حصو چوٿون
ذاتي ۽ اجتماعي حقيقتن کي سڃاڻي وٺڻ ايڏو مسئلو! رجعت پرستي ۽ ترقي پسند لاڙن ۾ اوندھہ ۽ روشنيءَ وارو فرق آهي، ڏٺو ٿئي تہ اوندھہ ۾ پاڻيءَ تي ڪنول جا گل ڪھڙا نہ سھڻا لڳندا آهن، جن تي ستارا نور جي ورکا ڪندا آهن.
هيترن جيئرن جاڳندڙ انسانن جي وچ ۾ مُردن ۾ نالي لکائڻ جو ڇا مطلب؟ تو کان تہ هو ٻير جو وڻ وڌيڪ سرت ڀريو آهي جيڪو ڪنڊن جا دام وجهي، هر ايندڙ ويندڙ کي پيو ٿو ڳاڙها ٻير اَڇي.
ڪنھن چيو: “مجسمن ۽ ڇيڻين جي ڳالھہ نہ ڪندو ڪر- ڪفر بڪڻ نہ تنھنجو شيوو آهي ۽ نہ مون ٻڌڻ واري جو.” مون چيو: “ڇا ڪنھن بہ پٿر کي ڪا شڪل ڏيڻ ان پٿر کان وڌيڪ ڪارائتو عمل ناهي جيڪو صدين کان پاڻ بہ ساڳيو پٿر رهي ۽ اکيون بہ زخمي ڪندو رهي؟”
مون کي پڃري جو پنڇي نہ سمجهہ جنھنجي اُڏام پڃري جي هڪ تيليءَ کان ٻيءَ تيليءَ تائين محدود هوندي آهي- هٿ نرڙ تي رکي، کڙيون کڻي جاڏي بہ نھاريان ٿو تہ هن پوري ڪائنات کي اکين ۾ سمايو ڇڏيان مان ئي تہ دنيا کي ٻڌايو آهي تہ جتي نظر کٽي ٿي ان کي آسمان چئبو آهي، مصور پنھنجن تصويرن کي چيري، ڦاڙي ڦٽي ڪرڻ بدران فريمن ۾ محفوظ رکڻ پسند ڪندو آهي ڇاڪاڻ تہ انھن شھڪارن جي رنگن کي ڪا بہ قيامت نٿي ڊاهي سگهي- هوا، پاڻي، روشني ۽ مٽيءَ جي ميلاپ سان ماڻھوءَ ۾ هڪ اُها سگهہ جڙي راس ٿي ٿئي جنھن تي فنا جي ليبل لڳائڻ سان ڪو بہ فرق نہ ٿو پوي.
مسئلو لاڳيتو قدمن کڻڻ جو آهي ۽ نہ تيز ۽ اُٻھري ڊوڙڻ جو. تون ڀلي پير، پير ۾ ملائي هل، پر هلندو هل توکان ڪڇون ۽ خرگوش واري گوءِ وسري وئي آهي ڇا جنھن ۾ خرگوش وڻ هيٺان آرام فرمائي رهيو هو ۽ گلن جا هار ڪڇونءَ کي پارايا ويا هئا؟
هر شيءِ، جا وجود رکي ٿي حسين هوندي آهي مگر اک، اک جو فرق هوندو آهي- اک جي اڳ يا پوءِ بند ٿيڻ يا گهٽ وڌ کلڻ وارو مسئلو ناهي. هي سڀ ڪجهہ ماڻھو ۽ فطرت کي سمجهڻ واري سگهہ تي مدار رکي ٿو.
ڇا معاملو آ؟ اڄ تنھنجي پتڻ تي وڙ، وڙ جا ماڻھو نظر اچي رهيا آهن جن کي تون پار بہ اُڪاري رهيو آهين ۽ سينڍ ۾ مارئي بہ ڳائي رهيو آهين! ڇا تون سنڌ جي نئين تاريخ لکڻ ٿو ڇاهين؟
منھنجا پٽ! مون کان پوءِ بہ تون قلم ۽ بندوق کي پاڻ لاءِ نہ پر وطن وارن لاءِ پيو استعمال ڪجان، جن ۾ تون پاڻ بہ اچي وڃين ٿو.
پٽڙا! تون رڳو ايترو ڪجان جو منھنجي مئي پڄاڻا تون جيڪو وقت روڄ راڙي ۾ گذارڻ چاهين اُهو وقت منھنجن ڇڏي ويل قلمي نسخن کي ڇپرائي پڌرو ڪرڻ ۾ گذارجانءِ.
“اُلفت جي اسيرن کي ماري وئي تنھائي تون ياد وري آئين، تون ياد وري آئين.” مون کي ڪا بہ خبر ڪانھي تہ هي سٽون ڪھڙي شاعر جون آهن- مان رڳو ايترو چئي ٿو سگهان تہ اهي سٽون انھن تخليقڪارن منجهان ڪنھن بہ هڪ جون ٿي سگهن ٿيون جن لاءِ هڪ قديم يوناني فلاسافر چيو هو تہ تخليق جو ڪم فقط ٻن هستين کان ٿي سگهندو آهي. هڪ ديوتائون ۽ ٻيو شاعر.
“محبت” ڪٿي جنم وٺندي آهي؟ اُتي، جتي آزادي، جمھوريت کي مسند تي وهاري سچ ۽ سونھن جا گيت ڳائيندي آهي. “نفرت” ڪٿي جنم وٺندي آهي؟ جتي اَمر عقل ۽ زبان کي تالن ۾ بند ڪرائي اٺ کڻي اچي مسند تي وهندو آهي.
منھنجي مري وڃڻ کان پوءِ مون کي پڪ آهي تہ منھنجا گيت بہ مون وانگر مري ويندا نہ، نہ ائين ڪڏهن بہ نہ ٿيندو- نہ تون مرندين نہ تھنجا گيت. ڇو تہ تنھنجا گيت فنا جا مرحلا طئي ڪري هن وقت بقا جو پروانو وٺڻ ۾ ڪامياب ٿي چڪا آهن.
ڪا بہ ڪم واري شيءِ جنھنجو ڪارج زندگيءَ جي بقا لاءِ تيل ۽ ڪاٺين جو ڪم ٿو ڏئي، اُها شيءِ احترام جوڳي آهي- مان اُن شيءِ سان عقيدت جو اظھار “پيار” سان ٿو ڪيان ۽ تون ان کي “پوڄا” ٿو سمجهين! ان ۾ منھنجو ڪھڙو قصور آهي؟
تنھن جي ڪُنيءَ ۾، تريءَ تي کائڻ لاءِ ڏيڍ چانور چاڙهي، هٿ ۾ انا جو جهنڊو کڻي تون پاڻ سان ظلم ٿو ڪرين! انا جي خول مان نڪرڻ کان پوءِ تو کي پنھنجو وجود انيڪ وجودن جو مرڪب نظر ايندو ۽ هر وجود ۾ تو کي پنھنجي وجود جا سوين عڪس ۽ اولڙا نظر ايندا- اي پٽ! تون جڏهن بہ پنھنجي “مان” واري دڪان کي ڊاٺو تہ پوءِ تو کي هنن اڪيچار سکن جو هڪ جاءِ تي ڦٽي پوڻ جو راز خودبخود معلوم ٿي ويندو.
مان گونگو ناهيان- مان ڳالھائيندو آهيان، پر تنھنجي سوال جو جواب ڪو نہ ڏيندس- منھنجي قومي سڃاڻپ منھنجي ماڳ، منھنجي ٻولي ۽ منھنجي ثقافت سان آهي، جنھن لاءِ تو کي منھنجي شاعري پڙهڻي پوندي- منھنجي شاعري- جنھن ۾ مون وٽ ڏٿ ۽ ڏئرن پُسين ۽ پيرن جي ويھي خوشبوءِ ڀري آهي.
سنڌوءَ کي جنم ڏيندڙ سڀ قطرا مانسرور جي پيالي کان چميون وٺندا آهن. مون لاءِ سنڌوءَ جو هر قطرو معنيٰ ٿو رکي جيڪڏهن ڪو فرق آهي تہ اهو ان زمين جو آهي، جن جي اُهي قطرا آبياري ٿا ڪن.
جي گويرا، ڪاسترو کي لکيو: “دنيا جون قومون منھنجي نا چيز ڪاوش کي سڏي رهيون آهن- مان اهو ڪجهہ ڪري سگهان ٿو جيڪو تون ڪيوبا جي سربراھہ هئڻ جي حيثيت سان نہ ٿو ڪري سگهين.” مون کي انتظار آهي ڪاسترو جي اُن “موٽ” جو جيڪا چيءِ کي ملڻي آهي.
منھنجي ساڻيھہ جو ڪو اهڙو هڪ بہ رهواسي تو کي نہ ملندو جنھن کي تون شطرنج جو مھرو بڻائي پنھنجي مرضيءَ سان اڳتي پٺتي يا ساڄي کاٻي هلائين. منھنجي ديس ڏي اک کڻي نھارڻ وارا! سڀ کان پھريائين توکي منھنجي سيني ۾ ٻرندڙ کُوري مان گذرڻو پوندو، جيڪڏهن تون گذري سگهين تہ- هنن منھنجن ٻانھن جي بُرجن کي ڊاهڻو پوندو جيڪو تون ڊاهي سگهين تہ- مون لاءِ نہ تون فرنگي ٿي، منھنجي ڌرتيءَ کي ڦٻائي سگهين ٿو ۽ نہ مان ئي تو لاءِ مير سھراب، بڻجي تنھنجي جهوليءَ ۾ پنھنجو ملڪ اُڇلائي سگهان ٿو.
تنھنجو مذهب؟
“ماڻھپو”
ڀلا تون ڪير آهين؟
صوفي،
صوفي مذهب يا تحريڪ؟
بحث کي ڇڏ، ٻڌاءِ تہ تو واري ماڻھپي جون خوبيون ڪھڙيون آهن؟
ماڻھپي جي خوبين ۾ بہ ماڻھپو ئي هوندو آهي. يعني حسن ۽ عالمگير محبت- اهي خوبيون تو منھنجن تخليقن مان تہ نہ هٿ ڪيون آهن؟ منھنجون تخليقون- جن جي ڪئنواس تي “حسن ۽ عالمگير محبت” جون تصويرون چٽيل آهن.
جيڪڏهن زندگي کي حسين بڻائڻ چاهين تہ هن جام کي پيار ۽ پاٻوھہ سان آهستي، آهستي اندر ۾ اوتي ڇڏ- ظاهر آ تہ تنھنجيءَ طبيعت ۾ تحرڪ ۽ هلچل پيدا ٿيڻ ڪري تون پاڻ کي ٻين کان مٿڀرو محسوس ڪندين ۽ هان، ٻيا بہ توکي ذهني طور پاڻ کان ڪٽيل ۽ نرالو سمجهندا ۽ پوءِ اُها ڪارائتي ڳالھہ جا هوند حجاب ۽ ذهني هڪجھڙائي کان تون نہ چئي سگهيو هوندين اها تون آسانيءَ سان چئي سگهندين.
حال ۽ ماضيءَ ۾ وڏو فرق آهي- ماضيءَ جو شاعر مسئلن کان اَگاهي ڪري، ڪو نہ ڪو علاج تجويز ڪري مٿي کان ٻانھن ڏئي سمھي پوندو هو مان اڄ جو شاعر آهيان ۽ قلم سان گڏ تلوار واري محاذ تي بہ وڃي سگهندو آهيان-
چڱيون خاصيون صديون اڳ جيڪڏهن سنڌ تي مڪراني ساحل کان حملو نہ ٿئي ها تہ سنڌ جون حدون هن وقت اتر ۾ ڪشمور، اوڀر ۾ گجرات ۽ ڪاٺياواڙ، ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ ۽ اولھہ ۾ ايران ۽ ايراني بلوچستان هجن ها-
جڏهن شاعرن جي روحن کي خلقيو ٿي ويو تڏهن موت جي فرشتن احتجاج ڪيو هو- روحن جي خالق زندانن جا دروازا، ڦاسي گهاٽ تي ٽنگيل سرڪڻ ڦاهيون ۽ نيرين- ڳاڙهين ٽوپين وارا ڏيکاري، فرشتن کي ٿڌو ڪيو هو.
شاعر جو ذهن هڪ اهڙي ريڊار مثل آهي جنھن ۾ ماضي ۽ حال سان گڏ هو مستقل جا عڪس ۽ اولڙا، وقت جي حڪمران کان اڳ ڏسي وٺندو آهي.
سنڌ جي ماڻھن جو امن پسندي ۽ عالم دوستيءَ جو اهو مثال ڪافي ناهي تہ تاريخ جي ڪنھن بہ باب ۾ ان قسم جي ڪا هڪ بہ شھادت نٿي ملي تہ ڪو سنڌين، سنڌ کان ٻاهر نڪري ڪنھن انساني بستيءَ تي لشڪرڪشي ڪري سنڌ جي سرحدن کي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي.
تون پنھنجي ئي ديس ۾ پنھنجي ئي هٿن سان انھن ڪارخانن ۽ کيتن کي چوچي ڏيئي ايڏو وڏو نقصان ڪري رهيو آهين! هائو، ڏسين نٿو تہ هنن کيتن ۽ هُنن ڪارخانن ۾ ڪم ڪندڙ اهڙو ڪو بہ پيٽ- پوڄارو ڪونھي جيڪو منھنجي ڪنھن سوال جو جواب مون واري ٻوليءَ ۾ ڏئي سگهي.
ٍ
مونکي منھنجيءَ محبويا چيو:
“مان ڪاري ۽ ڪوجهي آهيان، ان ڪري تو واري پيار ۾ نفرت بہ شامل آهي- ڇا اهو ڪافي ناهي تہ مان عورت جو روپ وٺي تو وٽ حاضر ٿي آهيان؟ مون پاڻ کي پنھنجي محبوبا جي وجود ۾ گم ٿيندي محسوس ڪيو هو-
اها پوڙهي تنھنجي ڇا ٿئي؟ منھنجي ماءُآهي مان کيس امان سانئڻ چوندو آهيان. ڀل ڌرتيءَ سان تنھنجو ڪھڙو رشتو آهي؟ بس، امان ۽ ڌرتيءَ واري رشتي وارو فرق- امان منھنجي ماءُ ۽ ڌرتي جڳ جي ماءُ آهي.
انسان ۽ شيطان ۾ ڪھڙو فرق آهي؟ انسان ۽ ڍور ۾ فرق پڇين تہ ٻڌايانءِ باقي اڻ ڏٺلن جا مونکان فرق نہ پڇندو ڪر.
تون مونکان پڇي رهيو آهين تہ مان ڪھڙي وقت لکندو آهيان- پرھہ ڦٽيءَ يا منھن انڌاري؟ مان توکي عمر ڀر جي تجربن ۽ مشاهدن جو عمل ۽ ردعمل واقع ٻڌائڻ تي مجبور ٿيو آهيان. هان، پر هي ڪو يوناني نسخو بہ تہ ناهي جو ڳنڍڙي ٻڌي پاڻ سان گڏ قبر ۾ کڻي وڃجي. هي تہ زندگي کي معنا بخشيدڙ اُها عرق ريزي آهي جا جيئن کُلي تيئن خوشبو ڪري. هتان اچي ويھہ تہ ٻڌايانءِ- ماحول ۽ وقت جون گرم- سرد هوائون پاڻ ۾ طوفان واري طاقت ۽ هلچل پيدا ڪري جڏهن منھنجي دل ۽ ذهن جا سڀ در ۽ دريون مڪمل طور کولي ڏينديون آهن اُن وقت مان هوائن جي شدت ۽ تيزيءَ سان قدم قدم ۾ ملائي هلڻ خاطر لکندو ويندوآهيان-
اوندھہ برابر هڪ سنھڙو پردو آهي جنھن کي چاڪ ڪرڻ ٻاراڻو کيل ناهي- ٿي سگهي ٿو تہ توکي اِن پردي هٽائڻ ۾ سالن جا سال لڳن- پر اهو بہ ممڪن آهي تہ تنھنجي ٻيءَ وک کڄڻ کان اڳ ۾ ئي اهو پردو چاڪ ٿي وڃي-
ٻٻرن جي وڻن هيٺان جڏهن دمڙا ڦٽڻ ڇڏي ڏيندا- مينھون جڏهن کير ڏيڻ ڇڏي ڏينديون- ڳِجهون اَنن ڏيڻ بدران جڏهن ٻچا ڄڻڻ شروع ڪنديون- عورتون جڏهن انا لاهڻ شروع ڪنديون- تڏهن قيامت ايندي.
امان! تون اڄ پئي ٻڌائين تہ تنھنجي زندگيءَ جو نالو “تاجل” آهي مان تہ هر هڪ موڙ تي چوندو رهيو آهيان تہ منھنجي زندگيءَ جو نالو “پناھہ خاتون” آهي- ۽ الائي تہ ڇو پوءِ بہ تنھنجي تارازيءَ جو پڙ ڳورو ٿو لڳي!
آسمان ۾ ڪڪر ڏسندي، جبل تان کاهوڙي لھندي. ڪنھن ڏهر ۾ ڏئو ٻرندي، پکين جو واهيرن ڏانھن ورندي. لوهار کي لوھہ ڪٽيندي، سڙهن جا ساڪا ٽٽندي، مونکي ڀٽائي ياد اچي ويندوآهي-