پسند جي چٽي يادگيري هئي. هن منهنجي والد جا نظم تز نموني دهرايا، جيڪي کيس پسند هئا. هو انهن ليکڪن متعلق ڄاڻڻ جو متقاضي هو، جيڪي منهنجا واقف هئا – پئرس ۾ رهندڙ روسي، فرينچ ۽ آمريڪي. آمريڪي ادب سان هنکي گھڻي دلچسپي هئي، پر هن کي رڳو مکيه نالن جو پتو هو. مون کي جلدي اهو احساس ٿيو تہ کيس پاڻ متعلق ڳالهائڻ لاءِ آماده ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو هو، جيئن مون اميد رکي هئي.
سج روشني ۾ پنڌ ڪندي مون کيس ٻڌايو هو تہ باوجود ڊاڪٽر زواگو جي نامناسب انگريزي ترجمي جي، هيءُ ناول مغرب ۽ خاص ڪري آمريڪا ۾ زبردست دلچسپي ۽ ساراهه جو سبب بنيو آهي.
”هائو.“ هن چيو، ”آئون انهيءَ دلچسپي کان واقف آهيان ۽ مون کي ان لاءِ خوشي ۽ فخر آهي. مون وٽ ٻاهران الاهي سارا خط اچن ٿا. حقيقت ڪري ڪڏهن ڪڏهن تہ حد کان وڌيڪ پڇا وارا خط پهتل هوندا آهن، جن جو جواب ڏيڻ ۾ تڪليف پئي ٿيندي آهي، پر جيئن تہ ٻاهرين دنيا سان تعلقات رکڻ بيحد ضروري هوندا آهن، سو انهن جا جواب ڏيندو آهيان. جيتري قدر ترجمي جو سوال آهي، تہ آئون ڊاڪٽر زواگو جي مترجمن کي گھڻو ڏوهي نٿو سمجهان. اهو هنن جو قصور ڪونهي. ٻي دنيا جي مترجمن جيان اهي بہ ڳالهه جو رڳو ادبي فهم اڳيان آڻيندا آهن، پر جيڪي چيو وڃي ٿو، ان جو لهجو يا سُر (Tone) – جيڪو ئي اصل اهميت وارو هوندو آهي – پيش نہ ڪندا آهن. حقيقت ۾ ڪلاسڪس جو ترجمو ئي دلچسپي وارو هوندو آهي. اهو للڪاريندڙ ڪم هوندو آهي. جيتري قدر جديد لکيتن جو سوال آهي، تن کي ترجمو ڪرڻ کڻي آسان هجي، پر بعضي ئي اهو لاڀائتو هوندو آهي. تو ٻڌايو تہ تون پينٽر آهين. ترجمو بہ پينٽنگ کي ڪاپي ڪرڻ جيان آهي. تصور ڪر تون مالوچ Malevich کي ڪاپي پئي ڪرين، ڪيئن اهو عمل بور ڪندڙ نٿو لڳي؟ اها حالت مون سان چيڪ سريئلسٽ surrealist نيزول Nezval جي حوالي سان ٿي رهي آهي. هو خراب ليکڪ نہ آهي، پر ويهين صدي جون لکيتون عمر چڙهي چڪيون آهن. هي ترجمو جنهنجو مون واعدو ڪيو آهي، ۽ ٻي پاسي خط و ڪتابت منهنجو ڪافي وقت وٺن ٿا.“
- اولگا ڪارلسلي، 1960
سوال: اوهان کي پنهنجا خط موصول ڪندي ڪا تڪليف حاصل ٿئي ٿي؟
پاسٽرنڪ: هن وقت جيڪا شيءِ مون کي موڪلي وڃي ٿي، سا مون کي موصول ٿئي ٿي. گهڻا خط مون کي ملن ٿا ۽ انهن سان مون کي خوشي حاصل ٿئي ٿي، پر ڏکي ڳالهه اها آهي تہ مون کي ڪافي خطن جا جواب ڏيڻا پون ٿا.
ڊاڪٽر زواگو جي حوالي سان ڪي خط تہ ڪافي توائي ڪندڙ هوندا آهن. تازو فرانس مان خط لکي ناول جي پلان جي پڇا ڪئي ويئي. لڳي ٿو تہ منهنجي ترتيب فرينچن کي منجهائي وڌو آهي. پر اهو عجيب ڪونهي تہ ناول ۾ ڏنل نظمون پلان جي ترتيب جو ڏس ڏين ٿيون. انهن کي ناول کي شامل ڪرڻ جو هڪ سبب اهو بہ هو. ان کان علاوه انهن جي شموليت جو مقصد ناول کي گهرائي ڏيڻ بہ هو. ساڳي طرح مون مذهبي اهڃاڻڻ کي انهيءَ سبب ڪري ئي استعمال ڪيو آهي. هاڻي ڪي نقاد انهن علامتن - جيڪي گهرن کي گرم رکندڙ اسٽوون جيان آهن - ۾ ائين ويڙهجي ويا آهن، جو اهي چاهين ٿا تہ آئون بہ ڪنهن اسٽوو تي چڙهي وڃان.
سوال: ڇا اوهان ان ناول تي ايڊمنڊ ولسن Edmund Wilson جو تنقيدي مضمون پڙهيو آهي؟
پاسٽرنڪ: ها، مون اهو پڙهيو آهي، مون انهن جي ذهانت ۽ ادراڪ کي ساراهيو آهي، پر ان ناول کي رڳو مذهبي نقطي نطر کان پرکڻ مناسب ڪونهي. منهنجي دنيا جي سمجھ کان بالاتر ڪا شي ڪانهي. زندگي پاران آڇجندڙ نون وسيلن جي مدد سان ماڻهو بي چين ٿي رهي ۽ لکي. هر حال ۾ ڪنهن هڪ نقطي نظر سان چنبڙي رهڻ وارو نڪتو مون کي بيزار ٿو ڪري. اسان جي چوڌاري زندگي هر لمحي تبديل ٿي رهي آهي. منهنجي خيال ۾، لاهيءَ سارو ماڻهو کي پاڻ بدلائڻ گهرجي، گهٽ ۾ گھٽ ڏهن سالن جي عرصي کان پوءِ. هڪ نقطي نظر سان سلهاڙجي رهڻ وارو عمل مون کي بي جا ٿو لڳي – اهو نوڙت جي کوٽ جو اظهار آهي. ماياڪووسڪي Mayakovsky پاڻ کي ان ڪري ماري وڌو، جو پنهنجي پاڻ توڙي ٻاهرين دنيا ۾ ايندڙ تبديلن سان پاڻ کي ٺهڪائڻ سان جيڪا انا جي مجروعيت ٿي ٿي، تنهنکي برداشت نٿي ڪري سگهيو.
اسان ڊگهي پر هيٺائين ڪاٺين واري واڙ سان ڳنڍيل در تائين اچي پڳاسين. پاسٽرنڪ بيهي رهيو. هن کي هتي ڪجھ وقت اڳ پهچڻو هو، پر اسان جي ڳالهه ٻولهه هن کي دير ڪرائي وڌي هئي. مون ڀريل دل سان کيس الوداع ڪيو. ڪافي ساريون ڳالهيون هيون، جيڪي مون هن کان پڇڻ ٿي گهريون. هن مون کي ريل وارو رستو ڏيکاريو، جيڪو ويجھو ئي قبرستان جي پٺيان هيٺ لاهي تي هئو. ڪلاڪ اندر هڪ اليڪٽرڪ ٽرين مون کي ماسڪو کڻي ويئي. پاسٽرنڪ پنهنجي نظم On Early Trains ۾اهڙي منظر ڪشي هئي:
ماسڪو جي پوڙهي مائي کي،
سادن فنڪارن ۽ پورهيتن کي،
نوجوان شاگردن ۽ نيم شهرين کي
آئون عاجزي ۽ عبادتي نوع ۾ جانچيان ٿو.
مون کي انهن ۾ محڪومي،
اڻ خوشي، اداسي
يا گهرج مان پيدا ٿيل
ڪي آثار نظر نٿا اچن.
هو روزانو آزمائشون برداشت ڪن ٿا
۽ مالڪن جيئن رهڻ آيا آهن.
ننڍڙين ٽولين ۾
خاموش گوشائتي جڳهين تي
هر ڍنگ ۾ ويٺل،
ٻار توڙي نوجوان هڪ منا ٿيو
ماهرن جيان ڪتابن پڙهڻ ۾ محو آهن.
اونداهيءَ جي هلڪي لبادي ۾
جيڪو چاندي ۾ بدلجي رهيو آهي،
ماسڪواسان کي خوش مرحبا ڪري ٿو ....
ان کان پوءِ پاسٽرنڪ سان ٿيل ٻن ملاقاتن جون يادون هڪ ڊگهي ادبي ڳالهه ٻولهه طور ذهن ۾ اڪريل آهن. هن مون کي باظابطه انٽرويو ڏيڻ کان انڪار ڪيو. ”ان لاءِ توکي ٻيهر تڏهن اچڻو پوندو، جڏهن آئون گهٽ مصروف هجان، شايد ايندڙ سرءَ ۾“) پر هن منهنجي سوالن ۾ دلچسپي ٿي ڏيکاري، جيڪي مون پڇي ورتا ٿي. ماني کائڻ واري وقت کان علاوه اسان اڪيلا ٻه هوندا هئاسين، ٻي ڪا مداخلت نہ هوندي هئي. ٻئي ڀيرا جڏهن کائنس موڪلايم ٿي تہ هن روسي نموني منهنجي هٿ تي چمي ڏيئي مون کي ايندڙ آچر تي اچڻ جي نينڍ ٿي ڏني.
مون کي ياد اچي ٿو تہ هڪ ڀيرو آئون سنجها ٽاڻي ريل اسٽيشن تان پاسٽرنڪ وٽ اچي رهي هئس. مون قبرستان وچان ننڍو رستو ڳولي لڌو هو. اوچتو هوا تيز ٿيڻ لڳي، برف بازي شروع ٿي ويئي. مون ڏٺو تہ اسٽيشن جي روشنين ۾ برف وڏن گول دائرن ۾ اڏامي رهي هئي. جلدي ۾ اونده ٿي ويئي ۽ مون کي هلڻ ۾ دشواري ٿيڻ لڳي. مون کي خبر هئي تہ هيءَ روس جي روايتي سياري جي موسم هئي. پر اهو پهريون حقيقي Metol يعني برفاني طوفان هو، جيڪو مون ڏٺو هو. جنهن مونکي پشڪن، بلوڪ جون نظمون ياد ڏياريون ۽ مون کي پاسٽرنڪ جا شروعاتي نظم توڙي ڊاڪٽر زواگو ۾ ذڪر ڪيل طوفان ذهن تي لڙي آيا. ڪجھ گهڙين کان پوءِ سندس گهر پهچڻ ۽ سندس نطمن جهڙا کٽل لفظن وارا elliptical جملا ٻڌڻ انوکو ٿي لڳو.
آئون دير ڪري پهتي هيس، تنهنڪري مانجھاندي ۾ رسي نہ سگهيس؛ سندس گهر وارا پنهنجي ڪمرن ۾ وڃي چڪا هئا، گهر خالي ٿي لڳو. پاسٽرنڪ زور ڀريو تہ آئون ڪجھ ضرور کاوان، ۽ بورچي هرڻ جو گوشت ۽ ووڊڪا کڻي آيو. چار ٿيا هئا. ڪمرو اونداهو ۽ گرم هو. ٻاهران برفباري ۽ تيز هوا جا آواز پي آيا، باقي ٻي دنيا کان ڪمرو بند هو. مون کي بک بہ لڳي هئي ۽ کاڌو پڻ لذيذ هو. پاسٽرنڪ ٽبيل جي ٻئي پاسي کان ويٺو هو ۽ منهنجي ڏاڏي ليونڊ آندريف متعلق ڳالهائي رهيو هو. هن تازو هن جون ڪهاڻيون وري پڙهيون هيون ۽ پسند ڪيون هيون. ”انهن تي اوڻيهين صدي جو زبردست اثر آهي. اهي سال اسان جي يادگيرين مان پري ٿي رهيا آهن. پر اهي پريان کان نظر ايندڙ وڏن پهاڙن جيان ذهن تي لڏندا رهن ٿا. آندريف نٽشي Nietzsche جي سحر ۾ ورتل هو. هن نٽشي جي اثر ۾ گهڻائي (excesses) لاءِ ذوق حاصل ڪيو هو. جيئن اسڪريبن Scriabin ڪيو. نٽشي ڇيهه Extreme ۽ مطلقيت لاءِ روسي تانگهه کي پورو ٿي ڪيو. لکت توڙي موسيقي ۾ پاڻ کي مخصوص ثابت ڪرڻ لاءِ ماڻهن کي اهڙي گھڻي وسعت جي ضروري رهي ٿي.“
پاسٽرنڪ مون کي انهيءَ لکت جو ٻڌايو، جيڪا هن ڪنهن رسالي واسطي ”ماڻهو ڇا آهي“ جي سري هيٺ لکي آهي. ”نٽشي هينئر ڪيترو نہ پراڻو ٿو لڳي، پر اسانجي جواني واري عرصي ۾ هو انتهائي اهم مفڪر هو. ڪيڏو نہ هن جو اثر هو، وئگنر Wagner تي ۽ گورڪي تي ... گورڪي تہ هن جي خيالن جي وڪوڙ ۾ سوگهو ورتل هو. حقيقت ۾ نٽشي جي مکيه دين اها هئي تہ هو پنهنجي دور جي اگري ذوق کي ٻين تائين پهچائيندڙ هو. ان دور ۾ گهٽ ڄاتل ڪيئرڪيگارڊ Kierkegaard ئي ہو، جنهن اسان تي گهرا اثر وڌا. آئون برديئيف جي ڪاوشن کي ڄاڻڻ چاهيندس، آئون سمجهان ٿو تہ هو ساڳي سوچ وارو ليکڪ آهي - اسانجي دور جو حقيقي ليکڪ.“
ڊائيننگ روم ۾ اوندهه وڌي ويئي تہ اسان ننڍڙي ويهڻ واري ڪمري ۾ آياسون، جتي روشني ٿيل هئي. پاسٽرنڪ مون لاءِ مٺي ۾ ننڍڙين نارنگين جهڙو پر مٺو ميوو آندو. مون انهن کي انوکي احساس سان کاڌو، ڄڻ انهن کي کائڻ جو مونکي تجربو هجي. اهو ڦل پاسٽرنڪ جي لکڻين ۾ بار بار ظاهر ٿئي ٿو – ڊاڪٽر زواگو جي شروع ۾ ۽ ڪن نظمن ۾. اهي اڃ اجهائڻ جو روايتي شغل آهن. ڪمري ۾ موجود ڪارو وڏو پيانو ڏسي، مون کي پاسٽرنڪ جي هڪ ٻي نظم ياد آئي.
... هاڻي اسان ويجھا آهيون
سنجها جي روشني ۾،
ڊائري جي ورقن جيان
سال بسال موسيقي باهہ ۾ اڇلائي وڃي ٿي.
ڊائيننگ روم جيان هن ڪمري جي ڀتين تي بہ ليونڊ پاسٽرنڪ جا اسڪيچ ٽنگيل هئا. ماحول سنجيده پر آرامده هو.
ان وقت مناسب وقت پئي لڳو تہ پاسٽرنڪ کان اهو سوال پڇان، جنهن ۾ منهنجي دلچسپي هئي. مون انهن ماڻهن کان ٻڌو هو، جن کيس ڊاڪٽر زواگو تي ڪم ڪندي ڏٺو هو، تہ هن پنهنجي ڪافي شروعاتي نظمن کي عارضي يا عمر رسيل پئي قراريو هو. مون کي اعتبار نٿي آيو. Themes and Variations ۽ My Sister ۽ Life ۾ هڪ پاسي ڪلاسيڪي ڪماليت آهي تہ ٻئي پاسي اهي ويهن واري ڏهاڪي جي حساب سان تجرباتي نظم هئا. مون کي معلوم ہو تہ ڪيترن ليکڪن توڙي شاعرن کي اهي زباني ياد هئا ۽ اهي انهن کي وڏي ولولي سان ٻڌائيندا هئا. ڪافي نوجوان شاعرن جي شاعري تي پاسٽرنڪ جو اثر هو. ماياڪووسڪي ۽ پاسٽرنڪ پنهنجي پنهنجي نموني انقلاب ۽ ويهين واري ڏهاڪي جا اهڃاڻ هئا. ان زماني ۾ آرٽ ۽ انقلابي نظرين ۾ ڪو سنڌو نہ هو. ان وقت واقعن ۽ نظرين جي طوفان ۾ هر هڪ وڪوڙجي اڳتي هلي رهيو هو. تڏهن رڳو چند دل ٽوڙ چونڊ ڪرڻ جا موقعا ميسر هئا. (مون نوجوان روسي دانشورن ۾ ان زماني لاءِ تانگهه کي محسوس ڪيو هو.) ڇا اها حقيقت آهي تہ هو پنهنجي شروعاتي ڪاوشن کي رد ڪري ٿو؟
پاسٽرنڪ جي جواب ۾ مون هلڪي خفگي محسوس ڪئي. شايد انڪري به، جو هن نٿي چاهيو تہ کيس رڳو انهن نظمن جي باعث ئي ساراهيو وڃي – ڇا شايد کيس اها سمڪ هئي تہ اهي ناقابل سبقت Unsurpassable آهن؟ يا فنڪار جي سابقه ڪاميابن کان مطمئن نہ هئڻ ۽ موجوده فنڪارانہ مسئلن ۾ محو هجڻ جي نتيجي پيدا ٿيل عام بيزارگي جي ڪري هو؟
”اهي نظم تڪڙن اسڪيچن وانگر هئا – کين اسان جي وڏڙن جي ڪمن سان ڀيٽيو. دوستووسڪي ۽ ٽالسٽاءِ رڳو ناول نويس نہ هئا، بلوڪ رڳو شاعر نہ هو. ادب – مڃيل نالن، روايتن ۽ عام تسيلم ٿيل ڳالهين جي دنيا - ۾ اهي ٽي آواز هئا، جن ڳالهايو ٿي، ڇو تہ وٽن چوڻ لاءِ ڪجھ هو ... اهو گجگوڙ جيان ٿي لڳو. جيتري قدر ويهن واري ڏهاڪي جي سهوليت جو سوال آهي تہ منهنجي والد جو مثال وٺو. پنهنجي پينٽنگ کي مڪمل ڪرڻ لاءِ انهن کي ڪيتري ڪوشش ۽ ڳولا ٿي ڪرڻي پئي. اسان جي ادب ۾ ڪاميابي جو هڪ سبب اسان جي قسمت هئي. اسان جي نسل تاريخ جي اهم دور ۾ پاڻ کي پاتو. اسان جون ڪاوشون ان دور جون دين هيون. انهن ۾ عالميت نہ هئي، تنهن ڪري اهي پنهنجي عمر ختم ڪري چڪيون آهن. ٻيو تہ آئون سمجهان تہ ردمڪ شاعري لاءِ هاڻي اهو ممڪن نہ آهي تہ اها اسانجي ڳوڙهن تجربن کي بيان ڪري سگهي. زندگي ڏاڍي دشوار ۽ پيچيده ٿي ويئي آهي. اسان اهڙا قدر اپنايا آهن، جن کي نثر ۾ ئي سٺي نموني بيان ڪري سگهجي ٿو. مون انهن کي ناول جي ذريعي بيان ڪيو آهي، هاڻي ڊرامو لکندي اهي منهنجي اڳيان آهن.“
سوال : زواگو لاءِ ڇا خيال آهي؟ تون ان کي اڃان بہ اهم ڪردار ٿو سمجهين، جيئن 1957 ڌاري منهنجي والدين کي ٻڌايو هو؟
پاسٽرنڪ: جڏهن مون ڊاڪٽر زواگو لکيو هو، تڏهن آئون پنهنجي سهيوڳي ليکڪن ۽ فنڪارن جو وڏي قرضي هئڻ واري احساس ۾ دٻيل هوس. هيءُ ناول هڪ طرح قرض واپسي جي ڪوشش هئي. قرضي هئڻ وارو احساس ايترو تہ حاوي ٿيل هو، جو منهنجي پيش رفت سست ٿي رهي هئي. ڪافي سالن تائين ردمڪ شاعري لکڻ يا ترجمو ڪرڻ کان پوءِ مون کي اهو احساس ٿيو تہ آئون پنهنجي دور – گذري ويل ۽ سر تي سوار سالن متعلق – پنهنجو ورنن پيش ڪيان. وقت جو دٻاءُ هو. مون ماضي کي ريڪارڊ ڪرڻ ٿي گهريو ۽ زواگو ۾ روس جي انهن سالن جي خوبصورت ۽ حساس رخن کي اعزاز پيش ڪرڻ ٿي گهريو. اهي سال توڙي اسان جي وڏڙن وارو وقت وري واپس نہ ٿيندو، پر مستقبل جي گلستان ۾ انهن قدرن جي خوشبو واسو پئي ڪندي. مون انهن کي بيان ڪرڻ جي ڪوشش ورتي آهي. مون کي خبر نہ آهي تہ ڊاڪٽر زواگو ڪيترو ڪامياب ناول آهي، پر اهو پنهنجي خامين هوندي بہ منهنجي شروعاتي نظمن کان وڌيڪ ڪارگر آهي. منهنجي جواني وارن لکيتن جي ڀيٽ ۾ اهو وڌيڪ انسانيت ڀريو ۽ شاهوڪار آهي.
سوال: پنهنجي همعصرن ۾ ڪنهن جي لاءِ سمجهو ٿا تہ هو وڌيڪ جالي سگهيو آهي؟
پاسٽرنڪ: توکي مايوڪووسڪي متعلق منهنجن احساسن جي پروڙ آهي. انهن کي مون پنهنجي سوانح حيات Safe Conduct ۾ تفصيل سان لکيو آهي. سندس آخري اڻپوري نظم At the top of My Voiceکي ڇڏي ڪري مون ۾ هن جي گھڻن آخري لکتن ڏانهن ڪا رغبت نہ آهي. فارم جو ٽٽڻ ۽ خيالات جي غربت، ۽ ناهمواري، جيڪي ان دور جي شاعري جون خصوصيتون هيون، سي مون کي ڌاريون ٿيون لڳن. پر ڪي استثنائون Exceptions بہ آهن. مون کي يسينن Yeseninجون سڀ شيون پسند آهن، جيڪو مڪمل نموني روسي ڌرتي جي هڳاءُ کي نظمن ۾ پيش ڪري ٿو. تسويتئوا Tsvetaeva کي آئون اعليٰ شاعره سمجهان ٿو – هو شروع کان ئي ٺهيل ٺڪيل شاعره هئي. هن مصنوعتين واري دور ۾ هن جو آواز پنهنجو هو – ڪلاسيڪي ۽ انسان پڻي وارو. هو مرد وارو روح رکندڙ عورت شاعره هئي. روزمره جي زندگي جي ڪشالن کيس سگهه عطا ڪئي. هن مڪمل تز پڻي جي ڪوشش ڪئي ۽ اها حاصل ڪئي. هوءَ اخمتووا Akhmatova کان وڌيڪ عظيم شاعره آهي، جنهن جي سادگي ۽ ردميت کي مون هميشه ساراهيو آهي. تسويتئوا جو موت منهنجي لاءِ هڪ وڏو دکدائڪ واقعو هو.“
سوال : انهن سالن ۾ وڌيڪ اثرائتي شاعر ايندري بيلي Andrei Bely جي متعلق ڇا خيال آهي؟
پاسٽرنڪ: بيلي هڪ محدود ۽ خارجي اثرات کان پري Hermetic هو. هن جو دائرو محدو سازن واري موسيقي سان ڀيٽڻ جهڙو هو. اگر هو ڏاکڙا ڏسي ها تہ شايد سٺو لکي سگهي ها، جيئن هو ان جو اهل ضرور هو. پر هو حقيقي زندگي سان لهه وچڙ ۾ نہ آيو. يا شايد بيلي وانگر جواني ۾ مري ويندڙ شاعرن جي قسمت ۾ نون فارمن جو خبط هوندو آهي؟ مون کي نئين زبان ۽ بيان جا مڪمل اصلي نمونا استعمال ڪرڻ وارا خواب سمجھ ۾ نہ ايندا آهن. انهيءَ خواب جي ڪري ئي ويهن واري دور جو اڪثر ڪم جيڪو محض اسٽائيلن جي تجربن سان ڀريل هو، اهو ختم ٿي ويو. غير معمولي کوجنائون تڏهن ٿينديون آهن، جڏهن آرٽسٽ جيڪو چوڻ چاهي، سو هن تي حاوي هجي. پوءِ هو تڪڙ ۾ پراڻي ٻولي استعمال ڪندو آهي، جيڪا اندران اندر تبديل ٿي ويندي آهي. انهن سالن ۾ ئي بيلي لاءِ ٿورو افسوس ٿيندو هو، جو هو حقيقي زندگي کان ئي پري هو، جيڪا هن جي صلاحيتن کي نکاري ها.
سوال: اڄوڪن نوجوان شاعرن جي باري ۾ ڇا خيال آهي؟
پاسٽرنڪ: جيتري حد تائين شاعري روسي زندگي جو حصو آهي، اوتري تائين تہ آئون متاثر آهيان. نوجوان شاعرن جا 20 هزار مجموعا شايع ڪرڻ وارو عمل مغرب وارن لاءِ تہ لڀائيندڙ آهي، پر حقيقت ۾ روس جي شاعري اوتري زندگي واري ناهي، جيتري اوهان سمجهو ٿيون. اڄ ڪلهه جي شاعري گهڻو ڪري رواجي آهي. اها وال پيپر جيان آهي، ڏسڻ ۾ سٺي پر مقصد کان عاري. بهرحال ڪجھ نوجوان شاعرن پنهنجو ٽئلنٽ پڌرو ڪيو آهي – مثال طور ييوتوشينڪو Yevtushenko.
سوال: توهان ائين تہ نٿا چوڻ گهرو تہ روسي ويهين صدي جو پهريون اڌ نثر بجاءِ شاعري ۾ اعليٰ حاصلات جو عرصو آهي؟
پاسٽرنڪ: آئون نٿو سمهجان تہ اهو درست آهي. آئون سمجهان ٿو تہ نثر اڄ اظهار جو مکيه ذريعو آهي – فاڪنر جي نثر جهڙو شاهوڪار ۽ ڀرپور. اڄوڪي لکت کي زندگي جي حصن کي نئين سر تخليق ڪرڻو آهي. اهو ئي ڪجھ آئون پنهنجي نئين ڊرامي ۾ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان. آئون چوان ٿو تہ آئون ڪوشش ڪري رهيو آهيان، ڇو تہ مون واسطي روزمره جي زندگي منجهيل ٿيندي وڃي. ٻين نامور ليکڪن سان ٻي جاءِ تي شايد ائين هجي، پر آئون ان ڪردار لاءِ تيار نہ آهيان. آئون اهڙي زندگي جو گهرجائو نہ آهيان، جنهن ۾ خاموشي ۽ مخفيت جي کوٽ هجي. مون کي لڳي ٿو تہ جواني واري وقت ۾ ڪم اسان جي زندگي جو اڻٽٽ حصو هو، جيڪو ٻي هرشيءِ کي روشن ڪندو هو. پر هاڻي ان لاءِ جهيڙ ڪرڻي ٿي پوي. پڙهندڙن، ايڊيٽرن ۽ اسڪالرن جي مطالبن کان ڪنٽار ممڪن ڪونهي، اهي ڳالهيون ترجمي سان گڏجي وڏو وقت ڳڙڪايو وڃن. تون ٻاهر جي ماڻهن کي، جيڪي مون ۾ دلچسپي رکن ٿا، ٻڌائج تہ وقت جي کوٽ ئي منهنجو اهم مسئلو آهي.“
پاسٽرنڪ سان منهنجي آخري ملاقات ڪافي طويل هئي. هن مون کي چيو تہ آئون جلدي اچان تہ جيئن ڊنر، جيڪا سندس خانداني گڏجاڻي جوسبب ٿيندي هئي، کان اڳ ڳالهائي سگهجي. ان آچر تي بہ سج ظاهر هو. آئون پاسٽرنڪ جي صبح واري پنڌ کان ٿورو اڳ ئي پهتس. مون کي جڏهن سندس اسٽڊي ۾ نيو ويو، تڏهن مون کي هن جو گهر پرجوش آواز سان ٻُرندو لڳو. اسٽڊي جي پويان ڪنهن ڪمري ۾ هن جي گهر جا ڀاتي اچي گڏيا هئا.
پاسٽرنڪ جي اسٽڊي وڏي ڪمري تي منحصر هئي جيڪو ٻي ماڙ تي هو. سڄي گهر جيان هن ڪمري ۾ بہ ٿورڙو فرنيچر رکيل هو. هڪ وڏي ڊيسڪ ٻاهر نڪتل دري جي ڀر ۾ رکيل هئي. ان کان علاوه ڪجھ ڪرسيون ۽ صوفا پيل هئا. دري کان ٻاهر برف ڍڪيل ٻني مان روشني اندر اچي رهي هئي. هلڪي ڪارسري ڪاٺ جي ڀتين تي آرٽ وارا پوسٽ ڪارڊ چنبڙيل هئا. جڏهن پاسٽرنڪ اندر آيو تہ مون کي ٻڌايائين تہ اهي پڙهندڙن خاص ڪري ٻاهران اماڻيا ويا آهن. گھڻن ۾ مذهبي منظر چٽيل هئا – حضرت عيسيٰ جي ڄم جو قديم تصويرون، راڪاس کي ماريندڙ سينٽ جارج، مئري مئگڊالين ... اهي سڀ ڊاڪٽر زواگو جي موضوع سان لاڳاپيل هئا.
پنڌ کان پوءِ هو سرهو پئي ڏٺو. هن کي نيرو ڪوٽ پاتل هو ۽ هو سٺي موڊ ۾ لڳو ٿي. پاڻ منهنجي سامهون دري ڀرسان ڊيسڪ وٽ اچي ويٺو. ٻين مهلن وانگيان هن ڀيري بہ ماحول آرامده پر ڌيان ڀريو هو. مون کي ياد آهي تہ مون کي ڏاڍي سرهائي ٿي هئي. پاسٽرنڪ بہ خوش لڳي رهيو هو، ۽ دري کان ٻاهر سج بہ گرم هو. اسان ٻه ٽي ڪلاڪ اتي ڳالهائيندا رهياسون، ۽ منهنجي دل اهو پئي چاهيو تہ هي گهڙيون ڀلي پيون ڊگهيون ٿين، ڇو تہ ٻي ڏينهن آئون ماسڪو ڇڏڻ واري هئس. پر جيئن ئي ڏينهن لڙيو تہ سج بہ الهڻ لڳو.
پاسٽرنڪ مون کي پنهنجي نئين ڊرامي متعلق ٻڌائڻ جو فيصلو ڪيو. اهو ان گهڙي جو ئي فيصلو هو. ڏاڍي دلچسپي سان آئون کيس ٻڌڻ لڳيس – وچ ۾ دخل اندازي جي آئون ئي ذميوار هئس. هڪ ٻه ڀيرا تاريخي يا ادبي حوالي کي نہ سمجهندي، مون وضاحت پڇي هئي.
”تنهنجي پس منظر جي ڪري – جيڪو اوڻهين صدي جي روس ۾ ٿيل واقعن سان ويجھو آهي – آئون سمجهان ٿو تہ تون منهنجي ڪاوش جي خدو خال کي ٻڌڻ پسند ڪنديئن. آئون ٽن سلسليوار ڊرامن Trilogy تي ڪم ڪري رهيو آهيان ۽ ٽي پتيون ڪم مڪمل ڪري چڪو آهيان.
”آئون هڪ پوري تاريخي دور، روس ۾اوڻهين صدي، بشمول اهم واقعن خاص ڪري غلام هارين۽ کيت مزدورن (Serf) جي آزادي، کي نئين سر خلقڻ ٿو گهران. ان دور جي حوالي سان ڪافي لکتون موجود آهن، پر ڪنهن بہ ان دور کي جديد نموني سان نہ ورتايو آهي. آئون گوگول جي Dead Souls جهڙي ڪا گھڻ رخي شيءِ لکڻ ٿو گهران. اميد تہ منهنجا ڊراما بہ اهڙائي حقيقي ۽ روزمره زندگي سان لاڳاپيل هوندا، جيئن Dead Souls آهي. جيتوڻيڪ اهي طويل هوندا پر اميد تہ هڪڙي شام دوران ئي اهي پيش ڪري سگهبا. منهنجي خيال ۾ ڊراما اسٽيج ڪرڻ لاءِ انهن ۾ تخفيف ڪرڻي پوندي. آئون انگريزن کي ان لاءِ ساراهيان ٿو تہ جو کين ڄاڻ آهي تہ شيڪسيئر جي ڊرامن کي اسٽيج ڪرڻ لاءِ ڪيئن تراشجي، نہ ان لاءِ تہ ڪيترو ضروري آهي سو ڇڏجي، پر اهم شي کي زورائتو بنائجي. The Comedie Francaise تازو ماسڪو ۾ آيو. انهن ريسائين Recine کي نہ ڪٽيو ۽ منهنجي خيال ۾ اها وڏي غلطي هئي. جيڪو اڄوڪي دور ۾ بيان ٿي سگهي ۽ ڊرامي جون تقاضائون پوري ڪري، سو ئي اسٽيج ڪيو وڃي.
”منهنجا سلسليوار ٽي ڊراما سرفن جي آزادي واري عمل ۾ پيش آيل ٽن اهم مرحلن سان تعلق رکن ٿا. پهريون ڊرامو 1840 واري دور ۾ عمل ۾ اچي ٿو – جڏهن ملڪ ۾ سرفن ۾ بي چيني پيدا ٿي ۽ ملڪ ۾ اها محسوس ڪئي ويئي. پراڻو جاگيرداري نظام عمر رسيده ٿيل هو، پر ڪا مناسب اميد نہ پئي محسوس ڪئي ويئي. ٻئي ڊرامي ۾ ان صدي جي سٺ واري ڏهاڪي جي واقعن کي کنيو ويو آهي. هاڻي لبرل زميندار اڀريا آهن، روسي اميرن مان سٺن شخصن ۾ مغربي خيالات تحرڪ پيدا ڪيو آهي. پهرين ٻن ڊرامن جي ابتڙ، جيڪي ٻهراڙي جي جاگيرن ۾ جڙيل آهن، ٽيون ڊرامو 1880 واري سينٽ پيٽسبرگ ۾ جڙيل آهي. پر اهو حصو اڃان رڳو رٿا آهي، جڏهن تہ ٻيا حصا ڪجھ ڪجھ لکجي ويا آهن. جيڪر توکي پسند هجي تہ آئون انهن متعلق وڌيڪ ٻڌايان.
”پهرئين ڊرامي ۾ زندگي کي اگهاڙي نموني چٽيو ويو آهي، Dead Souls جي پهرئين حصي جيان. اهو وجود ڪنهن روحانيت جي اثر پوڻ کان اڳ وارو آهي.
”تصور ڪريو تہ 1840 واري ڏهاڪي ۾ روس جي ٻهراڙي ۾ هڪ وڏي جاگير آهي، جنهن جي ڪا بہ سار سنڀال نہ ٿي رهي آهي، تنهنڪري اها ڏيوالو نڪرڻ جي ويجھي آهي. ان جا مالڪ ڪائونٽ ۽ سندس گهر واري ٻي پاسي ويل آهن. اهي پنهنجي سرفن مان لاٽري ذريعي فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ وارو عذاب ناڪ منظر نٿا ڏسڻ گهرن، سو اهي اتان نڪري آيا آهن. ان زماني ۾ فوج ۾ خدمت 25 سال هلندي هئي. هاڻي مالڪ واپس اچي رهيا آهن، ۽ گهر جا نوڪر چاڪر انهن کي ڀليڪار ڪرڻ ۾ رڌل آهن. شروعاتي منظر ۾ اسان ڏسون ٿا تہ نوڪر گهر جي صفائي پيا ڪن، ٻهاري پيا ڏين، ڇنڊين پيا ۽ تازا پردا پيا ٽنگين. گھڻو ڌمچر متل آهي. نوجوان نوڪر ڇوڪريون مذاق مستي پيون ڪن.
”اصل ۾ اهو وقت ڪافي دشوار آهي. جهٽ ۾ نوڪرن تي مايوسي ڇائنجيو وڃي. انهن جي ڳالهه ٻولهه مان اسان کي پتو پوي ٿو تہ ڌاڙيل ڀرپاسي واري ٻيلي ۾ لڪل آهن، اهي ڀاڄوڪڙ سپاهي آهن. اسان جاگير سان تعلق رکندڙ ٻيا قصا بہ ٻڌون ٿا، خاص ڪري عظيم ڪئٿرين واري وقت کان مشهور House Killer وارو قصو. اها اذيت پرست عورت هئي، جيڪا پنهنجي سرفن کي دهشت زده ڪرڻ يا مارڻ مان لطف حاصل ڪندي هئي. ان زماني ۾ جاگيردارن کي سرفن کي سڀ ڪجھ ڪرڻ جي اجازت هئي، پر هن جا ظلم ايترا تہ وڌي ويا جو کيس گرفتار ڪيو ويو.
”نوڪر ڪٻٽ مٿان رکيل پلاسٽر مان ٺهيل مٿئين ڌڙ Bust متعلق بہ ڳالهائين ٿا. ارڙهين صدي ۾ وارن جي ڊريس ۾ اهو خوبصورت نوجوان جو مٿو آهي. ڌڙ لاءِ چيو وڃي ٿو تہ اهو جادوئي قوت رکندڙ آهي. جاگير جو مقدر هن سان لاڳاپيل آهي. تنهن ڪري ان کي ڏاڍي خيال سان صاف ڪيو ويندو آهي.
”ڊرامي جو مکيه ڪردار پروڪور Prokor آهي، جيڪو جاگير جو راکو Keeper آهي. هن کي ڪڻڪ ۽ ڪاٺ وڪرو ڪرڻ لاءِ وڃڻو آهي، جنهن تي جاگير جو گذارو آهي، پر عام موڊ جي ور چڙهي هو هتي رهجي ويو آهي. هن کي ياد اچي ٿو تہ ڪنهن ڪٻٽ ۾ هڪ مخفي لباس رکيل آهي، جنهن کي هو پهري وهمي دوستن کي بيوقوف بنائڻ ٿو گهري. هو شيطان وانگر لباس پهري ٿو. سندس اکيون وڏيون ٻاهر نڪتل آهن، جيئن مڇي جون ٿين ٿيون. جيئن ئي هو هن لباس ۾ ظاهر ٿئي ٿو، تيئن ئي مالڪ جي آمد جو اطلاع ٿئي ٿو. جلدي ۾ نوڪر قطار ٺاهي مالڪن جو استقبال ڪن ٿا. پروڪر لاءِ ٻي واه نہ ٿي بچي، سواءِ ڪٻٽ پويان لڪڻ جي.
”ڪائونٽ ۽ ڪائونٽيس جيئن وارد ٿين ٿا، تيئن اسان کي اهو احساس ٿئي ٿو تہ منجهن سرد جنگ جاري آهي. ۽ پتو پوي ٿو تہ سفر دوران ڪائونٽ کائنس زيور گهريا، جيڪي ئي بچيا هئا گروي ٿيل جاگير ساڻ. ڪائونٽيس اهي ڏيڻ کان انڪار ڪيو هو. جڏهن ڪائونٽ مٿس تشدد ڪرڻ گهريو تہ ساڻس گڏ سفر ڪندڙ هڪ خادم کيس بچايو هو، جيڪا اوسهڻ جوڳي بغاوت هئي. انهي خادم کي اڃان ان بغاوت جي سزا نہ ملي هئي. ڪيڏي مهل بہ ڪائونٽ جو انتقام ڀڙڪي ٿي سگهيو.
”ڪائونٽ وري زال کي ڌمڪائڻ لڳي ٿو، تڏهن اهو خادم ڪائونٽ جي گهرايل پستولن مان هڪ کڻي وٺي ٿو. هو ڪائونٽ تي فائر ڪري ٿو. اهو منظر نوڪرن ۾ ٿرٿلو پئدا ڪري ٿو. ان ٽاڪوڙي ۾ اهو مجسمو ڪري هزارين ٽڪر ٿئي ٿو، پر ساڳئي وقت اهو هڪ نوڪرياڻي کي زخمي ڪري انڌو بنائي ٿو. اها انڌي حسينہ Blind Beauty آهي، جيڪو نالو ئي سلسليوار ٽن ڊرامن تي گڏيل طور رکيو ويو آهي. عنوان يقينن روس لاءِ اهڃاڻي آهي، جيڪو پنهنجي خوبصورتي ۽ مقدر کان بي خبر بنيل آهي. جيتوڻيڪ اها انڌي حسينہ سرف آهي، پر هڪ آرٽسٽ بہ آهي. هوءَ اعليٰ درجي جي گائڪ آهي، ۽ جاگير جي ڳائڻن واري جٿي جي اهم رڪن آهي.
”جيئن زخمي ٿيل ڪائونٽ کي ڪمري کان ٻاهر نيو پئي ويو، تيئن ڪائونٽيس مونجهاري ۾ زيور انهي نوجوان خادم کي ڏنا، جيڪو اهي کڻي اتان رفوچڪر ٿي ويو. اهو غريب پروڪر جيڪو اڃان ان لباس ۾ ملبوس هو، تنهن تي زيورن جي چوري جو الزام مڙهيو وڃي ٿو. ڪائونٽيس سچ نہ ٿي ٻڌائي، تنهنڪري هن کي چوري جي سزا ۾ سائيبريا اماڻيو وڃي ٿو.
”توهان ڏسو پيا تہ اهو سڀ ڪجھ جذباتي پر خوشي تي ختم ٿيندڙ ڊرامو Melodrama آهي، پر آئون سمجهان ٿو تہ ٿئيٽر کي رنگين توڙي جذباتي بہ ٿيڻ گهرجي. منهنجي خيال ۾ ماڻهو انهن اسٽيج ڊرامن کان بيزار آهن، جتي ڪجهه بہ نٿو ٿئي. ٿئيٽر جذبن جو آرٽ آهي – اهو ٺوس حقيقتن جو بہ آرٽ آهي. Melodrama کي وري سمجھڻ ۽ ساراهڻ لاءِ رحجان پيد ا ڪرڻ گهرجي: وڪٽر هيوگو، شلر ...
”آئون هاڻي ٻي ڊرامي تي ڪم ڪري رهيو آهيان. جيئن اهو آهي، اهو علحده منظرن ۾ ورڇيل آهي. جاگير ساڳي پر وقت هينئر 1860 واري ڏهاڪي وارو آهي، جڏهن سرفن کي آزادي ملي آهي. جاگير هاڻي سابق ڪائونٽ جي ڀائيٽي جي ملڪيت آهي. هو ڪڏهوڪو سرفن کي آزاد ڪري ڇڏي ها، پر عام مفاد کي ڌچڪو رسائڻ کان بچڻ لاءِ ائين نہ ڪيو هو. هو لبرل نظرين جي سحر ۾ ورتل آهي ۽ آرٽ کي پسند ڪري ٿو. ٿئيٽر هن جو جولان آهي. هن جي اعليٰ ٿئيٽر ڪمپني آهي. جنهنجا ائڪٽر سندس هاري غلام آهن، پر ان جو نالو سڄي روس ۾ ڄاتل آهي.
”پهرئين ڊرامي ۾ انڌي ٿيل عورت جو پٽ هن گروپ جو مکيه اداڪار آهي. ساڳئي وقت اهو هن حصي جو هيرو بہ آهي. هن جو نالو اگافون Agafon آهي، ۽ هيءُ زبردستن صلاحيتن وارو ائڪٽر آهي. ڪائونٽ هن کي سٺي تعليم ڏياري آهي.
”ڊرامو برفاني طوفان سان شروع ٿئي ٿو.“ پاسٽرنڪ هٿ جي ڊگھين چرپر سان اهو بيان ڪري ٿو. ”جاگير ۾ وڏو اهم مهمان اچڻو آهي. اهو اليگزينڊر ڊوماس Alexander Dumas آهي، جيڪو ان دور ۾ روس آيل هو. هن کي نئين ڊرامي جي پريميئر ۾ شريڪ ٿيڻ جي نينڍ مليل آهي. ان ڊرامي جو نالو آهي ”خودڪشي“. آئون ئي ان ڊرامي کي لکندس – ڊرامي اندر ڊرامو، جيئن هيملٽ ۾ آهي. آئون اوڻهين صدي جي وچ واري زماني جي ذوق سان ميلو ڊرامه لکڻ چاهيندس.....
”اليگزينڊر ڊوماس ۽ ان جي ساٿين کي جاگير جي ويجهو مسافر خاني يا ٿڪ ڀڃڻ واري گهر Relay Station ۾ سخت برف بازي ڪري رستا ڍڪجي وڃڻ ڪري ترسڻو پيو آهي. ان رلي اسٽيشن ۾ هڪ سين آهي. ۽ سراءِ جو مالڪ ڪو ٻيو نہ پر پروڪر آهي، جيڪو جاگير جو سابق راکو آهي. ڪجھ سال اڳ هو سائبيريا مان واپس وريو آهي، جڏهن ڪائونٽيس مرڻ مهل هن جي بيگناهي جو اعتراف ڪري کيس آزاد ڪرايو هو. رلي اسٽيشن هلائيندي هو شاهوڪار بہ ٿيو آهي. جيتوڻيڪ نئون وقت شروع ٿي چڪو آهي، پر ان سراءِ ۾ پهرئين ڊرامي وارن قديمي عنصرن جا پڙاڏا آهن. اسان ڏسون ٿا تہ مقامي عملدار Executioner ۽ هن جا ساٿي اتي سراءِ ۾ اچي ترسيا آهن. اهي شهر مان ٻيلي ۾ پنهنجي گهرن ڏانهن وڃي رهيا آهن - روايت پٽاندڙ هنن کي ٻين ماڻهن ڀرسان رهڻ جي اجازت حاصل نہ آهي.
”جڏهن مهمان جاگير ۾ وارد ٿين ٿا تہ اتي تمام اهم سين ٿئي ٿو. آرٽ جي حوالي سان ڊوماس ۽ اگافون وچ ۾ ڊگهو بحث ٿئي ٿو. ان حصي ۾ آرٽ متعلق منهنجا خيالات هوندا – نڪي ان دور يعني 1860 واري ڏهاڪي جا. اگافون ڏيساور وڃي شيڪسپيئري اداڪار ٿي هيملٽ جو ڪردار ادا ڪرڻ جا خواب ڏسي ٿو.
” هن ڊرامي جو آخري نتيجا خيز منظر Denouement پهرئين ڊرامي سان ملندڙ جلندڙ آهي. هڪ مڪروهه ڪردار، جنهن سان اسان رلي اسٽيشن ۾ مليا آهيون، سو مقامي پوليس چيف جو آهي. هو ڪجھ Dead Souls جي سوباڪيوچ Sobakevich جهڙو آهي، جيڪو ڪريل انساني سطح جو مالڪ آهي. خودڪشي ڊرامي کان پوءِ هو اسٽيج پويان هڪ ايڪسٽريس جي عزت لٽي ٿو. جنهن کي بچائيندي اگافون پوليس چيف کي شئمپين بوتل هڻي ٿو. ان بعد ڊپ ۾ ٻاهر ڀڄي وڃي ٿو. ڪائونٽ هن جي مدد ڪري ٿو ۽ کيس پيرس ۾ آڻي ٿو.
”ٽئين ڊرامي ۾ اگافون روس ۾ واپس اچي ٿو ۽ سينٽ پيٽسبرگ ۾ رهي ٿو. هو هاڻي غلام نہ آهي (هي 1880 واري ڏهاڪي وارو وقت آهي)، هو هاڻي انتهائي ڪامياب اداڪار آهي. آخرڪار هو يوروپين ڊاڪٽر کان پنهنجي ماءُ جي اکين جو علاج ڪرائي، سندس نور واپس ورائي ٿو.
”جيتري قدر پروڪور جو خيال آهي تہ اهو هن ڊرامي ۾ ڪامياب واپاري طور ڏيکاريو ويو آهي. آئون هن کي مڊل ڪلاس جي نمائندي طور ڏيکارڻ گهران ٿو، جن اوڻهين صدي جي آخر ۾ روس لاءِ ڪافي ڪجهه ڪيو. سچوڪن Schukin جهڙي شخص کي ذهن ۾ آڻيو جنهن ماسڪو ۾ هن صدي جي شروع تائين ٺهيل سڀيئي خوبصورت پينٽنگون جمع ڪيون. آئون ٽرالاجي جي آخر ۾ اهو ڏيکارڻ ٿو گهران تہ روشن خيال ۽ خوشحال مڊل ڪلاس جو ظهور ٿي چڪو آهي، جيڪو مغربي اثرات کي قبولي ٿو، ترقي پسند، ذهين ۽ آرٽسٽڪ آهي.“
پاسٽرنڪ لاءِ اهو رواجي هو تہ مون کي ڊرامي متعلق ٺوس لفظن ۾ ٻڌائي. هن ٽرالاجي جي پويان وارن نظرين جي ڪا وضاحت نہ ڪئي، پر اهو پڌرو هو تہ هو آرٽ بابت نظرين ۾ غرق هو – تاريخي تناظر بجاءِ زندگي ۾ هر وقت موجود عنصر طور. هو جيئن اڳتي وڌندو رهيو تہ مون کي لڳو تہ هو جيڪو بيان ڪري رهيو آهي، سو ڊرامي جو فريم آهي. جنهن جا ڪجهه حصا مڪمل هئا تہ ڪجھ اڃان ڀرجهڻا هئا.
”شروع ۾ مون اوڻهين صدي تي هر نموني جو ڊاڪيومينٽ ڏٺو. هاڻي تحقيق جو ڪم مڪمل آهي. آخرڪار اهم ڳالهه ڊرامي جو تاريخي تزپڻو نہ آهي، پر ان دور جي ڪامياب تخليق ئي مکيه شيءِ آهي. اهو آبجيڪٽ اهم نہ آهي، جيڪو ان کي بيان ڪري ٿو، پر اها روشني آهي، جيڪا انهن تي پوي ٿي، جيئن پري واري ڪمري ۾ رکيل بتي مان.“
ٽرالاجي جي وضاحت جي آخر ۾ پاسٽرنڪ تڪڙو پئي لڳو. ڊنر جو وقت ختم ٿي چڪو هو. هو هر هر واچ ۾ نهاري رهيو هو. پر باجود انهيءَ حقيقت جي تہ هن فلسفانيه نقطن جي ڪا وضاحت نہ ڪئي، جيڪي ان ڊرامي جي فريم ورڪ جو جسم بنجن ها، مون کي لڳو تہ آئون روسي ماضي جي شاندار ياد جي شاهد آهيان.
اسان جي وڏن جا قصا اسٽارٽ جي حڪمراني جهڙا لڳن ٿا
خوابن جي شڪليون، پشڪن کان پري آهن.
اسان ڊائينگ روم ۾ پهتاسين تہ گهر جا ٻيا ڀاتي اڳي ئي ٽيبل جي چوڌاري ويٺل هئا. ”هي توکي امپريشنسٽ Impressionist پينٽنگ وانگرنٿا لڳن؟“پاسٽرنڪ پڇيو، ”پس منظر ۾ جيرانيم، اندر ٽپهري جي روشني. گليمان Guillamin جي اهڙي هڪ پينٽنگ آهي.“
جيئن اسان پهتاسون تہ هر هڪ اٿي بيٺو ۽ اهي اوسيتائين بيٺا رهيا، جيسين پاسٽرنڪ منهنجو تعارف نہ ڪرايو. مئڊم پاسٽرنڪ کان علاوه، هن جا ٻه پٽ – وڏو پهرئين شادي مان ۽ ننڍو ارڙهن يا ويهن سالن جو - جيڪو خوبصورت هو ۽ ماءُ سان مماثلت رکندڙ هو. هو ماسڪو يونيورسٽي ۾ فزڪس جو شاگرد هو. پروفيسر نيوبوس Neubus بہ مهمان هو. هو ماسڪو جي ميوزڪ اسڪول ۾ Chopin جو نامور ٽيچر هو، جنهن سان مئڊم پاسٽرنڪ جي پهرئين شادي ٿيل هئي. هو ڪافي پوڙهو ٿي لڳو ۽ هن جون مڇيون پراڻي طرز جون هيون، پر وڻندڙ ۽ سڌريل ٿي لڳو. هن پئرس ۽ انهن موسيقارن متعلق پڇيو جن کي اسان ٻئي سڃاڻندا هئاسون. اتي ٻه ٻيون عورتون بہ هيون، پر انهن جو پاسٽرنڪ سان تعلق مون کي معلوم نہ ٿيو.
آئون پاسٽرنڪ جي ساڄي پاسي ويٺل هئس. مئڊم پاسٽرنڪ کاٻي پاسي هئي. ٽيبل تي اڇو پوش چڙهيل هو، جنهن تي ڳاڙها صليب اڪريل هئا. چاندي وارا توڙي چيني برتن سادا هئا. گلدستي ۾ مموسا گل پيل هئا. پليٽ ۾ نارنگيون ۽ نارنگين جهڙو ٻيو ميوو پيل هو. ٽيبل تي اڳي ئي بک لڳائيندڙ کاڌا رکيل هئا. مهمانن هڪ ٻئي کي اهي کڻي ڏنا. پاسٽرنڪ ووڊڪا گلاس ۾ ڀري. کاڌي ۾ وڏي مڇي جي آني، مڇي جو ٻوڙ، آچار، ۽ گڏيل سبزيون هيون ... ماني آهستي کاڄندي رهي. ان بعد چُڪيل Kvass گلاسن ۾ اوتيو ويو، اهو گهر جو ٺهيل مشروب هو، جيڪو عام طور ٻهراڙين ۾ پيتو ويندو آهي. چڪيل ڪواس جا ڍڪ (Cork) ڪڏهن ڪڏهن رات جو خود بہ خود شيشن مان نڪري ٿي ويا، جن جي پستول جهڙي آواز تي سڀ جاڳي ٿي پيا، مئڊم پاسٽرنڪ ٻڌايو. بک وڌائيندڙ کاڌن کان پوءِ بورچي شڪار ٿيل جانورن جي گوشت جا دميل سوادي ٽڪڙا پيش ڪيا.
گفتگو عام موضوعن تي ٿي رهي هئي. هيمنگوي جا ڪم بحث هيٺ آيا. گذريل سردي ۾ هو ماسڪو ۾ وڌ ۾ وڌ پڙهيو ويل ليکڪ هو. تازو هن جي لکتن جو نئون مجموعو شايع ٿيو هو. مئڊم پاسٽرنڪ ۽ ٻين عورتن جي خيال ۾ هن جي لکتن ۾ هڪڙو ئي قضيو آهي – نہ ختم ٿيندڙ پيئڻ ۽ هيرو جون ڪجھ ڪارگذاريون.
پاسٽرنڪ جيڪو خاموش ٿي ويو هو، تنهن اعتراض واريو.
”ليکڪ جي عظمت جو تعلق موضوع سان ايتري تائين هوندو آهي، جيترو اهو ليکڪ سان لاڳاپيل آهي. اها اسٽائيل جي گهرائي هوندي آهي، جيڪا اهم ٿئي ٿي. اوهان همينگوي جي اسٽائيل مان، مادي، لوهه ۽ ڪاٺ کي محسوس ڪري سگهو ٿا.“ هو پنهنجي لفظن کي هٿن جي اشاري سان ميز جي ڪاٺ کي پريس ڪندي واضح ڪري رهيو هو. ”آئون هيمنگوي کي ساراهيان ٿو، پر آئون فاڪنر کي وڌيڪ ڄاڻڻ ٿو گهران. سندس Light in August هڪ عاليشان ڪتاب آهي. ان ۾ ڳرڀ وتي ننڍڙي عورت جو ڪردار نہ وسارڻ جو ڳو آهي. جڏهن هو البامه مان ٽينيسي ڏانهن رواني ٿئي ٿي، تڏهن آمريڪا جي ڏکڻ جي وسعت ۽ ڳر کي اسان لاءِ ڀرپور نموني چٽيو وڃي ٿو، جيڪي ان سفر ۾ موجود نہ هئا.“
اڳتي هلي گفتگو موسيقي ڏي لڙي ويئي. پروفيسر نيوبوس ۽ پاسٽرنڪ پاڻ ۾ چوپن جي وضاحت لاءِ اهم نڪتن تي بحث ڪري رهيا هئا. پاسٽرنڪ ٻڌايو تہ هو ڪيتري قدر چوپن موسيقي کي پسند ڪري ٿو- جيئن مون چند ڏينهن اڳ چيو هو تہ چوپن پراڻي موزارٽ زبان کي استعمال ڪري نئين ڳالهه ڪئي آهي – ان فارم کي اندران ئي نئين سر جنميو ويو آهي. پوءِ بہ آئون سمجهان ٿو تہ آمريڪا ۾ چوپن کي ختم ٿيل فيشن وارو سمجهيو وڃي هو. مون اسٽيفن اسپينڊر کي چوپن تي هڪ ليک ڏنو هو، پر اهو نہ ڇپيو ويو.“
مون کيس ٻڌايو تہ گائيڊ Gide ڪيتري قدر چوپن کي وڄائڻ پسند ڪندو هو – پاسٽرنڪ کي اهو معلوم نہ هو، تنهنڪري اهو ٻڌي خوش ٿيو. گفتگو هاڻي پرائوسٽ Proust ڏي مڙي، جنهن کي پاسٽرنڪ آهستي آهستي پڙهي رهيو هو.
”جڏهن آئون A la Recherche du temps perdu جي پڄاڻي تي پهچي رهيو آهيان، تڏهن آئون ان حيرت ۾ وٺجي ويو آهيان تہ ان ۾ ڪجھه اهڙين نظرين جو پڙاڏو آهي، جيڪي اسان کي 1910 ۾ محو رکيو ويٺا هئا. مون انهن کي Symbols and Immortality واري ليڪچر ۾بحث هيٺ آندو هو، جيڪو مون ليو ٽالسٽاءِ جي موت کان هڪ ڏينهن اڳ پيش ڪيو هو. ۽ آئون Astapovo ۾ پنهنجي والد سان گڏجي ويو هوس. ان جو مواد، ڪافي وقت ٿيو، گم ٿي ويو آهي، پر علامتن جي فطرت جي حوالي سان ٻين ڳالهين سان گڏ ان ۾ هو تہ جيتوڻيڪ آرٽسٽ مري ويندو آهي، پر هن جيڪو جيئڻ مان سرور حاصل ڪيو هو، سو لافاني آهي. جيڪڏهن ان کي ذاتي يا ڪائناتي نموني چٽي سگهجي تہ اهڙي لکت وسيلي ٻيا بہ ان تجربي جو نئين سر احساس حاصل ڪري سگهن ٿا.
”مون هميشه فرينچ ادب کي پسند ڪيو آهي“ هن ڳالهه کي جاري رکندي چيو، ” آئون سمجهان ٿو تہ جنگ کان وٺي فرينچ ادب نئون لهجو اختيار ڪيو آهي، جيڪو گهٽ لفاظي وارو Rhetoric آهي. ڪامئو جو موت اسان سڀني جو نقصان آهي.“ (اڳم ۾ مون پاسٽرنڪ کي ڪامئو جي دکدائڪ پڄاڻي جي متعلق ٻڌايو هو، جيڪو ماسڪو اچڻ کان اڳ ٿيو هو. ان جو احوال روسي اخبارن ۾ نہ آيو هو. ڪامئو کي روسي ۾ ترجمو نہ ڪيو ويو آهي.) ”باوجود مختلف موضوعن جي، فرنيچ ادب اسان کي وڌيڪ ويجھو آهي. پر فرينچ ليکڪ جڏهن سياسي مقصدن پويان لڳن ٿا تہ اسان کي نٿا پسند اچن. يا تہ اهي گروه پسند Cliquish جو شڪار آهن ۽ مقصد سان سچا نہ آهن، يا پنهنجي مخصوص منطق سان اهو سمجهن ٿا تہ اهي مقصدن کي پڄاڻي تي پهچائڻ گهرن ٿا. اهي رابسپيري Robespierre يا سينٽ جسٽ Saint-Just وانگر پاڻ کي اطلاق پسند absolutists ڀائين ٿا.“
ماني جي آخر ۾ چانهن ۽ Cognac شراب پيش ڪيو ويو. پاسٽرنڪ اوچتو ٿڪل لڳي رهيو هو ۽ هاڻي خاموش هو. اڳ وانگي هاڻي بہ روس جي دوري ۾ مون کان مغرب – ان جي تهذيبي زندگي ۽ اسان جي روزانہ وهنوار – جي متعلق سوال ڪيا ويا.
بجلي کولي ويئي. مون واچ تي نظر وڌي ۽ ڏٺو تہ ڇهن کان وڌيڪ وقت ٿي ويو هو. مون کي وڃڻو هو. ۽ آئون ٿڪجي بہ پئي هئس.
پاسٽرنڪ مون ساڻ رڌڻي وٽان در تائين هليو. در کان ٻاهر اڱڻ ۾، نيري برفاني شام ۾ اسان هڪ ٻئي کي خدا حافظ چيو. مون کي اهو ڏک هو تہ آئون وري پيريڊيلڪو واپس نہ اچي سگهنديس. پاسٽرنڪ منهنجو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهليو ۽ مون کي چيو تہ سگھو ٻيهر اچجان. هن وري مون کي چيو تہ آئون ٻاهر جي دوستن کي ٻڌايان تہ آئون چڱو ڀلو آهيان، ۽ کين ياد رکان ٿو، پر هن وٽ خطن جو جواب ڏيڻ لاءِ وقت ڪونهي. جڏهن اڱڻ اڪري مکيه روڊ تي پهتس تہ هن پٺيان سڏ ڪيو. مون کي اهو عذر سٺو لڳو تہ جيئن آئون مڙي وري کيس ڏسان. هو خالي مٿي سان بلو ڪوٽ پهريو در وٽ بيٺو هو.
”مهرباني ڪري“ هن سڏي چيو تہ ”خطن واري ڳالهه کي ذاتيات تي نہ وٺي وڃجو. ڪهڙي بہ ٻولي ۾ لکو آئون جواب ڏيندس.“
(جڳ مشهور ادبي رسالي پئرس رويو ۾ آرٽ آو فڪشن جي سلسلي ۾ 25 نمبر انٽرويو ٿي شايع ٿيل.)