حصو پھريون
صابرہ ۽ شتيلا ڪوس - گهرن جون خبرون پڙهي، موهن ڪلپنا(1) جا لفظ ياد اچي ويا: ”ڪاش! هر هڪ ملڪ جون واڳون مائرن کي ڏنيون وڃن.“
___________
(1) ننڍي کنڊ جو برک ليکڪ
مان توکي هن ٻيلي مان هڪ وڻ بہ وڍڻ نہ ڏيندس، تو کي خبر ناهي تہ پٽيھل(1) ۾ پاڻي آيو آهي ۽ مونکي انھن وڻن مان ٻيڙيون جوڙائي، ماڻھو پار اڪارڻا آهن.
اي دوست! لکڻ ڇڏي ڏيان، سا ڳالھہ منھنجي وس ۾ ناهي، غور سان ڏسندين تہ منھنجي قلم جي توکي زبان بہ ڏسڻ ۾ ايندي، نہ ٿو لکان تہ قلم شور ٿو ڪري.
_________
(1) سنڌ جو هڪ ڦٽل درياھہ
شام، شام ۽ صبح، صبح هوندو آهي. منھنجي زندگيءَ جي اها پھرين شام هئي، جا مونکي هر صبح کان وڌيڪ روشن ۽ حسين لڳي هئي. اها شام، جڏهن صدين جي غلاميءَ کانپوءِ چنڊ پھريون دفعو منھنجي آزاد وطن مٿان کڙيو هو.
جڏهن بازنطينن(1) اٿينس کي تباھہ پئي ڪيو. تڏهن تاريخدانن جي هٿن ۽ باھہ جون اماڙيون ڏٺيون ويون هيون، جڏهن پيريڪلس(2) اٿينس کي ٻيھر تعمير ٿي ڪيو تڏهن شاعرن سرن جا ڪارب ۽ سنگتراشن لاءِ ڇيڻيون ٿي جوڙيون.
______________
(1) 487 ق.م ۾ بازنطينن يونان جي شھر اٿينس کي تباھہ ڪيو هو.
(2) اڏاوتن جو ماهر ۽ هڪ عظيم انجنئير جنھن 433 ق.م ۾ اٿينس کي ٻيھر تعمير ڪيو.
برهما هڪ هٿ ۾ پاڻيءَ جو وٽو ۽ ٻئي هٿ ۾ ساوا پن کڻي آيو هو. تون ماڻھو آهين ۽ پوءِ بہ هڪ هٿ ۾ بندوق ۽ ٻئي هٿ ۾ هٿ- ڪڙيون کڻي آيو آهين، برهما ۽ تو ۾ ڪيڏو نہ فرق آهي!
باھہ ٻري، ٻري وسامي ويندي آهي. هتان اچي بيھہ تہ توکي ان باھہ جون ڄڀيون ڏيکاريان جا بئنسري وڄائيندي “نيرو” ٻاري ويو هو.
ڏکڻ آفريڪا جي شاعر بنجمن مولائزي جي ڦاسيءَ تي چڙهڻ کانپوءِ مون محسوس ڪيو هو تہ ڪن، ڪن مائرن جو وجود ڌرتيءَ جي گولي کان بہ وڏو ٿيندو آهي.
اهي سڀ وڻ ڪپي، ڀلي وڃي گهر جوڙاءِ، پر هن هڪ وڻ جي مان تو کي ٽاري بہ ڪپڻ نہ ڏيندس ڇاڪاڻ تہ هن وڻ هيٺان ويھي ڀٽائيءَ سر ڏهر لکي تيار ڪيو هو.
هڪ دوست چيو:
”اڄ ڪا اهڙي نظم ٻڌاءِ جنھنکي ٻڌڻ سان پيٽ ڀرجي وڃي.” مون گهر کان ٻاهر هڪ دڙي تي بيھاري پنھنجي دوست کي کيتن ۾ لڏندڙ ٻاجهريءَ جا سنگ ڏيکاريا.
ٿورو هتان اچي بيھہ تہ توکي ماڻھوءَ جي سونھن جون جهلڪون ڏيکاريان. هو ڪارو شيدي ڏس، جيڪو پنھنجن هٿن سان پوکيل کيت کي، پاڻ لڻي رهيو آهي.
دل ٿي چاهيو تہ ڪائنات جي ڪنھن وڏيءَ شيءِ تي ويھي لکان! اڃان ان ٻڏتر ۾ هيس تہ ڪڇ تي
ڪينگر لسيءَ جو ۽ مٿي تي ٿھو مانين جو کڻي منھنجي سامھون هڪ ڳوٺاڻي اچي لانگهائو ٿي.
مان جڏهن مومل ۽ سندس جوانيءَ تي لکي رهيو هيس. ان وقت هڪ ٻڍڙي سنڌوءَ مان پاڻي ڀري رهي.
تو غلطي نہ پر گناھہ ڪيو آهي. رابيل جا ٻوٽا پٽبا ناهن، پوکبا آهن. حضور جن تہ مانيءَ سان گڏ خوشبوءِ جو بہ تاڪيد ڪيو هو.
موت روح کي منھنجي جسماني آکيري مان تڙي ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿي چڪو هو، منھنجو روح، عالم ارواح ۾ ڀٽڪي رهيو هو.
هڪ روح پڇيو:
”تو روحن جي ديس ۾ اِهي گلن جا ھار ڪٿان آندا آهن؟ ۽ هان تون تہ روح آهين، هنن گلن سان تنھنجو واسطو بہ ڪھڙو”!
مون جواب ڏنو:
”اڄ خليل جبران جي ڄمڻ جو ڏينھن آهي. ٻڌو اٿم تہ سنڌ ۾ ڀٽائيءَ جو مجسمو جوڙيو ويو آهي، جنھن کي آءُ ڳولھڻ لاءِ نڪتو آهيان، جيئن داخل ٿي، خليل جبران کي هار پارائي سگهان.
ڪنھن بہ امر تخليق کي جڏهن پھريون دفعو ڪو عظيم فنڪار ڳائيندو آهي تڏهن اها تخليق مائيڪل ائنجلو جي اُن مجسمي وانگر ٿي پوندي آهي جنھن ۾ پھريون دفعو انسان جو روح داخل ٿي رهيو هو.
جڏهن ڪو ڌاريو سنڌ جي سرحد اورانگهي، اندر ٽپي ايندو آهي ان وقت منھنجو قلم سنگين کان تيز ۽ بندوق کان ڳورو ٿي پوندو آهي.
تنھنجي خواهش؟
”غربت ملي وڃي تہ جيڪر گهٽا ڏئي ماري ڇڏيانس.”
شام ويلي هڪ ڏهر ۾ منھنجي رستي مٿان منڃر سان جنجهوريل ٽاريءَ تي ٻہ پکي چھنب، چھنب ۾
ملائي پيار ڪري رهيا هئا. مان رڪجي، بيھي رهيس ۽ کٻڙ جو ٿڙ اوٽ ڪري، ان پيار ۽ امن جي مظاهري کي ڏسندو رهيس ايستائين جو اهي پکي سڄي ڏينھن جو ٿڪ لاهي. اڏاڻا هليا ويا.
جڏهن زنجير پئي گهڙيا، تڏهن ”سچ“ سر بازار رقص ڪيو هو.
تون پاڻ کي جيستائين ماڻھن ۾ گم نہ ڪندين، تيستائين توکي ڪيئن خبر پوندي تہ تون ڪيترو سفر ڪري ڪٿي پھتو آهين. ڏٺو نہ ٿي تہ قطرو جڏهن ساگر ۾ ملي ويندو آھي تہ پوءِ اهو قطرو بہ ”ساگر” ٿي ويندو آهي
مان رستي جي ٻنھي پاسن کان رابيل ۽ مينديءَ جا
ٻوٽا پوکي رهيو هئس تہ ايتري ۾ هڪ وردي پوش اچي سھڙيو جنھن جي ڪلھي ۾ رائفل لٽڪي رهي هئي. منھنجي رابيل جي چڪيءَ کي ٿڏو هڻندي چيائين:
”مان جيلخاني جو داروغو آهيان هي رستو جيلخاني جي قيدين جو رستو آهي. جتان قيدين کي ڦاسي- گهاٽ ڏانھن نيو ويندو آهي. توکي ڪھڙي کٽيءَ کنيو آهي جو باک ڦٽيءَ ويٺو رستو خراب ڪرين؟”
مون جواب ڏنو:
“مان تڏهن تہ گل پيو پوکيان.” هن رائفل جي قنداڪ سان منھنجن چڪين کي ڊاهڻ شروع ڪيو:
کيس چيم:
“اڄ تون مونکي رستي تي گل نٿو پوکڻ ڏئين، سڀاڻي جڏهن زندان بنا دروازن جي هوندا، ان وقت رستن تي تہ ڇا، تون جيلخانن ۾ بہ ڪڻڪ جا تيلا بيٺل ڏسندين.”
تون بزدل اَن، تون گيدي آن، تون پٺتي موٽي وڃ تہ ٻيو ڪو اچي تنھنجي جاءِ والاري. مياڻيءَ جي ميدان ۾ پٺتي نھاريندڙ کي “بزدل” يا “کيدي” سڏبو آهي.
پڙهيو اٿم تہ شاعر ڏاڍو نازڪ خياليءَ کان ڪم وٺندا آهن. ها، اهو سچ آهي، پر ماضي بعيد جو. محبوب جي چپڙن کي جڏهن گلن جون پنکڙيون چيو ويندو هو ان وقت شاعر برابر نازڪ خيال هوندو هو. اڄ جو شاعر لوهر جي هٿوڙي، انجڻ جي ڦيٿن، فولاد جي چئنن تي لکي رهيو آهي، جنھنکي نازڪ خيال چوڻ، جيڪڏهن ناانصافي ناهي تہ زندگيءَ سان دوکو ضرور آهي.
رنگ گورو ڀلو يا ڪارو؟ رنگ, رنگ ٿيندو آهي، ڪا ڍنگ جي ڳالھہ ڪر.
هلاڪو سڪندر، مسواني، نيپولين، مدد خان جي تاريخ پڙهي، پڙهي اکيون پچي پيون آهن. هاڻي ڪنھن ”انسان” جي تاريخ پڙهڻ ٿو گهران.
تنھنجو آدرش؟ “سڄڻ ۽ ساڻيھہ.” ائين تہ ڀٽائيءَ چيو هو؟” مونکي ڀٽائيءَ کان ڌار ڇو ٿو سمجهين.”
جڏهن اوچتو ڪا سگهاري سٽ جڙي پوندي آهي تہ مان پنھنجو منھن کلي ڏيندو آهيان.”
مان ڪلھوڙڪي دور جو ٻروج ناهيان جو علم کي پٺي ڏيئي، ماڻھوءَ جي جسم جا ٻہ ٽڪر ڪري کيلاريانءَ مان تلوار جي زنگ لاهڻ بدران، ذهن تان زنگ لاهڻ جو قائل آهيان.
جيڪي هماليا جي چوٽيءَ ۾ پير ڦٻائي، ست سمونڊ اورانگهي آيا آهن تون ڀٽائيءَ جي انھن کاهوڙين کي رولو ۽ جادوگر پيو سڏين!
مڃان ٿو تہ هڪ هستيءَ کانسواءِ ڪنھن ٻئي جي پوڄا ڪرڻ ڏوھہ آهي پر ڇا ڪيان! سنڌ – ماتا جو ڪو منظر سامھون ٿو اچي تہ جهڪي ٿو پوان.
چون ٿا: راڻو جيڪو لڪڻ مومل جي پلنگ تي ڇڏي ويو هو سو اُٿلي پٿلي ڪاريھر ٿي پيو هو.
قديم رومين وٽ تھذيب جا ٽي اهڃاڻ هئا. ڊاک جي ول، زيتون ۽ انجير. سنڌ جي تھذيب جا بہ ٽي اهڃاڻ آهن. ڪڻڪ(ا) جو تيلو، ڪدوءِ(2) جيٍ ول ۽ انب(3) جو وڻ.
____________
(1) جياپي جو اهڃاڻ. (2) موسيقيءَ جو اهڃاڻ. (3) قدامت جو اهڃاڻ.
توکي تنھنجين لکڻين تي سونو ٻلو ۽ مونکي جيل مليو آ ۽ تون پوءِ بہ منھنجن تخليقن کي سنڌوءِ جي حوالي ڪري رهيو آهين.
تنھنجو مستقبل؟ رب پاڪ ٿو ڄاڻي. سارتر تہ پاڻ چئي ويو آهي تہ ماڻھوءَ جو مستقبل ماڻھو ئي آهي.
هڪ ڏينھن منھنجي خدا سان ملاقات ٿي وئي گستاخيءَ جي معافي وٺندي، هٿ ادب جا ٻڌي مون عرض ڪيو:
اي ڏيھن جا ڏاتار! تخليق جو بنياد وجهندي، جنھن انسان کي فضيلت جو مالڪ سڏي، کيس ملائڪن کان سجدو ڪرايو ويو. انھي انسان هٿان هڪ ٻئي پاڻ جھڙي انسان جي گردن مروڙجڻ جو مطلب تہ مونکي سمجهہ ۾ اچي ويو آهي پر ڪچڙيءَ ڄمار ۾ ماڻھوءِ جي ٻچڙي جي روح پرواز ٿيڻ وارو راز مونکي اڃان سوڌو سمجهہ ۾ نہ اچي سگهيو آهي. گردن جهڪائي مان پنھنجي پڇيل سوال جي جواب جو انتظار ڪري رهيو هئس تہ خدا تعاليٰ حضرت ازرائيل کي مخاطب ٿيندي فرمايو:
شتيلا ۽ صابرہ ڪئمپن ۾ ڪم اچي سگهندڙ ٻارن مان هڪ اهڙو ٻار بہ آهي جيڪو اڃان سوڌو ماءُ جي ڇاتيءَ مان ٿڃ پي رهيو آهي. وڃ، ان ئي حالت ۾ ڪم پورو ڪري هن ڪائنات جي خلقيندڙ کان
پنھنجي غفلتپڻي جي اچي معافي وٺ.