سنڌي سماج ۽ عورتن جي حيثيت

گڏيل هندوستان ۾ سماجي رشتن جي نوعيت ڪهڙي قسم جي هئي؟ حقيقت ۾، سماجي رشتا ئي پيداواري رشتن جو تعين ڪن ٿا. سماج ۾ تبديليون ئي، سماجي رشتن ۾ تبديليون ٿين ٿيون. جنهن مان ئي ڪشمڪش، جنگيون ۽ انقلاب جنم وٺن ٿا. انگريزن کان اڳ هندوستان جو سماج ، صدين کان هڪ سماجي ۽ معاشي جمود جو شڪار هو. مظلوم ۽ محڪوم طبقا نهايت ئي ڪمزور هئا. صدين جي جامد، فرسوده، پوئتي پيل غلام سماج جا ڍانچا، اوترا ئي ڪمزور هئا، جو هر ڀيري غير ملڪي مداخلتون اڻٽر بڻجي وڃن ٿيون. پوئتي پيل معاشرا، اهڙا ئي هجن ٿا. جيڪي بيڪار، مدي خارج پاڻ کي جديد حالتن يا نواڻ کي جذب نه ڪري سگهن. اهڙا ئي سماج اندران ئي اندران ڏاڪي به ڏاڪي، سُسي ڪمزور ٿي پوءِ ڀُرڻ شروع ڪندا آهن. انگريزن جي پير ڄمائڻ، ٽالپرن جي شڪست 1857ع جي جنگ، مزاحمتون ان نئين سماج اڏڻ جو اظهار هنيون. هندستان ۾ ڪيتريون ئي هٿياربند مزاحمتون، محڪوم طبقن انگريز ۽ ان جي جوڙيوال مقامي جاگيردارن خلاف جدوجهد ڪئي. هندستان ۽ سنڌ ۾ انگريزن کان اڳ رشتا ڳوٺاڻي سطح تي (جاتي/ورانا (ذات پات واري سرشتي ۾) پيداوري يا اڻ برابري وارا هئا. ڳوٺاڻو سماجي تعلق هو، ڳوٺ خوراڪ ۾ خودڪفيل هئا، توڻي جو اوچ نيچ جو نظام به هو. انگريز حڪمرانن طبقن سان ساز باز ڪري هندستان جي ڇڙوڇڙ رياستن کي گڏي، زمين جي ذات ملڪيت ۽ جاگيرون ٺاهي. سرمائيدارن سان ٻٽ ٿي، پراڻي نظام جي جاءِ تي هڪ ان وقت جي ترقي يافته رياست جو بنياد وڌو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ۽ اڳ، سماجي رشتن ۾ حڪمراني، رياست، فوج، جاگيردار ۽ انگريزن، جي تربيت يافته بيوروڪريسيءَ جي، حوالي ٿي وئي ۽ غالب حاڪم طبقا ملڪ جا وارث ٿي ويا. هينئر صورتحال هي آهي ته سنڌ ۽ پاڪستان ۾ عورتون چؤڻي (مرداڻي، طبقاتي، قومي ۽ جنسي) غلاميءَ جو شڪار آهي. هينئر به معاشي ۽ سماجي رشتن جي نوعيت ڪهڙي آهي؟ سندن معاشي ۽ سماجي ڪردار ڪهڙو آهي؟ اهو سوال انتهائي اهم آهي. حڪمران غالب طبقا عوام جي مظلوميت ۽ خاص ڪري عورتن جي غلاميءَ کي گهٽائڻ بدران وڌايو آهي ۽ آخر هن طرز حڪمرانيءَ مان مستقبل ۾ ڪا چڱائيءَ جي اميد به نه آهي. سنڌ جو تاريخي سماجي ڍانچو مٿين بيان ڪيل تهذيبن جي اوسر، گهڻ رياستي، فيملي، ڪٽنب، رياست، جاگيرداري، قبائلي، سرداري، پدراڻو، غلاميءَ وارو نظام آهي. جنهن ۾ عورت موهن جي دڙي کان وٺي، اڄ تائين پنج هزار سالن جي تاريخي طرح غلام آهي. عورت کي جديد زراعت جي ترقي سان گڏ گهرن ۾ محدود ڪري، ريتن رسمن، ثقافتن، غيرتن جي ڀت تي چاڙهيل هجن ائين ئي کين غلام بڻايو ويو آهي. سنڌي سماج صدين جي جمود جي ڪري کوکلو، اندران کاڄي ويل، ڀرندڙ، پوئتي پيل مرداڻو ۽ طبقاتي ناهمواريءَ جو شڪار آهي. جنهن ۾ عورت جي زندگي جانورن جي زندگين جهڙي يا لڳ ڀڳ ان جي ئي برابر آهي. سنڌ ۽ دنيا جي مظلوم عورتن کي سمجهڻو پوندو، ته عورتن جي غلامي ،ٻه اکيائي، غير انساني سلوڪ، هڪ بين الاقوامي مسئلو آهي. جنهن جون پاڙون سماجي نظامن/پدر شاهي خاندان ۽ رياست ۾ کتل آهن. سنڌ ۾ غلاميءَ جي خطرناڪ شڪل هڪدم اهڙي آهي. جو عورتن سان گڏ ٻار ۽ مردن جون زندگيون به عذاب بڻيل آهن. بلڪ اهي ڪافي حد تائين ڏکوئيندڙ ۽ ڀيانڪ صورتحال ۾ آهن. سنڌ ۾ عورتن لاءِ جهڙي هڪ صنفي ڪربلا هجي. کين ڪا نالي ماتر آزادي به ناهي ۽ نه ڪو معاشي ڪردار آهي، نه صحت آهي، نه تعليم آهي، نه ئي ڪو باقي بچيل عزت ۽ نفس آهي. ڪاروڪاري، بدلي جون شاديون، سڱ چٽي، جهڙوڪ عورت بازار جو وکر هجي، ڪڏهن غيرت جي نالي پيون ڪسبيون، ته ڪڏهن گهر ۾ ماني دير بچائڻ يا لوڻ مرچ گهٽ وجهڻ سان مرد جي ڪاوڙ ۽ غيرت جو نشانو بڻبيون۽ قتل به ٿي پونديون . سنڌ جي عورتن، مردن جي ڪوڙي غيرت جي وڏي قيمت ادا ڪئي آهي. تشدد ماراماري، مارڪٽ، ڄڻ ته هڪ وقت جو سڪو هجي. جنهن جو استعمال ڪنهن به وقت بنا ڪنهن خوف جي ڪري سگهجي ٿو. سنڌ ۾ مرد پنهنجي ڪاوڙ کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ زالن کي سَنهي بُهه مان ڪڍندا آهن. سنڌ ۾ مرد پنهنجي وڃايل سياسي ۽ اخلاقي ۽ مردانگيءَ جي ڪمزوري وڃائڻ جو بدلو ۽ اظهار زالن کي مار ڏيئي ڪڍندا آهن ڄڻ ان کان ڪوئي ٻيو رستو ئي نه هجي. اهڙي سماج ماحول ۾ عورتن جي بچاءَ جا باقي ڪهڙا رستا بچيا آهن؟ سندس غلاميءَ مان نجات ڪيئن ممڪن آهي؟ کيس نه صحت آ، نه تعليم آ، نه کيس ڪو سياسي آواز. سندن ٻي درجي واري غير انساني حيثيت کي ڪيئن ختم ڪري سگهجي ٿو؟ سندس شادي ۽ خاندان به، زرعي، وڏيرڪي ۽ دقيانوسي جاگيرداري ماحول ۾، نجي ملڪيت جي بچي ويل شڪل آهي. مدي خارج سماجن مان اڃان غلاميءَ مان جان نه چٽي اٿس، ته قومي رياستن ۽ سرمائيداريءَ نظامن ۾ کيس شهريت، مارڪيٽ جو وکر، سندس پورهئي جو استحصال ۽ اين.جي.اوز جي پروجيڪٽن ۽ سرڪاري رعايت بينظير ڪارڊن جي حوالي ڪري. سندس زندگين کي هڪ وڏي سماجي جيل جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي. جتي سندس عظمت ۽ عزت انساني درجي کان ڪريل اٿس. سنڌ جي عورت پنج هزار سالن جي غلاميءَ کي ڀوڳيو آهي. مختلف دؤر جي سماجن ۾ حمله آورن، سامراجين، آمريتن، بيٺڪي نظامن سان مهاڏو اٽڪايو آهي. زرعي ۽ جاگيرداري سماجي ڍانچن کي للڪاريو ۽ بهتر طبقاتي سماج کان پاڪ معاشرن اڏڻ جي جدوجهد به ڪئي آهي. سنڌ جي عورتن جا جسم ۽ روح، زرعي، وڏيرڪي ظالم سماج، پدرشاهي ۽ طبقي جي غلاميءَ ۽ ظلم کان واقف آهن. کين چڱيءَ ريت خبر آهي ته غلاميءَ جي نوعيت ڪهڙي آهي. آمريتن خلاف تحريڪون، سنڌ جا روڊ ۽ رستا، سندن پٿون ٿيل پير، لانگ مارچن جا عادي آهن. سندن تحريڪون تاريخ ۾ سنڌ جي عورتن جي عظمت جا گيت ڳائن ٿيون. سنڌ جون عورتون پنهنجي غلاميءَ مان نجات جي سوال تي باشعور ۽ متفق آهن. سنڌ جي بدبودار جاگيردار ،مرداڻي طبقاتي سماج ۽ ان جي سمورين غلامين جي شڪلين خلاف مزاحمت ڪري ٿي. سياسي تنظيمن اندر ۽ ٻاهر هر شعبي ۾ سندن تحريڪ ۽ هلچل نمايان آهي. پر کين فولاد وانگر مضبوط ٿيڻو پوندو. تنظيم سازي ڪرڻي پوندي. اڳواڻيءَ جون صلاحيتون حاصل ڪرڻيون پونديون. عورتن جي تحريڪ رڳو پنهنجي نجات لاءِ نه پر سموري سماج مان غلاميءَ مان ڇوٽڪاري لاءِ جدوجهد ڪرڻي پوندي. عورتن کي اڳتي وڌڻو پوندو. کين دنيا جي ڪائي طاقت کين مستقل غلام بڻائي نٿي سگهي.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

عورتن جي آزادي