قسط 11
بنارسي داس ڪٽهڙي ۾ وڃي بيٺو، مئجسٽريٽ هڪ پل لاءِ هن ڏانهن به نهاري سندس جائزو ورتو، پوءِ چيو: ”تون اڄ ئي نڪتو آهين؟“ مئجسٽريٽ کاٻي پاسي واري دروازي ڏانهن معنا خيز اشارو ڪيو، جنهن کي ان وقت لالي نه سمجهي سگهيو، پر هن جون نظرون کاٻي پاسي واري دروازي تي لڳل لوهي ڪڙي تي ڄمي ويون.
بنارسي داس هاڪاري انداز ۾ چوڻ لڳو: ”هي حضور… اڄ ئي.“
”ڪيترا ڏينهن اتي رهين؟“ مئجسٽريٽ وري به کاٻي پاسي واري دروازي ڏانهن اشارو ڪندي پڇيس.
”ڏه سال…“
مئجسٽريٽ پهرين سپاهيءَ جي طرف نهاري چيو: ”تون هن سان گڏ هيٺ ويو هئين؟“
”جي حضور…“
مئجسٽريٽ قلم مس ۾ ٻوڙيو ۽ چيو: ”بنارسي داس، ڏه سال نرڳ جي باه ۾ سڙي تو پنهنجي آتما کي پاڪ صاف هئڻ جو ثبوت ڏيندي وري ڌرتيءَ تي اماڻيو ويو هئين، هڪ ڏينهن لاءِ…. ته اهو ته ٻڌاءِ اتي وڃي تو نيڪيءَ جو ڪهڙو ڪم ڪيو؟“
بنارسي داس چوڻ لڳو: ”حضور جڏهن مان پنهنجي ڳوٺ پهتس، ۽ پنهنجي گهر جي دريءَ مان اندر ليئو پاتم ته ڏٺم ته منهنجا يتيم ٻار هيٺ پٽ تي ستل آهن، ان وڳڙي مينهن به پيو پوي ۽ ڇت به پئي ٽمي، ان ڪري خاموشيءَ سان ڇت تي چڙهي ويس ۽ پنهنجي گهر جي ڇت ٺيڪ ڪيم ته جيئن منهنجا ٻار مينهن ۾ ڀڄي بيمار نه ٿي پون، ۽ آرام سان سمهيا پيا هجن.“
مئجسٽريٽ پهرين سپاهيءَ ڏانهن نهاريندي پڇيو: ”هي درست ٿو چوي؟“
”جي ها حضور.“ پهرين سپاهيءَ هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو.
مئجسٽريٽ جي چهري تي نوراني خوشيءَ جا اولڙا پوڻ لڳي، چوڻ لڳو: ”بنارسي داس تو واقعي نيڪ ڪم ڪيو آهي، ۽ جيڪو ڪم تو ڪيو آهي، اهو ڪم ٻارن جي ڪتابن ۾ سونهري اکرن سان لکيو ويندو،“ پوءِ ساڄي پاسي واري دروازي ڏانهن اشارو ڪندي چوڻ لڳو“ ”وڃ! تون هاڻي هيڏانهن وڃي سگهين ٿو… ابدي بهارون تنهنجو انتظار ڪري رهيون آهن.“
بنارسي داس جهڪي سلام ڪيو، ڪٽهڙي کان ٻاهر نڪتو ته پهرين سپاهيءَ هن کي جهڪي سلام ڪيو، پوءِ هو بنارسي داس کي نهايت ادب ۽ احترام سان ساٻي پاسي واري دروازي ڏانهن وٺي ويا.
مئجسٽريٽ لاليءَ کي مخاطب ڪندي چيو: ”ٻڌي ورتو نه تو؟“
”هائو ٻڌي ورتو.“
”جڏهن ماڻهو پهريون ڀيرو سامهون پيش ٿيندو آهي ته تو وانگر ضدي ۽ مغرور هوندو آهي، پر هاڻي هو ان باه ۾ تپي، ٻري ڪندن ٿي ويو آهي، هن هاڻي تمام سٺو ڪم ڪيو آهي.“
”ڇا ڪيو آ هن؟“ لاليءَ تيز طبيعت جو مظاهرو ڪندي چيو، ”ڪهڙو اهڙو تير هنيو اٿس، ڇت ٺاهڻ وارو اهو ڪم هرڪو ڪري سگهي ٿو، جناب ان کان وڌيڪ مشڪل ڪم آهن، ڪارنيوال ۾ ماڻهن کي گڏ ڪرڻ، ٽڪيٽون وڪڻڻ …“
مئجسٽريٽ ٿورو تحمل کان ڪم وٺندي لاليءَ ڏانهن نهاريو، پوءِ ٻه ٽي ڀيرا پنهنجي اڇي ڏاڙهيءَ جي وارن تي هٿ ڦيريو، پوءِ ڪڙڪي سان چوڻ لڳو: ”لالي، اسان توکي ٻارهن سالن جي باه ۾ ساڙيندڙ جهنم جي سزا ٿا ڏيون، ان وقت تائين، اسان اميد ٿا ڪريون ته تنهنجو اهو حد کان وڌيل غرور جو پارو ۽ اجايو ضد، جهنم جي باه ۾ سڙي رک ٿي ويندو، ان وقت تائين تنهنجي ڌيءَ به ٻارهن سالن جي ٿي ويندي.“
”منهنجي ڌيءَ؟“ لالي ڇرڪ ڀريو، ”ته ڇا مون کي ڌيءَ ڄمندي؟“
”۽ جڏهن تنهنجي ڌيءَ ٻارهن سالن جي عمر کي رسندي،“ مئجسٽريٽ سندس سوال اڻ ٻڌو ڪندي پنهنجو فيصلو ٻڌائڻ ۾ محو هو. لاليءَ هڪ لمحي لاءِ پنهنجي چهري تي هٿ رکي ڇڏيو، مئجسٽريٽ چوڻ لڳو، ” ”۽ جڏهن تنهنجي ڌيءَ ٻارهن سالن جي عمر کي رسندي ته توکي هڪ ڏينهن لاءِ زمين تي موڪليو ويندو.“
”مون کي!“
”ها توکي، تو پراڻن قصن ڪهاڻين ۾ پڙهيو هوندو ته مرده ڪيئن زنده ٿي زمين تي ايندا آهن.“
”مان انهن تي ڪڏهن يقين نه ڪندو هوس.“
”اهو سڀ سچ آهي، “ مئجسٽريٽ چويڻ لڳو، ”تون هڪ ڏينهن لاءِ واپس ڌرتيءَ تي ويندين ۽ اهو ثابت ڪندين ته تنهنجو روح پاڪ پوتر ٿي ويو آهي.“
لاليءَ پڇيو: ”گويا مون کي وري ٻڌائڻو پوندو ته مان ڇا ڪري سگهان ٿو، جيئن…. جيئن موٽر ڊرائيور کي ڪم ملڻ کان اڳ ۾ موٽر هلائي ڏيکاربي آ…“
”ها…“ مئجسٽريٽ چيو، ”اهڙيءَ ريت تنهنجو به امتحان ورتو ويندو.“
”ته مون کي ٻڌايو ويندو ته، مون کي اتي ڇا ڪرڻو آ؟“
”نه…“
”ته پوءِ مون کي ڪيئن خبر پوندي ته …“ لالي خاموش ٿي ويو، پر هن جون نظرن ۾ هڪ سوال اٽڪيل هو.
مئجسٽريٽ چوڻ لڳو: ”اهو تون پاڻ فيصلو ڪندين، ٻارهن سال نرڳ جي باه ۾ سڙندي… اهو فيصلو تون پاڻ ڪندين! ۽ جيڪڏهن ان هڪ ڏينهن ۾ تو پنهنجي اولاد لاءِ ڪو عمدو شاندار يا يادگار ڪم ڪيو ته …“ مئجسٽريٽ چپ ڪئي.
”ته“ لالي پڇيس.
”اوچتو مئجسٽريٽ اٿي بيٺو ته سڀئي احترام سبب اٿي ڪنڌ جهڪائي بيهي رهيا.
لاليءَ پنهنجو سوال ورجائيندي هوريان چيو: ”ته… حضور والا…“
مئجسٽريٽ چيو: ”مان هاڻ هلان ٿو لالي، ٻارهن سال ۽ هڪ ڏينهن کانپوءِ توکي منهنجي سامهون پيش ڪيو ويندو ۽ جڏهن تون زمين تان ٿي موٽي ايندين ته پوءِ مان توکان اهي ئي سوال پڇندس، ان ڪري غور ڪر…. سوچ، تون پنهنجي ٻارڙيءَ لاءِ ڪهڙو نيڪ ڪم ڪري سگهين ٿو، تنهنجي ان فيصلي تي ئي باقي معاملن جو دارومدار آهي ته تنهنجي لاءِ ٻارهن سال ۽ هڪ ڏينهن کانپوءِ ڪهڙي پاسي وارو دروازو کوليو وڃي، هاڻي وڃ لالي.“ مئجسٽريٽ عدالت جي چبوتري تان لهي پويان وچين دروازي ۾ اندر هليو ويو، جنهن تي گهنٽي لڳل هئي.
سپاهيءَ لاليءَ کي چيو: ”آءُ منهنجا ٻچا، هل…“ سپاهيءَ لاليءَ کي کاڄي پاسي واري دروازي ڏانهن وٺي وڃڻ لڳو، پيشڪار لاليءَ جي اڳيان گذري اڳتي هليو ويو، هو ساڄي پاسي واري دروازي ڏانهن وڃي رهيو هو، ته ايتري ۾ لاليءَ کيس روڪيو: ”ٻڌجانءِ ته ڀاءُ…“
پيشڪار ساڄي پاسي ويندي ويندي ترسيو: ”ڇاهي؟“ پيشڪار پڇيس.“
”تو وٽ هڪڙو سگريٽ هوندو؟“ لاليءَ پڇيس.
پيشڪار کيس گهوري ڏٺو، پوءِ مڙي لاليءَ وٽ آيو، کيسي ۾ هٿ وجهي هن هڪڙو سگريٽ ڪڍي لاليءَ کي ڏنو ۽ پوءِ پنهنجو رستو وٺي هليو ويو.
لالي هاڻي سپاهيءَ سان گڏجي کاٻي پاسي واري دروازي جي ويجهو پهچي چڪو هو، سپاهيءَ هن کي ترسڻ جو اشارو ڪيو ۽ پاڻ هڪدم اڳتي وڌي کاٻي پاسي واري دروازي جو لوهي ڪڙو کوليو، دروازو کلندي ئي هڪ اهڙي تيز ڳاڙهي روشنيءَ جو شعلو لاليءَ جي مٿان پيو جو هن جون اکيون ٻوٽجي ويون، ڊگهن ڊگهن الن ۽ شعلن جا جهپ هڻندڙ شعاع دروازي کان ٻاهر اچڻ لڳا. لالي گهٻرائجي هڪ قدم پوئتي هٽيو،
پوءِ هن جو ڪنڌ جهڪي ويو.
۽ پوءِ اکين تي هٿ رکي هو باه جي انهن ڀڙڪندڙ الن ۾ گهڙي ويو.
(10)
شوڀا بوري دلي اسٽيشن جي ڀر ۾ گلن واري جي دڪان تان هڪ هار خريد ڪيو، اڄ هن جي مڙس کي مئي ٻارهن سال گذري ويا هئا. هونئن ته هوءَ پنهنجي گهر ۾، ڪمري جي اندر ئي لڳل هن جي تصوير تي گلن جو هار وجهندي هئي، پر سال ۾ هڪڙو ڀيرو ته هڪ نئون هار ضرور خريد ڪري ايندي هئي ۽ تصوير تي چاڙهيندي هئي.
اڄ لاليءَ کي مئي ٻارهون سال ٿيو هو، اڄ هن جي ڌيءَ رتنا به ٻارهن سالن جي اچي ٿي هئي. رتنا پنهنجي پيءُ کي ڪونه ڏٺو هو، پر هوءَ پنهنجي پيءُ کي ڏاڍو ياد ڪندي هئي، ۽ رتنا جي دل ۾ اها ئي تصوير آهي، اها ئي شخصيت آهي، جيڪا شوڀا سندس ننڍپڻ کان هن جي دل ۽ دماغ ۾ ويهاري آهي. شوڀا هار واري دڪان تان هار وٺي، ان کي ڪيلي جي پن ۾ ويڙهي، اڳتي وڌي اچي انبن واري ريڙهي تان ٻه انب خريد ڪيا، شوڀا کي انب ڏاڍا وڻندا آهن. انب سائي رنگ جي پلاسٽڪ جي ننڍڙي ٿيليءَ ۾ وجهي، شوڀا گهر جي پاسي وڃڻ لڳي.
اسٽيشن اٽڪل هڪ ميل جي مفاصلي تي بوري والا مقام ۾ آهي، حالانڪ بوري دليءَ جو علائقو خود بمبئيءَ جي مقام ۾ شامل آهي، پر اها ٿوري جاءِ وليم ڪيبرال، شوڀا کي خريد ڪري ڏني هئي، ۽ اتي ئي شوڀا پنهنجو ڇپر جهڙو گهر ٺاهيو هو، گهر ته ائين ئي هو، جيئن گهڻو ڪري سوڙهين گهٽين ۾ ٺاهبو اهي، پر هي ڇپر جهڙو گهر وڌيڪ ويڪرو ۽ وڏ هو، گهر جي اڳيان دالو هو، ۽ دالي جي اڳيان کليل اڱڻ، جنهنجي چئني پاسن کان شوڀا ڪاٺيءَ جو جهنگلو لڳائي ڇڏيو هو ۽ ان جهنگلي جي وچ ۾ هڪ پراڻو دروازو هو، جيئن اڪثر ٻني ٻارن جي وچ ۾ هوندو آهي، ۽ اهو دروازو به سدائين کليل رهندو هو ۽ اندران هڪ لوهي ڪڙي سان بند ٿيندو هو.
ڇپر جي اڳيان جيڪا ٿوري زمين هئي، ان تي ڪٿي ڪٿي گلن جون ڪونڊيون به رکيل هيون، ڇپر کي ڏسندي ائين ئي لڳندو هو جئين ڪنهن ٻئي غريب جو هوندو آهي، پر غريبيءَ جي باوجود صاف سٿرو رکڻ جي ڪوشش ڪيل هجي.
شوڀا جڏهن گهر جي ٻاهران پهتي ته ان وقت رتنا گهر ۾ اندر ڪٿي، موجود هئي، جهنگلي جي اندر دروازي جي ويجهو کاٻي پاسي هڪ وڏو پٿر رکيل هو، ائين ٿي لڳو ته شايد زمين هموار ڪرڻ وقت ڪنهن ويجهي دڙي مان نڪتو هجي، پر ڳورو ۽ وڏو سمجهي اتي ئي ڇڏي ڏنو ويو آهي ۽ ان کي پنهنجي جاءِ تان لوڏڻ جي ڪوشش به نه ڪئي وئي آهي، ان پٿر کان ڪجهه فاصلي تي ٻه وڏا وڏا ڪاٺيءَ جا اسٽول رکيل آهن، هڪ پاسي هڪ پراڻي ميز، جنهن پاوا به لڏيا ٿي… ان ميز جي ويجهو پراڻين اڏوهيءَ کاڌل ڪرسين تي وليم ۽ رسنا، نهايت وڻندڙ ڪپڙن ۾ ڪجهه ڪجهه خفي ويٺل هئا ڇاڪاڻ ته اهي گهڻي دير کان شوڀا جو انتظار ڪري رهيا هئا.
شوڀا ڪاٺيءَ جي اسٽولن جي سامهون رکيل پيرن سان هلندڙ سبڻ وارين مشينن ڏانهن نهاريو، ٻنهي مشينن تي ڊگهي گلن واريون چادرون پيل هيون جيڪي زمين تائين ڊگهي تڏي تائين لڙڪي رهيون هيون، انهن جي ڊگهائي مان شوڀا اندازو لڳايو ته سندس وڃڻ کانپوءِ رتنا انهن پردن کي سبيو نه آهي، ۽ شايد هن جي بازار وڃڻ کان جلد ئي پوءِ رسنا وارا آيا هجن. رسنا جو وڻندڙ لباس ڏسي شوڀا کي ياد آيو ته ٻارهن سال پهرين رسنا جو لباس ۽ رنگ ڍنگ ڪنهن ٻئي طريقي جو هوندو هو، ’رسنا ان عرصي ۾ ڪيتري نه مهذب ٿي وئي آهي ۽ سندس مڙس به ڪيترو نه ٿلهو ٿي ويو آهي، چهرن تي ڪيڏي نه تازگي ۽ واندڪائي ٿي بکين.‘
ايتري ۾ رتنا ٻنهي هٿن ۾ ٻن ننڍين رڪيبين ۾ ڪجهه کائڻ لاءِ سامان کڻي ٻاهر آئي، ماءُ کي ڏسي، خوشيءَ مان مرڪڻ لڳي، ورانڊي کان ٻاهر ايندي، کيس ڏسي شوڀا سوچيو، ’اڄ منهنجي رتنا… ٻارهن سال جي ٿي وئي آ…‘ رتنا کي صاف سٿرو فراڪ پهريل هو.
’پر اها ڳالهه ڪٿي جا رسنا جي ٻارن کي نصيب آهي، اگر لالي جيئرو هجي ها ته … پر،‘
شوڀا ڪاٺيءَ واري جهنگلي جو دروازو کوليو،
’ياد ڪرڻ مان ڪهڙو فائدو،‘
شوڀا کي ڏسي وليم ۽ رسنا پنهنجي جاءِ تان اٿيا، رتان ٻئي رڪيبيون، پٽاٽن مان ڪٽي تريل ٿورن وڏڙن ڳترن ۽ دال موٺ سان ڀريل هيون، وليم ۽ رسنا جي سامهون رکيون ۽ شوڀا کي چوڻ لڳي:
”امان، انڪل ۽ آنٽي جن واپس پئي ويا، مون وڏي مشڪل سان کين روڪيو آهي.“
رسنا پٽاٽن جا تريل ٿورا وڏڙا ڳترا ڏٺا ته دل ۾ انهن جي سٺي نه هجڻ جو خيال اڀري آيس، پر ظاهري طور ڪجهه به نه چيائين، بس رڳو مٿو ڌوڻي کائڻ کان انڪار ڪيائين، پر ٿورو مرڪندي چوڻ لڳي: نه رتنا، هن وقت اسان ڪجهه نه کائينداسي، ناشتو ڪري نڪتا هياسي، بلڪل جاءِ ناهي.“
پوءِ رسنا شوڀا سان ڀاڪر پائي ملي، ۽ چوڻ لڳي:
”تون اچي وئينءَ مائي ڊيئر، بس توکي ئي ڏسڻ لاءِ اسان ترسياسي.“
”هاڻي ماني کائي وڃجانءِ.“
رسنا پنهنجي ٻانهن ۾ ٻڌل گهڙيءَ ڏانهن نهاريندي چوڻ لڳي: ”ڏاڍي دير ٿي وئي آ..مائي ڊيئر… وليم باندري ۾ هڪ نئون ريسٽوران کوليو آ، ”آرام ڪافي هائوس“… هن وقت اسان کي اوڏانهن وڃڻو آ..“
”وڃڻو آ، پر سڄي ڏاينهن لاءِ ته نه وڃڻو آ؟“
”نه ڪافي دير هتي تنهنجو انتظار ڪيوسي، هاڻي نه روڪ، وري ڪڏهن اينداسي، هاڻي اسان کي وڃڻ ڏي،“ پوءِ وليم ڏانهن اشارو ڪري چوڻ لڳي، ”هن کي حساب ڪتاب به ڏسڻو آهي.“
”ته تون وڃين ڇا ڪندينءَ؟“
”رسنا چوڻ لڳي: ”منهنجي قسمت ۾ فرصت ڪاٿي آ ڀيڻ، هي حساب ڪتاب ڏسندو ته مان خزانچيءَ جي ڀرسان ويهي اخبار پڙهندس ۽ ويٽرن تي نظر رکندس… هي وليم جو چوٿون ۽ سڀ کان عمدو ريسٽوران آهي، ان ڪري اتي سڀ کان وڌيڪ وقت ڏيڻو پوندو آهي.“
”۽ ٻار؟“
”اهي R.A ڪالونيءَ جي پاسي گهمڻ ويا آهي، پڪنڪ تي.“
”تون گڏ نه وئين؟“
”اڙي ڀيڻ ٻارن جي سار سنڀال مون کان ڪاٿي ٿي پڄي، وڏو ڇوڪرو سينٽ بليرڊ ۾ پڙهندو آ… ان لاءِ هڪڙو ٽيوٽر رکيو آ…ڇوڪري صوفايا ۾ پڙهندي آ، ان جي سار سنڀال هڪڙي گورنيس لهندي آ.. اهي ئي هنن سان گڏ ويا آهن.“
رتنا رسنا کي ڀاڪر پائي چنبڙي پئي: ”ترسي پهءُ نه آنٽي، اسان سان گڏ ماني به کائو نه؟“
رسنا شفقت سان سندس مٿي تي هٿ ڦيريندي چيو: ”اڄ نه ٿو ٿي سگهي مائي ڊيئر چائيلڊ، وري ڪنهن ٻئي ڏينهن،“ وري مڙس ڏانهن مڙي چوڻ لڳي: ”مائي ڊيئر هاڻي هلڻ گهرجي.“ وليم مرڪندي اٿي بيٺو ۽ شوڀا ۽ رتنا ٻنهي سان هٿ ملائي چوڻ لڳو:
”گڊ بائي.“
”گڊ باءِ….“ رتنا ۽ شوڀا گڏجي چيو. ٻئي ماءُ ڌيئر ساڻن گڏ دروازي تائين آيا، رتنا هنن لاءِ دروازو کوليو، جڏهن وليم ۽ رسنا جهنگلي کان ٻاهر نڪتا ته شوڀا وليم کان پڇيو ته: ”ڪار ڪاٿي بيهاري اٿوَ؟“
ٻاهر سڙڪ تي ناڪي وٽ.“ وليم کيس جواب ۾ چيو، پوءِ ٻئي ڄڻا هڪ ٻئي جو هٿ هٿ ۾ ڏئي وڃڻ لڳا.
شوڀا ۽ رتنا جهنگلي وٽ بيهي ٻنهي لاءِ ان وقت تائين هٿ لوڏيندي رهي، جيستائين هو ٻئي نظر پئي آيا. جڏهن هو نظرن کان غائب ٿي ويا ته رتنا ۽ شوڀا ٻئي جهنگلي کان مڙي، واپس اچڻ لڳيون، موٽندي رتنا چوڻ لڳي:
”آنٽي ۽ آنڪل ڪيترا نه سٺا آهن،“
شوڀا هڪ ٿڌو ساه کڻي چيو: ”ڏاڍا سٺا آهن.“ ٻه وکون خاموشيءَ سان کڻندي هن وري چيو“ ”اهي ٻئي نه هجن ها ته مان ساري عمر دٻا بڻائڻ واري فيڪٽريءَ ۾ ڪم ڪندي رهان ها، هاڻي اسان وٽ سبڻ واريون ٻه مشينون آهن، انهن جي چئني هوٽلن جو ڪم ملي ٿو، سبڻ لاءِ پردا، ميز پوش، چادرون ۽ ٽوال به سبڻ لاءِ ملن ٿا.“
رتنا جهڪيل نگاهن سان سبڻ وارين مشينن ۾ لڳل ڊگهن ڊگهن پردن ڏانهن ڏسندي دالان جي پاسي هلڻ لڳي، شوڀا به ساڻس گڏ هئي، هوءَ چئي رهي هئي، ”پوءِ تنهنجو انڪل ته ٻي جاءِ تان به ڪم وٺي ڏيندو آ، نه ته تنهنجي غريب ۽ بيوه ماءُ جو ڪم ڪيئن هلي ها! ۽ مان توکي اسڪول ۾ ڪٿان پڙهائي سگهان ها!“
شوڀا وري به هڪ ڊگهو ساه کنيو ۽ پنهنجي ڌيءَ کي چوڻ لڳي: ”آءُ ته هاڻي ماني کائون.“ پوءِ ٻئي ماءُ ڌيءَ ڇپر جي اندران ماني ڪڍي آيون ۽ ٻاهر پيل پراڻي ميز جي پاسن کان پيل انهن اڏوهي کاڌل ڪرسين تي، جن تي وليم ۽ رسنا ويٺل هيون، گهلي ميز جي ويجهو ڪري، انهن تي ويهي ماني کائڻ لڳيون. ماني کائڻ وقت رتنا جو چهرو ڪاٺيءَ جي جهنگلي جي سامهون هو ۽ شوڀا جي پٺي جهنگلي جي طرف هئي، ۽ حالانڪ ماني کائڻ وقت رتنا جو چهرو جهنگلي جي پاسي هو پر هوءَ ماني کائڻ ۾ ايترو ته مصروف هئي جو هن، انهن ٻنهي ڪارا چوغا پاتل سپاهين کي ڪونه ڏٺو، جيڪي هن جي سامهون، ڪاٺيءَ جي جهنگلي جي ٻاهران هنن ڏانهن غور سان ڏسندي گذري ويا، ۽ لالي ڪاٺيءَ جي جهنگلي جي ويجهو هلندي اچي جهنگلي جي ننڍي دروازي جو سهارو وٺي بيهي رهيو.
هي اهو لالي هو، پر هن جي چهري تي هلڪي ڇڊي ڏاڙهي اچي وئي هئي، ۽ رنگ به بيحد سانورو ٿي ويو هوس ۽ چهرو به سست، ۽ پيلو…. ڪپڙا به اهي ئي پيل هئس، جيڪي کيس ٻارهن سال اڳ مرڻ وقت پهريل هئا، پر هاڻي انهن ڪپڙن جو رنگ لهي چڪو هو، صفا ميرا گپ هاڻا، پراڻا پئي نظر آيا.
لالي رتنا جي طرف نهاري چيو: “رام رام.“
رتنا چوڻ لڳي: ”رام رام.“شوڀا جنهنجي پٺ لاليءَ جي طرف هئي، بنا نهارڻ جي چوڻ لڳي: ”وري ڪو پينو آيو آهي؟ ڇا ٿو گهري؟“
”ڪجهه به نه.“ لاليءَ چيو.
شوڀا ٿورو پوئتي مڙندي چوڻ لڳي، ته جيئن پينو فقير هن جو آواز چڱيءَ طرح ٻڌي سگهي، ”ڏس ڪاڪا! اسان پيسا نه ٿا ڏئي سگهون، اسان ته پاڻ غريب آهيون،“ پوءِ هوءَ پنهنجي ڌيءَ کي مخاطب ڪندي چوڻ لڳي، ”پر رتنا تون هڪڙي روٽي هن کي ڏئي ڇڏ، ۽ مٿان ٿوري ڀاڄي به رکي ڏيس.“
”ها امان.“ ائين چئي رتنا ماني کائيندي اٿي دالان مان گذري اندر ڇپر ۾ هلي وئي، لالي کيس ويندي نهاريندو رهيو، ايتري ۾ شوڀا مڙي هن کان پڇيو: ”گهڻو ٿڪل ٿو لڳين، ڇا بيمار آن يا پري کان آيو آن؟“
”هائو گهڻو پري کان آيو هان!“
”ته ڏس،“ شوڀا نهايت نرميءَ سان چيس، ”اهو ڪاٺيءَ جو گيٽ کولي جهنگلي جي اندر اچي وڃ ۽ ان پٿر تي اچي ويهي ساه پٽ.“
لالي دروازي جو ننڍو ڪڙو کولي اندر آيو ۽ ويڪري وڏي پٿر تي ٿڪل انداز ۾ ويهي رهيو، هن جي هٿ ۾ هڪ وڏي پر ميري سيري رومال ۾ ٻڌل ڪا چيز موجود هئي، جنهن کي هن وڏي احتياط سان پنهنجي گوڏن تي رکيو، ايتري ۾ رتنا ڇپر مان ٻاهر نڪري دالي ۾ آئي، لاليءَ جون نظرون ان تي ئي کتل هيون.
رتنا جي ايندي هن شوڀا کان پڇيو: ”هيءَ تنهنجي ڇوڪري آ؟“
”ها!“
ايتري ۾ رتنا هن جي ويجهو اچي پهتي، جهڪي هن لاليءَ کي ماني ۽ ان تي پٽاٽن جي ڀاڄي رکي ڏني، لاليءَ ٻئي هٿ وڌائي ماني ورتي، پوءِ هن ڏانهن ڏسندي پڇڻ لڳو: ”تون هن جي ڇوڪري آن؟“
”هائو؟“
”تنهنجو نالو ڇاهي؟“
”رتنا.“
”ڏاڍو سندر ۽ پيارو نالو آ، “ چئي لاليءَ وڏي پاٻوه مان هن جي هٿ کي ڇهيو، رتان گهٻرائجي هڪدم پنهنجو هٿ پوئتي ڪري ورتو، ۽ ماءُ کي سڏيندي چيو: ”امان.“
”ڇاهي؟“
”هن پينو فقير منهنجي هٿ کي ڇهيو…“
”غلطيءَ مان ڇهيو هوندائين ڌيءَ.“ شوڀا چوڻ لڳي، ”منهنجي ڌيءَ، هن غريب فقير کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ جي فرصت ڪاٿي ملندي آ.. جو ويچارو ڪجهه سوچي.“ پوءِ لاليءَ ڏانهن ڏسندي چوڻ لڳي، پر لاليءَ جو چهرو ان وقت مانيءَ تي جهڪيل هو ۽ هن جي هٿن جون اڱريون ڏڪي رهيون هيون. ”جلدي نه ڪر آرام سان کاءُ.“
لاليءَ مانيءَ جو هڪ گراه وات ۾ وجهندي ڳالهايو: ”تون ڪپڙا سبندي آن؟“
”ها!“
”۽ هيءَ تنهنجي ڇوڪري؟“
”اها به اهو ئي ڪم ڪندي آ.“
”۽ تنهنجو گهر وارو…؟“
”منهنجو گهر وارو ناهي،“ کائيندي شوڀا جو هٿ رڪجي ويو، هڪ پل لاءِ بلڪل خاموشي ڇانئجي وئي، ان کانپوءِ هن دٻيل آواز ۾ چيو، ”مان وڌوا آهيان.“
”وڌوا…“ لاليءَ پڇيو.
”ها.“ شوڀا جواب ۾ چيو.
لاليءَ گراه وات ۾ وڌو ۽ چٻاڙيندي چوڻ لڳو: ”تنهنجي گهر واري کي گذاري گهڻو وقت ٿي ويو آ؟“
شوڀا خاموش هئي.
لاليءَ وري پڇيس: ”تنهنجي گهر واري کي مئي…“
”ها گهڻو ٽائيم ٿي ويو آ!“ شوڀا آهستگيءَ سان چيو.
”ڪهڙي بيماري ٿي هئي هن کي؟“
”ڪو پتو ناهي،“
اوچتو رتنا ڳالهايو: منهنجو پپا، او… هوڏي … آسام گوهاٽيءَ ۾ ڪم ڪرڻ ويو هو، پوءِ اتي اسپتال ۾ مري ويو… مون ته پنهنجي پپاجي شڪل به ناهي ڏٺي.“ رتنا اداس ٿي وئي، پر شوڀا خاموش هئي، هن جي پٺي اڃان به لاليءَ جي پاسي هئي.
ٿوري دير جي خاموشيءَ کانپوءِ لاليءَ پڇيو: ”هو آسام ويو هو؟“
”هائو! منهنجي ڄمڻ کان اڳ ۾…“
شوڀا مڙي، پڇيس: ”تون اهڙا سوال ڇو ٿو ڪرين؟ ڇا تون منهنجي گهر واري کي سڃاڻيندو هئين؟“
لالي چوڻ لڳو: ”مان بس ائين پيو پڇان، برو نه ڀانئجو، ڇا خبر مون ڪڏهن کيس ڏٺو هجي، پينو فقير ته جاءِ جاءِ تي گهمندا وتندا آهن نه.“
شوڀا ٿورو سخت لهجي ۾ چيس: ”ڄاڻيندو هئينس ته ٺهيو ڇڏ ان ڳالهه کي، بار بار هن جو ذڪر ڇو ٿو ڪرين؟، بس سمجهه ته منهنجو گهر وارو هتان آسام ويو ۽ اتي مري ويو.“
لاليءَ جي نڙيءَ ۾ گراه اٽڪي پيو، يا شايد ڪو جذبو اٽڪي پيس جو نڙي کان اڳرڻ مشڪل ٿي پيس، هو ان کي اڳرڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو.
ايتر ۾ رتنا وڏي فخر سان هن کي ٻڌائڻ شروع ڪيو: ”منهنجو پپا ڏسڻ ۾ ڏاڍو سٺو هو، سڀئي ٿا چون.“
شوڀا کيس روڪيندي چوڻ لڳي: ”گهڻيو ڳالهيون نه ڪر.“
رتنا چوڻ لڳي: ”مان ڪا غلط ڳالهه ته نه ٿي ڪريان.“
”نه هن کي چوڻ ڏي…“ لاليءَ شوڀا کي التجا واري انداز ۾ چيو، ”ويچاري پنهجي پيءُ کي ياد ٿي ڪري، چوڻ ڏيس.“
رتنا هن جي ٽيڪ وٺي وري چوڻ لڳي: ”هو جادوگر به هو، هٿن ۾ ٽي گولا کڻي انهن کي بار بار هوا ۾ اڇلائي ائين ڦيرائيندو هو، جيئن سرڪس ۾ چيني ڦيرائيندا آهن.“
”توکي ڪنهن ٻڌايو آ؟“ لاليءَ پڇيس.
“انڪل وليم …“
”ڪير آ اهو؟“
”منهنجو انڪل آهي، ڪيبرال باندري جو سڀ کان وڏو ماڻهو، شهر ۾ هن جا چار هوٽل آهن.“ رتنا اڱرين تي ڳڻيندي چيو.
لاليءَ چوڻ لڳو: ”هان! اهو وليم ڪيبرال، جيڪو پهرين سينيما تي چوڪيدار هوندو هو.“
شوڀا، هن ڀيري چڱيءَ ريت مڙي، حيرت وچان هن ڏانهن نهاريائين ۽ چوڻ لڳي: ”تون ته ان کي به ٿو سڃاڻين، سموري بمبئي وارن کي سڃاڻيندو آن ڇا؟“
رتنا هڪدم ڳالهايو: ”انڪل وليم منهنجي بابا جو دوست هو.“
”نه…“ شوڀا سختيءَ سان کيس ڇنڀيندي چيو، ”هو ان جو دوست نه هو، هن جو ڪو به دوست نه هو.“
”تون پنهنجي گهر واري لاءِ ايتري سخت ڳالهه ڪيئن ٿي ڪرين؟“
”ڇونه ڪيان! تنهنجو ڪهڙو ڪم، هو منهنجو گهر وارو هو، هن لاءِ جيڪو چاهيندس اهو چوندس، تون ڪير ٿيندو آن؟“
”مان ڪير ٿيندو آن، واقعي…“
ٿوري دير جي لاءِ ٽئي چپ ٿي ويا، ۽ ماني کائڻ لڳا، آخرڪار رتنا خاموشيءَ کي ٽوڙيندي، ڊڄندي، پنهنجي ماءُ کان پڇيو: ”شايد منهنجي پپا کي سڃاڻي ٿو.“
”ڪهڙي خبر … پڇيس ان کان…“
رتنا پنهنجي ڪرسي سيري لاليءَ جي ڀرسان ٿي ويٺي، جيڪو پٿر تي ويٺو هو، ۽ ماني کائي رهيو هو.
”ڇا تون منهنجي پپا کي سڃاڻيندو هئين؟“
لاليءَ ڪنڌ سان هاڪار ڪئي، رتنا مڙي شوڀا جي طرف نهاريو ۽ چيو: ”امان… امان.. هي سڃاڻي ٿو پپا کي.“
هاڻي شوڀا ڪرسي ڦيرائي لاليءَ جي سامهون ٿي چوڻ لڳي: ”تون موتي لال کي سڃاڻيندو هئين؟“
رتنا هڪدم وچ ۾ ڳالهايو: ”ڏسڻ ۾ سهڻو هو نه… منهنجو پپا؟“
”اهو ته مان چئي نه ٿو سگهان.“ لاليءَ چيو.
”۽ ڏاڍو سٺو به هو؟“
”هو ايترو سٺو به نه هو… خالي بس هڪڙي ڪارنيوال ۾ بارڪر هو…“
رتنا کيس تڪڙ تڪڙ ۾ ٻڌائڻ لڳي: ”ٻڌو آ ته هن جا لطيفا به ڏاڍا سٺا هوندا هيا، ڏاڍو کلائيندو هو ماڻهن کي… منهنجو پپا…“
”روئاڙيندو به هو…“ لالي اداس ٿي ويو، ”تنهنجي ماءُ سان هن جو سلوڪ سٺو نه هو، هو ان کي ماريندو به هو…“
شوڀا کي ڪاوڙ لڳي وئي: ”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين…“
”مان سچ ٿو چوان…“ لاليءَ دل کي مضبوط ڪندي چيو.
”توکي شرم نه ٿو اچي، منهنج ٻارڙيءَ جي اڳيان هن جي پيءُ لاءِ اهڙيون خراب خراب ڳالهيون ٿو ڪرين… پنهنجي ماني کاءُ ۽ هليو وڃ هتان، مئلن کي ٿو لڪ لائين، شرم نه ٿو اچئي…“
”مان… مان…“ لالي گهٻرائجي ويو، ”منهنجو مطلب اهو نه هو ته ….“
”منهنجي ڌيءَ جي دل خراب ٿو ڪرين، هن جي مئل پيءُ متعلق… هتي اچي اجايو ڪوڙ بدوڙ ٿو ٺاهي هڻين… رتنا هن کي چهءُ ته هتان هليو وڃي، بدبخت ڪنهن جاءِ جو…“
شوڀا ائين چئي لاليءَ کان منهن موڙي ورتو.
لاليءَ شوڀا کان پڇيو: ”تون ته چوين ٿي ته تنهنجي گهر واري توکي ڪڏهن نه ماريو…“
”ڪڏهن به نه…“ شوڀا هن جي پاسي مڙي چيو، ”هن جو مون سان سلوڪ ڏاڍو سٺو هو…“
رتنا هوريان آواز ۾ پڇيس: ”ڇا هو مزيدار آکاڻيون به ٻڌائيندو هو؟“
”ڏاڍيون مزيدار، کلائي کلائي پيٽ ۾ سور وجهڻ وارا قصا… هن کي ڏاڍا ياد هوندا هيا.“
شوڀا تنگ ٿيندي چيو: ”هن پينوءَ سان وڌيڪ مٿي ماري نه ڪر رتنا، بس هن کي چهءُ ته هتان هليو وڃي.“
رتنا پنهنجي ماءُ جي تنبيهه ٻڌي، اٿي، وڃي ڪاٺيءَ جو دروازو کولي ڇڏيو ۽ فقير کي وڃڻ جو اشارو ڪيو. لالي نه چاهيندي به اتان اٿيو، دروازي تائين پهچي، ڏکارين نظرن سان نهاريندي التجا ڪئي: ”منهنجي کيسي ۾ تاش آ رتنا…“ لاليءَ کيسي مان تاش ڪڍي ڏيکاريس، ”مان توکي اهڙا اهڙا کيل ڏيکاريندس جو تون دنگ رهجي ويندينءَ، ڏيکاريانءِ…؟“
رتنا پورو دروازو کولي ڇڏيو، چوڻ لڳي: ”نه! تون هاڻي ٻاهر هل.“
لالي دروازي جي ٻاهران بيهي رهيو.
رتنا ڪاٺيءَ جي دروازي کي ٻيڪڙي ڪڙو چاڙهي ڇڏيو. هاڻي هوءَ ننڍي دروازي جي ڀرسان اچي بيٺي، جيڪو هن جي سيني تائين پئي آيو، ان ۾ هڪڙي دري به هئي، ٻاهر هن جي سامهون لالي بيٺو هو، سندس خوشامد ڪندي چوڻ لڳو: ”هڪڙي منٽ لاءِ، بس هڪڙي منٽ لاءِ، منهجي تاش جو تماشو ڏسي وٺ….“
”نه! هليو وڃ…“ رتنا ڪنڌ لوڏيندي چيو، ”امان چوي ٿي ته هليو وڃ….“
”ائين نه ڌڪيو مون کي…“ لالي گهٻرائجي چوڻ لڳو، ”بس هڪڙي منٽ لاءِ مون کي اندر اچڻ ڏيو، مان توکي اهڙو اهڙو تماشو ڏيکاريندس جو تون حيران ٿي ويندينءَ.“
رتنا ٻڏتر جي حالت ۾ هئي، ڪري ته ڇا ڪري، ماءُ جو حڪم هو، تماشو ڏسڻ تي ته هن جي به دل پئي ٿي ته هوءَ پينو فقير کان تاش جا تماشا ڏسي. ايتري ۾ لاليءَ پاڻ ئي ڪڙو لاهي ورتو ۽ دروازو کولي اندر اچي ويو ۽ اندر اچي رتنا کي ڪن ۾ هلڪي آواز ۾ چيو: ”ڏس مان تنهنجي لاءِ ڇا آندو آهي…“
”ڇا…؟“ رتنا دلچسپي وٺندي چيو.
لاليءَ پنهنجي ڏڪندڙ آڱرين سان اهو رومال کوليو ۽ هيڏانهن هوڏانهن نهاري شوڀا کي پٺي ڏئي، وڏي رازداريءَ سان رومال جا تهه کولڻ لڳو، رتنا جي دلچسپي وڌڻ لڳي ۽ رومال تي جهڪي بيٺي، اوچتو هن جو ۽ لاليءَ جو چهرو هڪ عجيب غريب روشنيءَ سان چمڪڻ لڳو، رومال جي تهن ۾ هڪ نهايت سهڻو ستارو هو.
لالي مٿي آسمان ڏانهن اشارو ڪندي رتنا کي چيو: ”جڏهن مان هن پاسي اچان پيو ته مون اتان هن کي ٽوڙي ورتو هو (کلي) لڪي لڪي، چورايو هو، تنهنجي لاءِ…“ رتنا حيرت وچان کيس ڏسندي چوڻ لڳي: ”آسمان جو ستارو….“
”هائو…“
رتنا کائنس وٺڻ لاءِ هٿ وڌايو، ايتري ۾ شوڀا ايندي ڳالهايو: ”هن کان ڪجهه نه وٺجانءِ، هي چور آ… ڪٿان ڪا شيءِ چورائي آيو هوندو.“
لاليءَ هڪدم ان ستاري کي رومال ۾ ويڙهي، لڪائي ورتو.
شوڀا هن جي ويجهو اچي چوڻ لڳي: ”وڃ هليو، مان چوانءِ ٿي هاڻي، بس هن ئي وقت…“
”هائو ڀڄ هتان.“ رتنا به چيس، ۽ پوءِ کيس ڌڪا ڏئي گهر کان ٻاهر ڪري دروازو بند ڪري ڇڏيائون. لالي آخري ڀيرو مڙي کين التجا ڪندي رتنا کي چوڻ لڳو: ”مون کي ائين نه ڪڍ ڌيءَ… مون کي هڪ نيڪ ڪم ڪرڻو آ… بس مون کي هڪ نيڪ ڪم ڪرڻ ڏيو… بس هڪ نيڪ…“
رتنا کي به ڪاوڙ لڳي: ”ڀڄ هتان…“
لاليءَ چيو: ”نه ڌيءَ…“
رتنا مٿس پنهنجو هٿ اولاريندي چيو: ”هليو وڃ ڪاڪا… او هو رستو آ تنهنجو… هاڻي وڃ نه ته…“
لاليءَ کي به غصو اچي ويو، هن رتنا جي اولاريل هٿ تي زور سان پنهنجو هٿ هنيو، ٿپاٽ جو آواز آيو، ائين ڄڻ ڪنهن چپاٽ هڻي ڪڍي هجي، رتنا کي حيرت ويڙهي وئي، ۽ هڪدم پوئتي هٽي وئي، ڊنل ڊنل نگاهن سان پينو فقير ڏانهن ڏسندي، رئندڙ ڳلي مان چوڻ لڳي:
”امان…“
شوڀا ڇپر مان اٿي ڊوڙندي ڊوڙندي رتنا جي ويجهو آئي، پڇڻ لڳي: ڇاهي! ڇا ٿيو رتنا..؟“
”امان…!“ رتنا نهايت حيرت وچان لاليءَ ڏانهن ڏسندي چوڻ لڳي، ”امان هن مون کي ماريو….هٿ تي … تو ٻڌو نه ڪيڏو نه زور سان آواز ٿيو امان… پر…(حيرت وچان لاليءَ جي طرف نهاريندي) پر امان مون کي ٿورو به ايذاءُ نه آيو، ٿورو به محسوس نه ٿيو… ائين لڳو امان، ائين لڳو…“ هوءَ حيرت وچان لاليءَ ڏانهن نهاري ڳالهائيندي رهي، ”ائين لڳو امان…. ڄڻ منهنج هٿ کي، ڪنهن ريشم جهڙين ملائم آڱرين ڇهيو هجي، امان مون کي ٿورو به سور نه پيو ٿئي…“
رتنا حيرت وچان لاليءَ ڏانهن نهاريندي، پنهنجي ماءُ جي پويان هلي وئي، ۽ هن جي ڪلهي جي پاسي کان منهن ڪڍي ور ور ڪري لاليءَ ڏانهن پئي نهاريائين.
شوڀا وڏي پيار سان رتنا کي دلجاءِ ڏيندي چيو: ”رتنا تون اندر هلي وڃ…“ رتنا آهستي آهستي ڇپر ۾ اندر وڃڻ لڳي، ويندي ويندي مڙي به ٿي ڏٺائين ته لالي به هن ڏانهن ئي ٿي نهاريو. جڏهن هوءَ ورانڊي مان گذري اندر ڇپر ۾ هلي وئي ته شوڀا اچي هن کان پڇيو:
”تو منهنجي ڌيءَ کي ماريو؟“
”ها! مون ماريو…“ لاليءَ چيو.
پهريون ڀيرو شوڀا کيس نئين نگاه سان ڏٺو، ڄڻ کيس سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪندي هجي، پوءِ اوچتو هن جي ڳلي ۾ ڳوڙها اچي ويا، هوءَ ڏڪندڙ لهجي ۾ چوڻ لڳي: ڇا تون ان لاءِ آيو هئين ته منهنجي ڌيءَ کي مارين؟“
”نه…“ لاليءَ چيو، ”مان ان لاءِ ته نه آيو هوس، پر مون هٿ هنيو .. ۽ (سر جهڪائي) هاڻي مان واپس ٿو وڃان..“
”ڀڳوان جو سنهن ٿي مون کي ٻڌاءِ ته تون ڪير آن؟ ڪاٿئون آيو آن؟“
لالي نهايت سادگيءَ وچان چيو: ”مان هڪ غريب پينو فقير آهيان، تمام گهڻو پري کان آيس… تنهنجي دوار تي، هي بکيو هو، تنهنجو نمڪ کاڌو ۽ تنهنجي ڌيءَ کي هٿ هڻي ويٺس..(ڪنڌ مٿي کڻي) ڇا تون مون کان ناراض آن؟“
شوڀا پنهنجي سيني تي هٿ رکي چوڻ لڳي: ”الائي ته ڪهڙي ڳالهه آ… مان سمجهي نه ٿي سگهان… پر مان توکان ناراض ناهيان…الائي ته ڪهڙي ڳالهه آ…!“
لالي جهنگلي تي جهڪي ٿو وڃي، شرم ۽ ندامت وچان… شوڀا مڙي ٿي ۽ وڃي پراڻي ٽٽل ميز تي ويهي ٿي، ۽ رتنا کي سڏ ڪري چوي ٿي: ”رتنا… اچ ڌيءَ اچي ماني پوري ڪر…“
رتنا ڇپر کان ٻاهر آئي، چوڻ لڳي: ”ڇا هو هليو ويو؟“
”ها هو وڃي ٿو….“
شوڀا ۽ رتنا ٻئي آمهون سامهون ميز تي ويٺيون آهن، پر هاڻي جاءِ تبديل ٿي چڪي آهي، پهرين جتي شوڀا ويٺي هئي، اتي هاڻي رتنا اچي وئي ۽ جتي پهرين رتنا ويٺي هئي اتي شوڀا ويٺي آهي، هاڻي رتنا جي پٺي پينوءَ جي پاسي آهي، ۽ شوڀا پينوءَ جي سامهون آهي، پر شوڀا ان وقت پينو ڏانهن نه پئي نهاريو، منهن مٿي ڪري خلا ۾ نهاريندي ڪجهه سوچي رهي هئي، رتنا هن کي جهنجهوڙي پڇيو:
”امان توکي ڇا پيو ٿئي؟“
”ڪجهه ناهي ڌيءَ.“ شوڀا حسرت وچان چيو.
ٺيڪ ان وقت جڏهن شوڀا خلا ۾ نهاري رهي هئي ۽ رتنا جي پٺي جهنگلي جي پاسي هئي، اهي ٻئي ڪارن چوغن وارا سپاهي، ڪاٺيءَ جي جهنگلي جي ويجهو نمودار ٿيا، انهن مايوس نگاهن سان لاليءَ جي طرف نهاريو، لاليءَ افسوس وچان آهستگيءَ سان پنهنجا ڪلها لوڏايا، انهن ٻنهي سپاهين هن کي وچ ۾ ڪيو، اڳيان اڳيان پهريون سپاهي، پوءِ لالي، ۽ آخر ۾ ٻيو سپاهي… هلندي هلندي اهي ٽئي ڄڻا گهر جي سامهون ئي غائب ٿي ويا.
رتنا پنهنجي ماءُ ڏانهن ڏسندي پڇيو: ”امان ڇا ٿي سوچين؟“
شوڀا ڇرڪ ڀريندي چيو: ”هان!“ پوءِ پاڻ سنڀالي چوڻ لڳي: ”ڪجهه نه ڌيءَ، ڪجهه نه ٿيو آ….“
”امان تون مون کي ٻڌائين ڇو نه ٿي؟“
”ٻڌائڻ لاءِ هاڻي ڇاهي منهنجي ڌيءَ…“ شوڀا ٿڪل لهجي ۾ چيو، ”بس اڄ ايترو ٿيو جو جڏهن اسان ماني پئي کاڌي ته هڪڙو پينو فقير آيو ۽ هن گذريل زماني جون ڳالهيون ڪيون ۽ مون کي تنهنجو پپا ياد اچي ويو.“
”منهنجو پپا…!؟“
”ها! منهنجو لالي!“
رتنا خاموشيءَ سان ماني کائڻ لڳي، شوڀا خلا ۾ نهارڻ لڳي، هن جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا، اوچتو رتنا پڇيس:
”امان هڪڙي ڳالهه ته ٻڌاءِ، ڇا ائين ممڪن آهي ته ڪوئي اسان کي ماري ۽ ٿورو به ايذاءُ نه اچي، ايتري زور سان هٿ هڻي ۽ ٿورو به سور نه ٿئي، ڪڏهن ائين ٿيو آهي؟“
شوڀا ڏڪندڙ لهجي ۾ چوڻ لڳي: ”ها ڌيءَ مون سان ائين ٿي چڪو آ…“
رتنا وري به حيرت وچان چيو: ”پر امان ائين ڪيئن ممڪن اهي ته ڪوئي زور سان ماري، ايتري زور سان، سختيءَ سان…. غصي سان هٿ هڻين ۽ ٿورو به ڌڪ نه لڳي … ڪٿي سور نه ٿئي…“
”ائين ممڪن آهي منهنجي ڌيءَ.“ شوڀا وڏي ڪوشش ڪئي ته هوءِ عام سنجيدگيءَ واري انداز ۾ گفتگو ڪري، پر ڳوڙها هن جي اکين ۾ … ڳلي ۾ لهي آيا….
”ائين ممڪن آهي منهنجي ڌيءَ ته ڪوئي زور سان ماري، ڌڪ هڻي … ڌڪ هڻي … وري ماري ۽ وري سور به ڪٿي نه ٿئي….“ ائين چوندي هوءَ پنهنجي دل جي اندر سانڍيل غم برداشت ڪري نه سگهي، ۽ بي وس ٿي ميز تي مٿو ٽيڪي ۽ هيانءُ ڦاڙي روئڻ لڳي….
دور خلائن ۾ ويندي، پهرين سپاهيءَ مايوس نگاهن سان لاليءَ جي طرف نهاري چيو:
”هي تو ڇا ڪيو، وري اها ئي حرڪت..!“
”ڇا ڪيان…؟ لالي بي وس لهجي ۾ جواب ڏنو، ”مان ماڻهو آهيان جهڪي نه ٿو سگهان.“