عورتن جي پورهئي جي سياسي معيشت

سماج جي پيچيده ڍانچي ۾، عورتن جي سماجي حيثيت، جو تعين دراصل عورتن جي معاشي حيثيت، سان ئي ڪري سگهجي ٿو. عام طور، سندس سماجي حيثيت جو دارومدار، مٿاڇرو، نفسياتي، صنفي بناوت، شخصي سڃاڻپ، خوبصورتي، ڳوٺاڻي ۽ شهري، نوڪري پيشه يا گهريلو، سگهڙ/ هائوس وائيف/ گهر ڌياڻي، ڪماري يا ڪنواري، ماءُ، ڌيءُ، ڀيڻ يا زال، شادي شده يا غير شادي شده وغيره جي حيثيت  سان سڃاڻپ ڪئي ويندي آهي. سماجي طرح ،عام طرح  سندس سڃاڻپ مرد جي مقابلي ۾ “عورت” آهي. ھوءَ مرد جي مخالف ۽ مختلف مخالف صنف آهي. سندس سڃاڻپ شخصيت ۽ نفسيات “عورتپڻي” (Women hood)کان پوءِ ئي غير اهم آهي. عورتن جي سڃاڻپ معاشي نقطه نظر/نگاهه کان، سندس پيداوار ۽ پيداواري صلاحيت يا پيداواري حاصلات يا سندس پورهئي جي نسبت ۽ قدر سان ڪري سگهجي ٿو. مارگريٽ بينٽن جو چوڻ آهي ته، “عورت کي سماج جي اندر پيداواري عمل ۾ فطري طرح ڏٺو وڃي، ته جيئن سندس سماجي ۽ طبقاتي حيثيت جو تعين ڪري سگهجي يا پرکجي.” هتي بحث جي شروعات هيئن ڪجي ٿي ته سماج جي جوڙجڪ جيئن ته طبقاتي يا درجيوار آهي ۽ سماج طبقن ۾ ورهايل آهي، ۽ چند طبقن جو پيداواري وسيلن تي ڪنٽرول آهي. ۽ ٻيا طبقا پنهنجو پورهيو، پورهئي جي طاقت وڪرو ڪن ٿا. طبقن مان مراد “پيداواري وسيلن جو ڪنٽرول ۽ پورهئي جو استحصال” آهي. زرعي سماج ۾ طبقن مان مراد، زميندار خوشحال هاري، وچولا هاري، غريب هاري ۽ اجرتي مزدور وغيره آهن. ٻين  وصفن ۾ طبقن ۾  ملٽري، بيوروڪريسي، سرمائيدار، جاگيرداري، جن کي ملائي “حڪمران طبقا” سڏجن ٿا. پورهيت طبقن جي پورهئي واري سماجي حيثيت آهي ئي ان ڪري جو سندن پورهئي ۽ پيداواري وسيلن تي سندن پهچ يا مالڪي يا ڪنٽرول نه آهي۔ سندس پيٽ گذر جي وسيلن تي مالڪي ٻين طبقن جي آڇ تي ٻڌل آھي  يا سندن مالڪي نه هئڻ برابر آهي.اهڙي صورتحال ۾ پورهيت طبقن کي پنهنجي پورهئي جي طاقت کي اجرت لاءِ ٻين طبقن، جاگيردار ۽ سرمائيدارن وٽ وڪري جو وکر ڪري وڪڻو پوي ٿو، جنهن جي نتيجي ۾ کيس اجرت جي شڪل ۾ معاوضو/ اجورو ملي ٿو، جنهن مان پنهنجي ۽ پنهنجي خاندان جو وکر خريد ڪري پنهنجي ۽ خاندان جي بنيادي ضرورتن جو پورائو ڪرڻو پوي ٿو. عورتن جي سماجي، معاشي، ۽ ٻي درجي واري طبقاتي حيثيت کي سمجهڻ لاءِ به، ان جي مادي ۽ سماجي حالتن جو جائزو وٺڻو پوندو. جن حالتن ۾ عورتون رهن ٿيون. عورتون جنهن به سرمائيداري يا نيم سرمائيداري، جاگيرداري يا نيم جاگيرداري، شھري يا ڳوٺاڻي، قبائلي يا سرداري يا ڪنهن معاشي نظام هيٺ رهن ٿيون. ان جو جائزو وٺڻو پوي ٿو. جنهن ۾ “عورت” جي سماجي حيثيت ، هڪ صنف، گروهه، يا کيس هڪ  وکر سمجهيو وڃي ٿو. جڏهن چاهجي ته سماج کين واپار ۽ وکر سمجهي يا ذريعو سمجهي کين تشدد، جبر ۽ استحصال جو نشانو بڻائي. پر سندس معاشي، مادي حيثيت “پورهيت عورت” واري آهي. پاڪستان ۾ عورتن جي قومي ڪميشن جي 2018 جي رپورٽ مطابق، “ڳوٺاڻي عورتن جي پورهئي ۾ واڌ آئي آهي. عورتن جي پورهئي جو قدر گهٽ ڪيو وڃي  ٿو، گهڻي ڀاڱي سندن پورهيو بنا اجوري يا گهٽ اجوري وارو آهي. زرعي سماج ۾ عورتن جو پورهيو ضرورت آهي نه ڪي مرضي ۔ ٿيڻ ته ائين کپي ته قانون ۽ پاليسون ڳوٺاڻين عورتن جي حقن جي ڀلائيءَ لاءِ سرگرم ٿين پر اهڙن سماجن ۾ ائين ٿئي نه ٿو جيڪي اوچ نيچ تي ٻڌل آهن.” عورتون سماجي ۽ معاشي طرح مختلف ۽ مشڪل قسم جا پورهيا ڪن ٿيون. جنهن ۾ کيس پيداواري ۽ غير پيداوار پورهيا جهڙوڪه ڄم ۽ ٻارَ نپائڻ، گهرو ڪم ۽ اجرتي ڪم، مال ۽ ڍور ڍڳي جي سنڀال ، خاندان جي سنڀال، ٻني ٻاري ۾ ڪم وغيره۔ هڪ اندازي مطابق زرعي شعبي ۾ 34 سيڪڙي کان 52 سيڪڙي تائين ۽ ڪنهن حد تائين 60 سيڪڙي تائين ڳوٺاڻيون عورتون زرعي پورهيو  ڪن ٿيون، عورتون کير ۽ مال جي سنڀال ۾ 60 سيڪڙو پورهيو ڪن ٿيون، جن ۾ صرف 19 سيڪڙو عورتن کي پورهئي جو اجورو ملي ٿو. انهن جي پورهئي جو اجوري جو جيڪڏهن ڪاٿو ڪيو وڃي ته ملڪ جي ڪل پورهئي جي ڪاٿي مان 57 سيڪڙو پورهيو عورتن جو آهي جنهن جو ڪل مالي ڪاٿو 700 ارب رپيا آهن، جيڪو مجموعي قومي پورهئي جي پيداوار جي 2.6 سيڪڙي جي برابر آهي. ملڪ جي رڳو 4 سيڪڙو ڳوٺاڻي عورتن کيcollege level  جي تعليم آهي ۽ تقريبا اڌ نوڪري پيشا آهن.بين الاقوامي پورهيتن جي عالمي اداري (آءِ- ايل- او) جي شماريات مطابق مردن جو پورهئي ۾ سيڪڙو 82.5 سيڪڙو ۽ عورتن جو پورهئي ۾ شموليت جو حصو  گهٽ يعني 24.8 سيڪڙو آهي. پاڪستان صنفي تفريق جي انڊيڪس ۾ عرب ملڪن جي مقابلي ۾ به  صنفي تفريق گهڻي وڌيڪ آهي. اجرتي پورهئي ۾ شموليت صرف 15 سيڪڙو آهي. جنهن ۾ به 54 سيڪڙو پورهيو گهريلو پورهيت عورتن جو آهي. عورتن جي پورهي جي اجرت مردن جي اجرت جي مقابلي 26 سيڪڙو گهٽ آهي. صرف 37 سيڪڙو پورهيت عورتن کي روزانه اجرت ڏني وڃي ٿي. 55 سيڪڙو پورهيت عورتن کي اجرت گهٽ ۾ گهٽ لاڳو ۽ تائيد ٿيل اجرت کان 16200روپين کان گهٽ اجرت ملي ٿي. عورتن جو پورهيو گهڻي ڀاڱي زراعت ۽ ٻين شعبن ۾ لابارو ڪرڻ، رونبو ڪرڻ، ڦٽيون چونڊڻ، ڪڻڪ ۽ چؤرون جو لابارو، ڀاڄيون  پوکڻ، گهرو ڪم ڪار ڪرڻ، چوپايو مال ۽ کير وغيره وڪڻڻ يا زراعت سان لاڳاپو آهي. عورتون هڪ سيڪڙي کان گهٽ ڪاروبار ۾ شامل آهن. 20 سيڪڙي کان گهٽ عورتن جا بينڪ اڪائونٽ آهن. عورتن جي اهڙي سماجي ۽ معاشي مادي حالتن مٿان هڪ جبر ۽ استحصال جو انتظامي، قانوني ۽ سياسي ڍانچو آهي، جنهن کي سادي ٻوليءَ ۾ سماج جو مٿانهون ڍانچو (سپر اسٽڪچر) سڏجي ٿو. جنهن ۾ مرداڻي ۽ پدراڻي نظام جون واضح نشانيون آهن. عورتن جي پارليامينٽ، لوڪل گورنمينٽ، بيورو ڪريسي ۽ حڪومتي انتظام، قانون سازي ۾ شموليت نه هئڻ برابر آهي يا سندن وسيلن جي ورڇ، اختيار ۽ فيصلا سازي ۾ شرڪت اڻلڀ آهي.حقيقت ۾ ان جو تاريخي پسمنظر آهي. اوائلي سماجن ۾ پورهيت پنهنجي ضرورتن ۽ گهرجن آهر پورهئي جو استعمال ڪري، پنهنجي کپت لاءِ شيون ۽ ضروري گهرجن لاءِ پيداوار پيدا ڪندا هئا. پر شين جي پيداوار ۽ مٽاسٽا يا اضافي پيداوار جي نتيجي ۾ پورهيت جي پورهئي کي  تبديل ڪري بازار جو وکر ٺاهي ڇڏيو آهي. جڏهن کان گهريلو پورهئي صنف جي شڪل وٺي بازار جو وکر ٿي آهي ته پوءِ اها  پورهئي جي هڪ شڪل ٿي آهي. صنف جي پيداوار عمل ۾ ذاتي استعمال ۽ شين جي پيداوار گهر يا گهر کان ٻاهر يا پنهنجي ۽ پنهنجي خاندان لاءِ ذاتي استعمال لاءِ شيون پيدا ڪرڻ ۽ ٺاهڻ هڪ ڳالهه، شڪل آهي، پر ان کي وڻج واپار  جو خود وکر ٺاهي بازار ۾ وڪڻڻ، پورهئي جي ٻي شڪل آهي. هي ٻه الڳ شيون آهن.عورتن جي پورهئي جو استحصال ان ئي مادي حالتن جو نتيجو آهي. عورتن جي پورهئي جي اجرت ۽ ان جو سماجي ۽ معاشي قدر ڪونهي ڇاڪاڻ جو اضافي وکر، بازار ۾ وڪرو ڪري ناڻو ۽ آمدني ڪمائجي ٿي ۽ معاشي قدر پيدا ٿئي ٿو. اهڙي ناڻي، اجرت ۽ قدر ۾ عورتن جو پورهيو ، وڻج واپار، آمدني ۽ اجرتن کان ڪٽيل آهي. ۽ معيشت جو حصو نه آهي. انهيءَ ڪري عورت معاشي ۽ سماجي طور معيشت کان ڪٽيل آهي. سندس آواز دٻيل آهي، کيس صحت، تعليم ۽ وسيلن کان محروم رکيو ويو آهي. عورتن جو پورهيو اجرت ۽ ناڻي لائق  نه ٿو سمجهيو وڃي. ان کي بيڪار سمجهيو وڃي ٿو. اهو پورهيو ئي شمار نٿو ٿئي. عورتون به خود اهڙي پورهئي کي ڪنهن حد تائين بيڪار، ڪارگر نه سمجهڻ، مردن جي پورهئي برار نه سمجهڻ جي مغالطي يا وڌاءَ جو شڪار آهن. ظاهر آهي ته اهڙو پورهيو قدر يا ناڻي يا آمدنيءَ خاطر نٿو ڪيو وڃي. ملڪ جي مادي ۽ معاشي ڍانچي کي ذهن نشين ڪندي، اها ڳالهه سمجهڻ ۾ دير ئي نه ٿيندي ته عورتن جي معاشي حالت، دنيا جي ٻين پورهيت، غلامن ۽ هارين جي معاشي حالتن کان بنهه مختلف نه آهي. اوائلي سماجن ۾ جهڙيون معاشي مادي ۽ سماجي حالتون هارين ۽ غلامن جون هنيون، اڄ جي سماجن ۾ عوتن جي پورهئي جي حيثيت ڪا مختلف نه آهي. جاگيرداري، زرعي يا سرمائيدار سماجن ۾ پورهئي جي معاشي حيثيت بنھ  استحصالي آهي اهڙي ئي استحصالي ڦرلٽ جي نتيجي ۾ مرد فطرتي طرح معاشي ۽ سماجي پيداواري عمل کي وڌائين ٿا. ۽ عورتون بنا اجرت جي پورهيو ڪن ٿيون. “جيستائين پورهئي جي نظام ۾ ڪا تبديلي نه ايندي تيستائين مرداڻي سماج ۾ عورتن جي معاشي حيثيت ۾ تبديلي نه اچڻي آ، ۽ نه ايندي.” عام رواجي طور اهو سمجهيو وڃي ٿو ته عورتن جو پورهيو يا ان جي نوعيت مردن جي پورهئي ۽ ڪم جي نوعيت کان بنهه مختلف آهي. جيئن ته سندن پورهيو، زبردستي ، رضاڪارانه يا اجرت بنا آهي ۽ ان کي ڳڻي يا ڪاٿو نه ٿو ڪري سگهجي. جهڙوڪه گهريلو پورهيو ۽ پيداواري پورهيو اڻ ڳڻيو آهي. ان جو ڪاٿو به مشڪل آهي. سڄي دنيا جي شماريات ٻڌائي ٿي ته گهريلو ڪم ۽ بنا اجرت جي ٻارن ٻچن جي سنڀال وارو پورهيو، عورتون مردن جي مقابلي ۾ اڍائي دفعا گهڻو پورهيو ڪن ٿيون. آفريڪا ۾ 16 ملين ڪلاڪ عورتون گهر جو ڪم، ٻني ٻاري ۽ پاڻي ڀرڻ تي پورهيو ڪن ٿيون. جنهن ۾ 71 سيڪڙو پورهيو نياڻيون ڪن ٿيون. سويڊن، يورپ ۽ ٻين ملڪن ۾ اندازاً 134 ملين ڪلاڪن جو ساليانو گهرو پورهيو ڪيو وڃي ٿو. جڏهن ته سڄي دنيا ۾ صنعتي پورهئي جو ڪاٿو 180 ملين ڪلاڪ ساليانو پورهيو ڪيو وڃي ٿو. عورتون لڳ ڀڳ سڄي دنيا جي صنعتي پورهئي جي برابر ڪم ڪن ٿيون. اها مڃيل حقيقت آهي ته عورتن جي پورهئي جو هفتو تقريبا 99.6 ڪلاڪ آهي، جيڪو تقريباً 12_14 ڪلاڪ روزانه ٿئي ٿو. مٿيان انگ اکر ثابت ڪن ٿا ته عورتن جي پورهئي جو نه صرف استحصال ٿي رهيو آهي پر سندن اجرتن ۾، سماجي ۽ معاشي طرح استحصال به ٿي رهيو آهي. اهڙي استحصال کي ڪنهن به ريت تسليم نه ٿو ڪري سگهجي. ان ڪري عورتن جي برابري تيستائين ممڪن نه آهي، جيستائين سندس پورهئي کي پيداوار عمل مان خارج سمجهي، کين گهرن تائين محدود ڪري، گهريلو عورت بڻائي رکجي ۽ جديد سماج سندن پورهئي جي استحصال تي قائم هجي. سوال هي آهي ته عورتن جي پورهئي کي معاشي ۽ سماجي طور ڪيئن ڳڻپ ۽ ڪاٿي لائق تسليم ڪرائجي؟ جو سندن پورهئي کي مڃتا ملي. هاڻوڪن سماجي ڍانچن ۾ وسيع صنعتي حڪمرانيءَ ۽ ادارن ۽ سماجن جي نوعيت ۽ شڪل اوائلي سماجن جي پيداواري عمل جي نوعيت ۽ ماهيت کان مختلف آهي. پراڻن سماجن ۾ پيداوار ننڍن يونٽن ۾ هئي ۽ پيداواري عمل ۾ به يڪسانيت هئي ۽ پورهئي جو ڪاٿو ۽ ڳڻپ به آسان هئي. ان زماني ۾ پيداواري عمل به گهريلو، قبائلي، علائقائي ۽ پنهنجي مقصديت ۾ سائنسي، مذهبي، روايتي، تعليمي ۽ صنفي ۽ گهٽ گهرجن جي پورائيءَ سان گڏ معاشي پيداواري عمل هئا. گهڻي ڀاڱي شخصي مهارت ۽ ان  دؤر جي سماجي گهرجن سان مطابقت رکندڙ پورهيا هئا. پيداوار جڏهن اضافي ٿي، مٽاسٽا، منڊي ۽ بازارون وجود ۾ آيون ته نتيجي طور وڏي پيماني تي صنعتي دور ۾ سرمائيدارڻي پيداوار ۾ تبديلي آئي ته ان  عورتن جي پيداواري پورهئي کي بازار جو رستو ڏيکاريو. صنعتي ترقي پنهنجي جوهر ۾ بي پناهه انساني ترقي ڪئي، پر ساڳئي وقت انسان جو استحصال ۽ پوري انسان ذات ۽ فطرت جو بي پناهه نقصان به ڪيو. عورتن ۽ مردن کي وڏن ڪارخانن ۽ ملن جو اجرتي  مزدور ڪري ڇڏيو. عورتن ۽ مردن جو صنعتي پورهيو جيڪڏهن سماج جي گڏيل مفاد ۽ ڀلائي لاءِ ڪتب اچي ها ته ڀلو هو، پر جيڪڏهن پورهيو منافعو گڏ ڪرڻ لاءِ ڪيو وڃي ته اهو اڻبرابري ۽ تفريق پيدا ڪري ٿو. انساني عظمت جي نفي ڪري ٿو. ان مان نجات تيستائين ممڪن نه آهي جيستائين ان مان عورتن جي پورهئي جي استحصال مان جان ڇڏائجي. منافعي ۽ بنا اجرت جي نظام مان جان ڇڏائجي ۽ پيداوار ۽ پورهئي کي سماجي ڪنٽرول ۾ ڏيئي، عورتن جي پورهئي جو صحيح ڪاٿو لڳائي سندن لاءِ گهرو ڪم، کاڌ خوراڪ، تفريح ۽ ٻارن ۽ خاندان جي سنڀال کي آسان بڻائي سگهجي. اهڙي قسم جو نظام بنيادي طرح خاندان جي نفسياتي ۽ معاشرتي ضرورتن جو پورائتو ڪري، نه ڪي پورهيو منافعي لاءِ هجي. عورتن جي ٻئي درجي واري حيثيت جون پاڙون سماج ۾ ڪافي گهريون آهن ۽ ان کي ختم  ڪرڻ محنت طلب ڪم آهي. زرعي ۽ صنعتي سماج، روايتن مذهبن ۽ سماجي دليلن هيٺ عورتن جي پورهئي جي نفي ڪن ٿا. عورتن جي گهرو، پورهيي، نجي ۽ گهريلو، بنا اجر کي پيداور مان جان ڇڏڻ، کين ٻين  جي برابر ڪري، تعليم، صحت ۾ برابر جي اجرت ڏجي ته سندن پيداواري صلاحيت ۾ اضافو ٿيندو. ان جا گهربل نتيجا پورهئي جي برابري ۽ گهرو پورهئي جو قدر جي شڪل ۾ نمودار ٿيندا. ان ڪري عورتن جي پورهئي کي عوامي پورهيو سمجهي ڪاٿو ڪجي. عورتن کي گهرن ۾ قيد ڪرڻ سان استحصالي طبقن کي فائدو پهچي ٿو. زرعي سماج ۾ بنا اجرت جي خانداني ۽  عورتن جي پورهيي جو سڌي ۽ اڻ سڌي طرح انهن طبقن تي ٿئي ٿو جيڪي پيداواري وسيلن، جهڙوڪ زمين، فارم ۽ چوپائي مال جا مالڪ آهن. عورتن کي برابر جي اجرت ڏيڻ سان آمدني جي وسيع فرق کي آسانيءَ سان گهٽ ڪري سگهجي ٿو. ٻي ڳالھه ته عورتن جي پيداواري صلاحيت کي آسانيءَ سان معيشت، زراعت ۽ صنعت جو حصو بڻائي سگهجي ٿو. عورتن لاءِ جيتري اظهار جي آزادي ضروري آهي اوتري ئي ان جي سماجي برابري، پورهئي جي برابريءَ آهي جنهن جو مقصد عورتن جي اڻبرابريءَ جي مطالبي تان هٿ کڻڻ نه پر عورتن جي موجوده اڻ برابريءَ واري مادي حالتن کي بدلائڻ آهي. جيڪي سندن پورهئي جو استحصال ڪن ٿيون. عورتن کي گهرن تائين محدود ڪري، سندن پورهئي جو استحصال ڪن ٿيون. عورتن جي پورهئي جو استحصال جيڪو  هجي اهو جي سماج قائم آهي ته پورهئي جي استحصال خلاف  آواز بلند ڪرڻو پوندو ۽ سياسي تحريڪون هلائڻيون پونديون. اهڙي قسم جي تحريڪن جي ٿي سگهي ٿو ته سخت مخالفت ٿئي ته مذهبي ۽ سماجي طرز خاندان، ۽ فيملي جي جوڙجڪ متاثر ٿيندي، روايتون  پراڻا قدر، ڏند ڪٿائون ۽ تعصب ۽ مذهب آڏو ايندا، ان جي هوندي به سماج جي غلاماڻا ۽ استحصالي شڪل کي تبديل ڪرڻ ضروري آهي، اهڙي قسم جي تبديليءَ لاءِ انقلابي تبديليون اڻٽر ٿي وڃن ٿيون، اهڙو ڪوبه معاشرو قبول نه ڪرڻ گهرجي، جيڪو عورتن جي پورهئي جو استحصال ڪري، کين غلام بڻائي يا جبر تي قائم هجي.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

عورتن جي آزادي