تاريخ سکر

19 صدي
سنڌ انگريزن 1843ع ۾ فتح ڪئي ھئي تنهن کان پنج سال اڳ پهرين ڪابل جي ويڙه وقت انگريز ڪراچي، ٺٽي ۽ بکر جي قلعي ۽ سکر تي 1838ع ۾ قبضو ڪيو ھو ۽ سکر جي فوجي ڇانوڻي 1845 تائين قائم ھئي. مٿين پنجن سالن اندر نئين سکر جنم ورتو ھو. سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ شڪارپور جي تجارتي شهر کي انگريزن ضلعو ڪيو پر ڪليڪٽر ڪپتان پوپ سکر واري ڇانوڻي ۾ رهندو هو. سکر سول ۽ ملٽري مرڪز هئڻ ڪري ستت ترقي ڪئي. 1857ع واري پهرين آزادي واري جنگ ۾ سنڌ جي ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور جي ڇانوڻين ۾ ديسي فوجن ٿوري شورش ڪئي ھئي پر سکر ۾ امن امان ھو. 1872ع ۾ شهر جي آبادي 318,13 ھئي. 1883ع ۾ جڏھن سکر، ضلعي جو ھيڊ ڪوارٽر مقرر ٿيو تہ اُن وقت آدمشماري 27389 ھئي. روينيو عملدار بہ فوجي گورا ھئا چناچه سکر جو ڪليڪٽر آلفيڊ ميفيوبه ڪرنل ھو. 1885ع ۾ انڊين نيشنل ڪانگريس جو بنياد پيو، جنهن 1905ع ۾ ھندو لباس پهريو. ساڳي وقت مسلمانن جي بهبودي لاءِ ھڪ پاسي ديو بند ۾ ديني تعليم جو آغاز ٿيو ۽ ٻي پاسي انگريزي تعليم سکڻ لاءِ سر سيد احمد علي ڳڙه تحريڪ شروع ڪئي. آريا سماج جو باني ديانند سرسوتي 1824ع ۾ ڪاٺياواڙ ۾ ڄائو سندس آريا سماج تحريڪ زور وٺندي وئي. 1888ع ۾ ماستر ھري سنگهه سکر ۾ آريا سماج جو دفتر کوليو ھو. اڳ ھندو ۽ مسلمان اتحاد سان رھندا ھئا. ميلن ۽ ملاکڙن ۾ گڏجي حصو وٺندا ھئا. مسلمان ملڪ ھارائي ويٺا ھئا پر ڳوٺن ۽ شهرن جي آسپاس سندن زمينداري ھئڻ ڪري سندن دٻدٻو ھو. ھندو عورتون پڙا پائيندا ھيون ۽ پورھيو ڪري گذر سفر ڪنديون ھيون. مسلمان ان ھندو غريب طبقي جي زالن کان في اَن جو سير چار پايون ڏيئي پيهائيندا ھئا. مسلمانن کي انگريزي تعليم کان نفرت ھئي. مون کي جڏھن والد سڳوري آخوند جي مڪتب کان ڪڍي اسڪول ۾ ويهاريو ان وقت ڪلاس ۾ پنجاه شاگردن ۾ مسلمانن جو تعداد فقط ٽي ھو.
سال 1878 ۾ ترڪي ۽ روس جي پلونيا جي جنگ لڳي جنهن ۾ خليفته المسلمين شڪست کاڌي انگريز وچ ۾ ٽپو ڏيئي برلن ڪانگريس جي اجلاس مطابق بلقان جي رياستن کي آزادي ڏياري ۽ دلاليءَ ۾ سائپرس ٻيٽ تي قبضو ڪيو، مسلمانن کي دلاسا ڏنائون تہ برطانيه، ترڪيءَ کي بچائي ورتو. 1897ع ۾ ترڪي ۽ يونان جي جنگ لڳي ترڪن ٿيسلي فتح ڪيو پر يورپ وچ ۾ دخل ڏيئي يونان کي بچائي ورتو. ترڪيءَ جو سلطان جو مسلمان خطبو پڙھندا ھئا پر سلطان اميرالمومنين، خادم الحرمين الشريفين جي حالت ڏينهون ڏينهن ڪمزور ٿيندي ويئي. سکر جي مسلمانن کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ وٽن آفتاب ۽ الحق ٻہ اخبارون ھيون پر مسلمانن ۾ تعليم جي گهٽتائي ھئڻ سبب منجهن اِھا خامي ھئي. اھا ھئي اندروني ۽ بيروني 19 صديءَ جي حالت، مسلمانن ۾ عام طرح مايوسي ڇانيل ھئي. واپار ۽ تعليم کي ھندو چهٽيل ھئا.

پهريون ھندو ۽ مسلمان فساد
1892ع ۾ محرم جي ڏھين تاريخ تي مسمانن تازيا ڪڍيا. سکر جو ھندو فوجدار گهوڙي تي چڙهيل تازين سان گڏ ھو. ماتامين اعتراض ڪيو تہ فوجدار گهوڙي تان ھيٺ لهي ھلي پر فوجدار اٽلندو مسلمانن کي دٻائڻ لڳو جنهن تي مسلمانن ھن کي گهوڙي تان ھيٺ ڪيرائي لتن ۽ مڪن سان سندس تواضع ڪئي. ھن واقعي ڪري گهڻا ئي مسلمان گرفتار ٿي ويا. جن ۾ ڪي وڏا ماڻهو بہ ھئا. ھن فساد کان پوءِ ستت ھندو مسلم تعلقات سڌري ويا توڙي جو شهر ۾ ھندن جو تعداد وڌيڪ ھو مثلاً 1901ع ۾ شهر واسين جو تعداد 31316 ھو، جن مان ھندن جو تعداد ويهه ھزار ھو پر شهر ۾ مسلمان محلن ۾ ھندو بہ رھندا ھئا. مثلاً ڪمانگرن، ڀٽن، ميمڻن، سلواٽن، دبگرن وغيره مسلمانن جا محلا ھئا، ان ڪري تفرقي پوڻ ھوندي بہ جلد صلح سايو ڪيو[1].

پادري مبلغ
ويهين صدي جي شروعات ۾ سکر مشن سوسائٽي پاران عيسائي پادري شهر جي چونڪن خاص ڪري ھاڻوڪي گهنٽا گهر چونڪ تي کليو کلايو تبليغ جي پرده پٺيان اسلام ۽ باني اسلام تي حملا ڪرڻ لڳا. وري جڏھن مسلمان علمائن اعتراض ڪيو تہ پادري پوليس ساڻ ڪري تبليغ ڪندا رھيا. مشن سوسائٽي وارا سنڌي ۾ عيسائيت تي لٽريچر شايع ڪري سستو وڪڻڻ لڳا. بعض انگريزي ڪتاب مفت ورھائيندا ھئا. اھو لٽريچر بي حد جاذب ھو. پهرين عالمگير جنگ تائين عيسائي مشنري جو ھنگامو قائم رھيو پر پادري ڪامياب ٿي نہ سگهيا.

ھندوستان جي بيچيني ۽ سکر
1875ع ۾ حسن علي آفندي سنڌ مدرسته اسلام کوليو، مرحوم الله بخش اٻوجهو ۽ شمس الدين بلبل شعر ۽ قلم ذريعي سنڌ جي مسلمانن کي انگريزي تعليم پرائڻ لاءِ دعوت ڏني. 1889ع ۾ خان بهادر حسن علي ”معاون“ اخبار جاري ڪئي. انڊين نيشنل ڪانگريس تي جاه پرست گروه جو قبضو رھيو ۽ اھو سلسلو 25 ورھين تائين جاري رھيو. ڪانگريس کان اڳ 1876ع ۾ بنگال ۾ ”انڊين ايسوسئيشن“ قائم ٿي چڪي هئي، 1884ع ۾ مدراس ۾ ھندن ”مهاجن سڀا“ برپا ڪئي ھئي. 1888 ع ۾ سر سيد احمد خان ”انجمنِ اسلاميه“ قائم ڪئي. ديوبندي علمائن مان حضرت مولانا رشيد احمد گنگوي ڪانگريس جي حمايت ڪرڻ لاءِ فتويٰ صادر ڪئي، ڪن مولوين سر سيد احمد خان تي نيچريه جو الزام مڙھيو ھو، انگريز پنهنجي اباڻي حڪمت عملي يعني ”ڦوٽ وجهو ۽ حڪومت ھلايو“ تي دستور موجب ڪاربند ھئا، نتيجو اھو نڪتو جو 1889ع کان 1947ع تائين ھندوـ مسلم اتحاد برصغير ۾ قائم ٿي نہ سگهيو. ھر ھڪ صوبي ۾ ھندن جون منظم جماعتون ھيون، خود بمبئي جتي ڪانگريس جنم ورتو ھو. اتي لوڪمانيه تلڪ جي ڪيسري اخبار ھندن کي ”شيوا جي تحريڪ“ جو سبق ياد ڏياري رھي ھئي ۽ سڄو مهاراشٽر ھن جي اشاري تي نچي رھيو ھو. بنگال ۾ نريندر ناٿ دت جو بعد ۾ سوامي وويڪانند جي نالي سان مشهور ٿيو، بنگالين کي حريت ۽ استقلال جي دعوت ڏني ۽ 1902ع ۾ وفات ڪيائين. کانئس پوءِ مسٽر برندرا ۽ سندس ڀاءُ اربندا گهوش مٿئين تحريڪ کي زور وٺرائڻ لڳا. 1905ع ۾ تقسيم بنگال جي اعلان کان پوءِ بنگالي شورش جو اثر بهار ۽ اوڙيسا تي پيو. 1908ع ۾ آسام ۾ خفيه ھٿيار پهچڻ لڳا، اھڙو ثبوت برما سازش وارن مقدمن مان پيو، سي ـ پي تي بہ شيوا جي تحريڪ جو اثر پيو، چناچه 1907 ۾ اتي جي مشتعل نوجوان مرھٽن ڪانگريس کي اجلاس ڪرڻ نہ ڏنو، مهاراشٽر ۽ بنگال جي شورشن جو مدراس تي بہ اثر پئجي چڪو ھو، ڇاڪاڻ تہ ساڳئي سال سري نواس ائنگر جي اخبار ”انڊيا“ ضبط ڪئي ويئي، پنجاب ۾ آزادي جي نوعيت ٻيءَ طرح ھئي، پر ٻين صوبن کان گهٽ ڪو نہ ھئي، 1907ع ۾ لالا لجپترام ۽ اجيت سنگهه کي جلاوطن ڪيو ويو، تنهن کان اڳ 1900ع ۾ ڀائي پرمانند انقلابي ليڊر کي ٻيو دفعو سزا ملي ھئي، بمبئي، مدراس، ڪلڪتو، ناگپور، دھلي ۽ لاھور سياسي تحريڪن جا مرڪز بنجي ويا ھئا. يو ـ پي ۾ بہ ٺاپر ڪانہ ھئي. 1908ع ۾ بنارس سازش ڪيس ۾ ڪيترين اخبارن کي ضبط ڪيو ويو ۽ ڪيترين تي ضمانتن ڏيڻ کان پوءِ بہ پابنديون وڌل ھيون. 1910ع ۾ لارڊ ھارڊبخ وائسراءِ ھند تي گولو ڦٽو ڪيو ويو پر ھو بچي ويو، ھن سازش جو مرڪز بہ لاھور ھو، ھندوستان ۾ جيڪي بہ تحريڪون جاري ٿينديون ھيون، تن جو اثر سنڌ جي شهرن ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر تي پوندو ھو، ڪراچي بمبئي کي ويجهو ۽ سکر لاھور کي قريب ھو. سنڌ بمبئي سان شامل ھئي.

زبان جو مسئلو
ھندوستان جي برھمڻن جيئن ڪانگريس جي قوميت کي بدلائي رام راڄ قائم ڪرڻ لاءِ رستو صاف ڪيو، تهڙيءَ طرح ھندوستان جي مقبول عام اردو ٻوليءَ کي بہ مٽائڻ لاءِ زبان جي مسئلي کي کڙو ڪيائون، سال 1867ع ۾ پهريون دفعو بابو فتح نارائڻ سنگهه جي زير صدارت ڪاشي (بنارس) ۾ ھندن جو اجلاس منعقد ٿيو، جنهن ۾ رٿ پيش ڪئي ويئي تہ سرڪاري عدالتن ۾ اردوءَ بدران ھندي ڀاشا ۽ ديوناگري خط کي جاري ڪيو وڃي.
ھن فيصلي کان پوءِ ھندوستان جي سڀني صوبن ۾ ھندن مقامي ٻولين جي خلاف ھندي تحريڪ شروع ڪئي. بنگالي عدالت ۾ بنگالي زبان رائج ھئي. اُن آڙ ۾ ھندن بهار ۾ بهاري (پوربي) ٻولي ۽ خط جاري ڪرائڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي،مٿئين تحريڪ جو پنجاب تي بہ اثر پيو. 1882ع ۾ ھندن ٻيو دفعو ”ايجوڪيشنل ڪميشن“ اڳيان اُردو ٻولي ۽ خط خلاف ميموريل پيش ڪيو پر خوش قسمتي سان اُن زماني ۾ سر سيد احمد خان وائسراءِ جي ڪائونسل جو ميمبر ھو. جنهنڪري ھندو پنهنجي مهم ۾ ڪامياب نہ ٿي سگهيا، 1898ع ۾ ھندن حڪومت کي پارسي ۽ اُردو ٻولين خلاف ميمورئل پيش ڪيو، جنهن جي جواب ۾ مسلمان الھہ آباد ۾ اُردوءَ جي حمايت ۾ ھڪ ڪاميٽي قائم ڪئي ۽ پنجاب جي مسلمانن ”انجمن حمايت اُردو“ قائم ڪئي، سنڌ جي هندن هن تحريڪ جي مخالفت ڪئي. سکر جي روزانه سنڌي اخبار جا خالص ڪانگريسي ھئي ان جي ايڊيٽر ويرومل بيگراج مخالفت ڪئي ھئي. 1884ع ۾ سنڌ ۾ ”سنڌ سڀا“ رسالو جاري ٿيو، جنهن ۾ صوبائي ۽ ملڪي سماچار کان سواءِ، سنڌي شاعرن جا موزون اشعار شايع ٿيندا رھيا، جن مان محمد قاسم ھالائي، فاضل شاه حيدرآبادي، غلام محمد گدا، مير علي نواز علوي شڪارپوري، مشتاق متعلوي، محمد اسلم ۽ حافظ حامد ٽکڙائي وغيره جا نالا قابل بيان آھن. ھي رسالو ادبي تنقيد ۾ وڌي چڪو ھو. ازانسواءِ سکر جي ٻن اخبارن آفتاب ۽ الحق بہ سنڌي ٻولي جي فائدي لاءِ چڱي محنت ڪئي. آفتاب جو ايڊيٽر جناب شمس الدين ”بلبل“ تہ پنهنجي شعر ۽ سخن جي ڪري سنڌ جو ”اڪبر الھہ آبادي“ ڪوٺبو ھو [2]. 1936ع ۾ مهاتما گانڌي وري اردو جي خلاف تحريڪ شروع ڪئي ھئي جنهن جو بيان موقعي سر ڏبو. 1857ع کان پوءِ مسلمان ٻن گروهن ۾ ورھائجي ويا ھئا، ھڪ سر سيد احمد خان جي پارٽي جنهن ۾ مسلمان ھندن جي خوف ڪري شامل ٿيا ھئا ۽ انگريزن سان تعاون ڪرڻ لاءِ آماده ھئا، ٻيا ديوبند علماء جيڪي انگريزن جا جگري دشمن ھئا ۽ ڪانگريس جا حامي هئا، وقت گذرڻ سان انگريزن جا پير اکڙڻ لڳا تاھم علماءُ پڇاڙي تائين ھندن سان تعاون رکندا آيا. جي اٺن صدين جي طويل عرصي کان ڇوت ڇات جي ڪري مسلمانن سان عدم تعاون جي اصول تي پابند ھئا، اھڙن سببن جي ڪري حڪيم مشرق کي چوڻو پيو:”زديو بند حسين احمد اين چه بوالعجبي است“ اهوئي سبب هو جو فيلسوف شاعر ويهين صدي جي شروعات ۾ مسلمانن جي صحيح اسلامي تحريڪ جو آغاز ڪيو ۽ قائداعظم محمد علي جناح جنهن پوليٽيڪل زندگيءَ جو وڏو حصو ڪانگريس ۾ گذاريو ھو، ھندو نواز پاليسين کان تنگ ٿي مسلم ليگ جي قيادت ڪئي.

تقسيم بنگال
عيسائيت ۽ سنڌي صورت خطي جي فتنن کان سکر جا مسلمان مس آجو ٿيا تہ 1903ع ۾ تقسيم بنگال جو سوال جاڳيو. بنگال جي ھندن جو قدم سياسي ميدان ۾ اڳرو ھو. خاص طور تعليم يافته طبقو خفيه ڪارواين ۾ رڌل ھو. سندن طاقت کي ٽوڙڻ لاءِ وائسراءِ لارڊ ڪرزن تقسيم بنگال جو اعلان ڪيو. سياسي کورو جيڪو اندر کامي رھيو ھو، سو ھڪدم ڀڀڪو ڏيئي ڦاٽو. بنگالين حڪومت خلاف جلسا ڪيا، لکين صحيحون ورتائون، سڄي صوبي اندر ھنگامو مچي ويو. لارڊ ڪرزن جي صبر جو پيالو بہ ڇلڪڻ لڳو. فيبروري 1905ع ۾ ڪلڪتي يونيورسٽي جي ڪنووڪيشن جي موقعي تي تقرير ڪندي ھن ھندوستانين تي دل کولي ڇوه ڇنڊيا، بنگالين جو جوش بہ اڀامڻ لڳو. مارچ 1905ع ۾ ھنن لارڊ ڪرزن جي پاليسيءَ جي مذمت ڪئي، نواب سليم الله بہ ورھاڱي جي خلاف اعلان ڪندي وائسراءِ جي پڌرائي کي وحشانيه فعل ظاھر ڪيو. لارڊ ڪرزن سڌو ڍاڪا پهچي ھڪ جلسي ۾ مسلمانن کي خطاب ڪندي ڄاڻايو:
”تقسيم بنگال مان هي مقصد آھي تہ حڪومت بنگال جي انتظامي ٻوجهي کي ھلڪو ڪيو وڃي، سراسر غلط آھي، پر ھڪ اسلامي صوبو ٺاھڻو آھي، جنهن ۾ مسلمانن جو غلبو ھجي.“

غرض تہ ڍاڪا جيڪو اسلامي شهر ۽ صنعتي مرڪز ھو، تنهنجا بخت 1905ع ۾ کلي ويا ۽ شهر کي وڃايل مقام حاصل ٿيو ۽ مسلمانن کي ھندن جي گرفت کان ڇوٽڪارو ملي ويو. انگريزن کي بنگالي ھندن جي اجتماعي قوت کي ڪمزور ڪرڻو ھو. اھا تبديلي انقلاب پسند ھندن لاءِ ناگوار ھئي، تنهنڪري سنڌ جي ھندو اخبارن بہ اخبار اسٽيٽسمئن جي بيان تہ ”انگريزن مشرقي بنگال کي اسلامي صوبو بنائي ڇڏيو“ جي پوئواري ڪندي تقسيم خلاف غوغا آرائي شروع ڪئي ۽ مسلمان اخبارن تقسيم جي تائيد ڪئي. تولا رام ٻالاڻي جي اخبار ”ماتا“ کي حڪومت ضبط ڪيو، ليڪن ايجيٽيشن کي جاري رکندي ھنن حيدرآباد مان انگريزي اخبار ”وائس آف سنڌ“۽ ھڪ سنڌي اخبار ”صداءِ سنڌ“ جاري ڪري لوڪمانيه تلڪ جي تحريڪ سوديشي شين واپرائڻ لاءِ ”بندي ماترم“ پنهنجي بورڊ تي لکرايو ھو، سکر جي فريئر روڊ تي بہ ھن موقعي تي ھڪڙي دڪان جي بورڊ تي پهريون دفعو بندي ماترم عبارت نظر آئي. حيدرآباد جي ڪليڪٽر مسٽر اسٽيل مٿيون ٻئي اخبارون بند ڪيون، ھندن سکر جي روزانه اخبار ”الحق“ تي سازش جي تحت ڪيس داخل ڪيو ھو ڇاڪاڻ تہ الحق تقسيم جي فائدي ۾ ھئي. لطف ھي چئبو تہ ھن ڪيس ۾ ھند سيٺ ھرچندراءِ وشنداس ڪراچيءَ جي مشهور وڪيل کي پيروي ڪرڻ لاءِ گهرايو ھو، بنگال جي ھندن جا ٻہ پروگرام ھئا، (1) دھشت انگيزي، (2) ولايتي مال جو بائڪاٽ.

آريا سماج تحريڪ
ھندوستان ۾ جيڪي بہ ھندو ۽ مسلمان تحريڪون شروع ڪندا ھئا، تن جو اثر سنڌ جي رھواسين تي پوندو ھو، مثلاََ سر سيد احمد خان 1888ع ۾ ”جماعت اسلام“ تحريڪ جو پايو وڌو 1898ع ۾ سيد غوث علي شاه انجمن اسلام قائم ڪئي، اھا تحريڪ 1905 ع ۾ سيد غوث علي شاه جي وفات کان پوءِ ڪمزور ٿي ويئي. 1907ع ۾ شيخ محمد سليمان ”جماعت اسلام“ نالي انجمن قائم ڪئي، وٽس الحق اخبار ھئي، تنهنڪري ھن تحريڪ جلد زور ورتو. پير زادو عبدالرحمان ۽ شيخ حبيب الله ۽ ماستر محمد اسحاق پشاوري سندس معاون ۽ مددگار ھئا. سڀني چندا گڏ ڪري عيد گاه تعمير ڪرائي جو سکر جهڙي شهر ۾ سکر جي مسلمانن وٽ عيدگاه ڪونہ ھئي. مسلمان مسجد منزلگاه واري ميدان ۽ ٻين مسجدن ۾ عيد نماز ادا ڪندا ھئا. 19 صدي جي آخر ۾ ھندستان ۾ جيڪي ”گنپتي ديوتا“ جي اعزاز ۾ منعقد ٿيندا ھئا، تن ۾ جيڪي سلوڪ ڳائبا ھئا سي مسلمانن جي صريحاً خلاف ھئا. چنانچه 1895ع ۾ ٻال گنگا ڌر تلڪ، راءِ ڳڙهه ۾ شيواجي جي سماڌي تعمير ڪرڻ لاءِ چندي لاءِ گهر ڪئي تہ ھڪدم ھندن کيس ويهن ھزارن جي ٿيلهي پيش ڪئي ۽ ڀڄن جيڪي ڳايا ويا سي ھن طرح ھئا[3].

”ضرورت آھي تہ ھندو شيواجي ۽ باجي راءِ وانگي جان بازي ڏيکارڻ تي آماده ٿين، بهرحال توھان کي ڍال ۽ ترار سان مسلح ٿيڻ گهرجي ڇو تہ اسان دشمن کي آزمائڻ جو فيصلو ڪيو آھي، قومي جنگ ۾ اسين پنهنجي زندگيءَ کي
جوکي ۾ وجهنداسون ۽ دشمن جي رت سان زمين کي ڳاڙھو ڪنداسون . . .“

ھاڻي گن پتي ديوتا جي ميلن واري ڀڄنن ۾ گئو ماتا جي پڪار ٻڌو:

”نهايت ڏک ٿئي ٿو تہ توھان کي پنهنجيءَ غلاميءَ تي ذرو بہ افسوس ڪونهي، بهتر آھي تہ خودڪشي ڪريو. بدنيت ماڻهو جلادن وانگي بي رحميءَ سان گائن ۽ وھڙن کي ڪُهن ٿا. اٿو! گئو ماتا جي مدد ڪريو . . .“ [4].

انقلابي تحريڪن جو مقصد ھو ”ھندو ازم“. ھندن جا جيڪي ليڊر ھئا، سي مذھبي ليڊر ھئا. مثلاً بنگال جو مشهور ليڊر سوامي رامڪشن جنهن 1886ع ۾ انتقال ڪيو، سو سوامي وويڪانند جو گرو ھو. سندس اپديش ھو تہ ”ڪالي روحاني طاقت جي ديوي آھي“ ڪالي سندس عقيدي مطابق سڄي ڪائنات جي ماتا آھي.
سوامي وويڪانند 1897ع ۾ شڪاگو جي مذھبن جي ڪانفرنس ۾ ھندو ڌرم جي نمائندگي ڪئي ھئي. ھن ڪانفرنس ۾ ڄاڻايو تہ ”دنيا جو آئينده مذھب ويدانت ھوندو ۽ شڪتي ماتا جي مدد تي ڀروسو ڪري غير ملڪي حڪومت کان آزادي حاصل ڪريو“[5]. ويدانت جي تخيل ڪري ھندو انقلابي پارٽي ”انوسلين سمتي“ ۾ فقط ھندو نوجوانن کي کنيو ويندو ھو ڇاڪاڻ تہ انهن کي ڪاليءَ جي بت اڳيان حلف کڻڻو پوندو ھو. ھندو مهاسڀا جو رڪن مسٽر ساورڪر بہ 1905ع ۾ انقلابي سوسائٽي قائم ڪئي ھئي. 1906ع ۾ ڪانگريس کي ولايتي شين جي بائڪاٽ ڪرڻ جي طرفداري ڪرڻي پيئي پر ھندو مسلم اتحاد آڻي نہ سگهي. سکر آريا سماج جو بنياد 1888ع ۾ ماستر ھريسنگهه وڌو. 1908ع ۾ سماج جي بندر تي مستقل عمارت جوڙي ويئي. آريا سماج بہ ھٽلر جي نازي جماعت وانگي ھئي ھن جو گنپتي ديوتا جو جهنڊو ھو جنهن تي سواسٽيڪا جو نشان ھو. ٻاھريان ڪو ھندو ليڊر ايندو ھو تہ آريا سماج وارا ليڪچر ڪرائيندا ھئا ۽ اھڙن ليڪچرن ۾ اسلام ۽ اسلام جي باني رسول اڪرم جي شان ۾ گستاخيون ڪرڻ سماج جو مکيه پروگرام ھو. اھڙن ليڪچرن جي ڪري ھندو مسلمان اوليائن جي خانقاهن تي وڃڻ بند ڪيو. اڳ ھندو مسلمان ھڪ مٽ مان پاڻي پيئندا ھئا.

سنڌ پراونشل سکر ڪانفرنس 1908 ع
سکر جي ھندن جي بيداري لاءِ ھئي. ڪانفرنس تاريخي يادگار آهي، جا راءِ صاحب ديوان پيسومل ذوقيرام نائب صدر سکر صوبي سنڌ جي ھندن ۾ اتحاد آڻڻ لاءِ ڪوٺائي ھئي. ھن موقعي تي ھندن سنڌ جي مسلمان ليڊرن کي بہ دعوت ناما مڪا ھئا، پر مسلمان ليڊرن شرڪت ڪرڻ کان صاف انڪار ڪيو ھو. انهيءَ مان معلوم ڪري سگهندا تہ ھندو- مسلم اتحاد ۾ انتشار پئجي چڪو ھو. سکر جي انجمن اسلام شيخ محمد سليمان جي وفات ڪري ڪمزور ٿي ويئي ھئي تاھم سڏ، صلح تي پڙھيل يا جاھل مسلمان جسم ۽ جان ٿي ويندا ھئا. ڪانفرنس جو اجلاس فقط ھندن ڪيو.

پان اسلام ازم
ھن اسلامي تحريڪ جو داعي سيد جمال الدين افغاني ھو، جو پنهنجي وقت جو مجدد ھو. ھن اسلامي دنيا، روس ۽ يورپ جو دورو ڪري ايران، مصر ۽ ترڪيءَ کي يورپ جي عيسائي طاقتن جي مقابلي ۾ اسلامي عالمگير برادريءَ جو وسريل سبق ياد ڏياريو. سندس مول مقصد ھو تہ دنيا جا مسلمان گڏجي ھڪ بلاڪ ٺاھي پاڻ کي يورپ جي گرفت کان آزاد ڪرائين. توڙي جو سيد جمال الدين افغاني کي استنبول ۾ زھر ڏنو ويو پر عربن، ايرانين ۽ ترڪين تي سندس دعوت جو چڱو اثر پيو.
1911ع ۾ سلطان عبدالحميد خان ثاني يورپ جي سياسي ارادن کان متاثر ٿي ڪري ”الاخوت اسلاميه“ جي تحريڪ شروع ڪئي ھئي تہ دنيا جا ٽيهه ڪروڙ مسلمان ”اسلامي فيڊريشن“ ۾ شامل ٿين. مولانا سلطان اسلامي ڪانگريس ڪوٺائڻ جو بہ ارادو ڪيو ھو پر نوجوان ترڪن جي ”انجمن اتحاد ۽ ترقي“ وارن غازي انور پاشا ۽ نيازي بڪ جي قيادت ۾ سلطان موصوف کي معزول ڪيو. ھن تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ سکر جي الحق اخبار ڪارڊ ڇپرايا ھئا، جن تي سلطان عبدالحميد خان ۽ ڪابل جي امير حبيب الله خان جون تصويرون ڏنل ھيون. سکر ۾ ڪو بہ اھڙو مسلمان ڪونہ ھو، جنهن جي گهر ۾ اھا تصوير لڳل نہ ھجي. پان اسلام ازم جو چرچو اڄ بہ اسلامي دنيا ۾ موجود آهي. ڪڏهن ”اخوان المسلمين“ جي نالي سان ٻڌڻ ۾ آيو ٿي ۽ ڪڏهن عرب ليگ جي نالي سان موجود آهي ۽ ڪڏهن موتمر اسلامي جا جلسا نيل کان وٺي مهراڻ تائين ٻڌون ٿا[6].

ديوبندي ۽ مراد آبادي
1910ع ۾ شيخ الهند مولانا محمود الحسن ديوبند ۾ جلسو ڪوٺايو ھو، جنهن ۾ برصغير جي شهرن جي مسلمانن ٽيهن هزارن جي تعداد ۾ شرڪت ڪئي. 1911ع ۾ ”جميعت الانصار“ جو پهريون دفعو جلسو مرادآباد ۾ منعقد ٿيو ۽ جلسي جي صدارت مولانا احمد حسن امروھي ڪئي ھئي. 1913ع ۾ حضرت شيخ الهند دهلي ۾ ھڪ سياسي پارٽي ”نظارته المعارف“ قائم ڪئي. جنهن جي سرپرستن ۾ حڪيم اجمل خان ۽ نواب وقار الملڪ شامل ھئا.

انجمن هلال احمر
سال 1911ع ۾ انجمن اتحاد ۽ ترقي، ترڪيءَ ۾ دستوري حڪومت قائم ڪري، سلطان عبدالحميد خان جي ڀاءُ ارشاد خان کي محمد خامس جي لقب سان تخت تي ويهاريو. 27 آڪٽوبر 1911ع ۾ اٽليءَ طرابلس الغرب تي قبضو ڪيو. ھي واقعو مسلمانن لاءِ ھيجان انگيز ھو. ٻئي سال 1912ع ۾ انگريز ۽ سندس ھمنوا حڪومتن جي اشاري تي بلقان جي عيسائي رياستن گڏجي ترڪيءَ سان جنگ شروع ڪئي. اسلامي دنيا تي ھڪ نئين مصيبت نازل ٿي، 1913ع ۾ مسجد ڪانپور جي ھولناڪ واقعي ۽ جنگ بلقان ڪري مسلمانن جي مجروح دلين ۾ غم ۽ غصي جو سمنڊ ڇوليون ھڻڻ لڳو. حڪيم اجمل خان، مولانا محمد علي جوھر ۽ ڊاڪٽر انصاري کي بلقان جي زخمي مجاھدن جي دوا درمل ڪرڻ لاءِ ترڪي رواني ڪرڻ جو ارادو ڪيو ۽ اھڙي عمل لاءِ وڏن شهرن ۾ انجمن ھلال احمر جون شاخون کوليون ويون. سنڌ ۽ سکر جي مسلمانن دل کولي اخوت اسلامي جو ثبوت ڏنو. ادنيٰ توڙي اعليٰ مسلمانن ۾ بيداري پيدا ٿي.

سکر جي مسلمانن جي مذھبي حالت ۽ مسئله خلافت[7]
صوبي سنڌ ۾ جيڪي بہ مذهبي ۽ سياسي ادارا ھئا، تن وانگر ”مدينته الاوليا“ سکر بہ مرڪزي حيثيت رکندڙ ھو. خود مولانا حضرت عبدالرحمان جي عرفان ۽ فيض عام ڪري سکر باغ و بهار ھو ۽ سندس پسگردائي وارا ڳوٺ بزرگانِ دين جي مسندن ڪري بغداد، دمشق ۽ قاھره کان ڪنهن بہ صورت ۾ گهٽ حيثيت نہ رکندا ھئا. انهن علمي ۽ روحاني مرڪزن تي طائرانه نظر وجهڻ ضروري آھي. ھر صدي ۾ ھي شهر علمي ۽ روحاني مرڪز رھندو آيو. آگسٽ 1914ع ۾ پهرين عالمگير جنگ جو طبل وڳو. سنڌ جي مسلمانن جون دليون جنگ طرابلس ۽ جنگ بلقان ڪري مجروح ھيون ويتر جو ترڪيءَ، جرمني جو طرف ورتو تہ انگريز کي مسلمان پنهنجو دشمن سمجهڻ لڳا. جنهن جنگ طرابلس ۾ اٽلي جي طرفداري ڪئي ھئي ۽ جنگ بلقان ۾ عيسائي رياستن جي حمايت ڪري يوروپين ترڪيءَ جو سمورو علائقو ترڪن کان کسي ورتو. فقط استنبول، ائڊريانوپل ۽ ٿريس جو ٽڪر وڃي ترڪن وٽ رھيو ھو. ٻي عالمگير جنگ کي ھڪ سال مس گذريو تہ انگريزن 1915ع ۾ شريف حسين سان مئڪماھن جو خفيه عهد نامو ڪري عربن کي سبز باغ ڏيکاري ترڪن خلاف کڙو ڪيو، جنهن ڪري ”خلافت“ جو سوال کڙو ٿيو. سنڌ جي ھر ھڪ ضلع ۾ خلافت ڪاميٽيون قائم ٿيون ۽ بزرگانِ دين جي شموليت ڪري مسئلي خلافت کي وڏي تقويت پهتي. ابوالڪلام آزاد جي اخبار ”الهلال“ ڪلڪتو تہ واڄٽ وڄائي ڇڏيا. علي برادران بمبئي ۾ دفتر کوليو ۽ خلافت اخبار جاري ڪئي. شيخ الهند مولانا محمود الحسن جو اُن وقت حج ڪرڻ مڪه معظمه ڏانهن ويو ھو. تنهن کي انگريزن قيد ڪري مالٽا ۾ نظر بند رکيو. اھڙين حالتن ۾ سنڌي ڪيئن خاموش رھي سگهن ھا، جيڪي پاڻ کي ”حر“ جي نالي سڏائيندا ھئا. سکر تہ بزرگانِ دين ڪري ”خلافت اعظمٰي“ تحريڪ جو مرڪز ھو.

سکر جي ثقافت
سنڌي ٻولي ۾ پهاڪو آھي تہ ”ٻارهين ڪوهين ٻولي ۽ سو ڪوھين حڪومت“ ٻولي جو لب ۽ لهجو ھر ھڪ شهر ۾ پنهنجو نمونو آھي ۽ لفظن جي معنٰي بہ ڦريل گهريل معلوم ٿئي ٿي. ٻولي تہ سموري سنڌ ۾ سنڌي ئي آھي. پر لب ۽ لهجي ۽ لفظن جي ڦير گهير ڪرڻ ھڪ حصي جو ٻئي حصي ۾ فرق معلوم ڪري سگهبو. ھر شهر ۽ قريه ۾ ڪجهه نہ ڪجهه تفاوت ڏسڻ ۾ ايندو. سکر جي ٻولي سنڌي آھي ۽ تقسيم کان پوءِ مهاجرن جي قيام کان پوءِ اردو ٻولي ٻڌڻ ۾ اچي ٿي ۽ اردو ٻولي جو مزاج بہ مختلف آھي ڪي بمبئي ڪي ڪاٺياواڙ ڪي دهلي ۽ ڪي لکنو وغيره جو انداز استعمال ڪن ٿا. ٻولي اردو آھي پر لب ۽ لهجي جي خيال کان سندن ٻولي ھڪ ٻئي کان جدا سمجهڻ ۾ اچي ٿي تنهنڪري سکر ۾ سنڌي سان گڏ اردو ٻولي جو بہ چڱو اثر آھي ۽ ڪٿي تہ اردو ۽ سنڌي کي خلط ملط ڪيو ويو آھي.
پوشاڪ تي بہ گهڻو اثر ٿيو آھي. اڳ پٽڪي جو عام رواج ھوندو ھو معزز ماڻهو پٽڪو ٻڌندا ھئا ۽ ان سان گڏ ترڪي ٽوپي جو بہ رواج ھوندو ھو. جناح ڪئپ جو رواج آھي ۽ ٻروچڪي ٽوپي نوجوان عام طرح پائيندا آھن. عام طرح ڪوٽ ڊگهو پائيندا ھئا جنهن جو ڳلو بند ھوندو ھو، انگريزن جي اچڻ کان پوءِ انگريزي ڪوٽ رائج ٿيو ۽ چولن جي بدران قميصن جو رواج پئجي ويو، سلوار سنڌين جي قديمي پوشاڪ آھي. ڪي سلوارون گربي جون ھونديون ھيون. ڪي سلوارون سوسيءَ جي ڪپڙي جون هونديون هيون. اڪثر معزز ماڻهو ۽ سادات اھي سلوارون پهريندا ھئا. عام ماڻهو اڇيون سلوارون ڍڪيندا ھئا ۽ پڙھيل ڳڙهيل ماڻهو پاجامو يا پينٽ پائيندا ھئا. جُتي ۽ پمپ شو جو رواج ھوندو ھو. ھن وقت ٿلهي تري واري ۽ وڏي کڙي جي بوٽن جو رواج آھي. عام طرح رنگين ڪپڙا پسند ڪيا وڃن ٿا ۽ پراڻي وضع وارن ماڻهن اڇن ڪپڙن تي اڪتفا ڪئي آھي. زالن بہ ڪجهه فيشن خاطر قميص ۽ سلوار جو نمونو بدلائي ڇڏيو آھي بهرحال زالن جي منڍ کان وٺي ساڳئي نموني جي پوشاڪ آھي ۽ اھا پوشاڪ زالن ۾ نهايت مقبول آھي. ساڙهي ۽ غراري جو رواج بہ پيو آھي پر اھو رواج گهٽ آھي.
شهر ۾ اڪثر پڪيون جايون آھن اڳ مسلمانن جي جاين ۾ وڏا صحن ھوندا ھئا جتي ھو ڳئون ۽ مينهون رکندا ھئا. ھينئر ھرڪو واڙن تان کير وٺي رھيو آھي. ڳئون ۽ مينهن جي ٽهل ٽڪور لاءِ ماڻهن کي وقت ڪونہ آھي، تنهنڪري لسي، ڌوءنري ۽ مکڻ جو رواج نڪري ويو آھي جايون بہ ڄڻ سوڙھيون ٿي ويون آھن. ھندن جون ڇڏيل اڪثر جايون کُڏ تي کُڏ ھيون جن کي مهاجرن ڪليم ۾ والاريو آھي ۽ انهن تي اڪتفا ڪئي آھي. ڪچيون جايون غريبن جي رھائش لاءِ موجود آھن. ڪٿي ڪٿي شاھوڪارن ۽ زميندارن جا بنگلا آھن.
زيورن ۾ ٽڪي، جهومر، والين، پنڙن ايرينگن، نٿ، بولو، ڦلي، ھارگلوبند، ڇندن ھار ۽ ڪٺمال جو رواج آھي.
ادبي دنيا جي لاءِ ھي شهر ھڪ زرخيز علائقو ٿي رھيو آھي. عربن جي دور کان وٺي ھي علائقو علم ۽ عرفان جو گهوارو رھيو آھي.
سکر ضلع جا بزرگانِ دين ۽ سندن مجاھدانه ڪارنامه

پير محمد راشد
سکر جي ڀر واري ڳوٺ ”ڪنگري“ ۾ 1233هه ۾ ڌاري حضرت روضي ڌڻي پير محمد راشد رحه وفات ڪئي. روضي ڌڻي جي فيض عام ڪري سکر ضلع جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ روحانيت ۽ معرفت جا چشما ڦٽي نڪتا. سکر ظاھري ۽ باطني علمن جو مرڪز بنجي چڪو. ڪنگريءَ جي چمن جي مهڪ سکر کي زنده جاويد مقام بخشيو. چنانچه ”ڪنگري“ مان ”سوئي“ سيراب ٿي ۽ سوئي مان ”ڀرچونڊي“ ڀرجي نڪتي ۽ ڀرچونڊي مان ”اَمروٽ“ ضلع سکر ۾ ۽ دين پور سابق رياست بهاولپور علم ۽ عرفان جا اڏا پيدا ٿيا[8].

رموزِ خاصگان عامان چه دانند
حديثِ پختگان خامان چه دانند

سيد صبغت الله
ھندستان ۾ مغليه شهنشاھت زوال پذير ھئي ۽ مسلمانانِ ھند جي طاقت جو شيرازو ٽٽي چڪو ھو. 19 صدي ۾ سکن سڄو پنجاب فتح ڪري پشاور تي قبضو ڪيو ھو. قبائلي ۽ افغان مغلوب ٿي ويا. اھا حالت ڏسي مجاھد اعظم شهيد احمد بريلوي، دارالحرب ھند ۾ سکن خلاف جهاد جو جهنڊو کڙو ڪيو، ۽ پنهنجن رفيقن جي ھڪ جماعت وٺي راجپوتانا کان ٿيندو حيدرآباد پهتو ھو. ٽالپرن اميرن سندس خاطر خواه عزت ۽ مهماني ڪئي. پر مدد ڏيڻ ۾ تامل ڪيو، انهيءَ خيال سان تہ متان رنجيت سنگهه سنڌ تي ڪاهي نہ اچي. اها حالت ڏسي سيد احمد، پير صاحب پاڳاري سيد صبغت الله شاه بن حضرت محمد راشد رحه سان ملاقات ڪئي. پير صاحب پاڻ حريت پسند ھو، تنهن سيد احمد سان مڪمل اتفاق ڪري، سڄي سنڌ ۾ تحريڪ ھلائي، ۽ مسلمانن کي جهاد جي ترغيب ڏني، ۽ پاڻ ھڪ درزين جي جماعت سڏائي، مجاھدن لاءِ فوجي يونيفارم ٺهرائي، کين ڏنائون. نيٺ پنهنجن مريدن ۽ محبن مان ھڪ جماعت ٺاهي کين سيد احمد بريلوي سان گڏ روانو ڪيو. انهي جماعت جو نالو ”حر“ رکيو ويو، جنهن جي معنيٰ ”آزاد“ آھي. پاڻ وڏي پيماني تي آزاديءَ جا پروانا گڏ ڪرڻ لڳو. پير صاحب جي سڏ تي ڪيترائي عالم ۽ فاضل حرن جي جماعت ۾ شريڪ ٿيا، جن مان قاضي عثمان سنڌي جيڪو شوڪاني جي شاگردن مان ھو ۽ محمد بن عبدالوھاب رحه جي تعليمات کان متاثر ھو. اڃا جهاد مڪمل ئي ڪونہ ٿيو ھو تہ 1 رمضان مبارڪ 1246 ھه ۾ پير صاحب پاڳاري وفات ڪئي، گويا سيد احمد جو سڄو بازو ڀڄي پيو.
سيد احمد بہ ذوالقعد 1246 ھه ۾ غدارن هٿان شهيد ٿي ويو. ھي واقعو 30 – 1829 ع جو آھي. اھا پهرين حر تحريڪ ھئي[9].

سيد حزب الله
حرن جيڪو جهاد ۾ حصو ورتو ھو، سو انگريزين جي اڀرندڙ حڪومت کان ڳجهو ڪو نہ ھو. تيرھن ورھين کان پوءِ جڏھن انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو، تڏھن پير صاحب پاڳاري جي خاندان کي اک ۾ رکيائون. پير صاحب پاڳاري حزب الله شاه رحه جي وقت ۾ 1890ع ڌاري حرن جو رخ ڦري انگريزن جي خلاف ٿيو. حرن جي ليڊرن مکيءَ جي ڍنڍ کي پنهنجو مرڪز ٺاھيو. بچو بادشاه ۽ پيرو وزير ۽ ”ٻارنهن بهروٽيا“ سڄي سنڌ ۾ مشهور ٿي ويا. پير پاڳاري ۽ جماعت جي خلاف انگريزي حڪومت منظم طور تي ڪاروايون ڪيون. جماعت جي ھر سگهي ۽ صحتمند نوجوان کي ڳولي ڳولي لوڙھن منجهه بند ڪيو، ۽ ھر طاقتور شخصيت کي ويساپور ضلع احمد نگر ڏانهن جلاوطن ڪيو ويو. ھيءَ ٻي ”حر تحريڪ“ ھئي. 1310 ھه 1894ع ۾ سيد حزب الله شاهه وفات ڪئي ۽ سندس فرزند پير علي گوھر شاه مسندنشين ٿيو. بچو بادشاه ۽ پيرو وزير جي ڏهڪاءُ ڪري پوليس سرڪاري ٿاڻا ڇڏي ڀڄي ويئي. انگريزن پير صاحب پاڳاري جي نظربنديءَ جو اعلان ڪيو. جنهنڪري 1898ع ۾ بچو بادشاه سردار محمد يعقوب وٽ پيش پيو، جتان کيس گرفتار ڪري ميرپور خاص ڏياري موڪليائون، جتي اسپيشل جج مسٽر ھاٽ ڊيويز کيس ڦاسي ڏني.

مولانا محمد صديق
زمان حال ماضي جو ثمر آھي ۽ مستقبل لاءِ تخم جي حيثيت رکي ٿو. حضرت شيخ الهند مولانا محمودالحسن صاحب 1331 هه 1913ع ۾ جيڪا سياسي جماعت ”نظارته المعارف“ تيار ڪئي ھئي، تنهن ۾ سنڌي اڪابر بہ ھئا. مولانا محمد صديق سنڌي، مولانا احمد علي سنڌي، جنهن لاھور ۾ ”انجمن خدام الدين“ قائم ڪئي ھئي ۽ مولانا عبيدالله سنڌي جن جا نالا صفحئه تاريخ تان نہ مٽجندڙ آھن. اسين اڳ لکي آيا آهيون تہ بطلحا جو چشمئه علم جيڪو ڪنگري مان ڦٽي نڪتو ھو، ان مان هڪ ٻوٽو ڀرچونڊي ۾ رشد ۽ ھدٰي جو اڀريو هو. ۽ انهيءَ شجر طوبيٰ جي سايه ۾ مولانا عبيدالله فيض پاتو هو. حضرت حافظ محمد صديق ڀرچونڊي، جو پنهنجي وقت جو جنيد ۽ سيد العارفين هو، تنهن جي دست مبارڪ تي مولانا غازي عبيدالله سنڌي، قادري ۽ راشدي طريقن جي بيعت ڪئي هئي ۽ سيد العارفين کي پنهنجو ديني پيءُ سمجهندو هو. حضرت عبيدالله صاحب سکر جي اسلاميه اسڪول جي ماستر مولوي محمد عظيم يوسف زئي جي دختر نيڪ اختر سان 1308 هه ۾ شادي ڪئي.

شيخ محمد حيات
شيخ محمد حيات ولد ملا ڦلاريو، عادلپور تعلقه گهوٽڪي ۾ پيدا ٿيو ۽ اڳتي ھلي عرب عجم جي استاد ھجڻ جي عزت حاصل ڪيائين. جواني جي زماني ۾ سنڌ مان سفر ڪري حرمين شريفين طلب علم لاءِ ھليو ويو، شيخ ابو الحسن محمد بن محمد صادق ڪبير کان علوم حاصل ڪيائين ۽ سندس وفات کان پوءِ مسجد نبوي ۾ درس حديث ۽ وعظ فرمائيندو ھو جنهن ۾ ھزارين ماڻهو اچي شريڪ ٿيندا ھئا. حديث ۽ وعظ جي مسند جي مالڪ جي خدمت ۾ شام، مصر، مراڪش ۽ ھندوستان جي سون علمائن حديث جي علم جي تحصيل ڪئي. سندس شاگردن جي فهرست تمام طويل آهي مگر مشهور مسلمانن مان تاريخ ۾ ھيٺين ماڻهن جا نالا اچن ٿا: شيخ احمد بن عبد الرحمان، شيخ محمد سعيد صغير، شيخ عبدالقادر خليل ڪدڪ، سيد عبدالقادر بن احمد، سيد غلام علي آزاد بلگرامي، شيخ محمد فاخر الله آبادي ۽ شيخ ابوالحسن صغير، شيخ غلام حسين ٺٽوي مدني ، وغيره حجج الڪرام جي مصنف شيخ محمد حيات کي مجددن ۾ شمار ڪيو آھي. مولانا محمد فاخرالله آبادي شيخ جي تعريف ۾ ھڪ وڏو نظم لکيو آھي. مولانا جا چند شعر ھي آھن.

بابزرويءَ صفحہ دواران
محفل آراءَ حلقه انسان
شيخ اسلام عصر علامه
در فنون حديث فهامه
موشگاف دقائق ايمان
رازدان حقائق ايمان رسته از جس ربقه تقليد
بسته براجتهاد رامزيد
ان محمد حيات بخت بلند
بحديث نبي قومي پيوند
سرمن خاک پاءَ او بادا
جان من در رضا او بادا
(مثنوي زائر)
شيخ محمد حيات قرآن ۽ حديث ۾ ايڏو ملڪه ۽ جتمعاد پيدا ڪيو ھو جو ھن کي تقليد جي ضرورت ڪانہ رھي ھئي، جنهنڪري ھن عام ماڻهن کي عمل بالحديث جي دعوت ڏني ۽ ان باب ۾ ھڪ رسالو بہ لکيائين ۽ سموري زندگي انهي مسلڪ تي گذاريائين. شيخ محمد حيات جا مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي سان ڪن مسئلن تي مناظرا بہ رهيا اُھن ۽ ھڪ ٻئي تي انهن بزرگن بيحد سنجيدگي سان رد ڪد ڪيا آھن. شيخ محمد حيات جي تصنيفات مان ھيٺيان ڪتاب معلوم ٿيا آھن: (1) تحفته الانام في العمل بحديث النبي عليه الصلوٰته و السلام، (2) الايفاف علي سبب الاختلاف، (3) شرح ترغيب ترھيب منذري، (4) شرح اربعين نووي، (5) رساله رد بدعت تعزيه، (ان ۾ علامه معين تي رد ڪيل آھي)، (6) النهي عن عشق المردان والنسوان (عشق مجازي تي رد) ان رساله جو گهڻو حصو نواب صديق حسن خان ڪتاب هدايته السائل ۾ نقل ڪيو آهي، نواب صاحب ڪتاب اتحاف النبلاءُ ۾ لکيو آھي تہ بعض رسائل شيخ محمد حيات فقيرازه و که مکرور آورده لله الحمد، ڪي رساله جناب پير صاحب جهنڊه واري ڪتبخانه ۾ بہ موجود آھن ۽ بلڪل ناياب آھن. صفر سنه 1163 ھه ۾ مدينه منوره ۾ وفات ڪئي ۽ جنت البقيع ۾ ھميشه لاءِ وڃي آرامي ٿيو، سندس شاگرد سيد غلام علي آزاد بلگرامي سندس تاريخ ”رحله شيخي“ مان ڪڍي آھي[10].

حاجي فقير الله علوي
حاجي فقير الله بن عبدالرحمان حنفي جلال آبادي شڪارپوري، جلال آباد (افغانستان) جي ھڪ ڳوٺ روتاس ۾ ڄائو، سندس سلسله نسب امام محمد بن حنيفه سان ملي ٿو، ظاھري علومن کان فارغ ٿي شاه محمد مسعود پشاوري ۽ حاجي محمد سعيد لاھوري کان خرقو خلافت ڍڪيائين. 1150 هه ۾ پنهنجي وطن مان ھجرت ڪري شڪارپور ۾ اچي رهيو، ظاھري علمن سان گڏ باطني علومن جو بہ درس ڏيندو ھو ۽ ھزارين ماڻهو سندس ظاھري ۽ باطني علمن مان فائدو پرائڻ لڳا، حاجي صاحب جي زندگي جو وڏو حصو بار بار حرمين شريفين جي سفر ۾ گذريو ۽ اُن زماني ۾ جڏھن سفر جون ڪنهن بہ قسم جون سهولتون ڪين ھيون. پورا ست دفعا حرمين شريفين جو سفر ڪيائين. جو گهڻو ڪري ايراني نار کان يمن مان لنگهي حجاز ويندو ھو ۽ ڪڏھن ڪڏھن سورت بندر تان جده بہ ويندو ھو. سنڌ جي حاڪمن مان ميان سرفراز خان ولد ميان غلام شاه خان ڪلهوڙو سندس بيحد معتقد ھو ۽ وقت بوقت حاجي صاحب جي خدمت ۾ سوکڙيون ۽ تحفا موڪليندو رهندو ھو. اھڙي طرح بلوچستان جو خان مير نصير محمد خان بروهي بہ سندس مريدن جي زمره ۾ داخل ھو، سنڌ تي انهيءَ زماني ۾ احمد شاه ابدالي جي ڪاه ٿي تہ ھن کي بہ حاجي صاحب جي روحاني ڪشف گهلي آندو ۽ احمد شاه وفات تائين حاجي صاحب جو معتقد ٿي رھيو ۽ ان کانپوءِ احمد شاه جو فرزند تيمور شاه بہ سندس مخلصن جي خانه ۾ شامل ھو. حاجي صاحب اگرچه چئني طريقن ۾ مريد ڪندو هو ۽ چئني طريقن کيس شيخ محمد مسعود کان سواءِ مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي کان بہ اجازت حاصل ھئي ۽ ھڪ وڏو عارف ڪامل هو مگر سندس زور اتباع شريعت ۽ سنت جي زنده رکڻ تي هو. هن حديث جي علمن جي پهريان سند ۽ اجازت مخدوم محمد هاشم کان حاصل ڪئي ۽ ان کان پوءِ مڪه شريف جي سفر ۾ دوباره سڌي طرح مخدوم صاحب جي شيخ سيد عبدالقادر مالڪي کان بہ ورتي، حديث جي اتباع ڪري بعض مسئلن ۾ هن جو پنهنجو جدا مسلڪ آهي، اگرچه هڪ وڏو صوفي ھو ۽ محي الدين ابن عربي جا ڪتاب مطالع ھيٺ رھندا ھئس جن ۾ ھمه اوست جي مسئلي جو بنياد وڌل آھي ۽ علامه معين ٺٽوي ھمه اوست جي نعره کي بلند ڪرڻ وارو بہ سندس دوست ۽ مخلص ھو، پر ان ھوندي بہ جڏھن جهوڪ جي درويش شاه عنايت الله صوفي ھمه اوست جو آواز بلند ڪيو تہ سڀ کان پهريان حاجي فقير الله علوي ھو جنهن وقت جي حاڪم جو صوفي صاحب جي دبي ديني ڏانهن ڌيان ڇڪايو ھو. ”ھمه اوست“ کي الحاد ۽ بي ديني سڏيو، ھڪ دفعي حج جي سفر کان موٽندي جڏھن مسقط بندر تي معلوم ٿيس تہ شاه عنايت صوفي قتل ٿي ويو تڏھن تمام گهڻي خوشي جو اظهار ڪيائين، حاجي صاحب تصوف جي راه رسم ۽ ظاھري علومن کان سواءِ علميات جو بہ وڏو ماھر ھو ۽ سندس علميات جو تاثير تمام جلد ظاھر ٿيندو ھو. ھن کي ڪتابن جمع ڪرڻ جو بيحد شوق ھو، جنهنڪري سندس ڪتبخاني ۾ عرب ۽ عجم جا ناياب ڪتاب اچي جمع ٿيا ھئا. انهن سڀني ڪمالات ھوندي ھو ھڪ وڏو شاعر بہ ھو، سندس بعض شعر فارسي ۽ عربي ۾ نظر مان گذريا آھن جي سندس پختگي ۽ قادر ڪلامي تي دلالت ڪن ٿا. حاجي صاحب جي تصنيفات مان ھيٺين ڪتابن جا نالا معلوم ٿيا آھن:
(1) قطب الارشاد، (2) طريق الارشاد، (3) جواھرالاوراد، (4) تڪميل المومنين والا ولاد، (5) فتوحات غيبيه شرح عقائد صوفيه، (6) فتح الجميل في مدارج التڪميل، (7) فتوحات الهي، (8) براھين النجات من مصائب الدنيا و العرصات، (9) منتخب الاصول، (10) وثيقته الاڪابر، (11) قصيده مبروره، (12) مڪتوبات. حاجي صاحب 3 صفر سنه 1195 هه ۾ شڪارپور ۾ وفات فرمائي، سندس شاگردن مان حڪيم محمد وفا لڪوي قطع تاريخ وفات لکيو جو سندس گنبذ تي ثبت آھي:

ولي غوث خدا حاجي فقير الله شده بخلد مرجع نشين
الي الله امر وفا مه و شب و تاريخ و وقت و سال
وصال بگو سويم صفر و نصف ليلته الاحد[11]،

1195 هه

مولانا ابوالحسن تاج محمود
مولانا ابوالحسن تاج محمود صاحب، جنهن کي سکر ضلع جي ڳوٺ امروٽ ۾ رشد ۽ ھدايت جي درسگاه جاري ڪئي ھئي، مولانا محمد صديق ڀرچونڊي جا خليفا ھئا. سنڌ جي ھن پوئين زماني ۾ جيڪي باڪمال بزرگ ٿي گذريا آھن، تن ۾ مولانا تاج محمود ولد سيد عبدالقادر امروٽي جنهن مرتبي جو بزرگ ھو، ان جو مثال موجوده زماني ۾ ملڻ مشڪل آھي. مولانا صاحب جي ولادت تعلقي روھڙي جي ھڪ ڳوٺ ڳاڙھي موري ۾ ٿي. ابتدائي تعليم پنهنجي والد وٽان حاصل ڪري ان کان پوءِ پير پاڳاري جي ڳوٺ ۾ ڪجهه وقت فارسي جا ڪتاب پڙھندا رھيا. عربي علومن جي تحصيل لاءِ ڪجهه وقت جواني جي زماني ۾ مولانا حاجي عبدالقادر صاحب پنهواري (تعلقه روھڙي) جي درس ۾ داخل ٿيا، جتي درسي ڪتابن کان فراغت حاصل ڪري ۽ پنهنجي والد وٽان سلوڪ جي راه حاصل ڪئي والد جي وفات کان پوءِ وقت جي ولي ۽ قطب مولانا حافظ محمد صديق صاحب جي فيض عام ۽ عرفان جي چشمي مان چاليهن ڏينهن اندر سيراب ٿي خلافت جو خرقو ڍڪي مرشد جي ارشاد مطابق امروٽ وڃي رھيا ھتي ظاھري ۽ باطني علم جا طالب وٽن اچڻ لڳا، ظاھري ڪا وڏي آمدني ڪانہ ھوندي ھئي پر سوين ماڻهو کاڌو کائيندا ھئا. دنيا جو بين الاقوامي ليڊر ۽ عالم مولانا عبيدالله صاحب مهاجر مڪي بزرگن جي خدمت ۾ ننڍپڻ کان آيو ۽ اتي ئي رھي وڏو ٿيو ۽ اتي ئي سکر مان پهرين شادي ڪيائين، امروٽ مان ئي دارالعلوم ديوبند ۾ تحصيل علم لاءِ ويو.
سکر سياست جو مرڪز ٻن اخبارن آفتاب ۽ الحق جي اشاعت ڪري ھو. الحق کي ساڳي پوزيشن سنڌ ۾ ھئي. جيتري الوحيد بعد ۾ حاصل ڪئي ھئي، الحق سنڌ جي ماڻهن جو آواز ھو، جنهن ويهين صدي جي شروعات ۾ صور اسرافيل وانگي سنڌ جي مسلمانن کي سياسي اسٽيج تي آڻي کڙو ڪيو ھو. اپر سنڌ ۾ سکر انقلاب جو مقام ھو، 1919ع ۾ خلافت ڪاميٽي برپا ٿي، جنهن جو صدر مولانا تاج محمود امروٽي ھو، جو جميعت العلماءَ سنڌ جو بہ صدر ھو، خلافت ڪاميٽي والنٽيئر ڀرتي ڪرڻ شروع ڪيا.

________________________________________
[1] راقم جو مضمون اخبار آفتاب سکر ص 63 – 64 روزانه مهراڻ سالگره نمبر جنوري 1962 ڪراچي
[2] ڪريم بخش خالد: سنڌي ادب صحافت ص 191.
[3] پروفيسر دربارا سنگهه: دي انڊين نيشن ص 145 لاھور.
[4] رولٽ ڪاميٽي جي رپورٽ ص 12 – 13.
[5] ايضاً ص 35.
نوٽ: 1857 ع کان پوءِ ھندستان جي ھندن انگريزن کي تڙي ڪڍڻ ۽ مسلمانن کي مدغم ڪرڻ لاءِ مهاسڀا ۽ بعد ۾ آريا سماج تحريڪون شروع ڪيون. سنڌ جي بمبئي کان عليحده ڪرڻ وقت اٽ ھڻي بيٺا انهيءَ طرح تقسيم ھند وقت پاڪستان جي مخالفت ڪرڻ لڳا.
[6] Walter themer: The Political Dictionary, panislamism, Middlesex
[7] پهرين عالمگير جنگ کان ٿورو اڳ ترڪيءَ جي وزير جنگ غازي انور پاشا ھندوستان ۾ بلوه وجهڻ لاءِ قسطنطنيه مان ھڪ اخبار ”جهان اسلام“ عربي، ترڪي ۽ اردوءَ ۾ شايع ڪرائي ھئي. ھندي نوجوانن جي مالي ۽ ھٿيارن سان مدد ڪرڻ لاءِ حڪومت ترڪيءَ برما ۾ قونصل خانو بہ کوليو ھو پر وقت سر نوجوانن کي امداد ملي نہ سگهي.
[8] مولانا غلام مصطفٰي قاسمي جو مضمون ”سنڌ جي علم ۽ عرفان جي مهراڻ جا موتي“ ص 27 روزانه مهراڻ جو سالگره نمبر 5 جنوري 1962ع ڪراچي. سيد احمد بريلوي ۽ سيد اسماعيل جي شڪست جو سبب ھو مسلم جماعتن جو پاڻ ۾ نفاق ۽ اميرن جو پاڻ ۾ اختلاف. پشاور جا پٺاڻ امير وفادار رھن ھا تہ اڄ ھندوستان جو نقشو ڪو ٻيو ھجي ھا. انتشار ڪري بريلوي تحريڪ ناڪام ثابت ٿي. معارف اعظم ڳڙه ص 12 جولاءِ 1962ع
[9] شيخ محمد اسماعيل روزانه مهراڻ سالگره نمبر ”پير پاڳارا صاحبان ۽ آزادي جي تحريڪ“ ص 131 – 130، 5 جنوري 1962ع ڪراچي
[10] الوحيد اسپيشل ايڊيشن ”سنڌ آزاد نمبر“ ص 35 – 36 جون 1936ع ڪراچي .
[11] الوحيد اسپيشل نمبر ص 36 – 37 (جون 1936 ڪراچي).
________________________________________

 
تحريڪ عدم تعاون
انهن ڏينهن ۾ ڪانگريس جي خاص اجلاس ۾ مهاتما گانڌي ”عدم تعاون“ تحريڪ جو سوال پيش ڪري ان کي مقبول عام بنائڻ لاءِ سکر جو 1920ع ۾ دورو ڪيو، ساڻس مولانا شوڪت علي، مولانا عبدالڪلام آزاد، لوڪمانيه تلڪ ۽ مولانا تاج محمود گڏ ھئا. سنڌ ۾ سکر عدم تعاون ھل چل جو مرڪز بنجي ويو. 1923ع ۾ ڪن ليڊرن ڪانگريس جي دائره اندر سوراج پارٽي قائم ڪئي، جنهن ڪري ھندو ـ مسلم اتحاد کي لوڏو اچي ويو. 1921ع ۾ مولانا محمد علي جامع مليه جو بنياد وڌو، جنهنڪري علي ڳڙه رونيورسٽي جي گهڻن شاگردن خلافت ھل چل ۾ حصو ورتو. مولانا محمد علي 12 سنڌي شاگردن کي خلافت تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ انهن کي سنڌ ڏانهن ڏياري موڪليو، جن مان پير الاھي بخش، قاضي فضل الله، نعمت الله قريشي ۽ دين محمد عليگ جا نالا مثالي آھن. عدم تعاون ۽ خلافت تحريڪون ڪو وقت سنڌ ۾ گڏجي چڱو ڪم ڪيو پر اھڙو ماحول 1924ع تائين قائم رھيو[1].

شدي ۽ سنگهٽن
خلافت ۽ عدم تعاون تحريڪون جن ھندو ـ مسلم اتحاد کي مضبوط ڪيو، دراصل برٽش امپيرئل ازم لاءِ کليو چئلينج ھو. دھلي ۾ سوامي شرڌانند انگريزن جي اشارن تي ملڪاڻه راجپوتن کي ھندو ڌرم ۾ آڻڻ لاءِ شڌي ۽ سنگهٽن تحريڪون شروع ڪيون[2]. خوف ھو تہ سنڌ جا سنجوڳي شيخ ڦري نہ وڃن. بيان ڪيل ھندن جي خطرناڪ تحريڪن جي جواب ۾ ھندوستان جي مسلمانن ”تنظيم ۽ تبليغ“ نالي تحريڪ شروع ڪئي. خلافت جو زور گهٽجي ويو، جو 1923ع ۾ غازي ڪمال پاشا اتاترڪ نئين ترڪيءَ کي جمهوريت جو جامو ڍڪائي ”مجلس عاليه مليه“ جو بنياد وڌو، جنهن ڪري خليفته المسلمين جي وجود مٽجڻ ڪري خلافت جو خاتمو ٿيو.
سکر جي نوجوان سماجي ڪارڪنن مان مرحوم ڊاڪٽر محمد يامين ۽ حاجي گل خان ھوٽل واري جماعت تنظيم ۽ تبليغ شروع ڪئي ۽ ٻنهي سرگرم ڪارڪنن 1927ع ۾ ”انجمن اتحاد ۽ ملت“ سکر ۾ قائم ڪئي ڇاڪاڻ جو مسلمانن جو ويساه ڪانگريس مان صفا نڪري ويو فقط ڪي علماء ڪانگريس جا حامي ھئا. سنڌ ۾ ڪي سنجوڳي شيخ مرتد ٿيا پر مولانا تاج محمود رحه جي روحاني فيض جو ئي اثر ھو تہ وٽن جيڪو بہ مسلمان ٿيو، سو وري اسلام مان ڪڏھن بہ خارج ڪو نہ ٿيو. سال 1922ع ۾ جميعت العلماء جو جيڪو ساليانو اجلاس منعقد ٿيو، تنهن جي صدارت حضرت تاج محمود صاحب ڪئي.

مسجدن جي حفاظت ڪرڻ
1923ع ۾ سکر براج جي واھن جي کوٽائي جو ڪم شروع ٿيو ۽ واھن لڳ جيڪي مسجدون اچن پيون تن کي بئراج کاتي وارن ڊھرائڻ جو ارادو ڪيو. حضرت تاج محمود صاحب جي، توڙي جو آخري عمر ھئي، پر سندن جماعت کاٽي ڪندڙ مشينن اڳيان ستيا گره ڪري مسجدن کي بچائي ورتو. اھڙيون مسجدون اڄ تائين واھن جي وچ تي يادگار طور موجود آھن.

قرآن پاڪ جو ترجمو
آخر وقت ۾ ”الهام الرحمٰن“ نالي قرآن پاڪ جو ترجمو ڇپيو جو خالص بامحاوره سنڌي زبان ۾ آھي، جنهن مان سنڌ جي ھزارن ماڻهن کي فائدو ۽ فيض حاصل ٿيو آھي. اھو سندن ھڪ خير جاري آھي، جو قيامت تائين قائم رھندو ۽ ھن کان پوءِ قرآن شريف جا جيترا بہ سنڌي ۾ ترجما ٿيندا تن کي ھميشه لاءِ امروٽي ترجمي مان فائدو وٺڻ جو احتياج پوندو رھندو. بزرگن جا بلند ترين اخلاق ۽ خدا ترسي ۽ ڪرامتن جا ايترا تہ چشم ديد واقعا آھن، جو جيڪڏھن انهن جي اپٽار ڪجي تہ دفتر ڀرجي وڃن. ھي سندن مقدس زندگي جي مقدس داستان جو ھڪ تمام ٿورڙو گوشو بيان ڪيو ويو آھي تہ سکر شهر جي تاريخ تبرڪ کان خالي نہ رھي.
سکر جي بزرگ ترين ۽ فياض ھستي 5 نومبر 1929ع (مطابق 3 جمادي الثاني 1348 هه) ۾ فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. حضرت صاحب امروٽي جي وفات تي ڪيترن شاعرن ۽ عالمن عربي، فارسي، سنڌي مرثيا ۽ قطعات تاريخ لکيا. ھت فقط مولوي عبدالله صاحب فارسي ۾ ھڪ قطع تاريخ وفات لکيو ھو، جنهن جي ھيٺين شعر جي پوئين مصرعه مان تاريخ جو ماده ملي ٿو:ـ

”ازبراءِ شاه کامل مهتر و بهتر نزاد کرد رضوان ”جاءِ اندر روضه“ دارالسلام“ (1348 هه)

خلفائن جو حلقو
امروٽي استاد جي خلفائن جو حلقو سکر جي چوءگرد آھي، جن مان مولانا حماد الله صاحب ھاليجوي، مولوي حاجي عبدالعزيز صاحب ٿريچاڻي، خليفو حاجي محمد صالح صاحب بائجي، مولانا عبدالڪريم صاحب واعظ اسلام ۽ ٻيا ڪيترا بزرگ موجود آھن جي اڄ بہ سنڌ کي پنهنجي برڪات ۽ فيض مان مالا مال ڪندا رھن ٿا ۽ سکر جي شان لاءِ باعث فخر آھن.انهن بزرگن جي دمِ مسيحائي جي ڪري سکر دستور موجب علم ۽ فيض جو مرڪز آھي. اٽڪل ست ھزار ماڻهو جدا جدا وقتن تي سندن تبليغ جي طفيل غيرمسلم اسلام جي حلقي ۾ داخل ٿيا، جنهن لاءِ اڄ بہ امروٽ جو رجسٽر موجود آھي[3]. سکر شهر ۾ ضلع خلافت ڪاميٽي جو دفتر سيد محبوب علي شاه جي بلڊنگ جي ھڪڙي ڪمري ۾ ھو. ميمڻ حضرات مان سيٺ عبدالستار ۽ نعمت الله قريشي سرگرم ڪارڪن ھئا ۽ مولوي تاج محمد صاحب احمد پور شرقيه پروپئگنڊا سيڪريٽري ھو. 1919ع ۾ رولٽ ائڪٽ پاس ٿيڻ ڪري ملڪ ۾ ڌڙا ڌڙ گرفتاريون ٿيڻ لڳيون. اھڙي ھولناڪ ماحول ۾ حضرت تاج محمود صاحب کي جهاد في سبيل الله جو ايترو شوق ھو جو ڪيترا گهوڙا سندس رفيقن وٽ تيار بيٺل ھوندا ھئا، ھن ارادي سان تہ ڪڏھن نہ ڪڏھن اھي گهوڙا جهاد ۾ ڪم ايندا[4]. خلافت تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ ڪراچي جي مخير سيٺ سر عبدالله ھارون اپريل 1920ع ۾ ڪراچي مان ھڪ روزانه سنڌي اخبار الوحيد سلطان وحيد الدين جي نالي پٺيان جاري ڪئي ھئي.

تحريڪ ھجرت
1919ع ۾ خلافت تحريڪ سان گڏ تحريڪ ھجرت شروع ٿي. عالمگير جنگ جي زماني ۾ ترڪي، جرمن وفد ۽ ديوبند پاران مولانا عبيد الله سنڌي ڪابل پهچي امير حبيب الله خان کي ھندوستان تي ڪاھه ڪرڻ لاءِ دعوت ڏني ھئي پر ھن انڪار ڪيو ھو. ھندي نوجوانن 1905ع ۾ برلن ۾ ”انجمن انقلاب ھند“ نالي سان قائم ڪئي ھئي. ھن انجمن جا مکيه ڪارڪن مجتبٰي حسن، علي احمد صديقي، حڪيم فهيم علي، حسن خان ۽ ھرديال دھلوي ھئا. از ان سواءِ سک ۽ ھندو بہ انجمن ۾ شامل ھئا. 1913ع ۾ ھرديال سئنفرئنسسڪو (آمريڪا) مان ”غدر“ نالي اخبار جاري ڪئي ھئي. جنهن جون ڪاپيون وڏي تعداد ۾ ھندوستان پهچنديون ھيون. انجمن جون شاخون استنبول، قاھره، آمريڪا، سينگاپور، فلپائن، ھانگ ڪانگ، چين، ڪابل ۽ ٻين ملڪن ۾ پکڙيل ھيون[5].
امير حبيب الله خان انگريزي دسترخوان تي پليو هو. ٻيو تہ جرمن ۽ ترڪ عراق تائين پهتا ھئا.ٽيون تہ برلن ـ بغداد ريلوي جو ڪم بہ پورو ڪو نہ ٿيو ھو. چوٿون تہ ترڪي فوجون سوئيز واري لنگهه کي بند ڪري ڪونہ سگهيون، انهن سببن جي ڪري ھو ظاھري دلاسا ڏيڻ لڳو ۽ سندس چوڻ ھو تہ ھندوستان جا مسلمان ڪانگريس سان گڏجي ڪم ڪن، پنجون ايران ۽ افغانستان ۾ ايتري ھمت ڪانہ ھئي جو انقلاب پوڻ جي حالت ۾ ھندوستانين سان شامل ٿي سگهن. 1919ع ۾ ڪابل ۾ انقلاب پيو امير حبيب الله خان جلال آباد ۾ مارجي ويو ۽ امير امان الله خان ڪابل جي تخت تي ويٺو. پنجاب ۽ سنڌ مان مسلمان ھجرت ڪرڻ لاءِ تيار ٿيا. سنڌ جي مقتدر علمائن مان حضرت محمود امروٽي رحه، مولانا محمد صادق کڏه (ڪراچي)، مولانا حڪيم محمد معاذ (نواب شاه)، پير تراب علي شاه راشدي ۽ سنڌ جو جهونو سپاهي شيخ عبدالمجيد انگريزن خلاف جهاد جون تياريون ڪرڻ لڳا. لاڙڪاڻي جي مجاھد وڪيل جان محمد جوڻيجي جي زيرنگراني مسلمان زمينون ڍور، ڍڳا وڪڻي ڪابل ڏانهن ھجرت ڪري ويا. امير امان الله خان مهاجرن کي ٻنيون ڏيڻ جو وعدو ڪيو پر انگريزين جي ريشه دوانين ۽ وزير ڪابل محمود طرزي جي پاليسي ڪري ھجرت تحريڪ ناڪام ٿي. مهاجر دربدر ٿي موٽي آيا. ميان جان محمد جوڻيجي زندگيءَ جا پويان ڏينهن اجمير شريف ۾ پورا ڪيا. 1917ع ۾ روس ۾ انقلاب پيو. رومناف خاندان جو خاتمو ٿيو، بالشويڪ حڪومت قائم ٿي. مولانا عبيدالله سنڌي 1922ع ۾ ڪابل کان ماسڪو پهتو. 1918ع ۾ جنگ جي خاتمي بعد برٽش حڪومت بالفور پڌرائي مطابق فلسطين ۾ يهودي حڪومت کڙي ڪئي. انگريزن عربن کي برغلائڻ لاءِ ساڻن جيڪي وعدا ڪيا ھئا، تن کان ڦري ويا. مسلمانن ”انجمن ڪعبه“ قائم ڪئي.

ھوم رول تحريڪ
1916ع ۾ ٿياسافيڪل فرقي جي سربراه مسز ايني بيسينٽ ”ھوم رول“ تحريڪ شروع ڪئي تہ ھندو ۽ مسلمان گڏجي ھندوستان کي آزاد ڪرائين. ھن تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ 1917ع ۾ مسٽر ڄيٺمل پرسرام روزاني سنڌي اخبار ”ھندواسي“ شروع ڪئي، جنهن جي مقابلي ۾ رئيس غلام محمد ڀرڳڙي اخبار ”الامين“ حيدرآباد مان جاري ڪئي جنهن جو ايڊيٽر ڪهنه مشق صحافي شيخ عبدالمجيد صاحب ھو. جميعت العلماء ھند جي ڪلڪته واري اجلاس ۾ مولانا تاج محمود امروٽي سنڌ جي جدائي جي سوال کي پيش ڪيو. شيخ عبدالمجيد بہ الامين ذريعي سنڌ جي سوال کي دھرائڻ لڳو. 1922ع ۾ مسز ايني بيسينٽ، علي برادران ۽ مهاتما گانڌي جي گرفتاري ڪري ھوم رول تحريڪ دٻجي ويئي.

سکر ۾ ھندو مسلم فساد
سکر ۾ پهريون ھندو ـ مسلم فساد 19 صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ محرم جي
عاشورن واري ڏينهن ۾ ٿيو ھو، ھندو ـ مسلم اتحاد تہ 1924ع ۾ ختم ٿيو ھو، جڏھن شڌي ۽ سنگهٽن جي تحريڪ ھندن شروع ڪئي، پهريان اسلام ۽ باني اسلام عليه الصلوات والسلام تي ھندن حملا شروع ڪيا، جيئن ميرپور خاص گزٽ، سکر جي نمن جي چونڪ تہ آريا سماجين لاءِ آکاڙو، پر ھندو اخبارن جي مسلمان صحافين اڳيان دال ڳري نہ سگهي، چنانچه 1923ع ۾ ڪراچيءَ مان مولوي دين محمد وفائي ماھوار توحيد ۽ محمد ھاشم مخلص ميرپورخاص مان مسلمان اخبار جاري ڪئي ۽ ٻين مسلم اخبارن جهڙوڪ: مرغ ـ فلڪ، طيراََ ابابيل، تنظيم ۽ الراشد، دعوت اسلام اخبارن جيڪو پارٽ ادا ڪيو. سو سنڌي صحافت جي فن جو ڪمال چئبو، مثلاََ ھفتيوار مسلمان جو ”حافظ ڪرڙ بزرخي“، نور الاسلام جو ”ڪنڊو ڪوهستاني“، وغيره نہ صرف سياسي نظرين کي ھڪ نہ ٻي نموني ۾ فروغ ڏنو ۽ صحافت ۾ ھزل ۽ ظرافت جو نئون رجحان پيدا ڪيو ۽ اھڙي ڪيفيت ۽ ماهيت سندن نالن مان عيان آھي. اسان جي ظريف ايڊيٽرن مان مخلص، بلبل، مولوي نور محمد نظاماڻي، مولانا حڪيم محمد صادق، مولانا دين محمد وفائي، مولانا حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، پير علي محمد راشدي، شيخ عبدالمجيد ھن دور جا بهترين طنزنگار، بحث ۽ مباحثي جا ماهر، سنڌي نفسايت جا ڄاڻو تسليم ڪيا وڃن ٿا. 1925ع ۾ سکر جي ”انجمن ـ اتحاد ـ ملت“ وجود ۾ آئي، جنهن 1928ع ۾ مسجد منزلگاه لاءِ مطالبو ڪيو. مسجد ساڌ ٻيلي جي سامهون ھئڻ ڪري سخت مخالفت ڪئي. 1929ع ۾ خلافت ڪاميٽي مسجد جي حصول لاءِ ستيا گره ڪرڻ لاءِ ارادو ڪيو ٻئي طرف ڪانگريسي ھندن بہ فرقه ورانه ماحول کي اونداھو بنائي ڇڏيو، ويتر جو باگڙجي ريلوي اسٽيشن تي ھندن مولانا تاج محمود امروٽي رحه تي خوني حملو ڪيو ھو. تنهن حالتن کي نازڪ بنائي ڇڏيو، ھندن وچ شهر سکر ۾ پير صاحب ڀرچونڊي جي فرزند کي بيگناهه ڌڪ هنيا، تنهن کان پوءِ ڏهين محرم 1930ع ۾ عاشورن تي گولو اڇلايو ويو، جنهڪري شهر ۽ ڀروارن ڳوٺن ۾ ھندو ـ مسلم فساد پئجي ويو. حڪومت انجم ـ اسلام جي معرفت مسجد جي چوگرد ڏنل پٿرن جي ديوار کي 6 فوٽ اوچو ڪرايو، ھن فساد ۾ شهر جي گهڻن ڪارخانن کي نقصان پهتو.

سنڌي زبان سان ھندن جي بغاوت
1916ع ۾ سنڌ جي ھندن سنڌي عربي صورت خطي کي مٽائڻ لاءِ ناجائز مهم شروع ڪئي، 27 نومبر 1916ع ۾ حيدرآباد مان ھڪ ھفتيوار ھندو اخبار ”ھندو“ ديو ناگري اکرن ۾ شايع ٿيڻ لڳي. ھڪ سال آزمائش وٺڻ کان پوءِ بہ ڪامياب ٿي ڪونہ سگهيا، پهريون ھفتيوار ھئي پوءِ سه روزه ٿي، 1934ع ۾ ڪراچي مان روزانه شايع ٿيڻ لڳي، ٻي ھندو روزانه اخبار سنسار سماچار ھئي، جنهن عربي اکر صورت خطي مان ڪڍي سنڌي صورت خطي کي قطعي بيڪار ڪري ڇڏيو، صورت خطي جو جهڳڙو بہ ڪافي عرصو ھليو ۽ پوءِ 1936ع ۾ مهاتما گانڌي ناگپور ۾ اُردو خلاف ”ڀارتيه ساھتيه پرشد“ جو بنياد رکيو محض ان لاءِ تہ اردو رسم الخط لکجڻ ۾ اچي ٿي جنهن ڀارت ۾ ھن لاءِ ڪو مقام ڪونه، باباءِ اُردو مولوي عبدالحق جو مهاتما گانڌي جي مٿين تحريڪ ۾ بحيثيت مبصر جي موجود ھو تنهن دھلي موٽڻ کان پوءِ مسلمانن کي ھن خطري کان آگاه ڪيو ھو[6]. سال 1939ع ۾ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽه سنڌ جو ڊائريڪٽر آف پبلڪ انسٽرڪشن ٿي آيو تہ ھندو اديبن مان مسٽر ڀيرومل مهرچند آڏواڻي ۽ مسٽر پنيا روزانه اخبار ”سنڌ آبزرور“ انگريزي ۾ توڙي سنڌي ۾ ھندو اخبارون علامه دائود پوٽه خلاف ڇوه ڇنڊڻ لڳيون ڇاڪاڻ تہ ڊاڪٽر صاحب ”سنڌي ـ عربي“ صورتخطي جو حامي ھو. مسلمان اخبارن بہ ھندو اخبارن جي مخالفت شروع ڪئي ۽ مسلمان اديب بہ عربي ـ سنڌي خط جي فائدي ۾ مقالا لکڻ لڳا. آخر ھندن جي مٿين تحريڪ ڪامياب ٿي نہ سگهي[7].. 1946ع ھندو اخبار جو نالو ”ھندوستان“ بدلايو ويو.

مسلم ليگ جي ڪاميابي
مسلم ليگ 1906ع ۾ ڍاڪا ۾ جنم ورتو ۽ نواب سليم الله جي ڪوشش سان ھڪ جماعت جي تشڪيل ڪئي ويئي جنهن تي ”آل انڊيا مسلم ليگ“ جو نالو رکيو ويو،. 1930ع ۾ جيڪو اجلاس زير صدارت علامه اقبال ٿيو، تنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو تہ ”مسلمان اسلامي نظريه زندگي ۽ ثقافتي قدرن جي تحت ھڪ جدا رياست حاصل ڪن، جنهن جي آبادي مسلمانن تي مشتمل ھجي ۽ نہ صرف ھندوستان بلڪ ايشيائي مسائل کي حل ڪري“ خوش قسمتي سان مسٽر محمد علي جناح جهڙي دانشور مسلم ليگ جون واڳون سنڀالي ورتيون جنهن 23 مارچ 1940ع ۾ پاڪستان جي مڪمل آزاديءَ جو لاھور ۾ اعلان ڪيو. ھن اجلاس ۾ ھندوستان جي پرڳڻن جي قومي ليڊرن سنڌ جي ليڊر سيٺ عبدالله ھارون مٿين فيصلن کي منظور ڪيو. سکر مسلم ليگ جماعت جا ميمبر ميان احمد علي عليگ، حافظ عبدالحميد، حڪيم عبدالحق، سيد محبوب علي شاه، حڪيم تاج محمد، ڊاڪٽر محمد يامين، غلام نبي خان بروھي عرف جنرل، ميان نعمت الله قريشي، آغا نظر علي، حاجي گل خان، حافظ محمد صديق غلام سرور انصاري سکر جا اھي سرفروش نوجوان مسلم ليگ جي جهنڊي کي بلند رکندا آيا. 1937ع ۾ مسجد منزلگاه متعلق سيد محبوب علي شاهه جلسو ڪوٺايو ۽ مولانا ظفر علي خان ايڊيٽر زميندار کي صدارت لاءِ دعوت نامو موڪليو پر مولانا ڪو نہ آيو، جنهن تي ڪوڙا وارنٽ سندس خلاف ڪڍرايا ويا ۽ مولانا کي وارنٽن ڇڪي آندو تڏھن جلسي جي صدارت ڪيائين ۽ حڪومت مسجد منزلگاه متعلق جيڪا پاليسي اختيار ڪئي ھئي، مولانا موصوف کليل لفظن ۾ مذمت ڪئي.

سنڌ جي علحدگي ۽ ھندو[8]
1919ع ۾ شيخ عبدالمجيد صاحب سنڌ جي علحدگيءَ جو سوال پيش ڪيو ھو. تنهن کان اڳ 17 – 1918ع ۾ وزير ھند مسٽر مانٽيگو سان سنڌ جي محب وطن ليڊرن صوبي سنڌ کي بمبئي کان ڌار ڪرڻ لاءِ ملاقات ڪئي ھئي. 1919ع انڊين نيشنل ڪانگريس جي پراونشل پوليٽيڪل ڪاميٽي، تحقيقات ڪرڻ کان پوءِ رپورٽ ۾ سنڌ جي جدائي لاءِ سفارش ڪئي ھئي ۽ ھندن جي مکيه ليڊر پنڊت مدن موھن مالويه سنڌ جي علحدگي جو ٺهراءُ پاس ڪيو ھو. مسلم ليگ آل پارٽيز ڪانفرنس ۽ ٻين سياسي جماعتن بہ تائيد ڪئي ھئي. انڊين نيشنل ڪانگريس جي 42 اجلاس ۾ فيصلو ڪو ويو تہ سنڌ آزاد صوبو ٿيڻ ضروري آھي. 1928ع ۾ سنڌ جي مسلمانن، ھندن ۽ پارسي ليڊرن ڪشاده دلي سان سنڌ جي جدائي کي تسليم ڪيو ۽ ”سنڌ آزاد ڪانفرنس“ جو مسلمانن بنياد وڌو. 1929ع جي شروعات ۾ سائمن ڪميشن جي ڪراچي ۾ وارد ٿيڻ جي موقعي تي ”سنڌ محمدن ائسوسئيشن“ سنڌ کي علحده پرڳڻي بنائڻ لاءِ گهر پيش ڪئي ۽ لنڊن جي ٻن گول ميز ڪانفرنسن ۾ مسٽر محمد علي جناح، سر غلام حسين ھدايت الله ۽ سر شاھنواز ڀٽي سنڌ جي علحدگي جي تائيد ڪئي، 1931ع جي وچ ڌاري ھند سرڪار ھڪ جاچ ڪاميٽي ڪراچي موڪلي جنهن ۾ مسٽر مائيسل ارونگ ۽ مسٽر ھئرس عملدار ھئا، سنڌين پاران مسٽر محمد ايوب کهڙي نمائندگي ڪئي سنڌ جي علحدگي جو فيصلو ٿيو.

ھندن جي مخالفت ۽ سنڌ آزاد ٿي
اوڙيسا جي جدائي وقت اتي جي اقليت وارن مسلمانن ڪا مخالفت ڪانہ ڪئي. سنڌ ۾ ھندو اقليت عادت جي مجبوري ڪري مجبور ھئا. 1928ع نهرو ڪاميٽي، مئي 1928ع نيشنل ڪنوينشن لکنوءَ، آڪٽوبر سائمن ڪميشن ۽ 7 مئي 1929ع ۾ ھندن جي چرچ تي بمبئي جي ميمبرن مخالفت ڪئي، حالانڪ مسٽر گوڪلي پرنسپال مالي جاچ ڪاميٽيءَ اڳيان انگن اکرن سان فائدي ۾ شاهدي ڏني. سمجهدار ھندن مان مسٽر ڄيٺمل پرسرام ۽ سنتداس وڪيل اخلاقي مدد ڪندا رھيا، 1932ع ۾ حيدرآباد جي ھومنسٽيڊ ھال ۾ علامه عبدالله يوسف علي جي صدارت ۾ سنڌ آزاد ڪانفرنس وڏي پيماني تي ڪوٺائي، جنهن ۾ ھندن کي حقن جو يقين ڏياريو ويو. ريزوليشن سيڪريٽري اسٽيٽ ۽ وزير اعظم انگلنڊ کي موڪليا ويا. ورڪنگ ڪاميٽي ۾ سڀني ضلعن جي نمائندگي رکي ويئي ۽ سرشاھنواز کي صدر، خان بهادر کهڙو نائب صدر ۽ ميران محمد شاهه جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيا ويا[9]. 26 جنوري 1933ع ۾ سنڌ جي جدائي جي مخالفت ڪندي سنڌ ھندو ڪانفرنس سخت اعتراض اٿاريا ۽ سخت ايجيٽيشن شروع ڪئي ويئي. بلڪ ھندن لنڊن ۾ ھڪ آفيس کولي جنهن جو خرچ سنڌ مهاسڀا تي ھو. مسلمانن کي سر آغا خان ۽ ڊاڪٽر شفاعت احمد تسلي ڏيندا رھيا، ڊاڪٽر گربخشاڻي تہ برٽش کي چتاءُ ڏنو تہ سنڌي، بلوچ، پٺاڻ ۽ ايراني گڏجي ھندستان تي حملا ڪندا، ان لاءِ ھندو والنٽيئر ڀرتي ڪرڻ لڳا، ليڪن شيخ عبدالمجيد الوحيد جي ذريعي، پير علي محمد شاهه راشدي ستاره سنڌ ۾، حافظ عبدالحميد المنار ۾، ڊاڪٽر يامين دعوتِ اسلام ۾، آغا نظر علي سنڌ زميندار ۾ ۽ پير حسام الدين راشدي ستاره سنڌ جي مخصوص ڪالم ”ملا لُٽر“ ۾ مخالفن جي چڱي لاک لاٿي. سکر جي اخبارن ھن اھم مهم ۾ جيڪو پارٽ ادا ڪيو، سو يادگار رھندو. دنيا ڏٺو تہ 1936ع ۾ سنڌ بمبئي کان جدا ٿي، 1937ع ۾ سنڌ جدا صوبي جي حيثيت سان پنهنجي ليجسليٽو اسيمبلي حاصل ڪئي ۽ سرلانسيلاٽ گراھم پهريون گورنر مقرر ٿيو.

سر غلام حسين وزارت
سنڌ جي جدا ٿيڻ سان عهدن ماڻڻ لاءِ ڏاڙهي پٽ شروع ٿي، شروعات ۾ فيصلو ڪيو ويو تہ صوبي جي بهتري لاءِ غير فرقيوار ۽ اقتصادي بنيادن تي ھڪ سنڌي جماعت قائم ڪجي، جنهن جو آل انڊيا ھنگامن ۽ آئيني مسئلن سان ڪو واسطو نہ ھجي، مگر انتشار جي وبا ڪري طبقن ۾ گروه بندي پئجي ويئي. (1) سر غلام حسين گروه، (2) سر شاهنواز گروه، (3) ڪانگريس پارٽي، (4) آزاد پارٽي، (5) مسلم نيشنل پارٽي، (6) اتحاد پارٽي پهرين اليڪشن ۾ سر شاهنواز ڀُٽي ۽ سر حاجي ھارون اتحاد پارٽي جا ليڊر نا ڪامياب ٿيا.

مسجد منزلگاه جو سوال
انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ ستت ئي انتظامي سهوليت لاءِ ان کي بمبئي سان ملائي ڇڏيو، ھن زبردستي واري ڳانڍاپي جو دور اسي سالن کان رھيو، بنيادي ۽ فطرتي تفاوتن، جهڙوڪ: جاگرافي، آب وھوا، زبان، زراعتي ۽ اقتصادي حالتن گذشته تاريخ ۽ نسل جي ڪري ھي ميلاپ صوبي جي مادي تعمير خواه سياسي ترقيءَ لاءِ رڪاوٽ ثابت ٿيو. سنڌ جون خاص حالتون ۽ سندس جداگانه مسئلا بمبئي جا سياستدان يا حڪمران چڱيءَ طرح سمجهي نہ سگهيا ۽ نہ ڪي وري منجهن سنڌ جي معاملن لاءِ دلچسپي ۽ ھمدردي پيدا ٿي سگهي، مگر ھينئر وقت پاسو بدلايو ھو، سنڌ بمبئي کان ڌار آزاد صوبو ۽ پهرين وزارت بہ مسلم ليگي ھئي، اھڙي اُميد سان سکر جي بيدار مسلمانن منزلگاه جي سوال کي حل ڪرڻ لاءِ پنهنجو وفد سر غلام حسين وٽ مڪو پر دستور موجب ھندن جو وزن ڳرو ھئڻ ڪري وڏو وزير مسلم ليگي بہ فيصلو نہ ڪري سگهيو. 22 مارچ 1938ع ۾ اتحاد پارٽيءَ جي ليڊرن مان خان بهادر الھہ بخش سومرو ڪانگريس پارٽيءَ جي مدد سان وزارت جون واڳون هٿ ڪيون.

الله بخش وزارت
الله بخش وزارت جي ڏينهن ۾ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي ڇڪتاڻ ھڪ طرف ھئي تہ مسئله منزلگاه جي فرقيوارانه فساد جا ڪڪر سکر جي آسمان تي چڪر ھڻي رھيا ھئا. جون 1938ع ۾ سر عبدالله ھارون پراونشل مسلم ليگ جو چيئرمن مقرر ٿيو. آگسٽ جي ٽئين ھفتي خان بهادر الله بخش مولانا ابوالڪلام آزاد، سردار ولڀ ڀائي پٽيل ۽ ڪانگريس مرڪزي پارليامينٽري بورڊ جي ميمبرن کي مڪاني ڪانگريس ڪاميٽيءَ جي رھبري ڪرڻ لاءِ گهرايو. اھي ڪراچي ۾ ڪجهه ڏينهن رھي، حالتون ڏسي سواءِ فيصلي جي موٽي ويا.

مسلم ليگ ڪانفرنس
آڪٽوبر 1938ع ۾ صوبه سنڌ مسلم ليگ ڪانفرنس جو اجلاس ڪراچيءَ ۾ ٿيو. قائد اعظم جناح، سر سڪندر حيات خان، مولوي فضل حق ۽ ٻيا ڪيترا آل انڊيا مسلم ليگ جا مشهور ليڊر ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيا. قائداعظم، سر عبدالله ھارون، راجا محمود آباد ۽ ٻيا ليڊر سکر آيا ۽ سکر مسلم ليگ پارٽي جا ميمبر نئين سر چونڊيا ويا. احمد علي عليگ، ميان نعمت الله قريشي، ڊاڪٽر محمد يامين صاحب، محمد صالح ڀُٽو، فقير محمد حسن، غلام نبي خان بروهي، سيد محبوب علي شاه، حافظ محمد صديق عبدالحميد خان وغيره. اتحاد پارٽي جو خاتمو ٿيو سر غلام حسين ليڊر ۽ مسٽر کهڙو سيڪريٽري چونڊيا ويا. مسٽر جي ـ ايم ـ سيد، مير بنده علي خان بہ ڪانفرنس جي موقعي تي حاضر ھئا. اٽڪل 24 مسلمان اسيمبلي ميمبرن مسلم ليگ جي مسودن تي صحيحون ڪيون، اڃا مس بہ ڪانہ سڪي ھئي تہ سر غلام حسين ۽ ڊپٽي ليڊر مير بنده علي خان، الله بخش وزارت ۾ وڃي شامل ٿيا. ڪانفرنس جي موقعي تي ھندو اخبارون مسلم ليگ خلاف دل کولي سخت پروپئگنڊا ڪرڻ لڳيون، جنهنڪري فرقه وارانه فساد لاءِ رستو صاف ٿيڻ لڳو.

اوم منڊلي ۽ ھنومان مندر
سال 1939ع ۾ ٻہ اھم واقعا ٿيا، اوم منڊلي جو آشرم جو ھندو بيواھن عورتن ۽ مصيبت زده ھندو زالن لاءِ ھڪ سنڌروڪي دادا ليکراج نالي ڌرمي ۽ اخلاقي تعليم لاءِ حيدرآباد ۾ کوليو ويو. ھن درسگاهه ۾ ايتريون ھندو عورتون اچي گڏ ٿيون جو ڀائيبند ڪلاس جي ھندن کي پنهنجي گهرو زندگيءَ جي درھم برھم ٿيڻ جو خطرو پيدا ٿيو. ھنن گهر ڪئي تہ حڪومت منڊلي تي بندش وجهي مگر مسلم ليگ ھن سوال تي غيرجانبداري اختيار ڪئي ۽ حڪومت سان بہ ساٿ ڏيڻ کان انڪار ڪيو، آخر ھندو پاڻ ۾ ٺهي ويا.
ڪراچي جي آرٽلري ميدان ۾ ھڪ ھندو ٻائي سواءِ اجازت وٺڻ جي ھڪڙو مندر تعمير ڪرايو هو. حڪومت مٿس منع نامو ڪڍيو پر ھندن شاهي سر گذشت ڪڍي حڪومت تي دٻاءُ وڌو. ھن معاملي ۾ بہ مسلمان غير جانبدار رهيا. هندن معاملو ٺاهي ڇڏيو. مگر مسجد منزلگاه جي واپسي ڪرڻ ۾ ميان الله بخش مسلمانن کي سکڻا دلاسا ڏيڻ لڳو.

حڪومت جي ناڪامي ۽ ريسٽوريشن ڪاميٽي
مارچ 1939ع کان اڳ ھن معاملي ۾ فقط سکر جا ماڻهو دلچسپي وٺندا ھئا ۽ ان کي صوبه وار اھميت حاصل نہ ھئي. ھينئر مسلمانن ڏٺو تہ ھندو جماعتون جهڙوڪ: ھندو مهاسڀا، ھندو پئنچائتون ۽ ساڌ ٻيلي جو مهنت ميدان ۾ نڪري نروار ٿيا، تڏهن انجمن اتحادِ ملت ۽ انجمن اسلام جي ميمبرن گڏجي ريسٽوريشن ڪاميٽي ستياگره ڪرڻ لاءِ قائم ڪئي، جنهن ۾ ھيٺيان ميمبر ھئا:ـ
احمد علي (عليگ) صاحب
سيٺ محمد اسماعيل ميمڻ صاحب
حافظ محمد صديق صاحب
سيد محبوب علي شاه صاحب
مير غلام نبي خان صاحب بروهي
آغا نظر علي خان صاحب
ميان نعمت الله صاحب قريشي
حاجي گل خان صاحب
ڊاڪٽر محمد يامين قريشي
حڪيم عبدالحق عمدة الحڪماء
حڪيم تاج الدين صاحب
ماسٽر غلام سرور انصاري صدر مسلم ليگ ۽ ميونسپل ڪائونسلر.
نائب صدر مسلم ليگ.

” ” مسلم ليگ.
سيڪريٽري ريسٽوريشن ڪاميٽي.
ميمبر ريسٽوريشن ڪاميٽي ۽ ميونسپل ڪائونسلر.
سيڪريٽري مسلم ليگ ۽ ايڊيٽر سنڌ زميندار.
سيڪريٽري انجمنِ اسلام.
صدر مجلس اتحادِ ملت.
سيڪريٽري ۽ ايڊيٽر دعوتِ اسلام.
ميمبر.

محاسب انجمن اتحاد ملت.
معاون ڪاميٽي ٽيلر ماسٽر.

ريسٽوريشن ڪاميٽي مسجد منزلگاه جي سوال کي سنڌ مسلم ليگ جي حوالي ڪيو. جنهن جو چيئرمن سيٺ سر عبدالله ھارون ۽ سيڪريٽري خان بهادر کهڙو ھئا. انهن ڏينهن ۾ حيدرآباد دکن خلاف ھندن جا جٿا دکن ڏانهن روانا ٿيا ۽ سکر جي ھندن بہ جٿا روانه ڪيا. مسجد منزلگاه جو مسئلو خالص مذهبي ھو، جنهن جو سياسي پهلو ھو الله بخش وزارت کي ڪيرائڻ. تنهنڪري علماء ڪرام بہ مسجد کي آزاد ڪرائڻ لاءِ ميدان ۾ ٽپي پيا. مسلمان اخبارون خان بهادر الله بخش جي خلاف ليک شايع ڪرڻ لڳيون ۽ سکر جي اخبار دعوتِ اسلام کي روزانو ڪيو ويو[10].
8 آڪٽوبر 1939ع ۾ چيف پارليامينٽري سيڪريٽري استعيفا ڏني. سکر شهر فرقيوارانه فساد لاءِ ٻرندڙ جبل وانگي دونهون ڪڍڻ لڳو. جي ـ ايم ـ سيد صاحب مسلم ليگ ريسٽوريشن ڪاميٽي تي مقرر ٿيو، جنهن حڪومت کي پهرين آڪٽوبر 1939ع ستيا گره ڪرڻ جو نوٽيس ڏنو، ڇاڪاڻ تہ حالتون نازڪ ٿيڻ لڳيون ھيون. ھندن ڀرچونڊي جي پير جي پٽ کي شهر ۾ سخت مار ڏني. مسلمانن ستياگره شروع ڪيو. ڪنهن شاھينگ ڀڳت ڪنور کي گولي ھڻي قتل ڪري ڇڏيو. ھندو سندس ڪائي کي مسجد منزلگاه واري رستي کان کڻي لنگهڻ جو ارادو ڪيو. نومبر 1939ع جي وچ ڌاري سکر جي ھندن ڊاڪٽر مونجي کي گهرائي ليڪچر ڏياريا. ھن واقعي ٻرندڙ باهه تي تيل ڇڙڪيو.

ستيا گره ۽ ھندو ـ مسلم فساد
19 نومبر 1939ع ۾ ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ مسٽر ٽي ـ ٽي ڪوٺا والا مسجد منزلگاه کي والنٽيئر کان خالي ڪرائڻ جو حڪم ڏنو ۽ والنٽيئر جي انڪار ڪرڻ تي پوليس لاٺي چارج ۽ ڳوڙھن آڻڻ واري گئس جا گولا اڇلايا ۽ مسجد تي پهرو بيهاريو ويو. مجاھدن عيدگاه کي ڪئمپ بنايو. شهر ۽ پسگردائي وارن ڳوٺن ۾ ھندو ـ مسلم فساد شروع ٿي ويا. الله بخش وزارت جا ھندن جي آڌار تي بيٺل ھئي، ڊھي پيئي. 18 مارچ 1940ع ۾ مير بنده علي خان وزارت جون واڳون سنڀاليون. ھندو ـ مسلم فساد ۾ مسلمانن کي وڌيڪ نقصان پهتو. يوروپين عملدار 110 قلم ھيٺ امن امان جي پردي پٺيان مسلمانن کي گرفتار ڪندا ويا. ڳوٺاڻا ڪورٽن ۾ نڌڻڪن وانگي دربدر ٿيا. ليڊرن ڪو بہ ٻوٽو ڪونہ ٻاريو. ڪي مسلمان شهر واسي خوف کان شهر ڇڏي سالن تائين گم رهيا. مسجد کي مسلمانن آزاد ڪرايو. خانبهادر الله بخش کي ڪنهن خبيث 14 مئي 1943 ع ۾ شڪارپور ۾ روالور ھڻي شهيد ڪري ڇڏيو.

حُرن جو انگريزن خلاف جهاد
نوجوان پير پاڳاري صبغت الله شاه دوم کي انگريزي حڪومت سکر ۾ ڪيس ھلائي اٺ سال سزا ڏني. ھن تاريخي ڪيس جي روئداد ڊاڪٽر محمد يامين صاحب ڪتاب جي صورت ۾ دعوت اسلام پريس سکر مان شايع ڪئي ھئي. پير صاحب کي انهيءَ سزا جي عرصي ۾ ھندوستان جي مختلف جيلن ۾ رکيو ويو ھو، جتي جيل جي زندگيءَ جون تڪليفون، آفيسرن جي نامناسب روش، سياسي انقلابين جي ملاقاتن ھن جي زندگيءَ تي گهڻو اثر ڪيو. جڏهن جيل کان ٻاھر نڪتو تہ انگريزن جو وڏو دشمن بنجي پيو. حر بغاوت ڪيتري قدر ملڪ ۾ پکڙيل ھئي، ان جو اندازو ھيٺين ڳالهين مان ڪري سگهبو.
سنڌ سرڪار جي طاقت کان امن امان رکڻ زور ٿي ويو، جنهن ڪري مرڪزي حڪومت کي ملٽري موڪلي سنڌ جي اٽڪل ويهه ھزار چورس ميل ايراضيءَ ۾ مارشل لا لاڳو ڪري حڪومت ھلائڻي پيئي. مارشل لا ھڪ سال جي عرصي تائين قائم رھيو، جو دنيا جي موجوده دور ۾ ھڪ خاص مثال آھي. ذڪر ڪيل مارشل لا واري ايراضي ۾ گهڻي ڀاڱي رات جو ڪرفيو آرڊر رھيو.
سنڌونديءَ جي ساڄي ڪپ تي حرن 7 اپ ڪراچي ميل کي ڪيرائي وڌو، جنهنڪري ھڪ سال تائين ريلوي ٽرينون رات جو ھلائي نہ سگهبيون ھيون.
مسلح آھني موٽر ڪارون، ھوائي جهاز، پئرا شوٽون بغاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪتب آندا ويا. چوڻ ۾ اچي ٿو تہ ھڪ وقت ٽيهه ھزارن کان مٿي فوجي رائفلن ۽ مشين گنن سان ھن تحريڪ کي دٻائڻ ۽ فنا ڪرڻ لاءِ ڪم آندي وئي.
پير صاحب جي رھڻ جو مڪان پير ڳوٺ وارو ۽ سانگهڙ وارو بنگلو بارود سان تباهه ڪيو ويو ۽ پير صاحب جي ملڪيت ضبط ڪئي ويئي. سندس صاحبزادن کي جلا وطن ڪري ولايت موڪليو ويو ۽ پير صاحب جي گادي ختم ڪئي ويئي.
حرن جون اٽڪل 15 ڪئمپون قائم ڪيون ويون، جن ۾ ھو نظربنديءَ جي مصيبتن جي زندگي گذارڻ لڳا. چوڻ ۾ اچي ٿو تہ انهن ڪئمپن ۾ 12 ھزار ماڻهو رهايل ھئا. پير صاحب کي انگريزي حڪومت خلاف منظم بغاوت ڪرڻ جي الزام ۾ مارشل لا ڪورٽ اڳيان ڪيس ھلائي چوڻ ۾ اچي ٿو تہ سزاءِ موت ڏني ويئي. انگريزن جا ثناخوان ڇا بہ چون ليڪن اگر اسان انگريزن جي سنڌ تي قبضي کي غاصبانه تسلط سمجهون ٿا، تہ انهن جي ڀرخلاف ملڪ ۽ قوم خاطر بغاوت ڪرڻ ۽ لڙڻ بہ جهاد ۽ ثواب قبول ڪرڻو پوندوسون. انهيءَ ڪري پير صاحب جو تاريخ ۾ درجو مجاھد اعظم ۽ رئيس الاحرار جو ٿيندو، پر زماني جي بي قدري جي اھا حالت آھي تہ جيڪي ظالم سان مقابلو ڪن ۽ ملڪ جي آزاديءَ لاءِ لڙن، تن کي گور ۽ ڪفن بہ نصيب نہ ٿئي، ۽ انهن جو نالو وٺڻ بہ ڏوهه سمجهيو وڃي ۽ جيڪي ملڪ کي غلام بنائڻ يا ان ۾ مدد ڪن، انهن کي وڏن لقبن سان ياد ڪري، انهن جون يادگارون قائم ڪيون وڃن ٿيون!
آزاديءَ کان پوءِ حڪومت پاڪستان شهيد پير صاحب جي صاحبزادن کيولايت کان گهرائي راشديه خاندان گاديءَ کي قائم ڪري حضرت پير صاحب پاڳاري شاهه مردان شاه ثاني جي دستاربندي جي رسم ادا ڪئي ۽ حرن کي آزادي ڏياري جنهنڪري حر پرامن زندگي بسر ڪري رھيا آھن. ايوبي حڪومت حرن جي ضبط ڪيل زمين کين موٽائي ڏيئي رھي آھي.

مهراڻ جي مستي
1944ع سال سکر جي تاريخ ۾ خاص اھميت وارو سال ھو. ھڪ طرف حرن جو جهاد ۽ مارشل لا جون عوام تي مصيبتون، ٻئي طرف اپر سنڌ ۾ غير معمولي ٻوڏن، جن جي ڪري 5 لکن ماڻهن تي مصيبت آئي ۽ اٺ ھزار چورس ميل ايراضي مهراڻ جي مستيءَ ڪري ٻوڏ ۾ آئي ۽ ملڪ کي ويهن ڪروڙن روپين جو نقصان پهتو.

بکر جي قلعي ۾ بئَرڪون
1931ع ۾ بکر جي قلعي ۾ ملٽري بئرڪون تعمير ڪرائي ملٽري رکي ويئي ڇاڪاڻ جو قلعو سنڌ جي سرحد تہ آھي. 1943ع ۾ نيم ملٽري پوليس ”سنڌ پوليس رينجرس“ کي قلعي ۾ رھايو ويو. تنهن کان پوءِ رزرو پوليس هٿياربند 1960ع تائين قلعي کي وسايو.

پاڪستان کان پوءِ سکر ميونسپالٽي
ھندن جي لڏپلاڻ ڪري سکر ميونسپالٽي جو انتظام 1948ع ۾ درھم برھم ٿي ويو. حڪومت پاڪستان انتظام کي درست ڪرڻ لاءِ ھڪڙي رٽائرڊ ڪليڪٽر مسٽر علي بخش چنا کي ميونسپالٽي جو ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪيو، جنهن آگسٽ 1948ع ۾ عهدو سنڀاليو. 1950ع ۾ مسٽر چنا محمد حفيظ ميمڻ کي چارج ڏني. ھن ردوبدل ۾ مسٽر عبدالرزاق راز سکر ميونسپالٽيءَ جو پهريون مسلمان چيف آفيسر مقرر ٿيو، جنهن 1958ع ۾ پنهنجي عهدي تان استعفا ڏني. مسٽر محمد حفيظ مارچ 1951ع تائين رھيو ۽ سندس جاءِ تي ماه ڊسمبر تائين مسٽر مظهر علي شيخ ايڊمنسٽريٽر رھيو ۽ 1952ع ۾ سيد قوت علي شاهه معصومي صدر چونڊيو ويو. تقسيم ھند کان اڳ سکر ميونسپل جي ميمبرن جو تعداد 38 ھو جيڪي ستن وارڊن مان چونڊبا ھئا. 1938ع کان اڳ ميونسپالٽي ميمبرن جو تعداد 45 ھو جن مان 38 چونڊيل ۽ ست ٿاڦيل ميمبرن جي رسم کي ختم ڪيو ويو. 1947ع ۾ ھندو ميمبر لکين روپيا کڻي ميونسپالٽي کي کوٽ ۾ وجهي ويا. ھندن جي هٿن ۾ واپار ھو سندن وڃڻ ڪري واپار بيجهي ويو. ميونسپل کي ڊپٽي ڪسٽوڊين پاران بہ مدد نہ ملي سگهي پر پوءِ واپار آھستي آھستي ترقي ڪرڻ لڳو. مسٽر چنا ايڊمنسٽريٽر جو نئين دفتر محمد علي ھال لڳ تعمير ڪرايو. حڪومت پاران کيس صلاحڪار ڪاميٽي ڏني ويئي. جنهن جو چيئرمن خان بهادر آغا نظام الدين ھو. 1952ع واريءَ چونڊ ۾ 36 ميمبر چونڊيا ويا. ھڪ ھندو ۽ ٻہ خواتين ميمبر ھئا. قوت علي شاه صدر ۽ مسٽر حامد حسين نائب صدر ٿيا. 1955ع ۾ سنڌ جي سياست ۾ ردوبدل ڪري ميان قوت علي شاه جي صدارت جو خاتمو ٿيو ۽ ڪليڪٽر مسٽر نصرت حسن سي ـ ايس ـ پي سکر ميونسپالٽي جو ايڊمنسٽريٽر ٿيو جو برجستو عملدار ھو. مسٽر امير بخش شيخ ايڊيشنل ايڊمنسٽريٽر وٽس ھو. مسٽر نصرت حسن کان پوءِ مسٽر آفتاب احمد سي ـ ايس ـ پي ايڊمنسٽريٽر ٿيو. ميان قوت علي شاه جي رٽ درخواست منظور ٿي ۽ ھو ٻيهر صدر ٿيو. بعد مارشل لا جاري ٿيڻ کان پوءِ نومبر 1958ع ۾ نوجوان سي ـ ايس ـ پي مسٽر ذاڪر حسين ايڊمنسٽريٽر مقرر ٿي آيو.
عبدالرزاق کان پوءِ محمد نور الله چيف آفيسر ھو. 1960ع ۾ بنيادي جمهوريتن جي قائم ٿيڻ کان پوءِ شهر جي 9 يونين ڪاميٽين مان 9 ميمبر ميونسپل ڪاميٽيءَ لاءِ چونڊيا ويا ۽ مسٽر سرھيو چيف آفيسر ٿيو. ستت مسٽر امير بخش شيخ پي ـ سي ـ ايس سينئر آفيسر آڪٽوبر 1960ع ۾ مقرر ٿيو ۽ خواجه غلام نبي وائيس چيئرمن ٿيو. ھن واقعي کان پوءِ سکر ميونسپالٽي کي پهرين درجي ۾ آندو ويو، جنهن ڪري ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي واري عملدار محمد خان سومري کي ڊپٽي چيئرمن ڪيو ويو. سندس موڪل تي وڃڻ ڪري ميونسپل ڪاميٽيءَ مٿان ڊپٽي ڪمشنر مسٽر جمشيد رضا سي ـ ايس ـ پي چيئرمن جو عهدو سنڀاليو ـ شمس الدين ڇٺاڻي چيف آفيسر ٿيو ۽ آغا رفيق احمد سي ـ ايس ـ پي چيئرمن ٿيو ۽ اتي ڪمن تي خاص ڌيان ڏنو. سندس ڏينهن ۾ معصوم شاهه لائبرري تعمير ٿي ۽ ايوب گيٽ ٺهيو ۽ ٽوئرسٽس ھوٽل جو بنياد پيو. مهراڻ مرڪز ابتدائي مرحلن ۾ ھو تہ آغا صاحب خير پور جو ڊي ـ سي بڻيو.

سکر ريلوي ڊويزن
سکر ڪراچي ريلوي ڊويزن ۾ شامل ھو، ھتي اسسٽنٽ ٽرانسپورٽ آفيسر رھڻ لڳو، پر پوءِ ڪم جي وڌي وڃڻ ڪري ريلوي کاتي سکر ڊويزن ڌار ڪرڻ جو ارادو ڪيو. ڊويزن جي ملازمن لاءِ نوان ڪوارٽر تعمير ٿيا. پهريان ريلوي جو ارادو ھو تہ بکر جي قلعي جي بئرڪن کي دفتر ڪيو وڃي، جيسين نئين ڊويزنل عمارت تعمير ٿي. بعد ۾ سکر ورڪشاپ جا 1930 کان خالي پئي آھي، تنهن جي ڪيرج شاپ ۾ عارضي دفتر کوليو ويو. اپريل 1963ع ۾ نئين ڊويزن ڪم شروع ڪندي.

________________________________________
[1] شيخ عبدالرزاق راز: سکر قديم ۽ جديد ص 156 – 157.
نوٽ: 1920ع ۾ ڪانگريس جي ڪلڪته واري اجلاس ۾ ڪانگريس مانٽيگو – چيلمسوفورڊ رفام ۽ جليانوالا ڪوس جي جاچ جي مذمت ڪرڻ سان گڏ قطع تعلقات جو فيصلو ڪيو ھو.
[2] شڌي ۽ سنگهٽن جي مفصل بيان لاءِ ڏسو منهنجو مضمون ”شڌي ۽ سنگهٽن جي تاريخ“ نواءِ سنڌ 7 فبروري 1954ع ڪراچي. شڌي ۽ سنگهٽن جي زماني ۾ ھندن باگڙجي ريلوي اسٽيشن تي مولانا تاج محمود صاحب کي مارڻ لاءِ حملو ڪيو ھو ۽ تبليغ متعلق مٿن ٻہ مقدما داخل ڪيا پر فتح ھن بزرگ جي ٿي.
[3] الوحيد اسپيشل نمبر سنڌ آزاد ص 41 – 43، جون 1936ع ڪراچي.
[4] رولٽ بل جي ھندوستانين مخالفت ڪئي، 13ـ اپريل 1919ع ۾ جلان والا باغ ۾ وڏو اجتماع ٿيو جنرل ڊيئر ماڻهن تي گولين ھلائڻ جو حڪم ڏنو 379 ماڻهو قتل ٿيا ۽ 1200 زخمي ٿيا جمله 1650 رائونڊ ڇوڙيا ويا ھئا. پروفيسر دربارا سنگهم: دي انڊين نيشن ص 164.
[5] رولٽ ڪاميٽي رپورٽ ص 226 – 241.
[6] روزانه اخبار جنگ ”“يوم پاڪستان نمبر 24 مارچ 1963ع ص 8، ڪراچي.
[7] ڏسو منهنجو مضمون ”ابيات سنڌي ۽ مسٽر ڀيرو مل جا خط“ روزاني الوحيد 13 جنوري 1940ع ڪراچي.
[8] نوٽ: 1930ع واري فساد ۾ حڪومت پاران ريلوي کاتي جا فوجي والنٽيئر هٿيارن سان شهر جي گلين ۾ گشت ڪرڻ لڳا، اھي والنٽيئر گورا ھئا، مسٽر ڪو ريلوي ورڪشاپ جو لوڪو آفيسر ھن دستي مٿان نگراني ڪري رھيو ھو.
[9] سيد ميران محمد شاهه: سنڌ جي عليحدگي جي تاريخ الوحيد سنڌ آزاد نمبر ص 115 – 117 ڪراچي 1936ع .
[10] راقم جا 3 مضمون ”خان بهادر الله بخش جي غلط پاليسي“ جي عنوان سان ”سنڌ زميندار“ سکر ۾ شايع ٿيا ھئا.