حصو ٻيو
ترقي پسند جدوجھد سفر جي هڪ اهڙي موڙ تي پھچي ٿي جتي ڪاري رات ختم ٿي ٿئي ۽ کير جھڙو اڇو اجرو صبح ڦٽي پوي ٿو.
رگ ويد جي هڪ ڀڄن (انسان جو گيت) ۾ ڄاڻايل آهي تہ هيءَ ڪائنات پرش ديوتا جي جسم مان جڙي راس ٿي. هيراقلطيس(1) هن ڪائنات کي هڪ ابدي وحدت سڏيو آهي- علم حقيقت ۽ علم غيب کي سامھون رکي ئي توکي عمل جو رستو اختيار ڪرڻو آهي. مون کان پڇين ٿو تہ پوءِ تو کي مون وانگر چوڻو پوندو تہ اول مادو آهي ۽ پوءِ روح.
زندگي چئن مادي حقيقتن- ڪائنات، فطرت، سماج ۽ انسان- جي وچ ۾ آزاد اڏامندڙ هڪ هنج مثل آهي.
___________
(ا) يوناني فلسفي جنھن کي جدليات جو ابو سڏيو ويندو آهي.
شاعري هماليا جو جهرڻو نہ پر ٿر جي گرمي آهي جنھنجي شدت آسمان ۾ بادل پيدا ڪندي آهي جيڪي وارياسي تي ڀرٽ ۽ مرٽ کي جنم ڏيندا آهن.
جڏهن ٻن ڀٽن جي وچ ۾ ڪا ٿريلي ٻاجهريءَ جا سنگ لڻندي آهي اُن وقت منھنجن خوابن جي تعبير جي تصديق ٿيندي آهي.
علم ۽ عمل ۾ ڪھڙو فرق آهي؟
بس اهو تہ عمل مان “م” ڪڍي پويان رکو تہ علم بڻجي پوندو آهي جيڪو شعور جي دنيا ۾ هقيقت جو اولڙو آهي ۽ “م” کي “ل” جي اڳيان رکو تہ عمل بڻجي پوندو آهي جيڪو علم جو بنيادي ۽ واحد نڪتو آهي. ٍ
تون ڀلي مون تي بندوق هلاءِ، اها منھنجي شاعري ئي آهي جيڪا تنھنجي گوليءَ کي گل ۽ تلوار کي رابيل جي ٽاري بڻائي ڇڏيندي.
اي پٽ! تون رئين ٿو ڇو تہ مونکي پنھنجي ئي گهر ۾ قيد ڪري مٿان پھرو بيھاريو ويو آهي. تو اهو ڪڏهن سوچيو آهي تہ تنھنجي پوري ديس کي “زندان” بڻايو ويو آهي!
موت کان ڊڄي زندگيءَ کي موت جو غلام نہ بڻاءِ- اي مسافر! عدم جي سفر کي سفر نہ پر تڪڙن قدمن
کڻڻ کانپوءِ ٿڪ ڀڃڻ وارو عمل ڄاڻ- “مير” جي هن شعر کي پڙهي ڏس:
موت اڪ زندگي ڪا وقفہ هي يعني اَگي چلين گي دم لي ڪر.
داخلي ۽ اَنا جي دنيا ۾ رهڻ بدران مان خارجي ۽ انقلابي ٻوٽن جي آبياري ڪرڻ ۾ روحاني خوشي محسوس ڪندو آهيان.
شاعريءَ جي رستي تي هلندي تون ٿڪجي ٿو پوين، مونکي ڏس، منھنجي هر کڄندڙ قدم ۾ حرڪت ۽ تازگي آهي.
منھنجا گيت اوهان کي اهڙي ماڳ تي رسائيندا جتي سرديءَ کان بچڻ لاءِ اوهانجي هٿن کي دستانا پھرايا ويندا. گرميءَکان اوهانجي هٿن کي مينديءَ سان رچايو ويندو ۽ هان، ڪلفن کي پگهاري، منجهائن بندوقن جون ناليون ٺاهيون وينديون جيئن انساني چھرن کي بدنما ڪندڙ ڏوهارين کي اوهان گولين سان اڏائي سگهو.
“مرڻ مونسين آءٌ” (ا) پڙهڻ سان هڪ، هڪ مڪالي ۾ مونکي سنڌو وهندي نظر آئي هئي. مون ڪتاب کي ٺپي، وري کولي پنھنجو سيس نوايو هو.
اي دوست! موت کان پوءِ مون سان ملڻو هجئي تہ مون کي عمر خيام سان ڪنھن مئخاني ۾ اچي ڳولھجانء، مان تو کي ٿر جي پسين ۽ پيرن ۾ بہ نظر اچي سگهندس.
______________
(1) سراج ميمڻ جو ناول
اي ناصح! مون کي تيستائين پيئڻ ڏي جيستائين منھنجي جيون جو پيالو هن سڄي هٿ ۾ جهليل مڌ جي پيالي وانگر ڇلڪي پوي.
موت نہ هجي ها تہ سقراط کي نئين زندگي ڪٿان ملي ها. جسم جو فنا ٿيڻ بقا جو پروانو وٺي ايندو آهي. ڏسين نہ ٿو تہ ڪيلاش جي برف کي پنھنجو وجود وڃائڻ کان پوءِ ئي پاڻيءَ جو روپ ملندو آهي.
منھنجي محبوبا! ڇا اهو ممڪن ناهي تہ اسين بادام جي ٻن گورن وانگر هڪ ئي کل ۾ رهون؟
تنھنجي شاعري تنھنجي مٺ ۾ ڀڪوڙيل وظيفي مان جنم وٺندي آهي ۽ منھنجي شاعري عوامي جدوجھد جي سيلاب مان.
لالبيگ (Cockroach) ۽ شھبيگ (ارغون) ۾ ڪھڙو فرق آهي! منھنجي لاءِ ٻنھي “بيگن” ۾ ڪو بہ فرق ڪونھي. ٻئي گٽر جي پيداوار آهن.
آزاديءَ کان اڳ منھنجي ڌرتي منھنجن پيرن کي ساڙيندي هئي. اڄ پھريون ڏينھن آهي جڏهن مان محسوس پيو ڪيان تہ ڌرتي منھنجن پيرن کي ٿڌاڻ بخشي رھي آهي.
انگولا ۾ آزادي گهرندڙ انسانن جي چپن ۾ سوراخ ڪڍي. منھن تالن سان بند ڪيا ويا هئا ۽ ڪانگو ۾ ڪاري رنگ جي انسانن جا هٿ ڪاٽيا ويا هئا. اچو، منھنجن گيتن کي ڳايو منھنجا گيت اوهان کي اهڙي ماڳ تي رسائيندا جتي سرديءَ کان بچڻ لاءِ اوهانجي هٿن کي دستانا پھرايا ويندا. گرميءَ کان اوهان جي هٿن کي مينديءَ سان رچايو ويندو ۽ هان، ڪلفن کي پگهاري، منجهائن بندوقن جون ناليون ٺاهيون وينديون جيئن انساني چھرن کي بدنما ڪندڙ ڏوهارين کي اوهان گولين سان اڏائي سگهو.
رات مون خواب لڌو آهي_ ڏسان ٿو تہ جنگي اڏن جاسوسگاهن ۽ ڦاسي- گهاٽن کي ڊاهي مٿانئن انساني رهائش گاهون جوڙيون پيون وڃن. بندوقن ۽ توپن کي سمنڊ حوالي ڪيو پيو وڃي ۽ فضا ۾ ڳيرا ۽ ڪبوتر اڏامي رهيا آهن. جڏهن جاڳيس تہ ماڻھن جون قطارون هٿن ۾ مشعلون جلائي بنجامن(1)، لورڪا(2) چي گويرا(3) ۽ مخدوم بلال (4) کي سلامي ڏيئي رهيا هئا.
___________________________
(1) ڏکڻ آفريڪا جو آزادي پسند شاعر جنھنکي گوري سرڪار ڦاهي ڏئي ماري ڇڏيو.
(2) اسپين جو شاعر جنھنکي مارڻ کانپوءِ فوجن سندس لاش گم ڪري ڇڏيو هو.
(3) بوليويا جي آزادي لاءِ مارجي ويل گوريلا فوج جو اڳواڻ.
(4) ارغوني سرڪار طرفان گهاڻي ۾ پيڙهائي شھيد ڪرايل سنڌ واسي.
ارتقا جي سفر کي توکي مڃڻو ئي پوندو. اڳ جن ماڻھن فردوسيءَ لاءِ سونين اشرفين جون خرزينون آنديون هيون، اڄ سندن هٿن ۾ منھنجي شاعريءَ جا ڪتاب آهن.
مان مران تہ منھنجو لاش بندوقن جي موسيقيءَ تي شيخ اياز (1) جو نظم “ڳاءِ انقلاب ڳاءِ” ڳائي، پوءِ کڻجو.
_____________
(1) تخليقڪار جي پراڻين نظمن منجهان هڪ لافاني نظم
هي منھنجو گيت آزاديءَ جي هر محاذ تي هوا ۾ ڦڙڪندڙ ڳاڙهو جهنڊو آهي. تون چاهين تہ هن گيت کان تون بارود جو بہ ڪم وٺي سگهين ٿو.
تون ڀلي پنھنجو آب حيات ڳولھي اچ- منھنجو آب حيات زيتونن جي هيٺان وهندڙ اِجهو هن واهيءَ جو پاڻي آهي جيڪو مونکي هر وقت ملي سگهندو آهي ۽ هان، اهو ئي تہ پاڻي آهي جنھنکي گوريلا پنھنجن جامن ۾ وجهي گولين جا سرگرم ڇيڙيندا آهن.
اي دوست! اچ تہ غلام ملڪن جي غلام قومن کي ٻڌايون تہ چي گويرا گوريلا جنگين جون بادشاھہ نہ پر وطن عزيز کي سامراجي شڪرن جي چنبن مان آزاد ڪرائڻ لاءِ وڙهندڙ هر گوريلي جو “استاد” هو.
تون تہ پھاڙ جي چوٽيءَ تي ويھي “انقلاب زنده باد” واري نظم لکي رهيو هئين، قلم کي پٿر تي رکي ڇا پيو سوچين؟ نظم کي مڪمل ڪرڻ لاءِ مان اُن نعري کي ٻڌي رهيو آهيان جيڪو سڀ کان پھريائين ڀڳت سنگهہ(1) بلند ڪيو هو (انقلاب زنده باد، انقلاب زنده باد)- جيڪو اڃان بہ فضا ۾ گونجي رهيو آهي.
__________
(1) انگريز سرڪار جي خلاف وڙهڻ جي ڏوھہ ۾ ڀڳت سنگهہ کي 1931ع ۾ ڦاسي ڏئي قتل ڪيو ويو هو.
تنھنجو ديس؟
هڪ خوبصورت حقيقت.
تنھنجو ڪو خاص ڪردار؟
قسمت کان نفرت ۽ عمل سان دوستي.
هڪ انقلابي پنھنجن آدرشن سان قلمي محاذ کان وٺي جنگي محاذن تائين ٻڌل رهندو آهي.
منھنجو ڏوھہ اِهو آهي جو مان جنھن بہ پاڻيءَ ۾ خاموشي ۽ جمود ٿو ڏسان اُن پاڻيءَ ۾ پٿر اُڇلائي، لھرون ٿو پيدا ڪيان.
تنھنجو اِهو چوڻ غلط آهي تہ ڀٽائي شاعر هو ان ڪري مان بہ شاعر ٿي پيو آهيان. ٻڌي ڇڏ تہ مون کي شاعر بڻائڻ وارو هڪ وقت آهي ۽ ٻيون حالتن ٻين لفظن ۾ زمان ۽ مڪان، ڪکن ۽ ڪاٺين کي تيلي ڏيڻ کان پوءِ ئي تہ باھہ ڀڙڪو کائي ٻرندي آهي.
ڪاش! انگريز ننڍي کنڊ ۾ نہ اچن ها. پر جي آيا تہ پاڻ سان وليم ورڊ سورٿ کي وٺيو اچن ها.
20 جولاءِ 1988 ع جي سرمائي شام جو اسين ڪلفٽن کان سمنڊ جو نظارو ڪري رهيا هئاسين. ٻہ چار ڏينھن اڳ پنج ڳڀرو جوان سمنڊ ڳڙڪائي ويو هو. سمنڊ جي تڏا- ويڙھہ تي عقابي اک ڦيرائيندي مون چيو “سمنڊ ڇتو ٿي پيو آهي ۽ ڇتي جيان گگ پيو ڳاڙي” ور ي چيم
“محمد تغلق جي فوجن ٺٽي واري محاذ تان ڄام بابينو کان شڪست کائي گجرات طرف ڀاڄ کاڌي آهي ۽ ڇتڪتائي جي عالم ۾ هيسيل گهوڙيسوار شام ويلي ڪڇ مان اُڪري رهيا آهن”.
عطيه دائود چيو: “سمنڊ هن وقت سورنھن سالن جي مستاني الھڙ ڇوڪري پيو لڳي”. شيخ اياز چيو “اتڻ “سلڪ جا ٿان پيا کلن”.
ڀڳت سنگهہ(1) جي ڦاسي واري ماجرا پڙهندي، مون کي سندس چوويھن سالن واريءَ ڄمار هڪ صديءَ جي ڏک ڏني هئي. ان وقت انگريزن جي بادشاهيءَ تان سج لھڻ وارا عڪس ۽ اولڙا ڌنڌلا ڏسڻ ۾ اچڻ لڳا هئا ۽ مون ڏٺو تہ انگلينڊ تي بہ چوويھن ڪلاڪن کانپوءِ ئي سج لھي رهيو هو.
___________
(1) ننڍي کنڊ جي آزاديءَ لاءِ فرنگي سرڪار خلاف وڙهڻ جي الزام ۾ 23 مارچ 1931ع جي شام جو ڀڳت سنگهہ کي ڦاسي ڏئي قتل ڪيو ويو هو. ان وقت سندس عمر 24 سال هئي.
23 مارچ(1) تي منھنجا ڪجهہ ساٿي ڀنگڙا رقص پيش ڪري رهيا هئا ۽ مان ستلج ڪناري ڀڳت سنگهہ جي لاش کي سلامي ڏيڻ لاءِ ماڌو لال حسين واري جٿي سان گڏ مارچ ڪري رهيو هيس.
____________
(1) ڀڳت سنگهہ ۽ سندس ٻن ساٿين کي ڦاسي ڏيڻ کانپوءِ راتو رات سندس لاش ستلج نديءَ حوالي ڪيو ويو هو جيڪا ڪاروائي ڦاسيءَ جي سڀني عالمي قاعدن خلاف سمجهي وئي هئي.
مان سامراجي قوت جون پاڙون اکيڙي رهيو آهيان ۽ تون ارغونن سان وفادار هئڻ لاءِ قاضي قاضن جي روايت کي ورجائي رهيو آهين. چون ٿا تہ پھرين مھاڀاري لڙائيءَ ۾ انگريزن کي شڪست کان بچائڻ لاءِ ننڍي کنڊ جي ست لک رنگروٽن مان ساڍا ٽي لک رنگروٽ- تڏهوڪي پنجاب مان ڀرتي ٿيا ها.
اي جلادو! هيءُ منھنجو ئي حڪم آهي تہ ڦاهيءَ جي هن ڦندي کي گردن مان ڪڍي، منھنجي گردن کي آزاد ڪيو وڃي جيئن منھنجا ديس واسي مون واري ڏيکاريل واٽ تي بنا خوف خطري جي هلندا رهن. ائين نہ ٿئي جو ايندڙ نسل اٿينس جي رهاڪن وانگر اوهان کي بہ قاتل نہ سڏي. اٿينس جا ماڻھو، جن يونان جي نوجوانن کي گمراھہ ڪرڻ واري ڏوھہ ۾ دنيا جي عظيم ڏاهي سقراط کي زهر پياري قتل ڪيو هو.