وڍيو هئين ته ويهه
ٻيا ته ٺهيو، پر خود “گولي چل گئي!” به اڄ صفا بدلجي ويو. هو هر روز صبح جو ڇهين بجي باقاعدگيءَ سان اخبارن جو ٿهو سائيڪل تي کڻي، سهڪندو سهڪندو اچي ساڳي ڄاتل سڃاتل، هيبتناڪ وحشي رڙ ڪندو آهي: “گولي چل گئي!” ايتري قدر جو جڏهن منهنجي واچ، خراب ٿي ويندي آهي، تڏهن آءٌ “گولي چل گئي!” جي اچڻ يا نه اچڻ مان اندازو لڳائيندو آهيان ته ڇهه لڳا آهن يا نه.
اڄ صبح جو جڏهن هن پنهنجي دستوري وحشي واڪي بدران ڪجهه دٻيل انساني آواز ۾ دانهن ڪئي، ،لاٺي چل گئي!” تڏهن منهنجا ڪن کڙا ٿي ويا هئا.
“اڄ ضرور ڪجهه ٿيو آهي.” مون سوچيو.
بار روم ۾ گهڙيس، ته ائين لڳم ڄڻ ته ڪنهن جو پٿر وڇايل آهي. آهستي آهستي غصو غم تي غالب پوڻ لڳو. آواز اوچا ٿيڻ لڳا. هڪڙو بزرگ اوچتو ٽپ ڏئي اُٿي بيٺو ۽ واڪو ڪري چيائين، “اچو ته هلون.” اسين ٽي ڄڻا ٻيا به اُٿي کڙا ٿياسون.
ڪار ڀرڳڙي روڊ وٽان ٿيندي، جڏهن سينٽرل جيل جي احاطي ۾ گهڙي، تڏهن پريان لائوڊ اسپيڪر تان آواز ٻُڌڻ ۾ آيا:
“هٽ جائو” “هٽ جائو” “پيڇي هٽ جائو!” شاهي دروازي اڳيان هيسيل ۽ پريشان ماڻهن جا ٽولا بيٺل هئا ۽ اسان جا وڪيل وارا ڪارا ڪوٽ ڏسي اسان کي ورائي ويا. “ڇا ٿيندو.” اسان سلپون اندر ڏياري موڪليون. اڌ ڪلاڪ کان پوءِ وڏي در جي چوٿين پتي کُلي. اندر گهڙياسون، سپرنٽينڊنٽ جو ڪمرو ڀريل هو. اسان سندس کيڪار ورائي کيس پنهنجو مطلب ٻُڌايو. چيائين: “ليٽر لکي ڏيو.” ليٽر لکي ڏنوسين. “ملاقات به ڪندؤ؟” “ها هدايتون وٺڻيون آهن.” اسان مان ڪنهن چيو. سپرنٽيندنٽ تمام فضيلت وارو ماڻهو هو، پر ڪير به ڳالهائڻ جي موڊ ۾ ڪونه هو. “معاف ڪجو، سرڪٽ هائوس مان ٿو ٿي اچان. پنج منٽ!” ائين چئي سپرنٽينڊنٽ هليو ويو. اسان معنيٰ ڀريل نظر سان هڪٻئي کي ڏٺو. هڪڙي جي نگاهه چيو: “مٿان هدايتون وٺڻ ويو آهي!” ٻئي جي نگاهه چيو، “ڪا نئين چال کيڏندا!” ٽئين جي نگاهه واچ تان موٽندي چيو، “اڄوڪو ڏينهن لنوائيندا!” چوٿين نگاهه هٻڪندي چيو، “مورڳو پاڻ کي ڦاسائڻ....”
اسين ٺهي ٺڪي مرڳو اهڙي انداز سان ڪرسين تي ٿي ويٺاسين، ڄڻ ڇا به ٿي پوي ته به ٿڪي بيزار نه ٿينداسين ۽ نڪي ڪنهن بهاني ۾ اچي واپس موٽنداسين.
جيلر ۽ قيدي آيا ويا پئي. جيل جو ڊاڪٽر اچي ويٺو. ڪجهه دير بعد هڪ برف جهڙين اڇين ٻانهن، باهه جهڙن ڌڳندڙ ڳلن، نيرين، مرڪندڙ ۽ نچندڙ اکين واري 25 سالن جي عورت اچي ويٺي. سڀني جون اکيون بي اختيار منجهس کُپي ويون، پر هڪ دفعو ڏسي وري ڪنهن به ڏاهنس نه نهاريو. اڄ ڪنهن به قسم جو لطف حاصل ڪرڻ ڄڻ انهن جذبن سان غداري هئي، جيڪي اسان جي سينن ۾ پئي ڀڙڪيا. “ههڙي وقت تي...” اسان سوچيو.
ڪلاڪ گذري ويو. اسين ڪاغذ پٽ تيار ڪرڻ ۾ لڳي وياسين. هڪڙو قيدي گهڙي آيو، اسان کان پاسيرو ٿي اچي بيٺو، اسان ڏانهن ڏسڻ بنا جيلر سان ڳالهائڻ لڳو. مون بي خياليءَ سان ڏانهس ڏٺو، ٺاهوڪو سنهڙو هلڪڙو نوجوان، ڦاٽل ڪپڙا، کنڊريل وار، وڌيل ڏاڙهي، اُگهاڙا پير، نرم پرباوقار آواز، هن جهُڪي جيلر کي ڪجهه چيو پئي. اوچتو هن اسان ڏانهن لوڻو هنيو ۽ منهنجي دل جي ڌڙڪ بند ٿي وئي.
مون کان بي اختيار نڪري ويو، “يوسف لغاري” هن جي چهري تي هڪدم سندس جڳ موهيندڙ، معصوم، پياري ۽ پنهنجائپ واري مرڪ ڇانئجي وئي.
“يوسف لغاري.... يونين جو صدر؟” هڪ ساٿيءَ پڇيو.
مون يوسف کي ڀاڪر پائيندي ڪنڌ ڌوڻي هاڪار ڪئي.
“ڪل گهڻا؟” مون پڇيس.
“207” هن وراڻيو.
“زخمي گهڻا؟”
“سڀ.”
“سخت؟”
“گهڻي ڀاڱي.”
يوسف هليو ويو. اڃا ٻه راتيون اڳ هو منهنجي آفيس ۾ پڻس جي جاءِ جي اپيل جا ڪاغذ کڻي آيو هو. چڱو ڀلو ۽ آزاد هو. سندس نس نس مان زندگي پئي ڇلڪي.
سپرنٽينڊنٽ نيٺ موٽيو. “ٻيا به ملاقاتي آيا آهن. اڳو پوءِ اوهان به گڏ هلو ته يڪي ملاقات ٿي وڃي.” ته چئبو ته ملاقات واقعي ٿي پئي. ٻيا ملاقاتي ۽ اسين سڀ گڏ جيل جا چُن سان لنبيل صاف سٿرا گس ڏيئي اندر وياسين. واٽ تي تعارف ٿيندا هليا.
“مجيب پيرزادو، انجنيئرنگ ڪاليج!”
“ڪامل راڄپر، ميڊيڪل ڪاليج!”
هڪ دروازو کُليو ۽ اسين به سَؤ کن سي ڪلاس قيدين سان ڀريل هڪڙي شاهي اڱڻ ۾ داخل ٿياسون. اڱڻ اندران هڪ کُليل جيل بلڪه کُليل اسپتال ٿي لڳو. قيدي ننڍين، اُداس، ماتمي ٽولين ۾ ورڇيا، اُگهاڙي پٽ تي ويٺا هئا. اسان کي ڏسي سڀ دروازي ڏانهن وڌي آيا.
فضا ۾ آيوڊين جي بوءِ ڇانيل هئي. پهريائين مون پنهنجي پراڻي دوست علي احمد قريشيءَ جي پٽ اعجاز کي سڃاتو. هو پيرين اُگهاڙو پنهنجي منهن ڪجهه سوچيندو پريان پئي ويو. گوڙ تي ڪنڌ ورايائين ته اسان جون اکيون مليون. مون اڳ ۾ پاڻ کي سمجهائي ڇڏيو هو ته ڪهڙو به نظارو ڏسندس ته به جذبن جو اظهار نه ڪندس. مون کيس ڀاڪر پاتو ۽ هٿ دٻائي فقط ايترو چيومانس: “خوش رهه.” پر پنهنجي جذبن کي وس ۾ رکڻ ايڏو سولو نه هو. قيدين جنهن وقت پنهنجن ڏکويل ۽ غصي ڀريل آوازن ۾ پنهنجي روئداد بيان ڪئي، جڏهن اسان جون نظرون سندن ڦاٽل مٿن، سُڄي بنڊ ٿيل ٽنگن، چچريل منهن ۽ بدن، ليڙون ليڙون ۽ مٽيءَ ۾ ڀڀوت ٿيل ڪپڙن ۽ اُگهاڙن پيرن تي پيون، جڏهن لٺين ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جي دونهن، لانگ بوٽن، رائيفلن جي ڪنداڪن، گپ ۽ پاڻيءَ ۾ لٿڙيل چيڀاٽيل ۽ چچريل نوخيز انساني جسمن جي تصويرن ذهن تي حملو ڪيو، تڏهن پنهنجي جذبن تي قبضو رکڻ مشڪل ٿي پيو.
جڏهن هڪڙي زخميءَ منهنجي هٿ کي لوڏي چيو، “ادا! آءٌ توهان جي ضلعي جو آهيان.” جڏهن هڪڙي عرب ڇوڪري ٽُٽل ڦٽل انگريزيءَ ۾ دانهن ڏيڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي، جڏهن هڪڙي نوجوان منهنجي ڪرسيءَ جي ڀرسان پٽ تي ويهي چيو، “ادا! اسان کي چيائون مرغا ٿيو!” جڏهن ٻئي چيو، “آءٌ هٿ اُڀا ڪري پاڻيءَ مان نڪتس ته مون کي ٻاهر نڪرڻ شرط رائيفل جو ڪنداڪ هڻي ڪيرائي وڌائون، هيءُ ڏسو منهنجو مٿو!” جڏهن هنن ڳوڙهن کي پي، سينا تاڻي، چيو ٿي، “پرواهه ناهي، هيءُ پهريون امتحان هو، اسين هر امتحان لاءِ تيار آهيون!” تڏهن نڙيءَ ۾ ڪا شيءِ ڦاسي پئي. ماڻهو ڊڄيو ٿي ويو ته اجهو ٿيون اکيون ڀرجيو اچن. هاڻ ٿا ڳوڙها وهن.
مون پاڻ کي پٿر بڻائي ڇڏيو، ٻه ڪلاڪ پٿر بڻيو سخت زخمين جون لسٽون ۽ سندن ويل سامان جون لسٽون لکندو رهيس. مون کي خبر هئي ته، ويل سامان ڪونه ملندو، اندريان زخم ڪونه مٽجندا، نه هنن جا ۽ نه اسان جا، پر اسان لکندا رهياسين. ماڻهو ڪنهن نموني رڌل هجي ته سوچڻ کان بچيو پئي. پاسي ۾ ويٺل زخمي، مٿي واري کي چيم، “تون ليٽي پئه، آرام ڪر!” هن پڇيو، “ڪٿي؟” مون لوڻو هنيو، اُگهاڙي پٽ تي وهاڻو به ڪونه هو . مون لڄي ٿي اکيون ڦيرائي ڇڏيون. وري ساڻس ڪونه ڳالهايم. ايتري ۾ آيل ملاقاتين پنهنجي قيدي ساٿين کي گڏ ٿيڻ لاءِ چيو. قيدي منڊڪائيندا، پنهنجا زخمي بدن گهليندا، هڪ هنڌ گڏ ٿيا. تقرير ڪندڙ جو آواز بلند ٿيو: “ساٿيو! اڄ اسين پهرين آزمائش مان لنگهيا آهيون. اڃا به ڏکيون گهڙيون اچڻيون آهن، پر اسين حق لاءِ سڀ ڪجهه سهڻ لاءِ تيار آهيون.”
آءٌ ميڙ مان هليو آيس. مون کي هنن سان گڏ بيهڻ جو ڪو حق ڪونه هو. هو زخمي هئا ۽ آءٌ سڄن لڱن سان، هو بند هئا ۽ آءٌ آزاد، هو آزمائش ۾ مبتلا هئا ۽ آءٌ پنهنجي ڌنڌي ۾. هو ٻي جنس هئا ۽ آءٌ ٻي جنس. مون کي بي اختيار فارسيءَ جو شعر ياد آيو. “ڪسي ڪه ڪشته نه شد از قبيلئه مان نيست.” (جيڪو ڪُٺل ناهي، اهو اسان جي ساٿ مان ناهي.)
سهڻي لطيف به ته چيو آهي، “وڍيو هئين ته ويهه نه ته وٺيو وڃج واٽ تون.” مون پنهنجي واٽ ورتي ۽ وري وڃي ڪرسيءَ تي ويٺس.
اسان جو بزرگ اڳواڻ ۽ ٻيا ساٿي به رڌل هئا. ڪو لکڻ ۾، ته ڪو ٻُڌڻ ۾، سندن چهرن تي سمنڊ جهڙا اونها تاثر هئا. رواني ٿيڻ وقت اسان کي چيائون، “اڄ ڀلا ضامن ٿي ويندو؟”
مون کين ڪوڙو دلاسو ڏيڻ مناسب نه سمجهيو. مون چينَ: “شايد ٻه يا اڃا به وڌيڪ ڏينهن لڳن. اها تڪليف برداشت ڪرڻي آهي. ڇا ڪجي مجبوري آهي.” تڏهن چيائون، “توهان ڪوبه خيال نه ڪريو. ضامن ٿئي نه ٿئي، پرواهه ڪانهي، اسين سڀ ڪجهه سهنداسين.” موٽندي آفيس ۾ سپرنٽينڊنٽ چانهه گهرائي. ايتري ۾ هڪڙو قدآور، جانٺو، چست ۽ ڦڙت، سهڻو انگريزي لباس پهريل ماڻهو لنگهي آيو. سندس بيحد دلڪش مرداڻي حُسن کي ڏسي، مون پنجن ندين جي پاڻيءَ کي داد ڏنو. سڀ اُٿي بيٺا. هن سپرنٽينڊنٽ جي ڪرسي والاري. سپرنٽينڊنٽ بيٺو رهيو. نئين آيل اسان جن قيدين بابت ڳالهه ٻولهه شروع ڪئي. سندس گفتگو هڪڙي سَؤ في صدي حاڪم جي گفتگو هئي. هن بار بار “تخريب پسند”، “انتظام”، “حڪومت”، “ذميوارين” جا لفظ پئي دهرايا. اسان کي ائين پئي خطاب ڪيائين، ڄڻ ته اسين به ڪي چڱي چال وارا قيدي هئاسين. مون کي ائين لڳو ڄڻ مون هي يا ههڙو ماڻهو ڪٿي ڪو ڏٺو آهي. اوچتو مون کي فلم “گنس آف يورآن” وارو جرمن گسٽاپو آفيسر ياد آيو. هيءُ به ان ساڳيءَ جنس مان هو. پيدائشي حاڪم، سموري انساني مخلوق کان مٿي، افضل ۽ سمورن انسانن کي قيدي ۽ ڏوهاري سمجهندڙ.
اسين جڏهن سندس تقرير کي اڌ ۾ ڇڏي اُٿياسين، تڏهن ڏٺوسين ته هُو ناراض ٿي پيو، پر اسان کي وڃڻ جي اجازت ڏنائين. قيدين بابت ضروري ڪم لاهي، آءٌ شام جو گهر موٽيس. عادت موجب ماني کائڻ سان گڏ اخبار پڙهيم. منهنجي نظر پوئين صفحي تي ڄمي بيهي رهي. مون ان جا پويان اکر وري وري پڙهيا.
لکيل هو، “ڪوبه خاص زخمي ڪونه ٿيو آهي. ڪجهه گرفتاريون ٿيون آهن، حالتون ٺيڪ ٺاڪ آهن.”
منهنجي اڳيان 207 قيدي، سوين چچريل ۽ سُڄيل مٿا، منهن، ٽنگون، ڄاڙيون، ٻانهون ۽ پٺا ڦري ويا. “ڪوبه خاص زخمي ڪونه ٿيو آهي، ڪجهه گرفتاريون ٿيون آهن. حالتون ٺيڪ آهن.” مون وري تلخيءَ سان دهرايو ۽ اخبار اُڇلائي ڇڏيم. ٻئي ڏينهن ساڳي اخبار ۾ وڏين سُرخين سان 207 قيدين جي ضمانت تي آزاد ٿيڻ جي خبر پڙهيم، پر جيڪي ويهه پنجويهه ڄڻا نوان قيد ٿيا هئا، تن کي گرفتاريءَ جي خبر ڳولي ڳولي ٿڪجي پيس، پر ڪٿي به نظر ڪانه آئي. مون اخباري ڦاڙي، پرزا پرزا ڪري ڇڏي.
(ماهوار “تحريڪ” مارچ 1973ع ۾ ڇپيل)