عالمي منشور خطبو حجت الوداع
حضورﷺ يقيني طور سمجهي ورتو هو ته هي منهنجي ملاقات ۽ هي منهنجو خطبو آخري آهي. انهي ڪري ان خطبي جو نالو ئي خطبھ حجھ الوداع رکيو ويو. هي خطبو ان وقت کان وٺي رهندي دنيا تائين هڪ انٽرنيشنل منشور هو ۽ آهي ۽ رهندو.
آنحضرتﷺ جن فرمايو: تمام تعريفون صرف هڪ الله پاڪ لاءِ آهن جيڪو هن ڪائنات جو خالق ۽ مالڪ آهي. انهي جي واکاڻ ڪريون ٿا ۽ انهي کان ئي مدد گهرون ٿا ۽ انهي جي ئي عبادت ڪريون ٿا. انهي کان ئي پنهنجي گناهن جي بخشش گهرون ٿا. هر برائي جي انهي کان ئي پناهه گهرون ٿا. الله جنهن کي چاهي ان کي هدايت ڏي ۽ جنهن کي چاهي ان کي گمراهه ڪري. جنهن کي هو هدايت ڏي ان کي ڪو گمراهه ڪرڻ وارو ڪونهي ۽ هو جنهن کي گمراهه ڪرڻ چاهي ان کي ڪو هدايت ڏيڻ وارو ڪونهي. عزت ۽ ذلت جو هو ئي مالڪ آهي. جنهن کي چاهي ان کي عزت ڏي ۽ جنهن کي چاهي ان کي ذليل و خوار ڪري. آئون اعلان ٿو ڪريان ته الله پاڪ کانسواءِ ٻيو ڪو به عبادت جي لائق ناهي هو اڪيلو آهي. ان جو ڪو ثاني شريڪ ناهي. ۽ آئون محمدﷺ ان جو ٻانهو ۽ رسول آهيان. اي مسلمانو منهنجون ڳالهيون ڌيان سان ٻڌو. آئون توهان کي چٽائي ۽ وضاحت سان ٻڌايان ٿو ته، ٿي سگهي ٿو ته آئنده پاڻ هن ميدان ۾ هڪ ٻئي سان ملي سگهون يا نه؟ دنيا جي هر شيءِ مخلوق آهي. اها مخلوق هڪ ڏينهن ختم ٿيڻ واري آهي. بقا صرف هڪ رب جي ذات کي آهي، جيڪو هميشھ کان آهي ۽ هميشھ رهندو.
1. اي انسانو: اڄ کان پوءِ توهان جو خون توهان جو مال. مالڪ جي اجازت کانسواءِ هڪ ٻئي لاءِ حرام آهي. تان جو توهان پنهنجي رب سان ملاقاتي ٿيو.
2. جنهن شخص وٽ ڪنهن جي امانت هجي ته اها امانت باسلامت مالڪ تائين پهچايو. ڪنهن سان ڪو وعدو ڪيل هجي ته اهو پورو ڪيو. جو امانت ۽ واعدي جي باري ۾ توهان کان پڇيو ويندو.
3. دور جاهليت جون سودي رقمون ڪالعدم ڪجن ٿيون. سڀ کان پهريائين آئون پنهنجي چاچي عباس بن عبدالمطلب جي سودي لين دين ڪالعدم قرار ڏيان ٿو.
4. دور جاهليت جي تمام خونن جا مطالبات، قصاص ڪالعدم ڪجن ٿا ۽ سڀ کان اول آئون عامر بن ربيع بن حارث بن عبدالمطلب جي خون جو مطالبو ختم ڪريان ٿو.
5. دور جاهليت جا تمام اعزازات ۽ عهدا ختم ڪجن ٿا. مگر ڪعبھ الله جي سار سنڀال ۽ حاجين کي پاڻي پيارڻ وارا ٻه عهدا بحال رکجن ٿا.
6. قتل عَھَد جو قصاص ورتو ويندو ۽ شبھ قتل عمد جيڪو لٺ ڪهاڙي پٿر سان واقع ٿيو هجي ان جي ديت هڪ سو اٺ آهي. ان کان مٿي جائز ناهي.
7. سال ۾ ٻارهن مهينا آهن. انهن ۾ چار ميهنا حرمت جا آهن. يعني انهن ۾ جنگ و فساد قطعي حرام آهي. اهي هي آهن. رجب، ذوالقعد، ذوالحج ۽ محرم انهن مهينن ۾ گهٽا وڌي ناجائز ۽ حرام آهي.
8. اي! انسانو! ياد رکو توهان مان هر شخص ڌنار آهي. قيامت جي ڏينهن ان کان پنهنجي پنهنجي ڌڻ ”ماتحت“ جي پڇا ڪئي ويندي.
9. اي مسلمانو! توهان مردن تي پنهنجي عورتن جا حق آهن. ۽ عورتن تي مردن جا حق آهن. عورتن تي لازم آهي ته هو پنهنجي عصمت جي حفاظت ڪن، مردن جي عدم موجودگي ۾ پنهنجو پاڻ کي ڪنهن به غيرمرد جي ويجهو اچڻ نه ڏين. مرد جي اجازت کانسواءِ عورت کي مرد جو گهر ڇڏڻو ناهي يقيناً عورت توهان جي زير اثر آهي ”اَلرِّجَالُ قَوّٰمُوْنَ عَلَي النِّسَاۗءِ“ فرمان الاهي ظاهر آهي. اهي عورتون پنهنجي پاڻ لاءِ ڪجهه به نٿيون ڪري سگهن. توهان انهن کي الله جي امانت طور پنهنجي رفاقت ۾ آندو آهي. انهن جي جسمن کي الله جي پاڪ قانون تحت تصرف ۾ ورتو آهي. انهي ڪري عورتن جي باري ۾ خدا کان ڊڄو ۽ سهڻي نموني سان انهن جي تربيت ڪريو ۽ انهن جو خيال رکو.
10. ٽن ڪمن ۾ دير نه ڪجو هڪ ته ڪنهن جي گهر م ميت ٿي پوي ته ان جي ڪفن دفن ۾ دير نه ڪجو، ٻيو مزدور جو پگهر نه سڪي ته ان جي مزدوري ادا ڪرڻ ۾ دير نه ڪجو. ٽيون ڪنهن جي گهر ۾ ٻار نڪاح جي لائق ٿي وڃي ته ان جي اٿارڻ ۾ دير نه ڪجو. اگر هنن ٽن ڪمن ۾ توهان دير ڪئي ته پنهنجي بي عزتي ۽ بي برڪتي لاءِ هر وقت تيار رهجو.
11. مون کان پوءِ هي ڀائيچاري جو طريقو قائم رکجو. متان نه ڪافرن جي طريقن کي اپنائي، هڪ ٻئي جو گلو ڪٽيو. ائين ڪرڻ سان توهان تباهه و برباد ٿي ويندا.
12. آئون توهان جي درميان ٻه اهڙيون شيون ڇڏيو ٿو وڃان جو جيسين تائين انهن کي مضبوطي سان پڪڙي رکندا تيسين دنيا و آخرت ۾ سرخرو رهندا انهن مان هڪ قرآن ۽ ٻيو منهنجي سنت ”طريقو“ هنن مان ڪنهن به هڪ کي ڇڏيو ته اوهان جو زوال آهي.
13. الله پاڪ ميراث مان هر وارث جا حصا مقرر ڪري ڇڏيا آهن ۽ وصيت ٽي حصي مال کان وڌيڪ ڪرڻ جائز ناهي.
14. ڄميل ٻار ان جو سڏبو جنهن جي نڪاح ۾ ڄائو هجي ۽ بدڪار لاءِ پٿر آهن
15. اي انسانو! اڄ کان ڪنهن عربي کي ڪنهن عجمي تي ۽ ڪنهن عجمي کي عربي تي، ڪنهن گوري کي ڪاري تي ۽ ڪنهن ڪاري کي ڪنهن گوري تي ڪا به فضيلت ناهي. فضيلت جو معيار صرف هن ڳالهه تي آهي ته توهان مان الله کان وڌيڪ ڪير ڊڄندڙ آهي ۽ ڪير وڌيڪ پرهيزگار آهي ۽ ڪنهن جا اعمال صالح آهن. دولت، حُسن، حسب و نسب فضيلت جو معيار ناهن. توهان سڀ آدم جو اولاد آهيو ۽ آدم عليھ السلام مٽي مان بنايو ويو آهي. الله ئي خالق و مالڪ آهي، جنهن وٽ سڀ انسان برابر آهي.
16. خبردار! مون کان پوءِ ڪو ٻيو نبي يا پيغمبر نه ايندو ۽ نه ئي توهان کان پوءِ ٻي ڪا امت ٿيندي. منهنجي امت جي هر فرد تي اهو نبين وارو ڪم دعوت و تبليغ واجب آهي. اوهان کي کپي ته جيڪي حاضرين آهن اهي غائبين تائين اهو پيغام الاهي پهچائين. جنهن کي به منهنجي شريعت جو هڪ مسئلو اچي ٿو ته اهو ٻين تائين پهچائي.
17 توهان زمين وارن تي رحم ڪريو. آسمان وارو توهان تي رحم ڪندو اقتصادي طور هميشھ پاڻ کان گهٽ حيثيت واري جي طرف نظر ڪريو. مٿي نه نهاريو هميشھ ۽ هر حال ۾ الله جي نعمتن جو شڪريو ادا ڪندا رهجو.
18. اي مسلمانو! منهنجين ڳالهين کي ڌيان سان ٻڌو. پنهنجي رب جي عبادت ۾ لڳا رهو. پنج وقت نماز وقت جي پابندي سان قائم ڪريو. قيامت جي ڏينهن سڀ کان پهريائين نماز جي پڇا ٿيندي. رمضان جا روزا رکو. پنهنجي مال جي زڪوات دل جي سچائي سان ادا ڪريو. الله جي گهر جو حج ڪندا رهجو.
19. اي مسلمانو! حقوق الله سان گڏ حقوق العباد جو خاص خيال رکجو. الله پاڪ پنهنجا حق. سواءِ شرڪ و ڪفر جي سڀ معاف ڪري سگهي ٿو. مگر حقوق العباد هرگز معاف نٿو ڪري. جيسين ڪه بندو معاف نه ڪري.
روزا ۽ نمازون اي پڻ چڱو ڪم،
هو ڪو ٻيو فهم جنهن سان پسجي پرين کي.
20. خبردار! اي انسانو پنهنجي پٺيان گهڻا فريادي نه ڇڏي اچجو. جو توهان قيامت جي ڏينهن گهڻيون ئي نيڪيون کڻي اچو. مگر گهڻن فريادين جي ڪري انهن ۾ ورهائجي وڃن ۽ تون هٿين خالي رهجي وڃين. اٽلندو فريادين جا گناهه تنهنجي کاتي وڌا وڃن.
21. خبردار! توهان کان پهريائين اهڙا ماڻهو گذريا آهن. جن نبين ۽ نيڪوڪارن جي قبرن کي سجده گاهه بنائي ورتو هو. توهان ائين نه ڪجو. منهنجي قبر کي مون کان پوءِ سجده گاهه نه بنائجو. انهن ماڻهن تي خدا جو قهر ۽ غضب نازل ٿئي. جيڪي نبين جي قبرن کي سجده گاهه بنائين. آئون اوهان کي انهي کان منع ٿو ڪريان. ڏسو مون ڳالهه پهچائي ڇڏي آهي. اي الله تون گواهه رهجان. گواهه رهجان.
يٰٓاَيُّهَا النَّاسُ! اي انسانو منهنجين ڳالهين کي غور سان ٻڌو. اي الله تون خود به گواهه هج ته مون تنهنجو دين حق پهچايو. هي خطبو انٽرنيشنل منشور هجڻ جي لحاظ سان جيڪي ڪجهه محسن انسانيت پيش ڪيو. انساني دماغ هن کان وڌيڪ ڪجهه به سوچي نٿو سگهي بلڪ ڪو ٻيو نظام تمدن اهو معيار انسانيت، عملاً پيدا ڪري نه سگهيو آهي ۽ نه ڪري سگهندو. جيڪو هن دستور ۾ ڏنو ويو آهي. جڏهن ڪڏهن به ۽ ڪٿي به اسلامي تحريڪ هلندي ۽ نظام حق نافذ ڪيو ويندو ته ان جو بنياد انهي اٽل نظريات و تصديقات تي ئي رکيو ويندو.
هي خطبو اسلامي دستور جو بنيادي منشور آهي. انهن ڪلماتِ حقيقت افروز کان هٽي ڪري زندگي جو جيڪو به نقشو ٺاهيو ويندو. اهو غير اسلامي ۽ غير فطري نظام هوندو. هي خطبو حجت الوداع وارو هڪ ڪسوٽي ۽ آئيني وانگر آهي جنهن ۾ اسان پنهنجو چهرو به ڏسي سگهون ٿا ۽ جنهن ۾ اسان غير اسلامي تهذيب، تمدن ۽ ثقافت جي حقيقت جو عڪس به ڏسي سگهون ٿا.