وي ايس نائيپال
[b](17 آگسٽ، 1932 – 11 آگسٽ، 2018)
[/b]
هن سال (2001) جو نوبيل انعام، هندستاني نزاد ليکڪ ودياڌر سورج پرساد نائپال کي ڏنو ويو آهي. پاڪستان توڙي هندستان جي مسلمان ادبي لڏي ۾سخت رد عمل ڏيکاريو ويو آهي. اڪثر مبصرن جو رايو آهي تـ نائيپال مغرب پرست ۽ اسلام دشمن ليکڪ آهي، انهيءَ حساب سان سندن چونڊ ادبي لحاظ کان گھٽ، پر عملي سياسي صورتحال جي مرهون منت آهي. اردو ادب کي انگريزي ۾ ترجمو ڪندڙ هڪ نامور ليکڪ، صحافي ۽ ڪالم نويس خالد حسين، نائيپال کي انعام ملڻ کان اڳ ۾ ئي، روزانـہ ڊان ۾ سومر ڏينهن ڇپجندڙ ڪالم “ Private view” ۾ کيس لتاڙيو هو. سنڌ جي هڪ گھڻ پڙهي، سابق صحافي ۽ هاڻو ڪو انگريزي ادب ۽ زبان جي استاد محترم منوج ڪمار جي چواڻي تـ نائيپال واقعي متعصب Biased آهي. منوج صاحب مون کي ٻڌايو تـ هن پال ٿوريو (جيڪو نائپال جو پڳ مٽ يار هو) جي ڪتاب ۾ پڙهيو آهي تـ پال ٿوريو کيس مضمون نويسي جي مقابلي ۾ جج بنايو هو. جج جي حيثيت ۾ هن پهريون ۽ ٻيو نمبر ڏيڻ تـ گوارا نہ ڪيا، البت جنهن کي هن ٽيون نمبر ڏنو، تنهن کي گھرائي قسم ورتائين تہ هو ٻيهر مضمون نہ لکندو.
نائيپال جا وڏڙا 1880ع ڌاري انگريز جا مزدور بنجي ٽرنڊئڊ ۽ ٽبيگو پهتا. هئُ صاحب ٽرنڊئد ۾ 1932 ڌاري ڄائو هو. 1950ع ڌاري کيس وڌيڪ پڙهڻ لا۽ لنڊن ۾ سرڪاري اسڪالرشپ تي موڪليو ويو، ان بعد هُو اتي رهي پيو. 1954 کان وٺي هيستائين هن ڪيترائي ناول، سفرنامہ، ڪهاڻيون ۽ مضمون لکيا آهن. 1971 ۾ کيس “In a free state” (آزاد رياست ۾) نامي ڪتاب تي ڪامنويلٿ جو هڪ وڏو ۽ معتبر ادبي انعام بُڪراوارڊ ڏنو ويو. ان کان اڳ توڙي پو۽ کيس ٻيا بہ ادبي انعام ملندا رهيا آهن.
79 يا اسي ڌاري هو ايران، پاڪستان، ملائيشيا، انڊونيشيا گھمڻ آيو ۽ واپسي تي هڪ سفرنامو “Among the believers – An Islamic Journey لکيائين. هن ڪتاب ۾ خاص طور ۽ اڳ ۾ ڏنل ڪتابن ۾ عام طور مسلمانن ۽ اسلام متعلق سندس راين جي آڌار کيس مسلمانن جو ويري سمجھيو وڃي ٿو.
هندستان ۾ جديد تاريخ پڙهائيندڙ نامور مؤرخ پروفيسر مشيرالحسين لکيو آهي تہ سڀيتائن جي ٽڪراءُ وارو نظريو ڏيندڙ سيموئيل هنگٽن کان پهريائين نائيپال مغرب کي اهو باور ڪرايو هو تـ اسلام هڪ خطرو آهي. هن صاحب نائيپال جي مذڪورہ ڪتاب مان هڪ ٽڪرو ڏنو آهي، جنهن جو آزاد ترجمو هن ريت آهي:
”اسلام ايماني ۽ سياسي ڪاوڙ توڙي جوش کي جائز قرار ڏنو آهي. انهن مان هڪ ٻئي جي جاءِ والاري سگھي ٿو. ۽ ان کان وڌيڪ تـ مون کي هن سفر ۾ اهڙا بہ حساس ماڻهو گڏيا، جيڪي اهڙا اُڌما رٿي يا ويچاري سگھيا ٿي.“ پروفيسر مشير موجب اڄ بہ اهڙا ئي سندس ويچار آهن. هُو هندو شدت پسندي کي نہ صرف جائز پر معاملا-سڌار قوت بہ سمجهي ٿو.
سنڌي پڙهندڙن لاءِ اها آگاهي دلچسپي جو سبب بنبي تہ مذڪورہ ڪتاب ۾ ڪافي باب سنڌ جي ذڪر سان ڀريل آهن. ماريندڙ تاريخ “killing history” نامي باب ۾ هن مراز قليج بيگ صاحب جي انگريزي ۾ ترجمو ڪيل ڪتاب چچنامي جي مدد سان سنڌ تي عرب حڪمراني جو ورنن ڪيو آهي. انهيءَ باب ۾ هن هڪ جاءِ تي لکيو آهي تہ چچنامي ۾ ديبل ۾ قائم مندر مٿان جهولندڙ جهنڊن جو رنگ سائو ڄاڻايل آهي، پر جيئن تہ سائو رنگ اسلامي آهي، تنهن ڪري ٻارن لا۽ لکيل تاريخ جي نصابي ڪتاب ۾ ان کي بدلائي ڳاڙهو لکيو ويو آهي ....“ هو لکي ٿو تہ ”سيپٽمبر 1979ع ڌاري پاڪستان جي يوم دفاع جي موقعي تي پاڪستان جي هڪ اخبار پاڪستان ٽائمز ۾ هڪ طويل مضمون ڇپيو ويو آهي، جنهن ۾ محمد بن قاسم جي بطور جنگي ماهر جي حيثيت ۾ ڇنڊ ڇاڻ ڪيل آهي. اهو جائزو غيرجانبدار ۽ فوجي نوع جو ۽ ٻنهي ڌرين جي انصافي ڇيد تي مبني هو. پر ان مضمون تي ان وقت جي نيشنل ڪميشن آو هسٽاريڪل ائنڊ ڪلچر جي عملدارن اعتراض واريو ۽ لکيو تـ جڏهن ڪنهن هيرو جو تصوير اڀاريو وڃي تہ مناسب اصطلاح ۽ لفظ استعماليا وڃن. ”ڪاهيندڙ“ ۽ ”بچاءُ ڪندڙ“ ”بي جگريءَ سان وڙهندڙ، پر پوئتي ويندڙ دشمن تي هلان ڪرڻ ۾ ڍر ڪندڙ هندستاني فوج“ جهڙا فقرا يا اصطلاح مضمون ۾ جا بجا پکڙيا پيا آهن. انکانپوءِ جيڪڏهن راجا ڏاهر سنڌوءَ جو بهادري سان بچاءُ ڪري ها ۽ بن قاسم کي اڪُري اچڻ کان روڪڻ ۾ ڪامياب ٿئي ها تہ برصغير جي تاريخ جو نقشو ئي اور هجي ها“ جهڙا غير متوازن بيان هن مقالي کي ناقص بنائين ٿا.“
نائيپال پهنجي انهيءَ ڪتاب جي ڪجهـ بابن ۾ ڀنڀور، ڀٽ شاهـ، حيدرآباد ۽ آسپاس جي واهڻن جي سفر جومناسب احوال لکيو آهي.
هن جي حوالي سان هڪ ٻي دلچسپ حقيقت اها بہ آهي تہ هن جي هاڻوڪي زال نـہ صرف مسلمان، پر پاڪستاني (. ناديہ نالي واري جنهن کي خالد حسين نادان ناديہ لکيو آهي). اها محترمہ سالن تائين فرنٽئير پوسٽ توڙي ڊان ۾ ڪالم ۽ مضمون لکندي رهي آهي. پال ٿوريو الزام هڻي ٿو تــ سندس ۽ نائپال وچ ۾ گھاريءَ جي ذميوار اها محترمہ ئي آهي. ٿوريو وڌيڪ الزام اهو هنيو آهي تہ هن نائپال سان شادي نوبيل انعام جي رقم جي لالچ ۾ ڪئي آهي.
هڪ ليکڪا سمينہ چونرا موجب نائپال پنهجي لکڻين ۾ ايشيائي ۽ آفريقي عوام کي نفرتي نوع ۾ ورتائي ٿو. پنهنجي شروعاتي ۽ مشهور ناول “A House for Mr. Biswas” (1961) هن پنهنجي جنم ڀومي ٽرنڊئڊ جي تهذيبي ۽ روحاني بدحالي تي لکيو آهي. هڪ ٻئي ناول “A bend in the river” (1979) ۾ جنهن کي جوزف ڪانرڊ جي جڳ مشهور ناول “Heart of darkness” سان ڀيٽيو وڃي ٿو، هو ڪارن آفريقين تي ٺٺوليون ڪري ٿو. نائپال هڪ پاسي هندستان جي حوالي سان لکيل ڪتابن “India a wounded civilization”(1977) ۽ “A million Munities now” ۾ هو اتان جي مرڻينگ سڀيتا جا پارٿو ڪڍي تہ ٻئي پاسي Among the Believers (1981) ۽ Beyond the Belief (1988) نامي ڪتابن ۾ ايران، پاڪستان، ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جي مسلمان سماجن لا۽ ڪروڌ جو اظهار ڪري ٿو. ويندي سندس تازو شايع ٿيل آخري ناول Half a Life (2001) ۾ بــ غير مغربي ۽ غير جديد ماڻهن جو ذڪر ڪندي ساڳوئي ناروا لهجو اختياريو آهي.
***
مٿيون مضمون 2001ع ۾ لکيو ويو ۽ ان کانپوءِ نائپال 18 سال جيئرو رهيو. ان عرصي ۾ سندس پنج وڌيڪ ڪتاب ٻہ فڪشن جا ۽ ٽي نان فڪشن جا شايع ٿيا. تازو ڪراچي رويو جي ٻئي شماري ۾ هن جي حوالي سان خصوصي گوشو هو. ان ۾ سندس انٽرويو، ڪتابن تي تبصرا، ۽ وليم ڊيلرمپل جو سندس تاريخي غلط بيانين تي آھي.