فصلن ۽ باغن ۾نقصانڪار جيتن ۽ بيمارين جي حوالي سان اڳ ڪٿي جي اهميت
اهڙين حقيقتن جي ڪري ”فصلن ۽ باغن ۾ نقصان ڪندڙ جيتن ۽ بيمارين جي حوالي سان اڳ ڪٿي جي اهميت“ کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. جيڪڏهن آبادگار ڀائر، ٿوري به وڌيڪ سُڌ ٻُڌ رکن، معلومات حاصل ڪن، خبردار رهن، محنت ڪن، ته هو نه صرف اڻ لکي نقصان کان، پر وڏي هاڃي کان به بچي سگهن ٿا.
ان سلسلي ۾ بنيادي ضرورت ان امر جي آهي، ته آبادگار کي اها خبر هجڻ گهرجي، ته ڪنهن به فصل خواهه باغ ۾، ڪهڙو به جيت يا بيماري، ڪهڙي اهم سبب جي ڪري حملو ڪري، نقصان جو سبب بنجي ٿو؟ ڇاڪاڻ ته پيڙهي در پيڙهي، زراعت سان لاڳاپيل هر هاري توڙي زميندار پڻ، جيڪڏهن روايتي طور اڻ پڙهيو آبادگار آهي، ته ان کي ايتري به ڄاڻ نه آهي، ته ڪنهن به فصل يا باغ ۾، ڪو به جيت يا بيماري، تڏهن حملو ڪري ٿي، جڏهن پوکيل جنس ۾ قوت مدافعت به نه هوندي، فصل يا باغ واري علائقي ۾ نقصان جو سبب بنجندڙ جيت يا بيماري به موجود هوندي يا سولائي سان ڪٿان به اچي سگهندي ۽ آبهوا (ڏينهن جو عرصو، هوا، گرمي پد ۽ گهم وغيره) به اهڙي هوندي، جنهن ۾ حملي آور جيت توڙي بيماري، فصل يا باغ کي نقصان رسائي سگهي. هن ڳجهه کي سمجهڻ لاءِ تصوير ۾ ڏيکاريل ٽڪنڊي کي سمجهڻ جي تمام گهڻي اهميت آهي. ان ٽڪنڊي ۾ جيڪڏهن ڪا هڪ ڪنڊ به خالي هوندي، ته ڪو به جيت يا ڪا به بيماري، فصل يا باغ کي نقصان نه پهچائي سگهندي.
ڪنهن به فصل يا باغ کي، ڪنهن به جيت يا بيماري جي ڪري، ممڪن نقصان جي حقيقت، ان ٽڪنڊي مان واضح آهي، ته فصلن ۽ باغن ۾ نقصان ڪندڙ جيتن ۽ بيمارين جي حوالي سان، موافق موسم جو وڏو عمل دخل آهي. ان ڪري موسمي اڳ ڪٿي جي تمام گهڻي اهميت هجڻ باوجود، ان جي به اهميت آهي ته: آبادگار کي اها به خبر هجڻ گهرجي، ته جنهن علائقي ۾ هو فصل پوکي ٿو، يا باغ لڳايو آهي، ان علائقي ۾ ڪهڙا ڪهڙا نقصانڪار جيت يا ڪهڙيون ڪهڙيون بيماريون موجود آهن، يا اڻ ڪوٺيل مهمان وانگر اچي ڪڙڪنديون آهن!
جيڪڏهن آبادگار کي سندس علائقي ۾ مسئلو پيدا ڪندڙ جيتن ۽ بيمارين جي صحيح ڄاڻ هوندي، ۽ اها به خبر هوندي، ته فصل يا باغ ۾ ڪهڙو جيت يا ڪهڙي بيماري، ڪهڙي موسمي حالت ۾ نقصان جو سبب بنجي سگهي ٿي، ته آبادگار ان نسبت سان بچاءُ، ظابطي يا خاتمي لاءِ اُپاءُ وٺندي، پنهنجي فصل يا باغ ۾ نقصان ٿيڻ کان محفوظ رهي سگهندو.
اهي حقيقتون سمجهڻ لاءِ ضروري آهي ته پاڻ ڪجهه مثال به ڏيون...
زرعي ماهرن سميت سجاڳ آبادگارن کي به خبر آهي، ته گهميل ۽ نيم گرم يعني وچولي موسم ۾ اڇي مک، سست مهلو ۽ چست مهلو، فصلن کي نقصان پهچائي ٿو، جڏهن ته خشڪ موسم ۾ ٿرڙو فصلن کي نقصان رسائي ٿو. وونئڻن ۾ نقصان ڪندڙ گلابي ڪيئون، انهن علائقن ۾ وڌيڪ نقصان ڪري ٿو، جن علائقن ۾، گلابي ڪينئون هڪ دفعو حملو ڪري چڪو هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته وونئڻ وڍي، وونئڻاٺيون ٻارڻ طور ڪم آڻڻ لاءِ، زرعي زمين ۾ ئي يا زرعي زمين جي ويجهو گڏ ڪري رکبيون آهن، جن ۾ اهي گوگڙا به هوندا آهن، جن ۾ گلابي ڪينئون موجود هوندو آهي. يا وري گلابي ڪينئون ٻن ڪڪڙن جي وچ ۾ لڪي رهندو آهي. ان ڪري ڪپهه ٽاڻڻ وارن ڪارخانن ۾ ٻٽا ڪڪڙا، گلابي ڪينئين جي پناهه گاهه بڻبا آهن. اهي ڪڪڙا ٻج وارن ڪڪڙن ۾ شامل ٿي، وونئڻ پوکجڻ دوران، فصل واري زمين ۾ وري ايندا آهن. اڳ ڪٿي لاءِ، ان قسم جي ڄاڻ، معلومات پڻ اهم آهي.
فصلن کي نقصان رسائيندڙ بيمارين جا، جيڪڏهن مثال ڏجن، ته ڪڻڪ ۾ رتي واري بيماري، اتر جون هوائون لڳڻ سان، ڪڻڪ جي فصل تائين پهچي ٿي، پر ان جو حملو تڏهن ظاهر ٿيندو آهي، جڏهن فصل واري علائقي ۾ گهم وڌيل هوندي آهي ۽ فصل به چهچ سائو هوندو آهي. انبن ۾ اڇي سينور واري بيماري گهڻو ڪري جنوري کان مارچ وارن مهينن ۾، انبن جي ٻور ۽ ننڍڙين انبڙين ۾ ظاهر ٿيندي آهي. سال جي باقي عرصي ۾ ڪٿي به نظر نه ايندي آهي، پر بيماري پيدا ڪندڙ ڦنگي، يعني فنگس، انبن جي باغن ۾ موجود هوندي آهي، پر بيماري لاءِ گهربل آبهوا نه هجڻ ڪري، بيماري نه لڳندي آهي.
مٿئين بحث مان معلوم ٿيو ته فصل ۽ باغ ۾ جيت ۽ بيماري جي حملي سان آبهوا، يعني موافق موسم جو وڏو عمل دخل آهي، ۽ سچ اهو آهي ته ان حوالي سان پاڻ وٽ چند اهم فصلن ۽ باغن جي چند وڌيڪ نقصانڪار جيتن ۽ بيمارين کانسواءِ، هر فصل ۽ باغ کي نقصان پهچائيندڙ، هر هڪ جيت ۽ بيماري جي حوالي سان ڪو گهڻو ڪم نه ٿيو آهي. ان ڪري زرعي محققن کي ان مد ۾ تحقيق ڪرڻ جي صلاح ڏيڻ ضروري آهي، پر فصلن ۽ باغن ۾ جيتن ۽ بيمارين جي ڪري ٿيندڙ نقصان جي معاشي حد جي حوالي سان پڻ ڪا خاطر خواهه تحقيق نه آهي، ان مد ۾ پڻ گهربل حد تائين تحقيق ٿيڻ گهرجي. جڏهن ته زرعي محققن، ماهرن ۽ آبادگار ڀائرن لاءِ ڪجهه وڌيڪ ۽ خاص صلاحون حاضر آهن.
• فصلن ۽ باغن کي ڪي جيت ۽ بيماريون، هر موسم ۾، هر سال نقصان پهچائينديون رهن ٿيون، ڪي وري ڪنهن سال هونديون آهن، ته ڪنهن سال نه هونديون آهن، ڪي پنهنجي علائقي ۾ ته نه هونديون آهن، پر آس پاس، پاڙي پتي مان، ڪڏهن به اچي سگهن ٿيون. ان ڪري سدائين نقصان جو سبب بنجندڙ، توڙي امڪاني، نئين جيت يا بيماري متعلق معلومات هجڻ گهرجي.
• پاڻ کي خبر هجڻ گهرجي ته ڪهڙو مسئلو ٿي سگهي ٿو؟ مثال طور پکين جي ڪري جهار جو مسئلو، چمڙن يا ڪوئن جو مسئلو، جهنگلي ۽ پالتو جانورن جو مسئلو، جيتن يا جونئن جو مسئلو، بيمارين جو مسئلو وغيره وغيره.
• مسئلي جو سبب بنجندڙ جيت يا بيماري جي صحيح سڃاڻپ جيتري ڄاڻ هجڻ گهرجي.
• اها خبر هجڻ گهرجي ته نقصانڪار جيت يا بيماري کان بچاءُ، ان تي ظابطي يا ان جي خاتمي آڻڻ لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي.
• وڌيڪ سڦل صلاح اها آهي، ته آبادگار کي روزاني روز نه سهي، هفتيوار فصل جو معائنو ڪري، ان جون يادگيريون پاڻ وٽ لکي رکڻ گهرجن. ائين ڪرڻ سان، هر ايندڙ سال، گذريل سال جون يادگيريون ساري، خود آبادگار به اها اڳ ڪٿي، اهو فيصلو ڪري سگهندو، ته هن جي فصل يا باغ ۾ ڪهڙي جيت يا بيماري جو ڪڏهن امڪان آهي؟
بهرحال، مختلف قسم جا جيت ۽ بيماريون، مختلف قسم جي فصلن ۽ باغن کي نقصان پهچائيندا رهيا آهن، انهن کان بچاءُ، انهن تي ظابطي ۽ انهن جي خاتمي لاءِ، اڳ ڪٿي جي تمام گهڻي اهميت آهي. ان سان هڪ ته اڳواٽ رٿابندي ڪندي، ممڪن خرچ ۽ گهربل اوزارن جو اڳواٽ انتظام ڪرڻ ۽ پوءِ گهربل ڪم ڪرڻ ۾ نه صرف سولائي ٿيندي، پر گهربل ڪاميابي به ماڻي سگهبي، ته امڪاني نقصان کان بچاءُ به ممڪن ٿي سگهندو.
***
ھر ڪو پاڻ بچائي
جيڪو گاھه گندو، گاھه گندو،
ختم نه آھي ڪبو، سست ھاري،
اھو وڏو به ٿيندو، ڪن لاٽار ڪندو،
ٻج به ڪندو، چست ھاري،
آخر پکڙبو به وڌڻ نه ڏيندو،
ڦھلبو به ضرور...، ھر ڪو پاڻ بچائي،
جتي جتي، اوھان پاڻ بچائجو...
آھي ڦٽو، مٺل جسڪاڻي