پدراڻو ۽ جاگيرداراڻو سماج

پدراڻي سماج جي جوڙجڪ، ارتقائي عمل ۾ پهرين ڏهه صدين عيسوي دوران ۾ ٿي. ان جي واڌ ويجهه کي هڪ خدا وارن مذهبن هٿي ڏني. نون مذهبن، عيسائيت، وقت جي مروج فلسفياڻي سوچن (ان کي يوناني ڏان جي قولن ۽ سندن ويچارن ۽ پوءِ جي فلسفين ۾ ڏسي سگجي ٿو)، نئين پدراڻي سماج جي ذهني اوثر ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. ڪيتريون ئي نئين پٿر واري زمانن جون تهذيبون، جن ۾ زرعي ترقيون، پنهنجي اوج تي پهتل هنيون. اهڙن سماجن، ٻين مظلوم طبقن ۽ غلامن کي پنهنجي فڪري ۽ مذهبي سماجن ۽ خدائن طرف مائل ڪري، هڪ خدائن واري مذهبي تصور جي ويجهو آندو. هڪ خدا واري مذهبي سوچن، جيڪي 14/13 صدي قبل مسيح ۾ مصري فرعون “اخناتين” جي زماني کان سفر شروع ڪيو. ان گهڻ مذهبي خدائن جي مقابلي ۾ ڪافي اثر ڇڏيو. ان سان گڏوگڏ بادشاهتن ۽ حڪمرانين ۾ جيئن واڌ ٿي ته هڪ خدا جي تصورن جنم ورتو ۽ اهي خدا به آفاقي ۽ مطلق يعني پڪا پختا خدا. ٻئي طرف جيڪا مادراڻي سماج ۾ عورتن پنهنجي ثقافت ايجاد ڪئي هئي. اهو هنن دؤر ۾ بادشاهتن ۽ ٻين عنصرن سان گڏجي، رياستن جي وڌڻ ويجهڻ جي ڪري ۽ هڪ خدائي فلسفياڻي ۽ مذهبي سوچ هيٺ رياستي قانونن کي “خدائي حڪم” ڄاڻايو ويو، ۽ خدائي مذهبن ۾ عورتن کي ڪمتر، گهٽ، اڌ عقل سمجهي ننديو ويو ۽ ان کي خدائي حڪم خلاف قرار ڏنو ويو. عرب قبيلن ۾ حضرت ابراهيم جي زالن سارا ۽ هاجران تي حضرت ابراهيم جي فوقيت ۽ رشتن جي نوعيت بدلجي ويئي. هڪ کان وڌيڪ شادين کي جائز قرار ڏنو ويو. حضرت موسي ۽ سندس ڀيڻ مريم جي وراثت ۽ عورتن جي بنيادي قبائلي ڪردارکي گهٽ ڪري پيش ڪيو ويو. ڇاڪاڻ جو ان سماج ۾ عورتن جو ڪو ڪردار ئي نه هو. عبراني ثقات ۾ ڊيوڊ (حضرت دائود) ۽ حضرت سليمان جي زمانن ۾ عورتن کي گهرن تائين محدود ڪيو ويو. عورتون پدراڻي ۽ مذهبي، ثقافتي، دائرن ۾ رياستي ڪنٽرول ۾ پنهنجون آزاديون وڃائي ويٺيون. کين عوامي وهنوار ۾ ڪو گهريل ڪردار ئي نه هو. ان جي ابتڙ مردن جي مقابلي ۾ شين ۽ عورتن جي خاصيت ئي اها ٻڌائي ويئي. جيڪا مردن جي ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي مرد جي خدمت ڪري، ٻانهي ٿي گذاري. عقيد ۽ ڏند ڪٿائون عورت جي تذليل جو جهڙوڪ هڪ اوزار ٿي پيون. ائين عورت، پدراڻي ۽ مذهبي رياست جو کاڄ ٿي پئي. لِليٿ، عورت حضرت آدم جن جي راءِ قبولڻ کان انڪار ڪيو. ۽ ٻين شيطاني قوتن جي راءِ ساٿ ڏنو. سميري ۽ قبائلي تهذيبن ۾ اڄ به اهو تصور عام آهي ته عورت مرد جي ڪُک مان جنم ورتو آهي. اهڙيون ڏند ڪٿائون، بائيبل ۽ ٻين مذهبي روايتن ۾ عام آهن. اها ڳالهه بائيبل ۾ به لکيل آهي. ائين، ڏسندي ڏسندي عورت جو “ديوي”، “ماءُ” واري “مادراڻي” ۽ “تخليقي ڪردار” مان بدلجي “ڪُکِ مان جنم وٺندڙ” مخلوق بڻجي ويئي. مذهبي روايتن ۾ ڪابه عورت نبيءَ جو درجو حاصل نه ڪري سگهي آهي. عورت لفظ جي معني به اگهاڙي آهي، ان جي صنفي صفت کي شيطاني، شرانگيز، نفرت لائق، ناپاڪ ۽ گندو سمجهي ڌتاريو ويو. عورتن جي عظمت ڪنهن به تهذيبن ۾ نه هئي، جهڙوڪ انڊس يا سنڌو سڀيتا، سميريين ۽ يونان. پر مصري ۽ ٻين تهذيبن ۾ ته کيس بي شرم - گنهگار ۽ “فساد جي جڙ” سمجهيو ويو. حضرت عيسيٰ جي پيدا ٿيڻ سان بيبي مريم جو جنم ماءُ طور ٿي. توڻي جو بيبي مريم جي پٽ “خدا جي پٽ” جو درجو عطا حاصل ڪيو. پر بيبي مريم جي حيثيت “مادراڻي سماج” ۾ “ديوي” يا “عظمت” کي لڪائي تاريخ مان گم ڪيو ويو. سندس تازي شخصيت هڪ روئيندڙ، پٽيندڙ ماءُ ۾ بدلجي وئي. تنهن ڪري مذهبن تي، آفاقيتن يا مطلق عقيدن تي گهڻي ڀاڱي ڪنٽرول مردن جو ڇانئجي ويو. اڳوڻين تهذيبن ۾ انڊس، هندستاني، سميرين ۽ بابليون (عراقي) تهذيبن ۾ “ديويون” ۽ “ديوتا” برابر هئا. ايستائين جو عراقي تهذيبن ۾ “ماءُ خدا” جو آواز صاف ۽ ٻڌڻ جوڳو هوندو هو. پر اڳتي هلي عورت جو سماجي ڪردا سُسَندو، محدود ٿيندو گهرن تائين محدود ٿي ويو. عورت جي سڀ کان وڏي ذميواري، پيٽ جي اولاد جي سنڀال ڪرڻ بڻيو ، سندس عوامي ڪردار محدود ٿي پيو. اها مزيداري ڳالهه آهي، ته عيسائيت ۾ ڪنواريون عورتون گهريلو قيد جي عيوض راهبائون Nuns ٿي حضرت عيسي جي خدمت گذار ٿي پنهنجن گناهن جو ڪفارو ادا ڪنديون هيون. ڇاڪاڻ جو گهرجي محدود قيد مان نڪرڻ، ۽ جنسي ۽ گهريلو غلام يا قيدي ٿيڻ کان هڪ گهٽ ۾ گهٽ فرار حاصل ڪنديون هيون. گهٽ ۾ گهٽ مادي حالتن مان فرار ۽ روحاني حالتن ۾ اچڻ هڪ قسم جي ابتدائي تسڪين ۽ فراريت ته هئي. ٻئي طرف هڪ شادي جو تصور جيڪا يهودي مذهب ۾ جائز هو. ان کي عيسائيت قبول ڪري ورتو. جنهن بعد ۾ يورپ جي تهذيبن تي وڏو اثر ڇڏيو. پر ان جو هڪ نقصان هي به هو ته عورت کي طلاق نٿي ڏيئي سگهجي. اڄ به ڪيٿولڪ چرچ ۾ طلاق جائز ناهي. پر اسلام جي اچڻ سان پدراڻي ثقافت ۾ ڪجهه قبيلن ۾ سندس حيثيت ۾ تبديلي آئي. عورتن جي ابراهيمي ثقافت ۾ حيثيت، ڊيوڊ ۽ سليمان جي زمانن واري هئي. قبائلي سماج ۾ گهڻيون شاديون سياسي طرح جائز هيون، ۽ ڪجهه عورتن کي رکيل رکڻ/ ٻانهي بڻائڻ جائز هو. توڻي جو چار شاديون محدود هيون. پر حرم ۽ رکيل رکڻ کي هڪ قبائلي روايت ۽ مرداڻي جنگي حالتن جي ضرورت ۽ سرڪاري طور مڃتا مليل هئي. ٻئي عيسائي ۽ مسلم معاشرا / ثقافتون عورتن جي صنفي سماجي غلامي مان ڪا خاص يا مڪمل نجات حاصل نه ڪئي. عيسائيت ۽ ڪليسا جي صنفي پالسين ۽ هڪ عورت سان شادي، اولهه جي صنفي ڪلچر ۾ نوان مسئلا ۽ بحران پيدا ڪيا. ڪليسا جي پادرين، راهبائن ۽ پادرين تي شادي نه ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو. اسلام مردن جي نفساني خواهشن جي عزت ڪندي گهڻيون زالون ۽ ٻانهي کي رکڻ کي جائز قرار ڏنو. دراصل حڪمرانن ۽ قبائلين جي حرمن کي جديد ٻوليءَ ۾ ڇا چئجي؟ اهي ان ۽ هاڻوڪين وقت ۾، ان کي جديد زمانن ۾ هڪ نجي“رکيل گهر” ئي چئي سگهجي ٿو. صنف ۽ نفساني عمل جو مسلم، عرب ۽ ڪيترن ئي ايشيائي سماجن ۾ خاص ڪردار رهيو آهي. عيسائيت ۾ نفساتي خواهشن تي ڪنٽرول تهذيبن لاءِ جديديت ۽ هاڪاري ثابت ٿيو ۽ جڏهن ته مسلم سماجن ۾ صنف حرم ۽ گهڻيون رکيل عورتون ۽ نفساني خواهشن، انهن سماجن کي ۽ رياستن کي مدي خارج، بياباني ۽ قبائلي سماجن کان به پوئتي ڦٽو ڪري ڇڏيو. صنف ۽ نفساني عمل جو سماج تي وڏو اثر آهي جيڪڏهن اسين اولهه ۽ ٻين تهذيبن جو ڇيد ڪيون ته هڪڙو اهم عنصر جي حيثيت جو تعين ،ڪردار، به آهي. اهڙي ڪردار مسلم تهذيبن تي به وڏا اثر وڌا ۽ اولهه جي تهذيبن تي وري عورتن جي غلامي ۽ مردن جي بالادستيءَ جي شڪل ۾ نمودار ٿيا. سماجي غلامي، رڳو طبقاتي نوعيت جي نه ٿيندي آهي. اهڙي غلامين ۾ هڪ سماجي تاڃي پيٽو ۽ تسلسل هوندو آهي. جنهن ۾ سماجي غلامي لڪيل هوندي آهي. غلاميءَ کان ڪن لاٽار ڪرڻ، دراصل غلاميءَ جي نظامن ۽ سرشتي کي واڌ ويجهه ڏيڻ آهي.سماجي ڍانچي جو بنيادي عنصر، جوهر ۽ سرشتو ،غلاميءَ جي سرشتي ۾ اُڻيل آهي. جنهن جو ڪونه انتُ آهي نه انجام آهي.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

عورتن جي آزادي