باب اٺون: سکر مغليه دور ۾
سنڌ بکر ۽ ٺٽو ٻن سرڪارن ۾ ورهايل هئي. بکر سرڪار جون حدون سيوهڻ تائين هيون. منجهس اَٺ پرڳڻا هئا. پنج پرڳڻا مهراڻ جي کاٻي ڪپ تي هئا: (1) ماٿيلو،(2) اروڙ، (3) لڌو گاگن، (4) گاگڙي، (5) درٻيلو. ساڄي ڪپ تي: (1) جتوئي، (2) چانڊڪو، (3)ٽڪري[1]، پويون پرڳڻو سبي هو. بکر جا نواب ملتان جي ماتحت هئا. بکر جي نوابن جي فهرست هن طرح آهي؛
1 گيسو خان 982 هه 2 ترسو خان 983 هه
3 سيد محمد امير 983 هه 4 سيد ابو الفضل 984 هه
5 اعتماذ خان 985 هه 6 فتح خان 987 هه
7 صادق خان 994 هه 8 اسماعيل قلي خان 996 هه
9 شيرويه سلطان 997 هه 10 صادق خان 998 هه
11 ابو القاسم نمڪين 1004 هه 12 مرزا خان 1005 هه
13 سعد خان 1009 هه 14 بقرا خان 1014 هه
15 سردار خان 1015 هه 16 قاضي خان 1016 هه
17 سيد تاج خان 1020 هه 18 بايزيد خان 1025 هه
19 هوشيار خان 1028 هه 20 مرزا محمد علي بيگ 1031 هه
21 محمد غني فوجدار 1038 هه 22 مرزا حسيني 1039 هه
23 عزت خان 1041 هه 24 سيد محمد 1043 هه
25 اسد خان 1045 هه 26 محمد يوسف خان 1046 هه
27 محمد خان 1048 هه 28 شاهه قلي خان 1049 هه
29 سيد جادن 1050 هه 30 التفات خان 1051 هه
31 محمد زمان خان 1052 هه 32 خواجه لطف 1058 هه
33 نواب خواجگي 1061 هه 34 شيخ احمد 1062 هه
35 مرزا لعل بيگ 1065 هه 36 خواجه عبد الواحد 1066 هه
37 خواجه محمد شريف 1068 هه 38 باقر خان 1069 هه
39 عبد الله خان 1070 هه 40 خنجر خان 1070 هه
41 شيخ ابراهيم 1071 هه 42 سيد عزت خان 1047 هه
43 سيد غلام مصطفيٰ خان 1078 هه 44 مير يعقوب خان 1081 هه
45 مير صادق علي خان 1085 هه 46 خدا يار خان 1087 هه
47 مير محمد اڪرم خان 1091 هه[2]
دارا شڪوه جو بکر ۾ قيام
1658ع ۾ دارا شڪوه، شاهجهان جي لاڏلي ۽ وليعهد پٽ آگره جي ويجهو سمو ڳڙهه جي خونريز جنگ ۾ شڪست کائي، پيءُ کي منهن ڏيکارڻ کان سواءِ دهليءَ جي شاهي خزاني مان جيڪي هٿ لڳي سگهيس، توبخاني، حرم ۽ ڪارخاني سميت لاهور پهتو ۽ اورنگزيب بہ سندس پٺيان هو. اُتان ٻيڙين تي سامان کڻائي سکر جي مضبوط قلعي بکر ۾ اچي پناهه ورتائين. اورنگزيب بہ سندس گرفتاري لاءِ پنهنجي پٽ اعظم شاه کي لشڪر ڏيئي روانو ڪيو هو. دارا شڪوه وٽ 14 هزار لشڪر هو. ڪجهه لشڪر پنهنجن ٻن فوجي اميرن بسنت خان ۽ عبدالرزاق جي سپرد ڪري باقي لشڪر ساڻ ڪري گجرات پهتو، جتان لشڪر گڏ ڪري اجمير پهتو، هتي اورنگزيب کان شڪست کائي مصيبتون سهندو ايران وڃڻ جي ارادي سان بولان لڪ جي منهن واري شهر ڍاڍر پهتو، 1659ع ۾ اتي جي حاڪم ملڪ جيوڻ (پني) باروزئي وٽ مهمان رهيو. ڪڇيءَ جي ميدان مان لنگهندي سندس پياري زال شهزادي نادره بيگم پيچش وگهي بيمار ٿي واٽ تي وفات ڪئي، سندس وصيت موجب جنازي کي حضرت ميان مير جي قبرستان ۾ دفن ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو ويو، ملڪ جيوڻ تي شهزاده دارا شڪوه شهزادگيءَ جي ايام ۾ گهڻائي احسان ڪيا هئا، پر هينئر صحرائي بگهڙ ٽي خچر اشرفين سان ڀريل ڏسي، احسان فراموشيءَ جو پورو ثبوت ڏيندي دارا شڪوه کي سندس ننڍي پٽ سپهر شڪوه سميت گرفتار ڪري دهلي ۾ اورنگزيب جي سپرد ڪري، بختيار خان جو سکڻو لقب حاصل ڪري موٽندي ڪڇيءَ مان لنگهندي مارجي ويو، بسنت خان ۽ عبدالرزاق جيڪي بکر جي قلعي جا محافظ هئا، تن دارا شڪوه جي گرفتاريءَ بعد اورنگزيب جي لشڪر اڳيان هٿيار ڦٽا ڪيا[3]. دارا شڪوه جي شڪست جو سبب هو علمائن جي فتويٰ جن هن کي بي دين سڏيو هو.
سکر ۾ ڏڪار
سمو ڳڙه جي جنگ، جا شاهجهان جي پٽن ۾ تخت ۽ تاج کي هٿ ڪرڻ لاءِ لڳي، سا ايتري قدر هولناڪ هئي جو ان جو اثر سلطنت جي سڀني صوبن تي پيو. داراشڪوه جي سياسي سرگرمين جي ڪري سکر جهڙي دور دراز سرحدي شهر ۾ ڏڪار پئجي ويو. اٽالين توبچي منوچي جو بکر ۾ داراشڪوه جو توبخاني سان هو، لکي ٿو ته، سکر ۾ اهڙو ڏڪار پيو جو في وهڙي جي قيمت 3 سؤ روپيا هئي ۽ في ڪڪڙ جي چوزي جي قيمت 12 روپيا هئي[4]. ڀائرن جي جنگ مغل سلطنت جي سمورن ڪل پرزن کي هڪ ٻئي کان جدا ڪري ڇڏيو.
مغليه دور ۾ سکر جي حالت
مغليه دور ۾ سکر، بکر جي قلعي جي سياسي اهميت ڪري، سنڌ جي سري جو تختگاه شهر هو. بکر جي قلعي هئڻ ڪري تاريخن ۾ سکر بدران بکر نالو ڪتب آندل آهي، حالانڪ بکر جي قلعي جي ايراضي ايتري ڪو نہ هئي، جو سرڪاري دفترن ۽ فوجي ڇانوڻي هوندي، شهر بہ هجي. سرڪاري دفترن ۾ بکر نالي جي ڪري سکر بہ بکر جي نالي سان ڄاڻايل آهي، ايتري قدر جو انگريزن جي قبضي وقت بہ سکر، بکر سڏبو هو ۽ سکر پراڻي جا رهاڪو هندو خواه مسلمان سکر بدران پاڻ کي ”باکرو“ ۽ ”بکري“ سڏائيندا هئا. انهيءَ طرح لاڙ ۾ ديبل ۽ ٺٽو هڪڙي نالي سان سڏبا هئا. توڙي جو ٻئي شهر ڌار ڌار هئا. ديبل جي ايتري قدر شهرت هئي جو لاهري بندر جي تاريخن ۽ نقشن ۾ ”ديول“ ڏيکاريل آهي، حالانڪ ديول 1334ع ۾ ابن بطوطا جي اچڻ وقت ويران ٿي چڪو هو[5]. مغليه دور ۾ بکر سرڪار اٺن پرڳڻن ۽ 12 محالن ۾ ورهايل هئي. بکر (سکر) سرڪار جي سالياني اُپت 947، 424، 18 دام هئي. في روپيه جي قيمت چاليهه دام هئي (2). بکر ۾ ضرب خانو بہ هو.
(1) ضرب خانو
سکر 981 هه 1573ع سنڌ فتح ٿيڻ کان اڳ اڪبر اعظم جي شهنشاهت جو صوبو بڻجي چڪو هو ۽ ملتان جي ماتحت هو. اڪبري دور ۾ بکر جي ضربخاني ۾ فقط ٽامي جا دام ۽ ڪي چانديءَ جا چوڪنڊا سڪا بکر جي ضربخاني ۾ تيار ٿيا. دام شير شاهي پتل جا هئا جن جو وزن 311 ۽ 322 گرينس هو. اهي پئسن طور هلندا هئا. چانديءَ جي روپيه جو وزن ساڍا 11 ماشا هو، انگزيب جي ڏينهن تائين دام چالو هئا. ڍلون بہ جنس، چوپايو مال ۽ دام جي حساب سان وصول ٿينديون هيون، اڪبري دام جيڪي بکر جي ضربخاني ۾ ضرب ڪيا ويا تن تي اڪبري سال الاهي ۽ مهينا ڏنل آهن. شاهجهان جي راڄ ۾ بکر ۾ روپيا تيار ۽ اورنگزيب جي ڏينهن ۾ فقط ٽامي جا سڪا بکر ۾ تيار ٿيندا هئا. جهانداد شاهه، فرخ سير، محمد شاهه ۽ احمد شاهه جا بکر ۾ تيار ڪيل روپيا بہ هٿ لڳا آهن. روپين تي هيٺيون عبارتون لکيل هيون:
اڪبر بادشاهه غازي محمد جلال الدين 985 ضرب بهکر.
شاهجهاني سڪن تي هڪ پاسي، ضرب بهکر بماه الهي، ٻي پاسي، فروردي 1040 هه ۾ ڪلمو.
هڪ پاسي، ڪلمو 1044 بصدق ابي بڪر، ٻئي پاسي بادشاه غازي شهاب الدين محمد صاحب بهکر قرآن ثاني ضرب ابان الاهي.
محمد شاهي سڪا، هڪ پاسي، الله بادشاه زمان محمد شاه ٻئي پاسي، سکه زد ز فضل الله بادشاه زمان محمد شاه.
چند بکر جي ضرب خاني جي سڪن جون عبارتون نموني طور ڏيون ٿا[6]. سال 1670ع ڌاري مغليه روپئي جي قيمت 2 شلنگ 3 پينس هئي[7]. روپيو ٽنڪو سڏبو هو ۽ وزن ۾ هڪ تولو هو. مڻ جو وزن 28 سير هو. اڳ پئسا وچين زماني ۾ جيتل سڏبا هئا، هينئر دام سڏبا هئا، مغلن جو دور فارغ البالي وارو هو، هڪ ڪٽنب مرد، زال ۽ 4 يا 5 ٻار ڏهن ٽنڪن (روپين) جي ماهوار آمدنيءَ سان بي فڪري جي زندگي بسر ڪندا هئا، هڪ ڀاتي ڪمائي ڏهن کي کارائي سگهندو هو. ابو الفضل آئين اڪبري ۾ کاڌ خوراڪ جي شين جون جيڪي قيمتون ڏنيون آهن، هن طرح آهن:
ڪڻڪ جو اَٽو
ڪڻڪ
جَوَ
چڻا
جوئر
عمدا چانور
ڪنگڻي
ماه دال في مڻ
= =
= =
= =
= =
= =
= =
= = 22 دام (پئسا)
= 12
= 8
= 16 ½
= 10
= 10
= 20
= 16
موٺ
ٻاجهر
مڱ
جون جو اٽو
گيهه
تيل
کير
ڌوئنرو
اڇي کنڊ
= = ٻيون نمبر
= = ٽيون نمبر
ڳاڙهي کنڊ
رڍ
ڍڳي = =
= =
= =
= =
= =
= =
= =
= =
في سير
= =
= =
= =
في داڻو
= = = 12
= 8
= 18
= 11
= 105
= 80
= 25
= 18
= 6
= 5 ½
= 128
= 55
= 1 1/8
= 10
مٿين شين کان سواءِ ٻيون شيون بہ سستيون هيون، گوشت في مڻ 65 دام، اڄڪلهه مڻ جو وزن 82 پائونڊ آهي، اڪبري مڻ جو وزن ½ 55 پائونڊ هو. ليڪن اڪبري سير جو وزن هاڻوڪي چالو سير جي وزن کان وڌيڪ هو. جهانگير مڻ جو وزن 36 سير مقرر ڪيو[8]. شاهجهان مڻ جو وزن 40 سير مقرر ڪيو، سڪن جي چاندي توڙي اشرفين جو سون خالص هو، پهرين درجي واري ڪاريگر (مستري) جي روزانو ست دام مزوري هئي، پهرين درجي واري واڍي کي روزانو ست دام ملندا هئا، عام مزور جو روز 2 دام هو[9]. همايون جي سنڌ ۾ اچڻ وقت 1542ع ڌاري عمر ڪوٽ ۾ في روپئي جون 4 ٻڪريون وڪامنديون هيون، گيهه، کنڊ، مکڻ ۽ کير خالص غريب غربو خريد ڪري پي سگهيو، اڄ هن ترقي جي دور ۾ ناڻي ڏيڻ سان خالص شيون بازار ۾ ملي نہ ٿيون سگهن، جنهن ڪري غريب غربو درڪنار وچولي طبقي جي زندگي نفس ۽ شڪم پُريءَ جي فڪرات ۾ گذري ٿي. 1658ع – 1660ع تائين سنڌ ۾ سخت ڏڪار پيو، انگريز ايسٽ انڊيا ڪمپني ٺٽي جي ڪورين لاءِ، سورت کان آن لاهري بندر ڏانهن موڪلڻ لڳي، جن کان ايجنٽ ڪپڙو خريد ڪندا هئا.
هنر ۽ واپار
مغليه دور ۾ صنعت، زراعت ۽ زندگيءَ جي ٻين شعبن گهڻي ترقي ڪئي، مغلن جي جدت پسند طبيعت نيون ڳالهيون ايجاد ڪيون، جن کان اڳ هتي جا رهاڪو واقف ڪو نہ هئا، مثلاً ڪپڙن جا نوان قسم، تماڪ جي پوک، جنهن جو رواج 1605ع ۾ پيو. نير روانگي جي قيمت سٺي هئي، سکر نير جي اُپت ڪري مشهور هو. شير شاهه سوري آگره کان لاهور، لاهور کان ملتان، آگره کان جيسلمير رستا جوڙايا هئا. جنهنڪري واپار جي آمدورفت ۾ سهوليت ٿي. سکر، دهلي آگره ۽ وچ ايشيا جي وچ ۾ هڪ قافلي سراءِ بڻجي ويو، وچ ايسيا جا قافلا، آگره جي قافلن جي مال سان مٽا سٽا ڪندا هئا، آگره جا قافلا 16 ڏينهن ۾ براه دهلي، اجمير ۽ جيسلمير کان روهڙي پهچندا هئا، نواب مير محمد معصوم سکر پراڻي ۾ هشت پهلو قافلي سراءِ تعمير ڪرائي جنهن جي چوگرد ست کوه هئا، خراسان جا واپاري خشڪ ۽ تر ميوا، ڪيمخواب، ڪلاباتون، غاليچا نيڪال ڪندا هئا ۽ سکر مان نير، جوڙيون روهڙيءَ جو دريائي ڪپڙو (تسر) ۽ هندوستان جو مال ۽ ملتان جا رنگين ڪپڙا خريد ڪندا هئا، جيڪي مهراڻ ذريعي پهچندا هئا. سکر مهراڻ تي وڏو پتڻ هو، جنهن تي مسافرن ۽ واپارين جي سهولت لاءِ مسجد منزل گاه، آرامگاه ۽ باغ تعمير ڪرايا، اهي عمارتون سکر جي تاريخ جا سونهري باب آهن. اڄ اهي عمارتون خاموش آهن پر سندن هر هڪ سر اندر هڪ هنگامو پوشيده آهي. هاري پنهنجي کٿيءَ ۽ ڪوڏر سان مست ٿيا هئا. ڍلون زمين جي قسمن مطابق مقرر هيون. ڏڪار ۽ خشڪ سالي کان سواءِ باقي اوقات هر طبقو بي فڪري سان بسر ڪندو هو. امير ۽ منصبدار عيش ۽ عشرت جي زندگي بسر ڪندا هئا. وچين طبقي وارا آمدني مطابق خرچ ڪندا هئا. منشي مڙهي کي بہ تڪليف يا تلخي ڪو نہ هئي. ڏڪار جي حالت ۾ بہ شاهي خزانن جا در پٽجي ويندا هئا ۽ شهنشاهه خيراتون ڪندا هئا. ٺٽي کان ايندڙ مال سان ڀريل في قافلي ۾ هڪ هزار اُٺ هئا، جن کي ڌاڙيل موقعي سر ڦريندا هئا. هارين کي جنس يا نقد ڍل ڏيڻ کان علاوه ڍور ۽ چوپايو مال بہ ڍل ۾ ڏيڻو پوندو هو[10]. هر وقت فساد پرڳڻن ۾ جاري رهندا آيا. سميجا، جاڙيجا، نومردي، بلوچ، مغليه نوابن لاءِ هر وقت مٿي جو سور هئا.
انهيءَ طرح ٻيڙين تي ڀريل مال کي درياه تي لٽيندا هئا[11]. سکر، روهڙي ۽ ملتان جو رنڱيل ڪپڙو خراسان ۾ مشهور هو. ڌارين ملڪن جي واپارين کي پنهنجا سڪا هن ملڪ ۾ مٽائڻا پوندا هئا. اهو ڌنڌو ملتاني صراف ڪندا هئا. هنڊين جو بہ رواج هو. سوداگر پنهنجو مال ويمو بہ ڪرائيندا هئا. مغربي سياحن مان سيلبئنڪي جو 1609ع ۾ آگره کان سکر پهتو هو، ڄاڻائي ٿو تہ ”سکر درياه جي ڪپ تي خوبصورت شهر آهي ۽ شين جي سستائي ڪري شهري سکيا ستابا آهن. مزور کي روزانو 3 پئسا ۽ وڏي ڪاريگر کي روزانو ڏهه پئسا ملن ٿا ۽ ڌارين ملڪن جا واپاري هتان پنجن آني في مڻ آن خريد ڪن ٿا“[12]. روسي واپاري 1900ع تائين هتان آن خريد ڪندا هئا. 1639ع ۾ ٻيو مغربي سياح مانڊ يلسلو آگره کان قنڌار ويندي 14 ڏينهن ۾ پهتو هو ۽ سکر شهر جي تعريف ڪري ٿو. هتان هڪري قافلي سان قنڌار ڏانهن ويو هو. رستن تي ڌاڙيلن جو خوف هو. سيدي علي رئيس ترڪي ڪپتان جو 1554ع ۾ لاهور ڏانهن ويندي سکر پهتو هو. تنهن کي سلطان محمود ڪوڪلتاش اڍائي سو محافظن جو دستو ڏيئي لاهور وڃڻ جي اجازت ڏني هئي. انهن ڏينهن ۾ قنڌار وارو رستو سلامت ڪو نہ هو[13]. نڪولس وٿنگٽن آگره کان قافلي سان ويهن ڏينهن ۾ سکر پهتو هو ۽ هتان ٻيڙي وسيلي 15 ڏينهن ۾ ٺٽي پهتو هو. جوزف سيلامبڪي 1609ع ۾ سکر پهتو هو. بکر جي مغليه نواب بہ هن جي آجيان ڪئي هئي. سکر جي ترارين، چمڙي جي رڱائي، ڪپڙي اُڻڻ جي هنرن جي تعريف ڪري ٿو. هن کي سکر کان قنڌار پهچڻ ۾ ويهه ڏينهن لڳا. مٿين بيانن مان صاف ظاهر آهي تہ آگره ۽ قنڌار جي وچ ۾ سکر وڏي تجارتي مارڪيٽ هئي، جتي مال جي مٽاسٽا ٿيندي هئي[14]. روهڙي کان جيسلمير 150 ميلن جي مفاصلي تي هو. اهو رستو براه اجمير، فتحپور سيڪري ۽ آگره ڏانهن ويندو هو.
مهراڻ ذريعي واپار
پنجاب جي تختگاھہ شهر لاهور کان ساليانو اٽڪل 16 هزار مال سان ڀريل اُٺ ڪابل ۽ وچ ايشيا ڏانهن ويندا هئا. ساڳيءَ طرح هندستان، ڪشمير ۽ پنجاب جو مال مهراڻ وسيلي سنڌ جي لاهري بندر ڏانهن ويندو هو. لاهور ۽ لاهري بندر ۽ ٺٽي جي وچ ۾ سکر مشهور بندر هو، جتي سامونڊي غوراب لنگر انداز ٿيندا هئا، چنانچه جوزف سلائمبڪي 1609ع ۾ سکر بندر تي کنڀات (گجرات) جا مال سان ڀريل غوراب ڏٺا هئا[15]. عيسوي 16 صدي ۾ لاهري بندر وڏي اوج تي پهتل هو، 14 صدي جي وچ ڌاري ابن بطوطا لاهري بندر تي يمن، عمان ۽ سيلون جا جهاز ڏٺا هئا[16]. مغربي قومن مان پهريان پورچوگيزن هتي ڪوٺي وڌي هئي. سنڌ جا حاڪم فرنگين کان مدد گهرندا هئا. 1592ع ۾ عبدالرحيم خان خانان، مرزا جاني ترخان کي شڪست ڏيڻ کان پوءِ پورچوگيزن کي لاهري بندر مان تڙي ڪڍيو هو.
سکر بندر جي دريائي واپار لاءِ معلوم هئڻ کپي تہ ساليانو 4 هزار ٻيڙيون ٺٽي ۽ لاهري جي وچ ۾ مال ۽ مسافرن آڻڻ ۽ نيڻ لاءِ سرڪاري طور مقرر هيون. اڪبر اعظم سنڌ جي واپار کي ترقي ڏيارڻ لاءِ لاهور ۾ ٻيڙين جوڙڻ جو ڪارخانو کوليو هو. پنجاب جي واپارين جون سکر ۽ ٺٽي ۾ ڪوٺيون هيون. مهراڻ ۽ سندس شاخن تي غوراب هلي سگهندا هئا. 1002 هه – 1593ع ۾ اڪبر اعظم لاهور ۾ هڪڙو غوراب جوڙايو هو، جنهن ۾ 2936 ساڳ جا تختا ۽ 428 مڻ لوهه جون ميخون لڳل هيون ۽ 420 واڍا لوهار روزانو ڪم ڪندا هئا[17]. هڪ هزار مزورن ڏهن ڏينهن تائين ڇڪي مس مس درياء تي لاٿو هو.
جهاز جو مستول 35 گز الاهي اونچو هو. واٽ تي فقط روهڙي ۽ سکر ۾ مال ۽ مسافر لاهيندو ۽ چاڙهيندو هو. پر سياري ۾ ڪن هنڌن تي گپي پوڻ ڪري، جهاز کي ڌڪڻ ڪري وڏي دقت ٿيندي هئي، تنهنڪري بيڪار ثابت ٿيو هو. 1004 هه – 1595ع ۾ 16338 روپين جي لاڳت سان هڪ ننڍو جهاز شهنشاهه اڪبر جوڙايو هو، جنهن جو مستول 37 گز اونچو هو ۽ 15 هزار مڻ مال کڻندو هو. مرزا جاني بيگ ترخان سان جنگ ڪرڻ وقت اڪبر 25 جهاز لشڪر ۽ توبخاني ۽ سامان سميت ڀريل مرزا عبدالرحيم خان خانان کي ڏيئي 1590ع ۾ تسخير ٺٽي لاءِ لاهور کان روانو ڪيو هو. جنگ ٻن سالن تائين اينگهه ڪئي ۽ سمورو عرصو مهراڻ ذريعي مرزا عبدالرحيم کي اَن ۽ جنگي سامان ٻيڙين تي پهچڻ لڳو[18]. 1615ع ۾ انگلينڊ جي بادشاهه جيمس اول، سرٿامس رو کي جهانگير جي دربار ۾ سفير ڪري مڪو. هن سورت جي ايسٽ انديا ڪمپني جي ڊائريڪٽرن کي لاهور کان لاهري بندر واري دريائي شاهراه جي اهميت کان واقف ڪيو ۽ 1616ع ۾ انگريزن ٺٽي ۾ واپار جي ڪوٺي کولي، سندن ايجنٽ ديسي دلالن معرفت سنڌ جي شهرن مان ڪپڙو ۽ نير خريد ڪرڻ لڳا. لاڙ جا واپاري ڳاڙها چانور، چمڙي جي گيهه جا دٻا سکر موڪلي هتان اڇا چانور ۽ هٿيار خريد ڪندا هئا. نڪولس وٿنگٽن جهانگير جي ڏينهن ۾ سکر کان ٻيڙي وسيلي 15 ڏينهن ۾ ٺٽي پهتو هو. لاهور کان ٺٽي تائين ٻيڙين تي هڪ هزار مڻ مال تي اڍائي سؤ روپيا ڀاڙو هو ۽ في ٻيڙي مال سان ڀريل تي چار روپيا سرڪاري محصول ڀرڻو پوندو هو. ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ديسي هندو دلالن جون ٺٽي، سکر، ملتان ۽ لاهور تائين ڪوٺيون هيون[19]. ٺٽي، لاهري بندر ۽ سکر ۾ شين جا اگهه مقرر هئا. مغلن جي پوئين زماني اورنگزيب جي ڏينهن ۾ ٺٽي جي مغليه نوابن في ٻيڙيءَ تي محصول وڌائي ڇهه روپيا ڪيو، جنهن ڪري گهڻائي پنجاب جا واپاري ٺٽي ۽ سکر مان لڏي ويا. دکن ۾ مرهٽن سان سانده جنگين ڪري ملڪ مان سستائي موڪلائي ويئي. سرڪاري خزانن ۾ کوٽ پوڻ لڳي[20]. 1652ع ۾ اورنگزيب کي سنڌ ۽ ملتان جاگير ۾ مليا. لاهري بندر جو منهن واريءَ سان ڀرجڻ لڳو. شهزاده نئون اورنگا بندر مهراڻ جي ڊيلٽا تي تعمير ڪرايو. 1617ع ۾ دائود پوٽن، مهرن کي شڪست ڏيئي لکيءَ تي قبضو ڪيو ۽ شڪار گاهه واري هنڌ تي نئون شهر شڪارپور تعمير ڪرايو، جنهنڪري خراسان جا قافلا جيڪي اڳ مال سکر ۾ نيڪال ڪندا هئا هينئر شڪارپور ۾ نيڪال ڪرڻ لڳا. هي شهر جيئن پوءِ ويو ترقي ڪندو. پر سکر کي مهراڻ جي ڪپ تي هئڻ ڪري جيڪا اهميت هئي، سا شڪارپور کي نصيب ڪو نہ ٿي. اڪبري اشرفيءَ جي قيمت 9 روپيا هئي، عالمگيري اشرفي جي قيمت 16 رپيا هئي. ايراني سڪا محمدي عباسي بہ چالو هئا ۽ انهن جي قيمت فقط 4 آنا هئي، سکر ۾ مکڻ ۽ گيهه جي ايتري جهجهائي هئي جو درياه رستي مسقط ڏانهن ويندو هو[21]. سيلاني پادري مانرتي، جنهن 1641ع ۾ لاهور کان ٺٽي تائين مهراڻ تي مسافري ڪئي هئي، لکي ٿو ته:
”سکر ۾ وڏو واپار هلي ٿو، هر سال ايران ۽ خراسان ڏانهن مال سان ڀريل قافلا وڃن ٿا.“
سکر محصول جو ناڪو هو. مانرتي کي هتي محصول ڀرڻ ۾ تڪليف ٿي هئي. وليم فنچ 11 – 1608ع سکر، روهڙي ۽ ٺٽي کي عظيم شهر ڄاڻائي ٿو: جن جو پنجاب سان واپاري ناتو هو[22]. جوزف سئلئمبڪي جو 17 صديءَ جي شروعات ۾ سکر پهتو هو، لکي ٿو تہ سکر ۽ روهڙي ٻہ مکيه شهر آهن:
”روهڙي شهر ۾ ڪڙمي ۽ محنتي ماڻهو رهن ٿا، زراعت کان سواءِ سوٽي ڪپڙي، نير ۽ ٻين شين جو واپار ڪن ٿا. هلت چلت ۽ وهنوار ۾ سڌا سنوان ۽ امن پسند آهن. بکر جو حاڪم اسان کي احترام سان گڏيو ۽ آجيان ڪيائين. سکر ۾ عمديون تراريون جڙن ٿيون ۽ سستيون آهن...هتي ڪورين ۽ رنگريزن جا ڪٽنب رهن ٿا . . . ۽ بهترين قسم جو نير وڪامي ٿو.“ [23]
پادري ماتري، شاهجهان جي ڏينهن ۾ ٺٽي ڏانهن ويندي روهڙي ۽ سکر مان لنگهيو.
”اُتر سنڌ ۾ بکر (سکر) مهراڻ جي ڪپ تي سهڻو شهر آهي، جنهن جي چوگرد چمن ۽ باغن ڪري بهاري هئي، بازار جا دوڪان هر قسم جي مال سان ڀريل هئا، حقيقت ۾ روهڙي ۽ سکر وارين ٽڪرين کي سنڌ جو چمن ڪوٺين ٿا“ (1).
مغليه دور ۾ سکر جي ثقافتي حالت
باب الاسلام سنڌ ۾ ملتان، اُچ، سکر جا شهر بزرگان دين ۽ باڪمال علمائن جي وجود مسعود ڪري تبليغ جي لحاظ سان روحانيت جا مرڪز هئا ۽ سکر جو دارالعلوم قرآن، حديث، فقه، تصوف، منطق ۽ اقليدس جي تعليم ڪري وچ ايشيا تائين مشهور هو، جتي شاگردن جي خوراڪ ۽ رهائش جو انتظام هو، مغل هن ملڪ ۾ آيا تہ پاڻ سان نوان هنر ۽ نيون ايجادون کڻي آيا، باغباني، ڪپڙي سازي، عمارت سازي، مصوري ۽ ٻين هنرن ۽ علمن ڪري هتي جي رهاڪن ترقي ڪئي، نووارد خانوادن جن هن شهر کي وطن جوڙيو، تن هتي جي خاڪ پاڪ کي باغن، بوستانن ۽ نادر الزمان عمارتن سان معمور ڪري ڇڏيو، ڇو تہ قدرت شهر سکر کي حسين ٽڪرين جي ڪري دلاويز حسن بخشيو هو، حڪيم ٽيڪچند هڪ دفعي ميونسپالٽي جي ميٽنگ ۾ تقرير ڪندي ڄاڻايو هو تہ ”سکر جون ٽڪريون طلائي آهن“ نووارد خانوادن مان نواب محمد معصوم پنهنجي مادر وطن سکر کي عمارتن جوڙائڻ کان پوءِ سنڌ جو فتح پور سيڪري بڻائي ڇڏيو، هن وقت صوبي سنڌ ۾ ٺٽو ۽ سکر آثار قديمہ جي لحاظ سان ٻہ اهڙا شهر آهن، جي ڌارين ملڪن جي سياحن لاءِ تفريحي اسباب مهيا ڪن ٿا، ٻئي شهر گهڻو وقت تختگاه رهندا آيا، سکر کي تہ مهراڻ تحفو بڻائي ڇڏيو آهي ۽ ٺٽي جو اڳوڻو اوج مٽجي چڪو آهي، مغليه دور ۾ پارسي لٽريچر ۽ ثقافت بيحد ترقي ڪئي، سکر جي خاڪ پاڪ مان هن دور ۾ چوٽيءَ جا شاعر مورخ ۽ دانشور پيدا ٿيا، جن کي تاريخ دهرائي ٿي، مغل بي انتها پير پرست هئا، جنهن ڪري مرشد سڳورن پيري ۽ مريديءَ جون سندون ايجاد ڪيون، سکر تہ پيرن جو منجو اڄ بہ آهي ۽ چپي تي زيارتگاهون آهن، جن تي ماهوار ۽ ساليانو عرس ملاهيا وڃن ٿا، اهڙو بيان اوهين بزرگان دين جي حالات مان معلوم ڪري سگهندا، اسلام جي تصور توحيد، هر مذهب ۽ هر طبقه جي ماڻهن کي ميلن ۾شريڪ ٿيڻ جي دعوت ڏني.
هندي لٽريچر ۽ سکر جا هندو [24]
مسلمانن ۾ سني، شيعا ٻہ مذهبي فرقا هئا، ٽيون مهدوي فرقو بہ سنڌ، بلوچستان، افغانستان ۽ خراسان تائين پهتو هو. انهيءَ طرح هندن ۾ وقت بوقت ڌرمي پنٿ پکڙجڻ لڳا، سکر جا هندو جن ۾ برهمڻ، لوهاڻا، ڀاٽيا، ڇاٻڙا ۽ ٻيون قومون شامل هئا، شهر ۾ مسلمانن کان ڪثير التعداد هئا، مغلن جي صلح پسند حڪمت عملي هندو مسلم اتحاد کي مضبوط ڪيو، مسلمان صوفين جي صحبتن ڪري عيسوي 15 صدي ۾ وشنو پنٿ، ڪبير پنٿ ۽ نانڪ شاهي پنٿ جيڪا بيداري پيدا ڪئي، تنهن هندو ۽ مسلمان قومن کي هڪڙي قوم جي قالب ۾ پلٽي ڇڏيو، پارسي زبان ۽ لٽريچر 16 صدي ۾ ترقي ڪئي. نون پنٿن جي جنم وٺڻ ڪري هندي برج ڀاشا زبان ترقي ڪئي، مغليه درٻار کان علاوه هندي سماج جي ڌرمي ٻولي بہ برج ڀاشا هئي، مسلمان بہ هن ٻولي ۾ طبع آزمائي ڪرڻ لڳا، انهيءَ دور جا ڏوهيڙا ۽ ساکيون سلوڪ شهه پارا آهن. شاعر ملڪ محمد ڊائسي جي ”پدماوت“ جا ظاهري ميواڙ جي راڻي جي آکاڻي آهي، ڳوڙهي فلاسافي رکڻ ڪري هنديءَ جو نئون دور شروع ڪيو ۽ برج ڀاشا جي ميٺاج عوام ۽ خواص کي متاثر ڪيو. عبدالرحيم خان خانان پڻ هنديءَ جو شاعر هو سندس ڏوهيڙا ”رحيم سستاءِ“[25] جي نالي سان مشهور هئا. ولڀ اچاريه پنٿ جي شاعرن مان ”سورداس“، نند داس جو ”رس پنچا ڌايائي“ وٺل ناٿ جو ”چوراسي ويسنا واجي ورتا“، پر ماننداس ۽ ڪڀنداس، رس خان جو ”پريم و تيڪا“ سري ڪرشن ۽ رامچندر جي ڪهاڻين ۽ ڀڳتين سان ڀريل آهن. ڀڳت تلسيداس 1623ع – 1532ع جو رامائڻ، وٺل ناٿ جي اٺن مهرن مان گوڪل ناٿ 1551ع جو ”چوراسي و سينا واجي ورتا“، راڌا بلا ڀي پنٿ جوهري و مسا 1585ع ۾ جاري ڪيو، هن فرقي جو وڏو ”راڌا“ مندر بندرا بن ۾ هو، هن پنٿ وارا راڌا جا پوڄاري هئا. تلسي داس وشنو جي اوتار رامچند جي پرچار لاءِ رومائڻ تيار ڪيو. هن ڪوڀنٿ جاري نہ ڪيو پر ڌرمي مصلح شمار ٿئي ٿو. سندس ڪٿا تي اسلام جو اثر پيل نظر اچي ٿو. دادو ديال 1603 – 1544ع جي دوهن مان بت پرستي لاءِ نفرت ۽ خدا جي وحدانيت جو پرچار سادگيءَ سان ڪيل آهي ٻيا پنٿ جهڙوڪر ”لال داسي“، ”ڌرمداسي“ وغيره – ڀڳتي مالا مان روپا، سناتن؛ جيو گو سوامي؛ گوپال ڀٽ جا نالا ملن ٿا. مهاراشٽر ۾ ٽڪارام 1600ع جي اڀنگا سلوڪن ۾ روحاني پاڪائي جو پرچار ڪيو. رامداس مرهٽي جون ڀڳتيون دکن ۾ مشهور رهيون. مٿين ڀڳتين، ويدانتي پرچارن، دوهن، مالائن ۽ پنٿن جو اثر سکر جي هندن تي پيو. جيئن ڪبير ۽ دادوءَ جا دوها اڄ بہ زبان تي آهن.
مغليه دور جا سکر جا علماء ۽ بزرگ
سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ گهڻنئي باجبروت حڪمرانن جا مقبرا آهن، جن جي تعمير تي لکين روپيا خرچ ڪيل ۽ اُهي ڪاريگرن جي ڪمال جو بهترين نمونو آهن. ليڪن شمع ۽ گل انهن مقبرن کي نصيب ڪو نہ ٿيا، بلڪ سندن فلڪ فرسا مقبرا جن کي هنن پنهنجي جيئري لکين غريبن جو رت چوسي، سندن رت ۽ پگهر مان جوڙايا، اڄ زماني جون سٽون نہ سهندي بلڪل سنسان آهن ۽ اهل نظر جي عبرت لاءِ افسانا بنجي چڪا آهن. ائين ڇو ٿيو؟ ان لاءِ هڪڙو ئي جواب آهي تہ انهن خون آشام ترار جي زور تي حڪومت هلائي، جن جي نالن کي ٻڌڻ سان مغلوب انسانن جا قلب ڪنبندا هئا. وري انهن گوشه نشين دلپوش بزرگانِ دين جي مقبرن ۽ منارن کي ڏسو! جن گوشه نشيني جي حالت ۾ رهندي مخلوق خدا تي روحانيت جي طاقت سان حڪومت ڪئي. وٽن نہ ترار هئي نہ لشڪر نہ خزانا فقط علم عرفان جا وهندڙ چشما هئا، جن تان معرفت جي متوالن کي پيئڻ لاءِ آبِ بقا ملندو هو ۽ سوز ۽ گدازِ عشق جي طالبن جي رڳن ۾ سماع جي سرمستين ۽ دلنواز نغمن ڪري ڪيف ۽ سرور ۽ دائمي درد پيدا ٿيندو هو ۽ اهو درد ۽ سرور قيامت تائين قائم رهندو هو. اُهي بي سرور ساماني جي حالت ۾ ٻہ صاحب سيف و قلم هئا. جهاد جي وقت مٿن سان ڪفن ٻڌي خاڪ ۽ خون ۾ تڙڦندي جام شهادت نوش ڪندا هئا ۽ پونين لاءِ لافاني سبق ڇڏي ويندا هئا. وقت جي ظالم شهنشاهن جي روبرو وڃي، مخلوق خدا جي ڀلي لاءِ کريون کريون ٻڌائيندا هئا. شهنشاه انهن بوريه نشينن کي خوش ڪرڻ لاءِ هزارين ۽ لکين روپيا ڏيندا هئا، جن گرانقدر رقمن کي بيٺي بيٺي لحظي اندر محتاجن ۽ نادارن کي ورهائي ڏيندا هئا. اڄ وقت جي شهنشاهن جي عاليشان مقبرن تي ڌوڙ وسي ٿي ۽ سواءِ خاموشي ۽ وحشت جي اتي ڪجهه بہ ڪونهي! سندن ڪشور ڪسائي ۽ رنگين داستانن کي تاريخن جي ورقن اندر پڙهي سگهون ٿا! وري جڏهن انهن بي سرو سامان خاڪ نشينن جي نيلگوني گنبذن کي نيري آسمان جي چمڪندڙ ڇت هيٺان چمڪندو ڏسون ٿا، جن جي تربتن کي عقيدتمند ڏينهن جو رنگا رنگي خوشبوءِ دار گلن سان سينگارين ٿا ۽ رات جو ڪافوري شمعن ۽ قنديلن سان روشن رکن ٿا ۽ هر سال هزارن ميلن کان ڪهي اچي عرس ملهائين ٿا! ڪهڙي سبب ڪري؟ اُن جي جواب لاءِ عارف حڪيم سنائي رح جون ٻہ سٽون اهلِ ذوق اڳيان پيش ڪجن ٿيون:
سر بر آ راز گلشن تحقيق تادر کوي دين
کشتگانِ زنده بيني انجمن در انجمن
در يکي صف کشتگان بيني بتيغي چون حسين
درد گر صف خستگان بيني بزهري چون حسن
شيخ ابو الحسن بکري
اڪبري دور جو وڏو محدث هو ۽ مڪي ۾ تعليم ورتي هئائين، حافظ ابن حجر مڪي جو همعصر هو. علامه مجد الدين محمد بن طاهر گجراتي، شيخ صاحب جو شاگرد هو، جنهن جي تصنيف ڪيل لغت حديث ”مجمع بصار الانوار“ صحاح تسه جي شرح آهي، شيخ ابو الحسن بکر جا ٻہ شاهڪار ”ڪتاب المعني في السماء الرجال“ ۽ ”تذڪره الموضاعت“ بي مثل آهن. علامه مجد الدين آگره ڏانهن ويندي 986 هه ۾ اُجين وٽ شهيد ٿيو.
ميان آدم شاهه بکري
سنڌ جي عباسي ڪلهوڙن جي صاحبي جو سربراه ميان آدم شاه بن ميان نور شاهه بن صاحبڏنو بن ميان خان محمد بن طاهر بن رافع بن شاهه محمد بن ابراهيم بن محمد طاهر بن چنيه بن قائم بن احمد بن طاهر بن قائم بن عبدالرحمان بن عباس بن مامون بن هارون بن ابو عبدالله مهدي بن حضرت عباس، عم النبي صلي الله عليه وآله وسلم[26]. آدم شاهه جا وڏا مڪران کان نڪري اچي سنڌ ۽ ملتان ۾رهڻ لڳا ۽ ميان صاحب سکر ۾ قيام فرمايو ۽ هتي شيخ لنڪراچ ۽ شيخ ابوبڪر جتوئي بکريءَ جي ٻن واسطن سان سيد محمد ميران مهدوي جونپوريءَ جو مريد ٿيو، مهدوي تبليغ ڪرڻ لاءِ ڏوڪري تعلقه جي هٽڙي ڳوٺ ۾ پيري مريدي جي مسند وڇائي مهدوي فرقي جي تبليغ ڪرڻ لڳا، هتي کٻڙ ابڙو پنهنجي قبيلي سميت بيعت ڪري مرشد جي خدمت ڪرڻ لڳو، 1590ع ۾ مرزا عبدالرحيم خان خانان کي اڪبر لاهور مان لشڪر، توبخاني ۽ هاٿين سميت سنڌ جي ڏاکڻي حصي کي فتح ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو. خان خانان درويشن جو دوست علمائن جو قدردان، فياضي ڪري حاتم ثاني هو، جڏهن بہ ڪنهن مهم تي نڪرندو هو تہ جيڪي بہ بزرگ واٽ تي هوندا هئا، تن سان ملاقاتون ڪري دعائون گهرندو ۽ نذر ۽ نياز پيش ڪندو ويندو هو. لاهور کان رواني ٿيڻ کان پنهنجي اتاليق علامه ابو الفضل جي صلاح سان، اُتي جي بزرگ شيخ ماڌو لال حسين جي بارگاه ۾ پهچي دعا پنڻ ويو[27]. ملتان پهچڻ وقت پنج سؤ اشرفين سان ڀريل ڳوٿري سهروردي سجاده نشين جي خدمت ۾ مڪائين، پر هن اشرفين کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو هو، بکر سرڪار جي پرڳڻي درٻيلي پهچي مخدوم عثمان جي قدمن تي مٿو رکيائين، مخدوم صاحب ان وقت جو مجدد هو[28]. لاڙڪاڻي پهچڻ وقت ميان آدم شاهه جي تعريف ٻڌي، درويش جي دهليز تي پهتو ۽ دعا گهري. رواني ٿيڻ وقت کٻڙ ابڙي مريد فقيرن جي لنگر جي خرچ لاءِ گهر ڪئي، جنهن تي مرزا عبدالرحيم چانڊڪو پرڳڻو ميان صاحب کي لکي ڏنو جو چانڊيه ٻروچ قوم جي ملڪيت هو: قنبر، لاڙڪاڻو ۽ نصير آباد چانڊڪي پرڳڻي ۾ شامل هئا:
”چون در آن وقت خان خانان نزد ميان آدم شاهه بہ استمداد دعا آمده التماس نذري کرد، حسب درخواست کبرا ابره مذکوره زميندار ئي زمين چانڊو که از انتقال قوم چانديه بہ وي گرقته داد“[29].
چانڊڪي پرڳڻي جون حدون مديجي کان سيوهڻ تائين هيون ۽ سنڌ جو باغ ڪوٺبو هو، جنهن جي سالياني آمدني ٻارهن لک روپيا هئي. ابڙن نوان واھہ کوٽرائي نوان شهر تعمير ڪيا. اُهي مهدوي هئڻ ڪري ”مهديجا“ ڪوٺبا هئا. ابڙن ٻہ چار فصل کنيا تہ سندن دماغ ڦري ويو. آس پاس جي سميجن زميندارن سان کوئنس ڪرڻ لڳا ۽ ماڻهن کي ستائڻ لڳا، جنهنڪري مسلسل فساد ٿيندا رهيا. زميندار بکر جي نواب وٽ دانهن کڻي ويا. ٻئي طرف ميان جي مريدن جو روزمره تعداد وڌڻ لڳو ۽ بکر جي نوابن کي منجهانس خوف جاڳيو، حالانڪ ميان صاحب خداپرست درويش پنهنجي دائري اندر استغراق ۾ رهندو هو. کيس دنوي دولت سان ڪو لاڳاپو نہ هو. بکر جي نواب معاملي کي ملتان سرڪار وٽ پهچايو، جتان درٻار اڪبري ۾ پيش ٿيو، جتان ميان صاحب جي گرفتاريءَ لاءِ حڪم صادر ٿيو ۽ ميان صاحب کي ملتان جي جيلخاني ۾ قيد ڪيو ويو. ايڇ – ڪزنس صاحب جو بيان آهي تہ جڏهن ميان صاحب کي ملتان آندو ويو تہ وٽس مريدن جو وڏو هجوم هو. پهريان سهروردي سجاده نشين مخدوم لعل عيسن سان ملاقات ڪيائين، پوءِ جيل ۾ رکيو ويو[30]. قيد جي حالت ۾ ملتان جي ڪوٽوال محمد آقا، ميان آدم شاهه جي هٿن تي بيعت ڪئي، جنهن کي ميان صاحب وصيت ڪئي تہ مرڻ کان پوءِ سندس جنازي کي وطن مالوف سکر جي اولاهين ٽڪري تي دفنايو وڃي. ملتان جي نواب 1598ع ۾ ميان صاحب کي شهيد ڪرايو ۽ مريدن سندس جنازي کي سکر جي اولاهين ٽڪريءَ تي آڻي دفنايو، جا اڄ تائين سندس نالي تي ”آدم شاهه“ جي ٽڪري سڏجي ٿي. ٽڪريءَ تي ٻہ قبرون آهن: هڪ فقير ڄام فيروز ٽالپور متوفي 1800ع ۽ ٻي فقير مستي بن رند جويه جي آهي. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي، ميان آدم شاهه جي قبر مٿان مقبرو ۽ مسجد تعمير ڪرائي، جن جو ڪم 1774ع ۾ پايه تڪميل کي پهتو. انگريزي دور ۾ 1890ع کان 1914ع تائين هن زيارتگاهه بندش پيل هئي، جنهن جو سبب هو روس جي ڪاهه. چناچه 1884ع ۾ روسي فوجي اسڪ آباد، مرو ۽ پنج ديهه تي قبضو ڪري، ريلوي لائين سان مٿين شهرن کي وچ ايشيا جي رشين ريلوي لائين سان ڳنڍي ڇڏيو. برٽش حڪومت روس جي مٿين سياسي چرپر کان خوفزده ٿي، سرحد جي بچاءُ لاءِ وائيسراءِ لارڊ لينسڊائون جي ڏينهن ۾ اٽڪ ۽ راولپنڊي کي مورچا ڏياريا، ڇو تہ ٻئي شهر خيبر لڪ جي سامهون هئا. ملتان، شير شاهه، بهاولپور ۽ فيروز پور بہ سرحدي شهر هئا، جن کي مورچن سان مضبوط ڪيو ويو. سکر جو بولان لڪ جو ڦاٽڪ هو، ان جي اولهه وارين ٽڪرين تي مورچا (خندقون) تعمير ڪرايون ويون، سڀني کان مضبوط مورچو ميان آدم شاهه جي مقبري جي چوڌاري تعمير ڪرائي هڪ پاڻيءَ جو تلاءُ پڻ تعمير ڪرايو ويو ۽ هڪ فوجي سارجنٽ ۽ مورچن جي حفاظت لاءِ چوڪيدار مقرر ڪيا ويا ۽ هن زيارتگاه تي بندش وڌي ويئي[31]. ليڪن 1914ع واري پهرين عالمگير جنگ وقت جڏهن هوائي جهازن جي وجود ۾ اچڻ ڪري قلعن ۽ مورچن جي اهميت گهٽجي ويئي، تڏهن سکر جي مورچن کي برٽش فوجي کاتي ڊهرائي ڪاٺ، لوهه ۽ خاردار تارن کي نيلام جي ذريعي نيڪال ڪيو. ميان آدم شاهه واري مورچي جي لوهي ڦاٽڪ کي هندن خريد ڪيو، جو هن وقت هندو مسافر خاني کي لڳل آهي ۽ زيارتين کي مقبري تي اچڻ وڃڻ جي اجازت ڏني. ميان صاحب جي مقبره جي وقت بوقت ريلوي ورڪشاپ جا مزور چندا گڏ ڪري مرمت ڪرائيندا رهيا. هينئر يعقوب آئل ملز جو سيٺ مقبره جي سنڀال ڪري ٿو ۽ مقبره تي رهندڙ فقير کي گذرسفر لاءِ ڪجهه ڏئي ٿو. قيام پاڪستان کان پوءِ پهريون دفعو ميان صاحب جي مقبره مٿان رات جو برقي بلب ٻرن ٿا. جيڪڏهن سکر ميونسپالٽي مقبره جي اڳيان ميدان تي ڪو پارڪ تعمير ڪرائي تہ بهترين تفريح گاه بڻجي پوندو.
شيخ فريد بکري
شيخ فريد بکري بن شيخ معروف بکري کي مغليه درٻار ۾ وڏو رسوخ حاصل هو. سندس ڪتاب ”ذخيرة الخوانين“ پارسي جلد اول، پاڪستان هسٽاريڪل ريسرچ سوسائٽي پاران اهتمام سان 1961ع ۾ ڪراچي مان شايع ٿيو. شيخ فريد نظم ۽ خط جي تعليم مير ابو القاسم نمڪين کان ورتي هئي.
نواب فتح خان
اڪبر دور جي بکر جي نواب فتح خان روهڙي واري وار مبارڪ واري درگاه جي لڳ مهراڻ جي ڪپ تي پُر فضا هنڌ گنبذن واري جامع مسجد 992 هه ۾ تعمير ڪرائي. مسجد جا ٽي گنبذ آهن، جن تي ڪاشيءَ جو عمدو ڪم ڪيل آهي. اڱڻ واري پاسي ڏانهن مهاڙيءَ تي وچين دروازي مٿان ڪاشيءَ جي سرن تي هيٺيون ڪتبو لکيل آهي:
خسرو دين پناهه شاهه اڪبر
که بود تاج بخش شهان ملک
شاه انجم سپاه چرخ سرير
حامي شرح مقتدائي زمان
بندگانش چو قيصر و فغفور
چاکرانش چو طغرل و خاقان
سروري نيک رائي دريا دل
منيع جود مجمع احسان
فتح خان آنکه تيغ خونريزش
کرد بنيادِ ظلم را ويران مسجد جامع از برائي ثواب
پر اميد ساخته قصر جنان
دلکشا همچو مسجد کعبه
جان فزا همچو روضه رضوان
تابرد گنبذ فلک برپاءِ
باد سالم ز آفت دوران
سال تاريخش از خود جستم
مسجد خان بگفت کرد روان
992 هه[32]
نواب فتح خان 986 هه ۾ بکر جو نواب مقرر ٿي آيو هو. 1320 هه مرزا ڪلب علي مختيار روهڙي ان مسجد جي مرمت ڪرائي ۽ پنهنجي نالي جو ڪتبو بہ هڪ پاسي ڏانهن هڻائي ڇڏيو. جيڪڏهن مرزا صاحب مرحوم اها ڪوشش نہ ڪري ها تہ ان تاريخي مسجد جي بہ اها ئي حالت هجي ها، جيڪا روهڙيءَ جي ٻين بي شمار مسجدن جي ٿي وئي آهي.
نواب سعد خان
نواب سعد خان 1007 هه ۾ بکر جو نواب ٿي آيو. سندس نوابيءَ جي زماني ۾ سال 1011 هه اندر روهڙي ۽ سکر جي مابين خواجه خضر واري ٻيٽ تي هڪ مسجد تعمير ٿي جا ٻيٽاڙي جي ڏاکڻي ڪنڊ تي شڪسته حالت ۾ آهي. ديوارن تان چونو ڳچ لهي ويو اٿس. مسقف حصي واري محراب جي مٿان ڇهن سٽن ۾ هي ڪتبو پٿر جي سر تي اُڪريل آهي:
خان عالي سعيد خان که بدهم
اوست بحر سخا و صحاب کرم
ساخت اين مسجد عيبر سرشت
که فرح راست همچو بيت حرم
بي تڪلف ز لطف آب و هوا
روضه گشت از رياض ارم از مقيما آستانش يکي
چون وفا بنده حميد شيم
کلکه قدرت بہ آب چشمه خضر
سال تاريخ ”روضه“ کرد رقم
1011 هه
مير ابو القاسم نمڪين
مير قاسم خان نمڪين هروي جو پيءُ ملا هو. سبز واري امام موسيٰ رضا رضه جي درگاه جو متولي هو، اُزبڪن جي ڪاهن وقت هرات کان نڪري قنڌار ۾ آيو ۽ اُتي شهيد ٿيو. سندس پٽ مير قسم لاهور ۾ اچي، اڪبر بادشاه جو ملازم ٿيو ۽ چار هزاري منصبي مليس. سبزواري ساداتن مان جن بکر کي وطن جوڙيو، اهي قاسم خان ڪوٺجڻ لڳا. جيڪي ٺٽي ۾ رهڻ لڳا، سي امير خاني سڏبا هئا، ڪي سيوستان ۾ رهندا هئا. مير ابو قاسم جي ذاتي جوهر کي ڏسي اڪبر کيس پنجاب ۾ ڀيره ۽ خوشاب جاگير ۾ ڏنا، جن ۾ لوڻ جون کاڻيون هيون، جن جي ڪري مٿيان پرڳڻا ”نمڪ سر“ سڏبا هئا. مير ابو القاسم لوڻ مان هڪ رڪابي ۽ هڪ پيالو ٺهرائي بادشاه جي خدمت ۾ موڪلي پنهنجي نمڪ حلالي ڏانهن اشارو ڪيو. بادشاه سندس رمز کي پسند ڪري کيس ”نمڪين“ جو لقب ڏنو[33]. مير ابو القاسم گهڻين ئي جنگين ۽ صوبن جي انتظام ۾ حصو ورتو هو. اڪبر اعظم 1003 هه بکر کيس جاگير ۾ ڏنو. هو تجربيڪار جنرل ۽ امور صوبيداريءَ مان واقف هو. مير صاحب 1018 هه قنڌار کان موٽندي واٽ تي انتقال ڪيو ۽ ستين جي ٿان ”صفهء صفا“ واري قبرستان ۾ دفنايو ويو.
ستين جو ٿان
مير ابو القاسم جو قبرستان روهڙيءَ جي سول ڪورٽ جي ويجهو، اتر ۽ اولهه جي ڪنڊ تي، درياءَ جي ڪپ تي هڪ ٽڪريءَ مٿان ٺهيل آهي. اولهه کان ٻن فرلانگن جي پنڌ تي لئنسڊائون پل آهي، سامهون اتر کان درياءَ جي ٻي ڀر تي سکر جي شهر آهي ۽ ڏکڻ ۽ اوڀر جي ڪنڊ تي ٻن ٽن فرلانگن جي فاصلي تي روهڙيءَ جو شهر آهي. بکر جي قلعي جون ڊٺل ديواريون بہ اوڀر کان ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. ساڌ ٻيلو اتر کان وچ درياءَ ۾ سامهون وجود آهي. جاءِ وقوع جي لحاظ سان هيءَ ٽڪري پنهنجي دلڪشيءَ ۾ بي مثل آهي. چار ئي طرف کليل، ڪوهن تائين نظر پوي ٿي، قدرتي مناظر صبح شام، پري پري تائين ڏسي سگهجن ٿا. سڄو ڏکڻ طرف انبن ۽ کجين جي باغن سان ڀرپور آهي. سکر کان ايندڙ رستو درياءَ جو ڪپ ڏيو، انهيءَ ٽڪريءَ جي پهلوءَ کي ڇهندو، روهڙي ڏانهن وڃي ٿو. انهيءَ ٽڪريءَ کي، انهيءَ قبرستان ٺهڻ کان اڳ ”ستين جو ٿان“ سڏيو ويندو هو. يعني ستين جو آستان، جنهن کي فارسيءَ ۾ ”ستياسر“ جي نالي سان لکيو ويو آهي، جيڪو غالباً ”ستين سرتين“ يا ”ستن جو آستان“ جو بگاڙ ٿو ڀائنجي. اڪبر نامي ۾ ان کي ”ڪوهه هفت دختر“ لکيو ويو آهي[34]. ماثر الامرا جو مصنف انهيءَ ٽڪريءَ کي ”کار ماتري“ سڏي ٿو[35]. هندن جي ڏند ڪٿائن ۽ مسلمانن جي روايتن مان معلوم ٿئي ٿو تہ اتي ستين جو آستان هو ۽ اڃا اها جاءِ انهن خدا رسيده معصوم بيبين جي رهائش سبب متبرڪ سمجهي ويندي هئي. مير ابو القاسم ”نمڪين“ جڏهن بکر ۾ حاڪم ٿي آيو ۽ بکر کي ئي پنهنجي مستقل رهائش لاءِ پسند ڪيائين ۽ ان ۾ پنهنجا يادگار ٺهرايائين. جڏهن انهيءَ ٽڪري جو ماحول، جاءِ وقوع ۽ چوڌاريءَ جا منظر کيس پسند آيا، تڏهن ان ٽڪريءَ جي چوٽيءَ کي صاف ڪرائين، مسطح ڪري، چوڌاري ديوار ڏيئي، سرن جو فرش ٻڌائي، چئن ڪنڊن کان چار منارا ۽ گوشا ٺهرائي، ان کي پنهنجي خاندان لاءِ قبرستان طور ڪتب آڻڻ جو ارادو ڪيو. ليڪن ان کان اڳ جو ان ۾ ڪنهن فوتيءَ کي دفن ڪيو وڃي، مير صاحب ان کي چانڊوڪين راتين ۾ مجلس آرائي لاءِ ڪتب آندو ۽ ان جو نالو ”صفئه صفا“ رکيائين. سندس فرزند ميرڪ يوسف لکي ٿو ته:
”پير غلام صفئه چهار گوشه ساخته، وهر گوشئه اين صفه مناري برپا داشته، و ”صفئه صفا“ نام نهاده در شبهاي ايام بيض اڪثر در آن جا ميگذر ايند، وبا اهل فضل مجلس داشته، خرپز هاي موضع نيه بدره راکه درچار کروهي اين صفه واقع است، بغايت خر پز هاي ولايتي آن خوب مي شوند، صرف مي کرد.“ [36]
ڏکڻ سمت ۾ اتان چئن ڪوهن تي سنڌ جو قديم تختگاهه، اروڙ، آهي. ان زماني ۾ مير صاحب جي جاگير ۾ هو. انهيءَ جي سامهون واري ڳوٺ، ”نيه بدره“ ۾ مير صاحب گدرن جا باغ ڪرائيندو هو. گدرن جو پاڻ بہ شوقين هو ۽ ويلي تي هڪ مڻ گدرا کائي ويندو هو. دوستن، احبابن، عالمن ۽ اديبن کي چانڊوڪين راتين ۾ انهيءَ ٽڪريءَ تي گڏ ڪري مجلسون ڪري، قدرتي نظارن مان لطف اندوز ٿيندو هو. ماثر الامرا لکي ٿو تہ ”چانڊوڪين راتين ۾ انهيءَ ٽڪريءَ جو نظارو بي نظير عالم هو.“
”برڪو هچه (که مشرق قلعه بکر است) جنوب روبه جانب قصه لوهري، متصل درياي پنجاب مشهور بہ ”کار ماتري“ گورخانه خود ساخته ”صفئه صفا“ نام گذاشت در شبهاي ماهتاب بي نظير عالم است و همانجا مدفون گشت“.[37]
انهيءَ صاف صحن تي چانڊوڪين راتين جون مجلسون مير نمڪين جي زندگيءَ تائين قائم رهيون. 1018 هه ۾ شهيد ٿيو، ۽ پهرين پاڻ اتي آرامي ٿيو ۽ بعد ۾ اصلي مقصد مطابق اهو سندن خاندان جو قبرستان ٿي ويو. ڏکڻ کان مٿي پهچڻ لاءِ جيڪا ديوار آهي، ان جي ٻنهي پاسن کان خوبصورت حجرا ٺهيل آهن، جيڪي ڏينهن جي آرام لاءِ ڪتب ايندا هئا. اهڙيءَ طرح، اتر جي طرف کان اوڀر خواهه اولهه جي ڪنڊن تي بہ حجرا آهن، جن جو رخ درياءَ طرف آهي. صبح شام درياءَ جي نظاري ڪرڻ لاءِ نشيمن جو ڪم ڏيندا هئا.
________________________________________
[1] يوسف ميرڪ: تاريخ مظهر شاهجهاني، باب 1، ص 5 – 17.
[2] الوحيد روزانه ڪراچي اسپيشل نمبر جون 1936ع
نوٽ: بکر جو نواب صادق خان سنڌ فتح ڪرڻ ۾ ناڪام ثابت ٿيو، تنهنڪري اڪبر اعظم 999 هه ۾ مرزا عبدالرحيم خان خانان کي تسخير سنڌ لاءِ روانو ڪيو هو. تاريخ سنڌ ڪلهوڙا ج 1، ص 140.
[3] جادو ناٿ سرڪار: اورنگزيب
[4] ايف برنيئر جو سفرنامو.
[5] اڳ سندس هنڌ تي ساموئي، ڪلان ڪوٽ ۽ تغلق آباد شهر هئا جن کي بعد ۾ وري ٺٽو ڄاڻايل آهي. ايڇ – ڪزنس بہ ٺٽي کي ديبل لکيو آهي.
نوٽ: ٺٽي جو بنياد ڄام نندي 900 هه مطابق 1494ع ۾ وڌو هو.
[6] Whitehead, R. B: Catalogue of Coins in the Punjab Musume of Lahore,
Oxford 1914.
[7] ايف – برنيئر، سفرنامو ص 200.
نوٽ: 1963ع ۾ ڀارت ۾ ڊاڪٽر تاراچند مغليه معاشره جي تاريخ ۾ ڪڻڪ، چانور ۽ گيهه جي قيمتن جا جيڪي انگ اکر ڏنا آهن سي نقل ڪيا ويا آهن. ڊاڪٽر ڄاڻايو آهي تہ مغيله دور جي مزدور جو گذران انگريزي دور جي امير کان بهتر هو.
[8] Ishwari Parsad: History of Muslim Rule in India, PP – 54 – 56.
[9] عبدالمجيد سالڪ: هندوستان ۾ مسلم ثقافت، توزڪ جهانگير.
[10] تذڪره امير خاني، ص 133.
[11] ايضاً، تاريخ مظهر شاهجهاني.
[12] ترڪي امير البحر سيدي علي رئيس جو ڪتاب مرات الممالڪ سندس سفرنامو آهي جو هن 1556ع ۾ بغداد ۾ قلمبند ڪيو هو. مسٽر اي – ويمبريءَ ان کي انگريزي ۾ ترجمو ڪيو. ستين باب ۾ سنڌ جو بيان ڏنل آهي.
[13] ايضاً.
[14] ايڇ – ريورٽي: مهراڻ ۽ سندس شاخون، ص 494.
[15] ايڇ – ريورٽي: مهراڻ ۽ سندس شاخون، ص 494.
[16] عجائب الاسفار ج 2 لاهري بندر
[17] جهاز سازي جو ڪارخانو راوي جي ڪناري تي هو. نقوش لاهور نمبر 1962ع.
[18] نقوش لاهور نمبر ص 193 – 194، اداره فروغ اردو لاهور 1962ع.
[19] Foster W.W: The English factories in India (1637) P. VII Oxford, 1906.
[20] Foster W.W: The Embaosy of sir Thomas Roe, PP. 75 – 79
[21] Sarkar J.N: History of Aurangzeb, Vol, V, P. 445, Calcutta.
[22] Faster W.W: Early Travells, P. 161.
[23] ايضاً.
[24] سکر جي بازار ۾ وچ ايشيا جو مال جام وڪامندو هو، عربن جي ڏينهن کان سکر جا واپاري ڪابل ۾ رهندا هئا.
Strange. L. E: Eastern Proninees of Caliphate, Kalble, Cambridge 1905.
[25] نوٽ: هندي شاعري ايتري مقبول ٿي جو مسلمانن بہ حصو ورتو جهڙوڪر عثمان جي چتراولي، شيخ نبي جوگيان ديپ قاسم شاهه جو هنس جواهر، نور محمد جي اندراوتي ۽ فاضل شاه جو پريم رتنا شاعري جو موضوع ڪرشن ڀڳتي آهي.
معارف اعظم ڳڙه مئي 1962ع ص 347.
[26] ميان آدم شاهه جي شجري جي ضرورت محسوس نہ ٿي ڪجي.
[27] مفتي غلام سرور لاهوري پنهنجي ڪتاب خزينته الاصفيا ۾ لکيو آهي تہ مرزا عبدالرحيم هڪ ڪڪڙ ڪباب ڪرائي ٻن نانن ۾ ويڙهي شيخ ماڌو لال حسين جي خانقاه ۾ اڌ رات جو پهتو هو.
[28] مخدوم عثمان جي ملاقات جو بيان شيخ فريد ذخيرة الاخوانين ج 1، ڪراچي ۾ تفصيل سان ڏنو آهي ۽ دلچسپ آهي.
نوٽ: ميان نور محمد ڪلهوڙي جي منشور الوصيت مان معلوم ٿئي ٿو تہ ميان آدم شاهه، شيخ محمد الياس، شيخ ابوبڪر جتوئي، عيسيٰ جي ٽن واسطن سان محمد مهدي جونپوري رح جو مريد ٿيو هو. منشور الوصيت قلمي ص 14.
[29] تحفته الڪرام ج 3، يوسف ميرڪ: تاريخ مظهر شاهجهاني ص 51.
[30] Cousins, H: Antiqities of Sindh, P. 153, Calcutta, 1929.
[31] MARSHMAN, J.C: Abridgement of the History of India PP. 545 – 51.
نوٽ: ڪلهوڙن مان ميان محمد آدم شاهه، ميان يار محمد، ميان نصير محمد، ميان الياس سمورا سهرورديه طريقي جا پابند هئا. ڏسو تاريخ ڪلهوڙا غلام رسول مهر ج 1ص 136 سنڌي ادبي بورڊ.
[32] الوحيد اسپيشل نمبر ”سکر ۽ روهڙيءَ جا آثار قديمہ“ از پير علي محمد شاهه راشدي، جون 1936ع ڪراچي.
[33] ماثر الامرا ج 3 ص 74.
[34] اڪبر نامو ج 3 ص 237.
[35] ماثر الامرا ج 3 ص 77.
[36] مظهر شاهجاني، ص 229.
[37] ماثر الامرا، ج 3 ص 77.
________________________________________
موجوده حالت
مسٽر ڪزنس جي ڏنل هڪ تصوير مان معلوم ٿو ٿئي تہ اهو قبرستان زبون ٿي چڪو هو، منارا پٽ اچي پيا هئا، قبرون ڊهي ويون هيون، سنگين لوڙهه ۽ ڪتبا منتشر ٿي چڪا هئا، عمارت جي خاص وضع، ٽڪريءَ جي ماحول ۽ چوڌاري جي نظارن محڪمي آثار قديمہ (حڪومت هند) جي ڪار پردازن کي متاثر ڪيو، جن ان کي محڪمي جي حفاظت ۾ وٺي، ان جي نئين سر تعمير ۽ مرمت ڪري، سموري قبرستان کي اصلي حالت ۾ آندو. منارا ٺاهيا ويا، قبرن جي مرمت ڪري مٿن اصلي ڪتبا لڳايا ويا[1]. فرش ٻڌو ويو ۽ حد بنديءَ واري ديوار دوباره مضبوط ڪئي ويئي ۽ حجرن کي بہ گهڻي حد تائين مرمت ڪري، ڪم آڻڻ جهڙو ڪيو ويو. هن وقت تمام مضبوط حالت ۾ آهي ۽ پاڪستان جي محڪمي آثار قديمہ جي قبضي ۾ آهي، ممڪن آهي تہ جيئن پوڻا چار سؤ ورهيہ گذري چڪا آهن، تيئن ايندڙ ڪن صدين تائين اڃا بہ قائم رهي سگهي.
مرڪزي ٿلهو
فرش جي سطح کان 5 فوٽ 4 انچ بلنديءَ تي هڪ ٿلهو آهي، جنهن جو طول 48 فوٽ 6 انچ ۽ عرض 38 فوٽ آهي. ان تي ڏهه قبرون آهن، جن مان هڪ مير ابو القاسم نمڪين جي آهي. انهيءَ ٿلهي جي چئني ڪنڊن تي چار منارا ترڪي منارن جي نموني تي آهن، جيڪي 5 فوٽ کن بلندا ٿيندا، ڏکڻ کان انهيءَ ٿلهي تي مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ آهي. نمبر 9 ۽ 10 قبرون چوٽي جي پلاسٽر جون آهن، باقي سڀ پٿر جون آهن، جن جو سمورو لوڙهه اُڪر جي بهترين ڪم جو شاهڪار آهي، اوڀر کان اولهه طرف قبرن جو تفصيل ۽ ڪتبا هيٺ ڏجن ٿا، ڪن قبرن جي ڪتبن جا ڪي اکر ڊهي ويا آهن، انهن جاين تي اسان نقطا ڏنا آهن:
پٿر جي قبر، چوڌاري چٽساليءَ جي اُڪر اٿس، سيرانديءَ کان قرآني آيات جو ڪتبو، ۽ پيرانديءَ کان هي ڪتبو آهي:
وفات يافت مرحوم مغفور الواصل الي جوار
رحمت حضرت خالق . . . . . . مرزا عبد . . . .
شهر جمادي الاول . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
نالي جو پهريون جزو پڙهڻ ۾ اچي ٿو، آخري جزو ”العلي“ جهڙو نظر اچي ٿو، ممڪن آهي تہ عبدالعلي نالو هجي.
هيءَ قبر بہ پٿر جي آهي، پيرانديءَ کان ڪو بہ ڪتبو ڪو نہ اٿس، سيرانديءَ کان هيءُ ڪتبو آهي:
لا الله محمد الرسول الله
فغان از گردش گردون بد عهد
دريغازين جهان عمر فرسا
که از بادِ اجل ناگاه شڪست
بنا غستان جان سروِ دل آرا
گل و گلذار اقبال و جواني
ابو القاسم فروغ بخت والا
سزا گر در فراق او بگريد
بجاي آب، خون چشم احبا
چو دلها داغ شد از فرقتِ او
نوشتم سال فوتش ”داغ دلها“
1045 هه
هيءُ نمڪين جو پوٽو ۽ امير ابو البقا امير خان جو پٽ هو.
پٿر جي قبر – سمورو لوڙهه چٽسالي ۽ قرآني آيات سان مزاين، ڪتبو سيرانديءَ کان لڳل:
حيف و صد افسوس از عبد الرحيم
همچو او کم آمده زين آب و گل
سال فوتش راچه جستم از خرد
گفت از حسرت که ”دارم داغ دل“
1053 هه
هيءَ قبر بہ پٿر جي آهي. ساڳيءَ طرح جي چٽسالي، آيات قرآني، ۽ سيرانديءَ کان هيٺيون ڪتبو آهي:
يکتائي روزگار عتيق الله آن جواد
کاندر جهانِ جود نبودش کمي عديل
نگذاشت آسمان . . . . . . ازان که بود
مشتاق . . . . . او فردوس سلسبيل
سال شهادتش چونو شتم بصفحه بر
از غم بريخت آب ز چشم چو رود نيل
لا الله الله محمد رسول الله
اهو ڪتبو پٿر جي ٻاهرئين طرف کان آهي، اندرئين پاسي هيءُ ڪتبو آهي:
عتيق الله مرزا ڪز فراقش
محبان را جگر ها چاک آمد
چو در خيل شهيدان شد خرامان
فلک را ديده نمناک آمد
ز روي درد گفتا سال تاريخ
”عتيق الله شهيد پاک آمد“
1037 هه
هي ڪتبو پيرانديءَ کان آهي:
بتاريخ روز پنجشنبه چهارم
شهر رجب المرجب سن 1037 هه
بدرجهء شهادت رسيد
هن قبر تي ڪو بہ ڪتبو ڪو نہ آهي، چوني جو پلاسٽر ٿيل آهي ۽ ڪتبا سڀ ضايع ٿي ويل ڏسجن ٿا.
هيءَ قبر مير ابو القاسم ”نمڪين“ جي آهي، بهترين اُڪر جو ڪم ٿيل اٿس، قبر جون سموريون ديواريون آيات قرآنيءَ سان مزين آهن ۽ هتي ڪتبو پيرانديءَ کان پٿر جي ٻاهرئين رخ تي اُڪريل آهي:
مير ابو القاسم آن يگانهء عصر
که بجز تخم دين و داد نکشت
ملڪ و اقبال در تصرف داشت
چو اجل در رسيد جمله بهشت
ديدهء دل کشاد بر گيريد
عبرتِ اِي غافلان پاک سرشت
هي ڪتبو انهيءَ ئي پٿر تي اندرئين پاسي کان آهي:
گربود بستر از حريرچه سود
چون نهد مرگ زيربالش خشت
خلف خير اوز ”داغ ابي“ 1018هه
چونکه تاريخ سال فوت نوشت
گفت ملهم مرا بگوش ضمير
سال فوتش که ”بادجاش بهشت“
1018 هه
هي ڪتبو پيرانديءَ کان آهي:
خان زمان مير ابو القاسم آنکه او
لوح و جود از رقم غير ساده کرد
. . . . . دود مان . . . . گلبن حيا
سالِ وفات او طلب از ”داغ داده“ کرد
1019 هه
پٿر جي ساڳئي قسم جي قبر تي سيرانديءَ کان پٿر جي اندرئين طرف هي ڪتبو آهي:
عبدالرزاق که روحش قرين
باد ز ايزد بهزاز آفرين
سني و شيعه چو در افتاده دير
تيغ شجاعت ز ميان درکشيد
همت عاليش عنان گرم تاخت
جام شهادت ز فضا نوش يافت
ترک ازين عالم- فاني گرفت
”ملک بقا آل حسيني گرفت“
1062 هه
مير نمڪين جو پوٽو ۽ مير ابو البقا امير خان جو پٽ هو. سيد محب الله روهڙيائي ”تحقيق جناءِ امصار سند“ ۾ لکيو آهي تہ اها قبر عبدالرزاق ڪاشانيءَ (حاڪم بکر) جي آهي، ليڪن اهو غلط آهي، انهيءَ اطلاع جو ماخذ ميان علي اصغر ٺٽويءَ جو رسالو آهي[2].
هيءَ مزار امير البقا امير خان بن ابو القاسم خان ”نمڪين“ جي آهي، نهايت خوبصورت اُڪر جو ڪم، خط طغرائيءَ سان سڄيءَ مزار تي قرآني آيات، قبر جو ساڳيو اهو ئي نمونو آهي، جيڪو سندس والد جي قبر جو آهي. سيرانديءَ کان پٿر جي اندرئين رخ تي هي ڪتبو آهي:
مصدر خلق امير خان که بسي
خلق عالم بخلق او آسود
تا درين دهر بود صاحب جاه
در رضاي خداي خود مي بود
کوس رحلت چو زدز دار فنا
رخت آسودگي بخلد کشود
سال نقلش بگفت هاتف غيب
”هاديءِ دين امير خان آسود“
1057 هه
(9 – 10) نمبر واريون قبرون گهري فيروزي ٽائيلس لڳل آهن، مٿن ڪو بہ ڪتبو ڪو نہ آهي.
صحن جون قبرون
مرڪزي ٿلهي جي اوڀارئين طرف هيٺ فرش تي 67 قبرون آهن، انهن مان جن قبرن تي ڪتبا آهن، انهن جو محل و قوع ڪتاب ”تذڪرهء امير خاني“ جي شامل ڪيل نقشي مان معلوم ڪري سگهيو. ڪتبا هي آهن:
1. وفات يافت مرحومه مغفوره بي بي . . . .
خانم هفتم تاريخ شهر رمضان سن . . .
في تاريخ هفتم شهر صفر ”خاتم بالخير و الظفر“ – 1131 هه (؟)
تاريخ فوت مرحومه يازدهم شهر محرم الحرام – 1070 هه
عبدالواحد چو از جهان فنا
کرد رحلت بسوي‘ ملک يقين
بهر تاريخ او خرد گفتا
”آمده جاي او بهشت برين“ – 1040 هه
خداوند فتاح را بندهء
که او بود در راه حق مستقيم
چوکرده ز دارالفنا انتقال
بدارالبقا گشته جنت مقيم
پيء سال فوتش بسوز و گداز
سحر که بجستم ز طبعِ سليم
ز روي بديهه بگفتا نويس
”چو حاتم جوان مرد بودو کريم“ – 1052 هه
چون بحر اميد عبدالحي والا شان مردي
ازين دارالفنا ناگاه جانب روضهء رضوان
چو جستم سال تاريخ وفات . . . . .
جوان . . . . دانش ”بجنت يافت جاويدان“ – 1068 هه (؟)
چبوترا
اترئين طرف کان چار چبوترا فرش کان بلنديءَ تي آهن، جن مان هڪ اوڀر ۽ اتر جي ڪنڊ تي آهي، ٻہ اترئين ڪناري تي هڪ ٻئي کان ٿوري فاصلي تي آهن، ۽ چوٿون اتر – اولهه جي ڪنڊ تي آهي. انهن چبوترن ۾ قبرون آهن، ۽ ڪنارن جي ڪنڊن تي ننڍا منارا آهن، قبرن جو تفصيل ۽ ڪتبا هيٺ ڏجن ٿا:
اولهه ۽ اتر جي ڪنڊ واري چبوتري ۾ هڪ قبر آهي، ڏکڻ کان مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ آهي. هيٺيون ڪتبو قبر تي موجود آهي:
مير اسفند يار مرحومي
که بهشت از رخش منور شد
ناگهان روز جنگ رعنا ماه
از شهادت شه مظفر شد
جستم از عقل سال او گفتا
”الحق آن شهيد اڪبر شد“
1036 هه
قبر جي چوڌاريءَ قرآني آيت آهن.
اترئين طرف ڪناري سان جدا چبوترو آهي، جنهن ۾ پڻ هڪ قبر آهي، جنهن تي قرآني آيات خط طغرا ۾ اُڪريل آهن. هي ڪتبو قبر تي موجود آهي:
وفات يافت چو مغفور . . . . ميرزا
ابو نصر بتاريخ . . . شهر ذوالحج
1045 هه
هي مرحوم مير نمڪين جو ڏهٽو هو. تحفته الڪرام ۾ سندس ذڪر آيو آهي.
مٿئين چبوتري سان لڳو لڳ، هن چبوتري ۾ ٻہ قبرون آهن. اولهائين قبر تي ڪتبو آهي:
وفات يافت مرحومي و مغفوري ميرزا محمد . . .
. . . . . بتاريخ شهر ذوالحج سنه 1042 هه
اوڀارينءَ قبر جو هيءُ ڪتبو آهي:
چونکه مرحوم محمد افضل
رفته زين . . . . . . . . . . . . اجل
عقل تاريخ وفاتش گفتا
که ”بيا سود محمد افضل“
1086 هه
اهي ٻئي قبرون خوبصورت سنگتراشيءَ جو نمونو آهن ۽ انهن جي چوڌاريءَ قرآني آيات اُڪريل آهن.
اوڀر اتر واريءَ ڪنڊ تي جيڪو چبوترو آهي، اهو بہ اولهه اتر واريءَ ڪنڊ تي ٺهيل چبوتري وانگر آهي. ساڳيو سائيز، ساڳيو نمونو ۽ ساڳيا چار منارا. منجهس هڪ قبر آهي، جنهن تي هيٺيون ڪتبو آهي:
مير والا نزاد معد الدين
آن بهر فن يگانه و کامل
دل ازين خاکدان گرفت اورا
جنت عدن ساخت سر منزل
سال فوتش چو جستم از دل گفت
”شد بفر دوس مير صاحب دل“
1075 هه
مسجد
مٿين ڪتبن کان سواءِ ٻيا ڪتبا پڙهڻ ۾ نہ آيا، گهڻو ڪري ٻين قبرن تي ڪتبا آهن بہ ڪو نه. سرڪاري مرمت وقت يا ان کان اڳ، انهن قبرن جا ڪتبا ضايع ٿي ويا آهن. مغربي ديوار سان لڳ مسجد جون چو ديواريون موجود آهن، ڇت ڊهي ويئي. محڪمي آثار قديمہ طرفان فقط ديوارن کي قائم رکي، انهن جي مرمت ڪئي ويئي آهي. مسجد جو طول 15 فوٽ 6 انچ آهي ۽ عرض 8 فوٽ، مشرق کان ٽي دروازا ونگن سان ۽ ٽي دروازا مغرب کان آهن. اهڙيءَ طرح اتر ڏکڻ کان بہ هڪ هڪ دروازو آهي.
حجرا
ڏاکڻيءَ ڏاڪڻ تان چڙهڻ وقت ڏاڪڻ جي ٻنهي پاسن کان قديم حجرا آهن، جن مان سڄي هٿ وارا حجرا مجاورن سان آباد آهن ۽ کٻي هٿ وارا حجرا بند پيا آهن. اهڙيءَ طرح اترئين طرف کان اولهه – اوڀر وارا حجرا بہ بند پيا آهن ۽ انهن تائين پهچڻ لاءِ پاسن کان ڏاڪڻيون آهن.
هيٺين مسجد
انهيءَ ٽڪريءَ جي چڙهڻ واريءَ ڏاڪڻ کان ٿورو اولهه تي، هيٺ زمين تي، هڪ مسجد ٺهيل آهي، جا پڻ قديم ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ان تي ڪو بہ ڪتبو وغيره ڪو نہ آهي، ان کي محڪمي آثار قديمہ وارن بہ پنهنجي قبضي ۾ ڪو نہ ڪيو آهي، جنهنڪري بلڪل زبون حالت ۾ آهي. صفحئه صفا سکر جي جاذب نظر يادگار آهي.
ڪتبن جا سال
مٿي جيڪي ڪتبا ڏنا ويا آهن، ترتيبوار انهن جا سال هن طرح آهن: 1018 هه (ابو القاسم نمڪين)، 1021 هه (خاتمه بالخير و الظفر)، 1036 هه (مير اسفند يار)، 1037 هه (عتيق الله)، 1040 هه (عبد الواحد)، 1041 هه (مير معد الدين)، 1042 هه (ميرزا محمد)، 1045 هه (ميرزا ابو النصر)، 1045 هه (ابو القاسم)، 1053 هه (عبد الرحيم)، 1056 هه (فتاح)، 1057 هه (مير ابو البقا امير خان)، 1062 هه (عبد الرزاق)، 1070 هه (مرحوم . . . .)، 1086 هه (ميرزا محمد افضل).
سيد مير ابو القاسم جا تعميراتي ڪارناما
مير نمڪين 34 ورهيہ اڪبر جي ملازمت ڪئي ۽ 5 ورهيہ جهانگير وٽ رهيو. اهڙي ريت جملي 39 ورهيہ مصروف زندگيءَ جا خير خوبيءَ سان ختم ڪري طبعي عمر کي پهچي، انتقال ڪيائين ۽ پنهنجي وطن بکر ۾ اچي دفن ٿيو. بکر ۽ روهڙيءَ ۾ مير صاحب ڪيئي يادگار آثار ڇڏيا، جن مان هڪ بہ اڄ سلامت ڪو نہ آهي، سواءِ ”صفحهء صفا“ جي جيڪو محڪمي آثار قديمہ جي طفيل هن وقت تائين قائم رهجي ويو آهي. ”ماثر الامرا“ ۾ آهي تہ ”مسجد عالي قصبه بکر اساس گذاشته اوست“ اها مسجد هن پهرئين دفعي واري قيام جي بکر منجهه ٺهرائي. شيخ معروف بکري مير صاحب جو گهاٽو دوست هو، زياده تفصيل سان لکي ٿو:
”مسجد عالي جامع در قصبهء بکر (سکر) درعين رسيده، بازاز بنا نمود که اساس او در سالهاي دراز خواهد بود، و در قصبه لوهري و قصبه سکر مسجد و عيدگاهه هم بنا کرده است“[3].
مٿينءَ عبارت مان معلوم ٿئي ٿو تہ هيٺيون عمارتون مير صاحب ٺهرايون:
جامع مسجد، نهايت عاليشان بکر ۾ تعمير ڪرايائين،
عاليشان، مضبوط ۽ پائدار بازار بکر ۾ جوڙايائين،
هڪ عيدگاهه سکر ۾،
هڪ عيدگاهه روهڙيءَ ۾ تعمير ڪرايائين.
اهي سڀ جايون زماني جي لاٿ ڦير ۾ ناس ٿي ويون. بکر جو قلعو اڄ صفا پٽ نظر اچي ٿو. قلعي جون ڪجهه ديوارون مخدوم نوح بکري ۽ شاهه صدر الدين خطيب جي روضي کان سواءِ ٻي ڪا بہ جهوني عمارت انهيءَ سر زمين تي موجود نہ آهي. مير صاحب کائڻ جو وڏو ملهه هو. هن پنهنجا خاص باغ سنڌ جي قديم تختگاه اروڙ جي ويجهو رکرايا هئا جتان روزانو وٽس ميوو پهچندو هو. ”ماثرا الامرا“ ۾ آهي ته:
گويند اشتها بسيار داشت، هزارا انبه و هزار سيب شکري، و دو خرربوزه يک يک مني مي خورد“[4].
يعني هڪ وقت تي هزار انب، هزار صوف ۽ ٻہ خربوزه هر هڪ هڪ مڻ جو، کائي ويندو هو. ”ذخيرة الخوانين“ جي مصنف بہ ان جي تصديق ڪئي آهي[5]. مير صاحب جو فرزند ميرڪ يوسف لکي ٿو ته:
”خرپرهاءِ موضع تپه پدره را که در چار کروهي اين صفه (قبرستان) واقع است بغايت خرپزهاي ولايتي آنجا خوب مي شوند، صرف مي کرد، و خرپزهاي سر آمدرا بخدمت حضرت عرش آشياني، ميفر ستاد، و حضرت بادشاهه خوش کرده تناول ميفر موده“.[6]
علمي يادگارون
مير صاحب عالم، فاضل، اديب، علم دوست ۽ علم پروري ڪري مشهور هو، هميشه سندس مجلس ۾ اهل علم ۽ اهل ڪمال رهندا هئا، جن کي پاڻ وظيفا، روزينا ۽ ٻيا انعام اڪرام ڏيندو هو. ميرڪ يوسف هڪ هنڌ لکي ٿو ته:
”بمردم علماء و فضلاء دوست مي داشت، چنانچه روش مدد معاش درين ملک او پيدا کرد، که اکثر اهل علم و اهل فضل اين ديار رادر دور عرش آشياني از طرف خود روزيانه کرده، وبار برداده، همراه خود برداشته، بخدمت مغفرت پناهه ميران صدر جهان رسيده، تجويز هر کدامي رافرا خوردانش او، فرامين درست کنانيده، خرچي راه داده، بسهوان مرخص نمود“.[7]
سندس خاص ملازمت ۾ بہ ڪئين ماڻهو اهڙا هئا، جيڪي علم ۽ ادب ۾ برک هئا. جهڙوڪ: مير عطاء الله مشهدي جيڪو سندس خاص ماڻهو هو، ۽ اديب، شاعر ۽ خطاط هو. علم دوستيءَ ۽ ادب پروريءَ جي گڻ کان سواءِ اسان کي اهو بہ معلوم ٿئي ٿو ته، مير صاحب پاڻ بہ نظم خواه نثر ۾ استاد ڪامل هو. انشا ۽ خط ۾ بہ کيس انتهائي ڪمال حاصل هو، چنانچه ”ذخيرة الخوانين“ جو مصنف شيخ فريد بکري نظم ۽ خط ۾ سندس شاگرد هو. هو پاڻ لکي ٿو ته، جنهن وقت مرحوم مير صاحب بکر ۾ منصبدار هو، ان وقت ۾ نظم ۽ خط ۾ وٽائنس تعليم ورتي. شيخ فريد جي شاهد ”ذخيرة الخوانين“ مان اڪبري دور جي عملي اميرن جو احوال ملي ٿو ۽ يادگار آهي. ”منثئات النمڪين“ فن انشاء ۾ مير صاحب جي هڪ ضخيم تصنيف آهي، جا مير صاحب 23 شعبان 1006 هه (44 سال اڪبري) 31 مارچ – 1598ع ۾ ختم ڪري پنهنجي ولي نعمت اڪبر بادشاهه جي نالي تي معنون ڪيو. ڪتاب اٺن بابن ۾ آهي ۽ انڊيا آفيسن لنڊن ۾ موجود آهي. مير صاحب جي ڪن تحريرن ڏانهن منهنجي عزيز فاضل دوست سيد حسام الدين راشدي صاحب اشارو ڏنو آهي، جنهن کي سندن ڪتاب ”تذڪرهء امير خاني“ ص 67 تي ڏسي سگهو ٿا.
شيخ معروف بکري
شيخ معروف بکر جي معززن مان هو، اڪبري دربار تائين مشهور هو. پهرئين دفعي جڏهن مير نمڪين بکر ۾ جاگيردار ٿي آيو، ان وقت مقامي اربابن سان ڪن معاملن تي سندن اختلاف ٿي پيو[8]. جنهنڪري بکر جا ارباب فرياد کڻي شاهي لشڪر جي قاضيءَ، مولانا عبدالحي وٽ پهتا. دستور مطابق قاضي صاحب مير صاحب تي حاضر ٿي سبب پيش ڪرڻ لاءِ سمن ڪڍيو، جنهن تي فقط عدالتي ڪارروائيءَ جي مير صاحب پرواه نہ ڪئي، بلڪ مقرر ڪيل تاريخ تي جوابدهيءَ لاءِ بہ عدالت ۾ حاصر نہ ٿيو، تنهن تي قاضي عبدالحي بادشاهه جي حضور ۾ شڪايت لکي تہ ”فلاڻي، شاهي حڪم ۽ عدالت خانهء الاهيءَ جي تعميل ڪرڻ ۾ ڄاڻي واڻي قاصر رهي، سخت جرم ڪيو آهي.“ بادشاهه حڪم ڪيو تہ مير نمڪين کي هاٿيءَ جي پيرن ۾ ٻڌي، سڄي شهر ۾ ڦيرائي، کانئس حقدار جو حق وصول ڪيو وڃي. ”حکم شد که اورا (نمکين) بہ پاي فيل بسته تمام شهر گرداننده حق بحقدار رسانند“ انهيءَ وچ ۾ مير صاحب کي خبر پئجي ويئي، جنهن تي هنن شيخ معروف بکري (شيخ فريد بکري جي والد) جي ذريعي سڀني فريادين کي ٺاهي، کين حق رسي ڪري موٽائي ڇڏيو ۽ ان کان پوءِ بادشاهه کي رپورٽ ڪئي آهي، وٽس ڪو بہ فريادي پيش ڪو نہ ٿيو آهي. بادشاهه حڪم ڪيو تہ قاضي صاحب فريادين کي حاضر ڪري. قاضي غريب کي وچ جي خبر ئي ڪا نہ هئي. گهڻي ڪوشش ڪيائين تہ فريادين مان کيس ڪو هٿ اچي، پر ڪو بہ پيش ڪو نہ ٿيو. ”قاضي دست وپارا بسيار زد، کسي از فرياديان حاضر نگشت“[9]. قاضي شرمندو ٿيو ۽ اهڙي طرح مير صاحبن پنهنجو پاڻ شاهي عتاب کان بچائي ورتو. بادشاهه آئيندي لاءِ حڪم ڪيو تہ هن کان پوءِ فريادين جي شناخت لاءِ سندن شڪل شباهت بہ نوٽ رکي وڃي[10].
نواب مير محمد معصوم
سيد مير محمد معصوم عرف نظام الدين ابن شيخ الاسلام ابن سيد صفا الترمذي، سکر جي معصومي سادات جو سوخيل سکر جي مٽيءَ جو بي بها مڻيو، اڪبري درٻار جو امير ۽ اهلڪار، دنيا جي زنده جاويد بزرگن مان هڪ آهي، هن جي جامع صفات شخصيت جي مختلف پهلوئن تي بحث ڪرڻ لاءِ هت گنجائش ڪانهي، هن کي عمارت سازيءَ سان بيحد دلچسپي هئي. مسٽر ريورٽي صاحب پنهنجي ڪتاب ”مهراڻ“ ۾ مير محمد معصوم جي باري ۾ هن طرح لکي ٿو:
”سکر ۽ روهڙيءَ ۾ مير محمد معصوم گهڻيون عمارتون تعمير ڪرايون آهن. مسجدون ۽ مذهبي عمارتون تعمير ڪرائڻ هن جو مشغلو هو. عمارتن ۾ جيڪو پٿر استعمال ٿيندو هو، انهن کي پنهنجي نقاشي نمونن تي ٺهرائيندو هو. تاريخ ڪڍڻ جي فن ۽ ڪتبا ٺهرائڻ ۾ يگانه عصر هو. ان کان سواءِ خوشخطي جو وڏو ماهر هو. هڪ دفعي اڪبر پاران شاهي سفارت سان ايران ويو هو، ۽ هندوستان کان وٺي تبريز تائين ۽ اصفهان تائين پنهنجي سفر جا حالات مسجدن ۽ خاص عمارتن تي نقش ڪندو ويو. آگره جي قلعي جي دروازه، فتح پور سيڪري جي جامع مسجد ۽ ٻين مسجدن تي هن جا ڪتبا لڳل آهن“[11].
آگره جي عمارتن تي مير معصوم جا جيڪي ڪتبا لڳل آهن، تن کي سيد محمد لطيف پنهنجي ڪتاب ”آگره“ ۾ نقل ڪيو آهي. ٻين ڪتابن لکيو آهي ته، ڌاروار، اوجين، سعدپور، مانڊو، برهانپور، بيانه، مڌڪر ۽ ناگور ۾ بہ ڪن جاين تي سيد محمد معصوم جا ڪتبا آهن[12]. بيل صاحب جي ”مفتاح التواريخ“ ۾ سيد معصوم جو هڪ ڪتبو جنسي نقل ڪيل آهي، جو قنڌار جي عمارت ”چهل زينه“ تي اڪريل آهي. مدينته الاوليا سکر (بکر) سيد محمد معصوم جو وطن هو، جنهن ڪري قدرتي طور کيس پنهنجي وطن کي سينگارڻ جو شوق دامنگير هو. توڙي کڻي گهڻو ڪري سندس ساري زندگي وطن کان ڏور، سرڪاري ڪاروبار سان گذري، تڏهن بہ هن مدينته البسايتن کي ڪين وساريو. جيڪڏهن کيس مهلت ملي ها ته، جيڪر اڃا وطن سکر کي وڌيڪ سينگاري ها. پر ڇا ڪري، ويهه سال وطن کان ڏور گجرات ۽ ٻين پاسن ڏي لڙايون ڪندو رهيو.
عبدالرحيم خان خانان سان گڏجي اچي سنڌ جو مغربي حصو فتح ڪيائين. جيڪڏهن کيس ڪا بہ فرصت ملي تہ اهي زندگيءَ جا پويان 14 سال سنه 1000 هه ۾ هو تسخير سنڌ مان فارغ ٿيو ۽ 1014 هه يا 1015 هه ۾ سندس انتقال ٿيو. (پر يقيني طرح سندس سال وفات 1014 هه آهي، جو مصرع ”بودنامي صاحب ملڪ سخن“). ان وچ ۾ 1012 هه ڌاري هو ايران طرف سفير ٿي ويو. ان کان سواءِ بہ هيڏانهن هوڏانهن ويندو رهيو. 1005 هه جي پڇاڙيءَ کان ڪم از ڪم 1007 هه تائين هو صاحب قنڌار طرف رهيو آهي. جيڪڏهن محمد معصوم صاحب جا سمورا ڪتبا مختلف جاين تان نقل ڪري اکين اڳيان رکيا ويندا ته، سندس سفر جو مفصل پروگرام مرتب ٿي ويندو. سيد موصوف گهڻو وقت پنهنجي وطن کان ٻاهر پئي رهيو آهي، جنهنڪري کيس عتاب ڏئي نہ سگهبو، پر باوجود ان جي به، هن صاحب سکر سان چڱا ڀال پي ڀلايا آهن. سکر ۽ روهڙيءَ ۾ جيڪي عمارتون سيد محمد معصوم جون ٺهرايل آهن، سي هن پنهنجن پئسن مان ٺهرايون يا سرڪاري امداد سان، تنهن تي ڪو بہ فيصلو ڏئي نہ سگهبو. محمد معصوم وڏو مالدار هو. بادشاهه طرفان کيس وڏيون جاگيرون مليل هيون. جڏهن انتقال ڪيائين، تڏهن بہ 30 يا 40 لک روپيا پنهنجي پٽ کي ڏيئي ويو هو. خود عمارتن جي تعمير ڪا هروڀرو اهڙي قيمتي ڪا نہ آهي، خاص طرح جڏهن ان زمانه ۾ گهڻي سهانگائي هوندي هئي. ان باري ۾ تحفته الڪرام ڪجهه لکيو آهي، جنهن جو مطلب آهي ته، ”اڪبر ڪجهه روپيا نذرانه طور حرمين موڪليا هئا، جيڪي موٽي آيا هئا. مير معصوم بادشاه جي حڪم موجب انهن پئسن مان مناره ۽ نشيمنهائي پاڪيزه سکر ۾ تعمير ڪرايا.“
روهڙيءَ جو عيدگاهه
سکر (بکر ) ۾ جيڪي آثار سيد موصوف جا ٺهرايا آهن، تن ۾ قدامت جي لحاظ سان روهڙيءَ وارو عيدگاه سڀ کان اول نمبر آهي. روهڙي شهر جي اولهه ڏکڻ جي ڪنڊ طرف ٽڪريءَ تي اهو عيدگاهه آهي. ٻن ايڪڙن کن زمين جي چوڌاري ديوار نڪتل آهي، ٽن طرفن کان ديوار اُره جيتري ۽ اولاهين طرف کان ڳڏي آهي، جنهن جي ٻنهي ڪنڊن خواه وچ تي ننڍا ننڍا گنبذ ٺهيل آهن. اهي گنبذ فقط اولاهين ديوار ۾ آهن. وچين گنبذ هيٺان محراب آهي، جنهن جي مٿان ٻاهرين طرف ڏانهن هڪ سفيد پٿر لڳل آهي، جنهن تي ٽن سٽن ۾ ڪتبو اُڪريل آهي:
ڪتبه
سيادت پناهه امير محمد معصوم نامي بن سيد صفا بنانهاد
مير معصوم ساخت برسر کوه
عيدگاهه بفيض همچون ارم
پير فکرت برائي تاريخش
عيد گاهه بفيض کرد رقم
1002 هه
بعد عيد گاهه وسيع ڪيو ويو آهي، جنهن جو اشارو ايڇ – ڪزنس جي ڪتاب ”سنڌ جا آثار قديمہ“ صفحہ 157 ۾ آهي.
مناره معصوم
عيدگاهه جي تعمير جي ٻئي سال يعني 1003 هه ۾ مير صاحب سکر واري معصومي مناره جي تعمير جو ڪم مير صاحب شروع ڪرايو، جو ڪم مير موصوف جي انتقال کان پوءِ سندن فرزند مير بزرگ 1027 هه ۾ پورو ڪرايو. اها حقيقت ان ڪتبه مان ظاهر آهي، جو مناره جي ڏاڪڻ واري دروازه جي ٻاهران اُڪريل آهي. ڪتبه جو مضمون هن طرح آهي:
”بنيٰ هذا المناره في زمان سلطان جلال الدين محمد اکبر بادشاهه غازي“.
بدر فلک علا محمد معصوم
افزاشت چنين بناءِ عالي که ز قدر
تاريخ بنائي او ملائڪ از عرش
مير معصوم آن رفيع القدر
کرد طرح منار تا گويند
پير چرخ از برائي تاريخش کزوي زمانه صيت نيکو نامي است
افزاحته بہ چرچ مينانامي است
گفتند جهان نما منارنامي است
که ازو کار دين بہ آئينه است
کين پئي يادگار ديرين است
ساق عرش برين بگفت اين است
مناره جي تعمير جي تشڪيل واري سال 1026 هه (يعني مير صاحب جي انتقال کان پوءِ تيرهون سال) هجڻ ان عام روايت جي تڪذيب ڪري رهيو آهي، جنهن جو مطلب آهي تہ مير صاحب هڪ هندو عورت اڳيان پنهنجي جذبه عشق جي امتحان ڏيڻ لاءِ مناره ٺهرائي مٿانئس ٽپو ڏنو هو.
مناره هڪ اوچي ٽڪريءَ تي جڙيل آهي ۽ منجهس پڪيون سرون ۽ چن ڪم آندل آهي. سرون تمام پڪيون آهن ۽ هينئر گاٺ ڪري چمڪڻ لڳيون آهن. آرڪيالاجيڪل سروي آف انڊيا نمبر 2 جي دوران ۾ مناره جي ماپ وغيره ڪرائي وئي آهي ۽ ان رپورٽ مان معلوم ٿئي ٿو تہ پيڙهه وٽ منارو 84 فوٽ ويڪرو آهي. ڊگهائي ۾ بہ 84 فوٽ ۽ سندس ڦيردار ڏاڪڻ کي بہ 84 ڏاڪا آهن. اهو هڪ عجيب حساب آهي. ڏاڪڻ ڦيريدار ئي اندران وئي آهي. مناره جي چوٽي گنبذ نما آهي، جنهن تي ماڻهو چڙهي وڃي پري پري جو نظارو ڏسي سگهن ٿا. چوٽيءَ کي ميونسپالٽي چوڌاري پنڃرو هڻائي ڇڏيو آهي، ورنه اڳ ڪيترا ماڻهو مٿان ٽپ ڏئي خودڪشي ڪندا هئا. عام روايت آهي تہ مناره لاءِ سرون اروڙ جي قديمي عمارتن مان پٽرائي آنديون هئائون ۽ ڪن جو خيال آهي تہ شڪارپور کان گهرايل هيون. پر ان زماني ۾ شڪارپور هئي ئي ڪا نہ – ڇو تہ شڪارپور جو شهر دائود پوٽن پوئين زماني ۾ ٻڌايو هو. مناره ۾ هينئر ڪجهه ڦڏائي نظر اچي ٿي. اي – ڊبليو هيوز صاحب مولف سنڌ گزيٽئر، ان باري ۾ لکي ٿو تہ ”تعجب انگيز ڳالهه هيءَ آهي تہ مناره سڌائي کان ڪجهه مڙيل آهي، پر خبر پئجي نہ ٿي سگهي تہ اهو حساب عمداً ان جي تعمير ۾ ئي ڪيو ويو آهي، يا پوءِ سندن پيڙهه جي هڪ پاسي جهنوي وڃڻ ڪري مڙي پيو آهي،“ يا ڪنهن ڪاريگر جي غلطي سببان ان جي تعمير ۾ ابتدائي ڪجهه ڪجي واقع ٿي ويئي، يا وري پوءِ ڪنهن وقت زمين جي ڌڏڻ ڪري اهو فرق ٿي پيو آهي. هن کان اڳ بہ سنڌ ۾ گهڻائي دفعا نهايت شديد نموني ۾ ڌرتي ڌٻڻ جا واقعا ٿيندا رهيا آهن، 1828ع ۾ بہ ڌرتي اهڙي ڌٻي، جو ڏکڻ سنڌ جي طبعي جاگرافي تبديل ٿي وئي هئي. مناره ڪنهن جنگي مقصد لاءِ ٺهرايو ويو هو، يا نظاري بازي ۽ يادگار قائم ڪرڻ جي خيال سان، تنهن تي ڪو بہ يقيني رايو قائم ڪري نہ ٿو سگهجي. ڪتبه مان البت معلوم ٿئي ٿو ته، يادگار قائم ڪرڻ جي خيال، ٺهرائيندڙ جي ذهن ۾ ٻين ڳالهين کان وڌيڪ ويٺل هو، توڙي جو برٽن صاحب پنهنجي ڪتاب ”سنڌ ريوزيٽيڊ“ ۾ مناره تان چڙهي سندس نظارن وٺڻ جو دل کولي بيان ڪيو آهي[13]. هن وقت تائين مناره جي حالت چڱي آهي ۽ انگريز سرڪار جي کاتي تحفظ آثار قديمہ نالي ماتر ڪڏهن ڪڏهن مرمت ڪندو رهندو هو. مگر جنهن هنڌ هاڻوڪن ڪاريگرن مرمت ڪئي آهي، اُت سندن ڪم آندل مصالحو نمايان بيٺو آهي، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو تہ هاڻوڪن ڪاريگرن کي اهڙو مصالحو ٺاهڻ ئي ڪو نہ ٿو اچي.
آرامگاهه يا فيض محل
جيئن مٿي ڏيکاري چڪا آهيون ته، 1002هه ۾ روهڙيءَ جو عيدگاهه ٺهيو، ۽ 1003هه ۾ مناره جو بنياد پيو، وري 1004هه ۾ مناره جي قريب اٺن فوٽن جي فاصلي تي هڪ هشت پهلو گنبذ سان جاءِ جوڙائي وئي، جنهن جو اصل نالو ”فيض محل“ آهي، مگر عام ماڻهو ان کي آرامگاهه سڏين ٿا. اها جاءِ برج جي نموني پنجاه فوٽ کن اوچي آهي. ونگن سان چار دروازا اٿس ۽ زمين کان 14 فوٽ کن مٿي اندرين پاسي ڏانهن هڪ گيلري اٿس، جنهنڪري چار دريون آرپار آهن. چارئي دريون چئني دروازن جي مٿان آهن، ۽ ٻن درين جي مٿان پٿر جي ڇڄهري آهي. ڇڄهري جي ڇتين تي ڪي نصيحت آميز رباعيون پٿر تي اُڪريل آهن، جي چوڌاري ڦري آيون آهن. عمارت سهڻين پڪين سرن جي آهي ۽ زينت جي خيال سان ڪاشيءَ جون سرون ڪثرت سان منجهس استعمال ڪيل نظرن اچن ٿيون، ڄڻ جاءِ رنگا رنگي ٿي پئي آهي. ان جاءِ جي ويڪرائي اندرين پاسي کان سترهن فوٽ کن آهي. ذڪر ڪيل رباعيون گهڻيون آهن، پر هڪ رباعي هن طرح آهي، جنهن مان جاءِ جو نالو ۽ تعمير جو سال ملي ٿو:
اين گنبذ باشکوه نامي
کزقدر شد آسمان با فيض
چون بود محل فيض ازان رو
تاريخ شدش مکان با فيض
1004 هه
1005 هه ۾ مير صاحب ڪهڙيون عمارتون ٺهرايون، تن جو پتو ڪنهن بہ جاءِ جي ڪتبه مان ڪو نہ پوي ٿو، البت ڪي آثار اهڙا آهن، جن تي ڪتبا تہ لڳل آهن، مگر سال تعمير لکيل ڪو نہ آهن، ممڪن آهي تہ انهن مان ڪا جاءِ ان سال اندر تعمير ٿي هجي، ان سلسلي ۾ هاڻوڪي جيل جي قريبيءَ واري مسجد، هشت پهلو گنبذ جو ذڪر ڪرڻ هن موقعي تي مناسب آهي. تحفته الڪرام مان هي بہ معلوم ٿئي ٿو ته، مير صاحب بکر جي قلعي کي نئين سر تعمير ڪرايو هو[14]. درٻيلو، ڪاڪڙي ۽ چانڊوڪي پرڳڻا سندس جاگير هئا.
هشت پهلو عمارت، مسجد، کوهه ۽ باغ
پراڻي ۽ نئين سکر جي وچ ۾ موجود جيل خانه جي ڀر ۾ هڪ هشت پهلو گنبذ نما جاءِ آهي، ان جي اوساري پڪسري ۽ ٻاهران سفيد پڪو چونا گچ چڙهيل اٿس. چون ٿا تہ ان جاءِ جي چوڌاري ست کوهه هوندا هئا، جن مان ڇهه کوهه لٽجي ويا آهن، باقي هڪ کوهه ان جي اولاهين پاسي ڏانهن اڃا تائين سلامت آهي. جنهن مان ماڻهو عام جام پاڻي وٺي رهيا آهن. کوهه جي سڄي اوساري پٿر جي آهي. ذڪر ڪيل هشت پهلو جاءِ لاءِ روايت آهي تہ مير محمد معصوم مسافر خانه طور عام ماڻهن جي آسائش لاءِ جوڙائي هئي. اسين مٿي لکي چڪا آهيو ته، سکر ۾ قنڌار ۽ خراسان جي سوداگرن جا قافلا ايندا هئا ۽ مال جي مٽا سٽا ڪندا هئا. انهن قافلن سان مسافر بہ سفر ڪندا هئا، جو انهن ڏينهن ۾ رستا سلامت ڪو نہ هئا. جهانگير جي ڏينهن ۾ 1609ع ڌاري جوزف سلامبئنڪي آگره کان قنڌار ويندي 24 ڏينهن تائين قافلي لاءِ سکر ۾ انهيءَ قافلي سراءِ ۾ ترسيو هو، ويهن ڏينهن کان پوءِ قافلو قنڌار پهتو هو[15]. نڪولس وٿنگٽن بہ سوداگرن جي قافلي سان ويهن ڏينهن ۾ آگره کان سکر پهتو، جيل سامهون واري هشت پهلو عمارت قافلي سراءِ هئي. هن عمارت اندر ڪمرا اهڙي نموني سان جڙيل آهن، جو منجهس ماڻهو ٻارن ٻچن سميت ڌار ڌار ڪمرن ۾ رهي سگهن ٿا. مدينته البساتين سکر جي هن قافلي سراءِ مان شاندار ماضيءَ جي دور جا اهڃاڻ نظر اچن ٿا. عمارت نهايت خوبصورت آهي ۽ ائين پيو معلوم ٿئي، ڄڻ تازي ٺهيل آهي. چاليهه فوٽ ديوار کان مٿي گنبذ اٿس ۽ ان زمانه جي سکر جي ٻاهرون آهي، کوهه ۽ هشت پهلو جاءِ جي اولهه ۾ هڪ مسجد آهي، جنهن جي اندران اولاهين دوار تي پٿر تي هيٺيون ڪتبو اُڪريل هو، جو ڳچ سال اڳ هڪ ملان پٽي گم ڪيو هو:
”بناءِ اين بقعه نهاد امير محمد معصوم نامي بکري جهت سير و استراحت وارد و صادر و مقيم و مسافر هر که درين بنا مقبره کند لعنت خدا و پيغمبران و ملائکه و مومنان بروباد.“
راقم پنهنجي ايام طفلگيءَ ۾ هن هشت پهلو عمارت جي چوگرد ڪي وڻ ڏٺا هئا، جن کي زمانه جي ناسازگار فضا پوءِ مٽائي ڇڏيو. ائين معلوم ٿئي ٿو تہ مسافرن جي آسائش لاءِ اڳ هتي باغ هو، جنهن ۾ انبن ۽ کجين جا وڻ هئا.
مسجد منزلگاه واريون عمارتون
مسجد منزلگاه سکر بندر تي منزلگاه واري ميدان جي ڏاکڻي پاسي ساڌ ٻيلي جي سامهون درياه جي ڪناري جي نزديڪ سيد مير معصوم جون جوڙايل ٻہ ٻيون عمارتون آهن، جن مان هڪ 1006 هه ۾ ٻي 1007هه ۾ تعمير ٿيل نظر اچي ٿي. 1006هه ۾ جيڪا جاءِ جڙي آهي، سا 1007هه واري هشت پهلو جي اولهه ۾ آهي، اندرين پاسي ڏانهن اولاهين ڀت تي هي ڪتبو پٿر تي اُڪريل اٿس:
خوشا منزل باغ رضوان رقم
که جان را دهد فيض باغ ارم
بتاريخ اين جاءِ عشرت سرشت
زهي جاءِ عشرت رقم زد قلم
1006 هه
سنڌ گزيٽئر ڀاڱي ب جي مؤلف سمائيٿ صاحب جو خيال آهي تہ اها جاءِ مسجد هئي، ان خيال جي ڪزنس صاحب بہ پنهنجي ڪتاب جي تصديق ڪئي آهي. ان جاءِ جي اوڀر ۾ ٻي جاءِ بہ پڪ سري هشت پهلو آهي، هشت پهلو گنبذ جنهن جي چوٽي گنبذ وانگر آهي، گنبذ جي مٿان آسماني رنگ جون ڪاشيءَ جون سرون چسپان ڪيل آهن. اولاهين ڀاڱي واري ديوار تي ٻاهرين پاسي کان هي ڪتبو لڳل آهي:
در زمان خلافت بادشاه اعظم شهنشاه معظم جلال الدين محمد اکبر بادشاه غازي خلد ملک بنا نمود اين
عمارت خير امير محمد معصوم نامي بکري بن سيد
صفائي ترمذي از برائي نفع عام مسلمانان هر که درين
بنا مقبره سازد لعنت خدا و پيغمبران و ملائکه و
مومنان بروباد. 1007هه
باغ
ڪزنس صاحب ان سلسلي ۾ هڪ نهايت ئي باريڪ نڪته پيدا ڪيو آهي. هو لکي ٿو تہ اهي جايون هڪ باغ سان ملحق هيون، جن مان هڪ ۾ سير ڪندڙ آدم آرام وٺي سگهيو ٿي ۽ ٻيءَ ۾ عبادت گذاري. ان ڳالهه جي تصديق هڪ نهايت ئي قيمتي تاريخي دستاويز مان ٿئي ٿي جو اصلي حالت ۾ سردار ثابت علي شاهه صاحب معصومي وٽ موجود هو. ان دستاويز مان هيٺين حقيقت معلوم ٿئي ٿي:
”تاريخ 9 جمادي الثاني 1005 هه ۾ سيد معصوم ۽ سندس فرزند مير بزرگ هڪ باغ ”ڪوه شاد ٻيلي“ جي سامهون هيٺين حدن وارو ”سکر“ جي شهر ۾ قاضي فخر الدين جي پوين کان هڪ سو ٽنڪا جي قيمت ڏئي ورتو. حدون هن طرح نروار ڪيل آهن: اوڀر ۾ باغيچو ۽ سراءِ مشترين (يعني خريد ڪندڙن جي). اولهه ۾ زمين سعادت سلطان بيگم بنت مير يار حسين جلاير. اُتر ۾ عام رستو ڏکڻ ۽ درياء (پنجاب). اصل دستاويز 1005هه جو لکيل آهي ۽ مٿس قاضي علي بن محمد اسماعيل وغيره جي مهر لڳل آهي. مطلب تہ جيڪو خيال ڪزنس ان جاءِ تي باغ هجڻ بابت ظاهر ڪيو آهي، تنهن جي تصديق خود هڪ دستاويز مان بہ ٿئي ٿي. ان دستاويز ذريعي معلوم ٿي رهيو آهي ته، مغليه دور ۾ سرڪاري دفتري زبان ۾ سکر جو نالو بکر هو پر گهرو زبان ۾ سکر هو ۽ جنهن ٻيٽ کي هينئر ”ساڌ ٻيلو“ سڏيو وڃي ٿو، سو مغلن جي صاحبي ۾ ”شاد ٻيلو“ سڏبو هو، جيئن دستاويز ۾ ”کوه شاد بيله“ لکيل آهي. انگريزن جي سکر ۾ وارد ٿيڻ وقت، ان باغ ۽ جاين تي سندن قبضو ٿي ويل ڏسجي ٿو. مسٽر ايسٽوڪ پنهنجي ڪتاب ”ڊراءِ ليوز فرام ينگ ايجپٽ“ صفحئه 53 مان معلوم ٿئي ٿو ته، انگريزن ابتدائي زماني ۾ ان جاءِ تي سفارتخاني جي آفيس هوندي هئي. هينئر اهو عظيم الشان باغ برباد ٿي چڪو آهي. عيسوي ويهين صدي جي شروعات ۾ هن ميدان ۾ انبن ۽ کجين جا وڻ هئا. اوڀرندي پاسي ۾ کوهه بہ هو. راقم هتان انب خريد ڪيا هئا.“
يعني تہ سکر جو هت پتڻ هو، دريائي مسافرن جي آسائش سير ۽ آرام لاءِ مير معصوم هن منزلگاه جون جايون تعمير ڪرايون هيون. ڇو تہ سکر بندر هو ۽ هتي لاهور ۽ لاڙ جا جهاز لنگر انداز ٿيندا هئا. جوزف سلامبئنڪي جو 1609ع ۾ جهانگير جي ڏينهن ۾ هتان لنگهيو هو، ڄاڻائي ٿو ته، سکر مان غوراب مال سان ڀرجي، سوراشٽر (گجرات) ڏانهن ويندا هئا. لاهور ۽ لاهري بندر جي وچ تي سکر وڏو بندر هو. گجرات ۽ ٺٽي کان قيمتي ڪپڙن سان ڀريل غوراب سکر پهچندا هئا. انهيءَ طرح ٺٽي کان خشڪي رستي جيڪي قافلا سکر پهچندا هئا، في وڳ ۾ هڪ هزار اُٺ مال سان ڀريل هوندا هئا[16]. ملاح جيڪي سميجن ڌاڙيلن سان گڏجي ٻيڙين کي درياء تي لٽيندا هئا، سي ذات جا ”هوسڙا“ ڄاڻايل آهن[17]. مال سان ڀريل غوراب سکر کان ويهن ڏينهن ۾ ٺٽي پهچندا هئا.
اروڙ واري درياءَ جي سير وارو پٿر
هڪ ٻي معصومي يادگار، ايسٽوڪ صاحب پنهنجي ڪتاب ۾ هڪ جاءِ تي ڪيو آهي. لکي ٿو ته:
”اروڙ ۾ مون قابل توجهه فقط ٻہ پهڻ ڏٺا جي پراڻي درياءَ جي پيٽ ۾ نصب ٿيل هئا، جن تي ڪتبا اُڪريل هئا. انهن ڪتبن تي لکيل عبارت جو مطلب هي هو ته، اهي پٿر مير محمد معصوم جا هڻايل آهن ته، انهن جي وسيلي درياءَ اڳين جي سير جي نشانن جو پتو پوي ٿو.“
انهن پٿرن ذريعي مير معصوم اروڙ واري درياءَ جي وهڪري کي نروار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر افسوس آهي، جو اڄ انهن پاهڻن مان فقط هڪ موجود آهي[18]. ساڳي طرح اروڙ وٽ هڪ پل جي هجڻ جو احوال بہ ڪن ڪتابن لکيو آهي ۽ ان جي تعمير بہ سيد محمد معصوم سان منسوب ڪيل آهي. پل اڃا موجود آهي، جنهن متعلق ڄاڻايل آهي ته، اورنگزيب عالمگير جي دور جي جڙيل آهي.
ستياسر
سکر اندر مير معصوم صاحب جي ٺهرايل ڪن ٻين يادگارن جا حوالا ڪن ڪتابن ۾ ڏنل آهن، پر انهن يادگارن جا نشان هينئر ڪو نہ ٿا ملن. بلاڪمئن صاحب ”آئين اڪبري“ جو ترجمو ڪندي، پهرين جلد جي پڇاڙيءَ ۾ ڪن اڪبري اميرن جي سوانح حيات تي قيمتي نوٽ لکيا آهن، انهن ۾ هڪ نوٽ مير محمد معصوم بابت بہ آهي. اُن نوٽ ۾ هڪ جاءِ تي بلاڪمئن لکي ٿو ته:
”مير معصوم ڪيتريون عمارتون ٺهرايون – خاص طرح سکر (بکر) جي سامهون سکر ۾ درياءَ جي جيڪا شاخ بکر جي چوڌاري آهي، تنهن جي وچ ۾ مير معصوم هڪ گنبذ ٺهرايو، جنهن تي ”ستياسر“ نالو رکيائين. اهو گنبذ دنيا جي عجائبات مان هيو ۽ ان جي تعمير جو سال ”گنبذ دريائي“ مان نڪري ٿو.“ 1007 هه
ميرڪ يوسف ”مظهر شاهجهاني“ ۾ لکيو آهي تہ ستياسر گنبذ، دين ٻيلي واريءَ ٽڪريءَ تي تعمير ڪرايو ويو، جو هينئر ساڌ ٻيلي سان ملحق آهي. اڳ ڌار هو. اصل عبارت هيٺ ڏيون ٿا، اها هڪ پبلڪ لاءِ تفريح گاهه هئي:
”مير معصوم بکري يک کشتي ڪلان پراز سنگ
کرده بر آن کوهچه غرق کرده، گنبذ سبزي بالايش
عمارت ساخته ”ستياسر“ نام نهاد – اکثر مردم بطريق
سير آنجا ميروند و محظوظ ميگ دند“[19].
قبرستان
معصومي مناره ۽ فيض محل جي اوڀر ۾ هڪ چوڪنڊي، پٿريلي زمين جي هڪ اوچي ٿلهي تي آهي، جنهن هيٺان سيد محمد معصوم جي والد سيد صفائي، خود سيد محمدو معصوم ۽ ڪن ٻين جون تربتون آهن. اها چوڪنڊي، ڪشادي هشت پهلو ٿنڀن تي بهاريل آهي، تعمير سازي پٿر جي آهي. قبرن تي خواه عمارت جي ڇت ۽ ٿنڀن تي ڪتبن جي ڄڻ هڪ چادر وڇايل آهي، ڪو بہ حصو عمارت جو اکرن کان خالي ڪو نہ آهي. چوڪنڊي جي وچ تي ٻہ ننڍا گنبذ آهن، جن جي هيٺئين پاسي کان پڻ ڪتبا آهن ۽ اهي ڪتبا ناصحانه اشعارن، قرآني آيتن ۽ احاديث تي مشتمل آهن. طور تحرير معصومي نموني جي آهي. ڪن وڏين تربتن جي پيراندي واري پاسي ڏانهن صاحب تربت جو نالو ۽ تاريخ انتقال لکيل آهي. اصل پٿريلي مسقف چوڪنڊي هيٺيان 9 تربتون آهن، جن ۾ هڪ سيد معصوم جي والد جي آهي ۽ ٻي خود مير معصوم جي آهي. انهن قبرن مان ڪن تي صاحب قبر جا نالا ۽ سال وفات اُڪريل آهن ۽ ڪي ان کان خالي آهن. سيد مير صفائي جي تربت تي پيرن واري پاسي کان هيءُ ڪتبو آهي:
اي آمده برسر مزارم
از آمدت اميدوارم
حسرت زده ام بخاک مانده
افتاده درين بفلک مانده
يک فاتح بخوان با اخلاص
تاحق کند مغفرت خاص
- - - - -
ماه قرشي سيد صفائي
کافر اشت فلک لوائي نورش
ناگاه ازين جهانگه سير
افتاد بہ آن جهان عبورش
نامي زبرائي سال تاريخ
گفتا پرنور باد گورش
قبر جي لوڙهه تکي مينائين رنگ جي پٿر جو آهي، جنهن تي سڀني پاسن کان خوش خط ڪتبا آهن. سيد صفائي جي تربت جي اوڀر ۾ هڪ ننڍي قبر ڪتبن کان خالي آهي ۽ ان کان پوءِ سيد محمد معصوم جي تربت آهي. اها ڪتبن سان ڀريل آهي ۽ لوڙهه تي پيرن واري پاسي کان هي ڪتبا اُڪريل اٿس:
مير معصوم آي مه برج شرين
آفتاب شرح دين فخر زمن
روز جمعه سادس ذالحجه گشث
عازم جنت بامر ذوالمنن
سال فوتش از خود جستم بگفت
بودنامي صاحب ملک سخن
مير معصوم جي مزار کان اوڀر ۾ ٻيون ٻہ قبرون اچن ٿيون، جن تي نالا يا سن وفات ڪو نہ آهن. انهن کان پوءِ هڪ تربت آهي ۽ پيرن واري پاسي کان هي ڪتبو اٿس:
چوشد مير ابو القاسم نيک رائي
سوئي دارالبقا ز دار الفنا
چونامي طلب کرد تاريخ او
خرد گفت رفتا بدار البقا
انهن قبرن ۽ ساڻن ملحق چوڪنڊيءَ جون هي خصوصيتون آهن:
ساري تعمير زرد رنگ جي مضبوط پٿر جي ٽڪرن سان ٿيل آهي. هر هڪ ڪنڊ ڪڙڇ تي ڪتبا آهن، جيڪي نستعليق ۾ آهن. قرآني آيتون ۽ ڪي ٻيون عربي عبارتون طغرائي اکرن ۾ آهن. طور تحرير جو اهو ساڳيو نمونو آهي، جيڪو اڪثر معصومي ڪتبن تي نظر اچي ٿو. قبرون اوچيون ۽ تجز نمونو آهن، چوڪنڊي ڪا تمام اُڀي ڪا نہ آهي. قبر کان 10 فوٽ کن مٿي ڀت اٿس. ڇت ٿنڀن تي بيهاريل آهي. سيد محمد معصوم ۽ سيد صفائي جي تربتن مٿان ٻہ گنبذ آهن. ائين چئي سگهجي ٿو ته، اها چوڪنڊي سيد محمد معصوم پنهنجي حياتيءَ ۾ ٺهرائي هئي. سندس هيٺان پنهنجي والد کي دفن ڪرايائين ۽ پوءِ پاڻ بہ ساڳيءَ جاءِ تي ابدي ننڊ ۾ ستو.
مير معصوم جون خصوصيتون
مير محمد معصوم صاحب – سيف و قلم هو – فنِ شاعري ۾ سندس تخلص ”نامي“ هو ۽ صاحب ديوان هو. ديوان نامي کان سواءِ هن عالم فاضل سنڌ جي مشهور افساني ”سسئي پنهون“ کي پارسي ۾ منظوم ڪري مٿس ”ناز و نياز“ نالو رکيو. مختلف لڙاين ۾ بهادريءَ جا جوهر ڏيکاري، نوابي جو لقب ۽ عهدو حاصل ڪيائين ۽ درٻار اڪبري کان جاگير حاصل ڪيائين. پنهنجي وقت جو باڪمال معمار هو ۽ سندس خوش نويسي جي ثبوت لاءِ سندس ڪتبا دکن، آگره کان اصفهان ۽ تبريز تائين پکڙيل آهن. هن کي پنهنجي وطن سکر سان بيحد محبت هئي، سر زمين وطن کي پنهنجن هٿن سان سينگاري، صنعت گري ۽ هنرمندي، صدق ۽ اخلاص جو مثال پوين لاءِ ڇڏي ويو. سندس صناعي هٿن جيڪي عمارتون تعمير ڪيون، تن جي وجود ڪري سکر سياحن لاءِ آماجگاه آهي. سکر جي قدرتي نظارن ۽ لافاني حسن ۽ رعنائيءَ کي مناره تي چڙهي ڏسي سگهجي ٿو. مير صاحب پنهنجي وقت جو مؤرخ ۽ محقق بہ هو، سندس ”تاريخ معصومي“ جا هن پنهنجي فرزند مير بزرگ جي تعليم لاءِ لکي آهي، سنڌ جي وچين زماني جي تاريخ اڪبري دور تائين آهي. مؤرخن ۽ محققن لاءِ ماخذ آهي. انگريزي راڄ جي شروعات 19 صديءَ ۾ منشي نيوندرام سيوهاڻيءَ ان کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، بعد شمس العلماء مرحوم عمر بن محمد دائود پوٽه صاحب، جڏهن انڌيري ڪاليج بمبئي ۾ پروفيسر هو، تاريخ معصومي کي اهتمام سان قلمبند ڪري پارسي نسخو تيار ڪيو، جنهن کي ”ڀنڊارڪر اورينٽل انسٽيٽيوٽ پونا“ 1938ع ۾ مطبع قيمه مان شايع ڪرايو، تنهن کان پوءِ سنڌي ادبي بورڊ، تاريخ کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرايو. مير محمد معصوم صاحب پنهنجي وقت جو حڪيم بہ ٿي گذريو آهي. طب ۾ سندس ڪتاب ”طبِ نامي“ آهي، جنهن جو نسخو سندس پوين مان سيد منور علي شاهه صاحب سکر پراڻي وٽ موجود آهي ۽ ”مفردات – نامي“ جا چند اجزا شيخ عبدالرحيم روهڙائي وٽ آهن. سکر جي خاڪ شريف مان جيڪي وقت بوقت گوهر پيدا ٿيا، تن ۾ مير صاحب هڪ چمڪندڙ موتي آهي.
مير امين الدين خان
سبزواري ساداتن مان جيڪي سکر ۾ رهندا هئا، قاسم خاني ڪوٺبا هئا ۽ جيڪي ٺٽي ۾ رهندا هئا، امير خاني ڪوٺبا هئا. مير امين الدين خان امير خاني هو، جو اورنگزيب جي وفات 1118 هه کان ٻہ سال پوءِ 1120 هه ۾ بکر جو فوجدار مقرر ٿي آيو. هن اچڻ شرط سکر شهر ۾ هڪ عظيم الشان مسجد جوڙائي، جنهن لاءِ مير محمد بلگرامي لکي ٿو ته:
”و همدرين سال 1120 هه خان ذيشان امين الدين خان
فوجدار سرڪار بکر – که از ابناء امير خان تتوي بود –
در عهد فوجداري خود، در قصبئه سکر که آنروئي آب
از قلعه بهکر است، مسجد عالي عمارت نمود، چنانچه
مير صاحب و قبل جاودان تاريخ چنين فرموده اند.“
مير عبدالجليل بلگرامي جيڪو انهيءَ وقت بکر ۽ سيوهڻ ۾ وقايع نويسي ۽ بخشگيريءَ تي فائز هو، مٿي ذڪر ڪيل تاريخ هيٺينءَ ريت چئي آهي:
خان ذيشان امين الدين خان،
در رُ خش نور نبي گشته عيان،
سينه اش مخزن اسرار ازل،
مسجدي کرده بنا در سکر،
خانئه دين خود، آباد نمود،
سکهر از نسبت اين مسجد شد،
جد امجد فرخنده بنا،
از دمِ صبح بر آمد په په،
مي سزد، گريئي جارو بش، چرخ،
باهم آغوش مصلاش شده است،
ذکر فيضش بز بانها مذکوره
در کفش جود علي کرده ظهور
شمع فانوس دلش لمعهء طور
پاک تراز دل ارباب حضور
سعي او پيش خدا شد مشکور
بلدهء طيبهء رب غفور
در و ديوار وي آئينهء نور
پر گچِ او چو نظر کرد از دور
سي سزد، گر پئي جادو بش چرخ،
باهم آغوش معلاش شده است،
دسته بندد ز سر ڪاڪل حور
سجده در جبهه کند رقص سرور
سال تاريخ چنين گفت خرد
مهبطِ نور چو بيت المعمور
1120 هه
مير عبدالجليل بلگرامي
جنهن دور ۾ امين الدين خان بکر جو فوجدار هو، اهو ئي وقت هو جڏهن بکر ۽ سيوهڻ جي بخشيگري ۽ وقايع نويسيءَ تي علامه مير سيد عبدالجليل بلگرامي دهلي سرڪار مان 1117 هه ۾ مقرر ٿي آيو. مير عبدالجليل ۽ مير امين الدين خان امير خاني جا باهمي تعلقات تمام گهرا ٿي ويا ۽ يگانگت پيدا ٿي پئي. مير عبدالجليل جي فرزند، سيد مير محمد پنهنجي والد ڏي لکيو تہ بکر مان ڏانهس ڪو سفيد سرمون وٺي موڪلي. مير صاحب ذاتي تعلقات جي بناء تي پٽ جو اهو جنسي خط امير امين الدين خان جي حوالي ڪيو، جنهن نہ فقط پنهنجو تيار ڪيل نفيس سرمون مير سيد محمد ڏانهن موڪلي ڏنو، بلڪ پنهنجي طرفان ”شرح ملا“ جو هڪ نفيس نسخو پڻ موڪليو. اهي سڀ سوکڙيون فريد نالي مير عبدالجليل جو ملازم کڻي بلگلرام روانو ٿيو. مير امين الدين جي سرمي جون خوبيون ۽ خصوصيتون جيڪي بيان ڪيون ويون آهن، سي هي آهن. ماتا جي بيماريءَ سبب اک ۾ پيل ڦلن کي دور ڪري ڇڏيندو هو، اکين جي نور کي اوجر ڏيندو هو ۽ تقريباً اکين جي سڀني بيمارين لاءِ مفيد هو[20].
________________________________________
[1] چبوترا ۽ ڪتبا خاص اهميت نہ ٿا رکن حدف ڪجن تہ بهتر ٿيندو.
[2] ڏسو تذڪره امير خاني، سيد حسام الدين راشدي فوٽ نوٽ ص 266.
[3]
[4] ماثر الامرا، ج 3 ص 75.
[5] ايضاً، ج 3 ص 77.
[6] شيخ فريد بکري: ذخيرة الخوانين.
[7] مظهر شاهجهاني، ص 229.
[8] مظهر شاهجهاني، ج 2 ص 31.
[9] ماثر الامرا ج 3، ص 275.
[10] ذخيره ص 119.
[11] پير علي محمد شاهه جو مضمون ”سکر ۽ روهڙيءَ جا آثار قديمہ“ الوحيد اسپيشل ايڊيشن جون 1936ع ڪراچي.
[12] رسالو معارف اعظم ڳڙهه آگسٽ 1931ع، رتيديري تعلقه ۾ پير ارشد شاهه جي ڳوٺ واري مسجد جي صحن ۾ هڪ پٿر پيو آهي، جنهن تي پڻ سيد معصوم جو ڪتبو اُڪريل آهي. ڏسو پير علي محمد شاهه راشدي جو مضمون.
[13] الوحيد اسپيشل ايڊيشن، سيد علي محمد شاهه راشدي جو مضمون ”سکر ۽ روهڙيءَ جا آثار قديمہ“ ص 54، جون 1936ع ڪراچي.
[14] مرزا قليچ بيگ: قديم سنڌ، ص 16، بلئوٽسڪي پريس حيدرآباد 1925ع.
[15] ايڇ – ريورٽي: مهراڻ، ص 494.
[16] تذڪرهء امير خاني، ص 133 – 134.
[17] سنڌ جي ڌاڙيلن جو بيان مظهر شاهجهاني ۾ وضاحت سان ڏنل آهي.
[18] راقم هڪ پٿر جي وڏي ڇپ اروڙ کان شاهه شڪر گنج ڏانهن ويندڙ رستي تي پيل ڏٺي، جنهن تي مير معصوم جو نالو اُڪريل آهي، باقي ٻي ڇپ جو پتو ڪو نہ پيو.
[19] مظهر، باب اول ص 4.
[20] تذڪرهء امير خاني، مير امين الدين خان ۽ مير عبدالجليل بلگرامي ص 355 – 361.