بختاور
واچ ڏٺم ته ٻه لڳي 14 منٽ ٿيا هئا، تنهن جي معنيٰ ته سنڌ ايڪسپريس ۾ اڃا منو ڪلاڪ هو.
“ڪريما!”
“جي، بابا.”
“پٽ! منهنجي بئگ تيار ڪر، مون کي ٻاهر وڃڻو آهي.”
ڪريما اهڙين ڳالهين تي هريل هئي.
اڌ ڪلاڪ کان پوءِ آءٌ اسٽيشن تي پهچي ويس، بلڪه اسين پهچي وياسين، ڇو ته ڪريما وارا به مون سان گڏ هئا. ريل ۾ چڙهي ويٺاسين. ڏيڍ ٻن ڪلاڪن جي سفر کان پوءِ اسان جي اسٽيشن اچي وئي.
سول اسپتال جي گيٽ تي پهچي، ڪريما کي چيم: “مون توکي بنهه نٿي آندو، پر تون ڦڏو ڪري زبردستيءَ آئي آهين، ٺيڪ؟”
“ها بابا.”
“توکي پنهنجو واعدو ياد آهي؟”
“ها بابا!”
هوءَ در کان ٽئين نمبر بستري تي پئي هئي. ٻهراڙيءَ جا پنج، ڇهه زالون، مرد سندس ڀرسان ويٺل ۽ بيٺل هئا. ويٺل به اسان کي ڏسي اُٿي بيٺا: “ڪنهن ڪنهن مهل هوش اچيس ٿو، نه ته ائين ٻُڏل آهي. ٻه گوليون ڪڍيون اٿنس. هڪڙي سٿر مان، ٻي ڪلهي مان.”
“ڊاڪٽر ويچارا رات ڏينهن پيرن ڀر بيٺا آهن. شابس هجين.... ٻن ڪلاڪن جي آپريشن کان پوءِ وڃي گوليون نڪتيون...”
پاسيرا ٿياسين ته ڊاڪٽر الهه رکئي چيو: “اسان سڀني وسئون ڪونه گهٽايو آهي. وڌيڪ ته رب جي اختيار آهي... خوشقسمت آهي جو بروقت فرسٽ ايڊ ملي ويس ۽ رت حد کان وڌيڪ ڪونه وهيو. نه ته ٿڏي تي ئي ختم ٿي وڃي ها. سٿر واري گولي به خوشقسمتيءَ سان ٻاهرئين پاسي گوشت ۾ لڳي اٿس. ڪلهي وٽ به هڏيءَ ۾ فرئڪچر ٿيو آهي. هڏو ٻن حصن ۾ ٽُٽي پيو آهي. جوڙيو اٿئون. خدا ڪندو ته لڳي ويندو. اها گولي ٿورو هيڏانهن هوڏانهن لڳي ها ته اڃا به گهڻو نقصان ڪري ها ۽ شايد ٻانهن وڍڻي پوي ها... وري به ڏسجي. خدا ڪري ڪٿي Complications نه ٿين. هونءَ صحتمند ۽ جوان آهي. جي ڪا ٻي پيچدگي نه پيدا ٿي ته وڏي اُميد آهي.”
تيسين ڪريما سڏ ڪيو. سندس اکيون سُڪل هيون: “چون ٿا ته او گروپ جو رت کپيس. منهنجو رت به او گروپ جو آهي. جڏهن امان اسپتال ۾ داخل هئي ۽ رت کَتو ٿي، تڏهن ٽيسٽ ڪيو هئائون.”
ڪريما جڏهن رت ڏئي واندي ٿي ته اسين سائين بخش جي گهر وياسين، جيڪو اتان گهڻو پري ڪونه هو. شام جو وري اسپتال پهتاسين. هوءَ هوش ۾ نه آئي هئي. مون کيس جاچي ڏسڻ لاءِ پنهنجي سموري جذباتي ۽ ذهني همت گڏ ڪئي. سندس گلاب جي گل جهڙي ٻهڪندڙ چهري تي ڪاراڻ ڇانيل هئي. اکيون ڏرا ڏئي ويون هيس. سندس سدائين چهڪندڙ چپ ڪاراٽجي ويا هئا. ڄڻ زندگي ۽ موت جي وچ ۾ مهاڀاري لڙائي جاري هئي. مون ڪريما ۾ نهاريو. هوءَ بلڪل ماٺ هئي. باقي ڳوڙها هئا، سي اکين مان لارون ڪري پئي وهيس. مون سوچيو، اها واعدي جي ڀڃڪڙي ڪانهي. پنهنجي پياري کي موت ۽ حياتيءَ جي ههڙي ڇڪتاڻ ۾ تڙپندو ڏسي، جيڪڏهن لڙڪ لڙي اچن ته ڪنهن جو ڪهڙو ڏوهه؟ بنيادي شرط اهو هو ته ڪنهن به حالت ۾ روڄ راڙو نه ڪرڻو آهي. سو هن ڪونه ٿي ڪيو. باقي گونگن ڳوڙهن تي ڪهڙي ميار!
ڪريما آهستي آهستي ڪري ماٺ ميٺ ۾ هن جي سس ۽ ٻين مائٽياڻين کي به اڳڀري ٿي، هن تي قبضو ڪري ورتو. ٻيءَ رات جو هوءَ اسپتال ۾ ئي ترسي پئي. صبح جو ويس ته اوجاڳي سبب سندس اکيون سُڄي ڳاڙهيون ٿي پيون هيون.
رات جو سائين بخش جي گهر جي اڱڻ ۾ ليٽيو پيو هوس. سرءُ جي پن ڇڻ شروع ٿي وئي هئي. هوا جي جهوٽن تي سُڪل پنن کڙ کڙ پئي ڪئي. چانڊوڪي رات هئي. آسمان صاف هو. رڳو ڪنهن ڪنهن مهل ڪا اڪيلي رولاڪ ڪڪري الائي ڪٿان رلندي اچي ٿي نڪتي ۽ پل لاءِ اک ٻوٽ ڪري وري گم ٿي ٿي وئي. آءٌ ننڊ بدران سوچن ۽ يادن جي دنيا ۾ گم هئس.
مون کي اُهو ڏينهن ياد آيو، جڏهن هوءَ پهريون پهريون دفعو اسان جي گهر آئي هئي. رضيه، صفيه توڙي سندن ماءُ جو هونئن ئي مون تي الزام آهي ته آءٌ ڪريما کي گهڻو ٿو ڀانيان ۽ مون کيس لاڏلي ڪري سندس دماغ خراب ڪري ڇڏيو آهي، پر سچ اهو آهي ته مون کي ٽيئي ڌيئرون هڪ جهڙيون پياريون آهن. ڪريما کڻي زوريءَ پاڻ کي سڀني کان معتبر بڻائي ڇڏيو آهي، تنهن کي ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ بي-اي فائنل ۾ آهي. پڙهائيءَ ۾ سڀني کان ڀڙ، سدائين فرسٽ ڪلاس ۾ اچي. ٻئي پاسي پنهنجي عورتن جي انقلابي دوست تنظيم ۾ به سرگرميءَ سان حصو وٺي ۽ ان سلسلي ۾ سڄي سنڌ جي ڳوٺن ۽ شهرن جي دؤرن تي به وڃي. اخبارون ۽ رسالا پڙهي، بحث مباحثا به ڪري. سڄو ڏينهن پڇ پڇ به لايو ويٺي هوندي آهي. سڀني کي نصيحتون به پئي ڏيندي. وچٽ هوندي به سڀني جي وڏي امان ٿيو ويٺي هوندي. منهنجي سڏ تي به ڊوڙندي اچي، چرچا ۽ اهلون ڪري، وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي، کِلي ۽ کِلائي به. وطن، عوام، ٽين دنيا، سامراج ۽ بدلجندڙ عالمي صورتحال جي ڳڻتي به سڀني کان وڌيڪ کيس ئي هوندي آهي. گهر ۾ به تنقيد ۽ خودتنقيد جون گڏجاڻيون پئي ڪرائيندي. جيڪڏهن منهنجي ڪا ڳالهه نه وڻنديس ته ڪاوڙجڻ بدران چوندي، “بابا منهنجي توهان تي تنقيد آهي. جڏهن واندا ٿيو تڏهن تنقيدي گڏجاڻي ڪنداسين.” سندس ڪاپين تي قسمين قسمين قول لکيا پيا هوندا، مثال طور، “مطالعو، تنظيم، جدوجهد”، “عمل نظريي بنا انڌو آهي”، “نظريو عمل بنا لولو لنگڙو آهي”، “تنظيم جدوجهد لاءِ، جدوجهد تنظيم لاءِ”، “سادي رهڻي ڪهڻي ۽ اڻانگي جدوجهد”، “وقت جي پابندي ۽ رازداري”، “ڇڙواڳيءَ خلاف جدوجهد ڪريو” وغيره وغيره.
هڪڙي ڏينهن پڇڻ لڳي، “بابا، ڀلا ٻُڌائي وڃ ته جوينل ڪير هو؟”
مون وراڻيو: “جوينل يا جوينال (Juvenal) رومي شاعر هو. اڄ کان 19 صديون اڳ جو ، ڇو؟ جوينل کي ڇا ٿيو آهي؟”
چيائين: “مون پڙهيو آهي ته هو ان وقت جي ظالمن جي مڪر، منافقي ۽ ظلم خلاف شعر چوندو هو؟”
مون وراڻيو: “بلڪل! اهو سندس ئي قول آهي ته، “ڪاوڙ شعر لکائي ٿي!”
تنهن ڏينهن شيو پئي ڪيم ته ٻاهران چوندي آئي: “بابا!”
مون چيو: “جي بابا!”
“بابا! ڪنهن سان پيو وڙهين؟”
“ڪنهن سان به نه!”
“هي جي چيئي پئي ‘انسان ٿيءُ انسان.’ اهو ڪنهن کي پئي چيئي؟”
“اهو.... اهو ته ماڪوڙي کي پئي چيم... هر هر اچيو هٿ تي چڙهي ۽ شيو ۾ رنڊڪ وجهي.”
پويان ننڍو ڀاڻس اصغر ڊوڙندو آيو ۽ اچڻ شرط چيائين:
“بابا! بابا توکي ٻُڌايان! ڪريما اڄ ڇو ايڏي خوش آهي؟ ڇو ته سندس پياري ساهيڙي بختاور اچڻي آهي پنهنجي گهر!”
بختاور جو نالو مون ڪريما توڙي ٻين واتان گهڻو ٻُڌو هو. هوءَ عورتن جي تنظيم جي برک ڪارڪنن منجهان ٿي ٻُڌڻ ۾ آئي. سندس همت، اورچائي، جاکوڙ، جفاڪشيءَ سان گڏ سندس شعور، قابليت ۽ تقرير توڙي تحرير جي ڏاڍي ساراهه ٻُڌي هيم. ڪريما سندس ڪي خط مون کي پڙهايا هئا. انهن مان سندس جوش، جذبي، سادگي، خلوص، نهٺائي ۽ اعليٰ اُصولن ۽ آدرشن جو پتو پيو ٿي. چيائون ٿي ته ڪيٽي بندر کان ڪشمور تائين، ڪراچيءَ کان ڪارونجهر تائين، زالن کي سجاڳ ۽ منظم ڪرڻ لاءِ پنڌ جهاڳيا اٿس. ايتري ۾ پريان ڪريما جي ماءُ اچي ڪڙڪي:
“ڌيڻين کي سمجهائين نٿو؟ نه پڇڻ نه آڇڻ، ماڻهن جون دعوتون ڪندي وتي. مهمان گهرايا اٿس. گهر ۾ نه آبروءَ جهڙو هنڌ کٽولو ۽ نه فضيلت وارو گهر، زال مڙس ايندا ته رهندا ڪٿي؟”
“بابا آءٌ ٻُڌايان؟” اصغر چوڻ لڳو، “زال گهر ۾ رهي ۽ مڙس اوطاق ۾.”
ماڻس ڪاوڙجي چيس: “تون ته ٽونڪار بند ڪر وچان.”
(2)
بهار جي رُت اچي چڪي هئي. اڱڻ ۾ گلاب ۽ موتئي جي ٻُوٽن جي جوڙين ۾ گل ٽِڙيا بيٺا هئا. آسمان ۾ پري پري سرڻين شيل پئي ڪيا. آءٌ ڪنهن سوچ ۾ گم هئس ته ايتري ۾ ڪريما چيو، “بابا! هڪڙو اخباري نمائندو توهان جو انٽرويو وٺڻ آيو آهي.”
ساڻس گڏ ٽِڪڙن جي ٽوپي پاتل هڪ چئن سالن جو سهڻو ٻار سندس چيچ ۾ هٿ وجهي اچي منهنجي اڳيان بيٺو هو.
ڪريما چيو: “هاڻ اوهين پاڻ ۾ هڪٻئي سان پنهنجي واقفيت ڪرايو.”
مون هڪدم ڇوڪر کي چيو: آءٌ تنهنجي ماسيءَ ڪريما جو، پيءُ نور محمد وڪيل آهيان ۽ تون مائي بختاور جو پٽ آهين. ها نه؟”
ڇوڪر مرڪي هائو ڪئي.
ڪريما گوڙ ڪندي چيو: “بابا! اِها گِدي آهي... اِها گِدي آهي! توکي هن بي ايمان اصغر اڳواٽ ئي ٻُڌائي ڇڏيو هوندو.”
اصغر چيو: “آءٌ ٻُڌايان؟ هنن کي گهر ۾ گهڙندي شرط بابا ڏسي ورتو هوندو.”
مون چيو: “آءٌ ٻُڌايان؟ مون اوهان سڀني جي اتاولائيءَ مان سمجهي ورتو ته هي مهمان اهي ئي هوندا، جن جي ميزبانيءَ جي شرف لاءِ توهان جي مهربان ماءُ اهڙيءَ خوشدليءَ مان اوسيئڙو پئي ڪري.” ٻنهي ڀاءُ ڀيڻ مرڪي ڏنو.
ايتري ۾ هڪڙي زائفان لُوهه ڏئي اندر گهڙي آئي ۽ سڌو اچي مون کي پيرين پئي هٿ ڏنائين. مون سندس مٿي تي هٿ رکي قرب مان چيومانس: “امان بختاور، ڀلي ڪري آئينءَ!”
سندس جواب ٻُڌي مون کان ڇرڪ نڪري ويو، چيائين: “بابا! تون ته چڱو ڀلو خوش آهين؟” هوءَ پنهنجي سموري اٿاهه سونهن، بيباڪيءَ ۽ ڏيا سان، بي پناهه پنهنجائپ ۽ قرب سان ٽمٽار، منهنجي اڳيان بيٺي هئي. آءٌ کيس وائڙن وانگر ڏسڻ لڳس. بي اختيار کانئس پڇيم، “پر تون هتي ڪيئن؟ ڪريما کي ڪيئن سڃاڻين؟”
ڪريما وچ ۾ ڳالهائيندي چيو، “پر جناب پيارا بابا صاحب! معاف ڪجانءِ! پهرين تون ٻُڌاءِ ته تون بختاور کي ڪيئن سڃاڻين ۽ ڪڏهن کان سڃاڻين؟ آءٌ ٻن سالن کان ‘بختاور-بختاور’ ڪندي اچان. هيترا خط پٽ پيا لکون ۽ توکي پڙهايون پر تو ته مون کي ڪڏهن چيو ئي ڪونهي ته آءٌ ڪو بختاور کي سڃاڻان؟”
چيم: “پر بختاور کي سڃاڻي به ڪير ٿو؟ اها آهي ڪٿي؟ اچڻي ته اها هئي نه!”
ايتري ۾ جوڻم آئي ۽ چوڻ لڳي، “هلو ڌيئڙيون! ماني تيار آهي. اصغر! تون هيڏانهن اچ! وڃي اوطاق ۾ ماني ڏئي اچ.” ائين چئي، هوءَ سڀني کي پاسي واري ڪمري ۾ کنڀي کڻي وئي هلي. منٽ کان پوءِ آيل مهمان تڪڙي مون ڏانهن موٽي آئي. چيائين: “چريا بابا وڪيل صاحب! ماڻهن جا تنظيمي نالا به ته ٿيندا آهن يا نه؟ تنظيم جي ساٿياڻين وٽ آءٌ بختاور آهيان. ٻنهي نالن جي معنيٰ ته ساڳي آهي نه؟ پر هو نالو مائٽن رکيو هو، جڏهن مون ۾ ڪو شعور ڪونه هو. هيءُ نالو مون سمجهه ۽ شعور حاصل ڪرڻ کانپوءِ پاڻهي پاڻ تي رکيو آهي. آيو خيال شريف ۾؟” اهو چئي، هوءَ تڪڙي تڪڙي هلي وئي.
منهنجو ذهن ان ڏينهن کان پنج ڇهه سال اڳ جي واقعن ڏانهن موٽي ويو.
..... ...... .......
تن ڏينهين آءٌ سينٽرل جيل.... ۾ بند هئس.
هڪڙو اڳيئي ملڪ جي مالڪن کي نٿي وڻياسين. باقي مٿان وري جو قيد ۾ هڙتال ڪئي سون، تنهن تان ڏمرجي، اسان کي انهيءَ جيل مان سزا طور هڪ هڪ، ٻه ٻه، ٽي ٽي ڪري مختلف جيلن ڏانهن موڪلي ڇڏيو هئائون. مون کي ۽ ڪرم علي شاهه کي سينٽرل جيل.... موڪليائون. جيل ته اڳي ئي جيل، پر هيءُ جيل رب جي قدرت آهي: ڪلر جون ڍٻون ڳولهي هٿ ڪري، انهن مٿان اَڏيو هئائون. جيئن ڏينهن ٿي تتو تيئن ٿي ڪلر مان ٻاڦون نڪرڻ شروع ٿيون. ڌرتي تپيو ٽامڙي ٿيو ويندي هئي. ماڻهن جا بدن پچي ڦلڻا ٿِي ٿي پيا. جيڪي انهيءَ پَٽ جا هئا، سي ته وري به جيئن تيئن، باقي جيڪي اُن پَٽ جي گرميءَ تي هريل نه هئا، تن سان ويڌن هئي! آءٌ هڪ سال اڳ به هتي رهي ويو هئس، پر ان سال گرمي ڪجهه اور هئي. هڪڙي ڏينهن ڏٺم ته منهنجي وارڊ جي انچارج جوابدار رحيم جي ڪنڌ تي هيڏا شاهي ڦلڻا ٿيا بيٺا آهن! ڊڄي ويس ته جي هن مان وچڙي مون کي به ڦلڻا ٿي پيا ته مارجي وينداسون. ڊپٽيءَ کي نياپو اماڻيم. تنهن چوائي موڪليو ته، “شام جو ٻيو ماڻهو موڪلينداسون.”
برابر، شام جو ٻيو ماڻهو اچي ويو: قيدي-ڪپڙا صفا ميرا، قد جو ڇوٽو، بدن ۾ وچٿرو، منهن تي ماتا جا نشان، رنگ جو ڪارڙو، ڪن وڏا، الائي ڇو مون کي ائين لڳو ڄڻ منهنجي اڳيان هڪڙو وڏو شاهي ڪوئو بيٺو هو! چمڙيءَ جي بيماري لڳل نٿي نظر آيس. تنهن ڪري مون سوچيو ته، ڀلي مون وٽ رکن. نالو عبدالجبار ٻُڌايائين. ڳالهايائين آهستي ٿي. ٻولي ۽ لهجو مٺو، پر منجهس بيساختگي بنهه ڪانه هئي. اکر چَٻي چَٻي، پڪائيءَ سان ٿي ڳالهايائين. ڏسڻ ۾ غريبڙو، مسڪين، ڦاٽل ڪپڙا، پر جڏهن ڳالهايائين ٿي ته ڪجهه ٻيو پئي لڳو.
جيل به ماڻهن لاءِ ٺهيا آهن. پنهنجي حال سارو اسين به ڪنهن زماني کان وٺي ان سان جوڳون ڏيندا اچون ۽ اتي جيڪا وڻ وڻ جي ڪاٺي اچي گڏ ٿئي ٿي، تنهن کان واقف ٿيندا پيا اچون، پر مون کي هن نئين جوابدار ۾ ڪا اهڙي ڳالهه نظر آئي، جا مون ڪنهن به ٻئي قيديءَ ۾ ڪانه ڏٺي هئي. اها ڳالهه ڪهڙي هئي، ڇا هئي، سو سمجهه ۾ نٿي آيو، پر ڪا ڳالهه هئي ضرور. نرالي، سڀني کان نرالي، گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ذات لاءِ! ميسڻپائي؟ چالاڪي؟ مڪاري؟ شايد اهي به... پر ڪجهه ٻي به..... اڃا به ڪجهه ٻيو!
جيئن هر ڪنهن قيديءَ کان پڇبو آهي، تيئن هن کان پڇيم: “ڇا ۾ آيو آهين؟”
“گيرت ۾.”
“ڪنهن کي ماريئه!”
“زال کي.”
“ٻئي ڪنهن کي به؟”
“نه.”
“سزا گهڻي اٿئي؟”
“بس سائين ڇُٽڻ وارا آهيون! آءِ جي اچڻو آهي. ان ٻه مهينا معافي ڏني ۽ ٻي ڪا ٻوڏ سوڏ جي ٻه چار مهينا معافي ملي ته پاڻ ٻاهر آهيون.”
“ڪُل سزا گهڻي مليهءِ؟”
“اڍائي سال- تنهن مان سال سوا ڪاٽيو اٿم. ٻي معافي آهي. بس اوهان جي دعا سان ٻاهر ويٺا آهيون!”
“تمام ٿوري سزا ملي اٿئي. ماڻهو مارڻ جي عيوض جنم ٽيپون ملنديون آهن.... گهڻا ته ڦاهيءَ چڙهيو وڃن اهڙن ڏوهن ۾.”
“سائين، اسين گريب ماڻهو وڪيلن ٻڪلين مان ڇا ڄاڻون؟ بس ڪورٽ ۾ گهڙڻ شرط هٿ ٻڌي جج کي چيم، “سائين، مسلمان آهين، تخت سليمانيءَ تي ويٺو آهين، سونو قلم هٿ ۾ اٿئي. ڪجهه مڙيئي گيرتڙي آهي، توسان ڪوڙ ڪونهي. گيرت ۾ ڏوهه جو ڏوهاري آهيان. بي گيرتي برداشت نه ٿي سگهي. خطا ٿي پئي. توکي جيڪا انصافي انصاف سزا ڏيڻي آهي، سا ڀلي ڏينم.” هو به مڙس هو گيرتي ۽ انصافي، تنهن چيو، “هل پٽ! اڍائي سال!”
هن اها ڳالهه ائين ٿي ڪئي ڄڻ ڪنهن ماڻهوءَ جي خون جي سزا جي ڳالهه ڪانه هئي، جوئر ۽ سارين جي اگهن جي ڳالهه هئي.
ڪجهه ڏينهن لنگهي ويا. هڪ ڏينهن گرميءَ حد ڪري ڇڏي! شام ڌاري مون کي بخار ٿي پيو. جيل واري اسپتال جي ڪمپائونڊر گوريون ڏنيون ۽ سُئي هنئي پر بخار رهيو. وچينءَ مهل ڪوٽ ڪڙا بند ٿيڻ کانپوءِ نئون جوابدار عبدالجبار منهنجي ڀرسان اچي ويٺو ۽ مون کي زور ڏيڻ لڳو. ٿوري دير هيڏانهن هوڏانهن جون خبرون ڪري پوءِ پنهنجو قصو ٻُڌايائين (هونئن به عام قيدي پنهنجي واردات جو قصو ضرور ٻُڌائيندو آهي):
“ڪچي ۾ ويٺا آهيون. مسڪين مارو ماڻهو آهيون. پر در تي ٻه ٽي ڍڳيون آهن. ٻه ٻارا زمين جا به آهن. تنهن کان سواءِ بابا پڙهيل آهي. مسيت ۾ امامتون ڪري، شڪر آهي. بک ڪانهي. بابا جي آسپاس گهڻي عزت آهي. بي گيرت جو دشمن آهي. ‘چي زال ذات جو سَڳي سَوٽَ کي به منهن پوڻ جو ضرور ڪونهي.’ هوڏانهن چاچا مون وارا بي گيرت، چاچا ڇا، سڄو ڳوٺ بي گيرت! رنون مرد گڏجيو کِل جو ٺڪاءُ لڳايو ويٺا آهن. ڳوٺ ۾ رانديون پيون ٿين. ڪافيون پيون ڳائجن. ڇوريون ڇورا گڏ پيا پڙهن پاسي واري اسڪول ۾. مطلب ته ٺٺري متي پئي هئي. بابا گهڻو ئي سمجهاين، پر هو هڪڙو ماڻهو ۽ هوڏانهن بيگيرتن جو سڄو راڄ.... بابا ڪاوڙجي ڳوٺ ڇڏي هليو ويو. وڃي ٻئي پاسي جي مسيت ۾ امام ٿيو. ٻه ٽي سال اتي رهياسين. منهنجي چاچي کي ٽي ڌيئون ۽ هڪڙو ننڍڙو پٽ هو. سڀني کي وڌائين اسڪول ۾. ڌيئرون به ته پٽ به. ٻن ٽن سالن ۾ وڏي اچي ساماڻي ۽ اچي مئٽنگ (مئٽرڪ) کي هٿ وڌائين. ننڍي به اچي اٺين درجي کي رسي. بابا چيو ته، جي اها مئٽنگ پاس ڪيائين ته ڪم ويو هٿان. سو هڪڙي ڏينهن وري لڏي اچي ڳوٺ سهڙياسين ۽ اچڻ شرط وڏيءَ ٻانهن جي گهُر ڪئي سون. پر هو چون ته، ‘اسين ڪو هن شڪاريءَ کي ڏينداسين ڇا؟ اسان جي ڌيءَ لکن جي مٽ. هيءُ سڄو ڏينهن رڳو ٽوڙهو هٿ ۾ کڻيو، وڙهه وڙهان ڪندو وتي، تنهن کي ڪو اسين پنهنجي مومل ڌيءَ ڏينداسين ڇا؟’
“ماڻهن ۾ اڄڪلهه شرم ڏسو ٿا ڪهڙو وڃي رهيو آهي! ڏهه گهوٽ سنڀريا بيٺا هئا. ڀلا ٻانهن به هئي ٻين ڳوٺ وارين کي آرکاڻن ۽ منهن مهانڊي ۾ ڪجهه سرس، ٻيو هجي پڙهيل، سو سڀ ڪو رن لاءِ ٽُورو ٿيو بيهيو رهي. هوءَ به مون لاءِ چوي ته، “آءٌ هن جي چم مان جُتي به نه گهڙايان.”
“اسان به چيو ته، مرندي مري وينداسون، پر پنهنجو حق ڪونه ڇڏينداسون. مون چيو ته، ‘جيڪو مائيءَ جو لال سر تان آسرو کڻي، سو اچي ٻانهن جو دعويدار ٿئي.’ هوڏانهن بابا راڄ گڏ ڪري وڌا. هيڏانهن ڪهاڙي منهنجي هٿ ۾. هو بکيا ماڻهو، جيڪي گهر ۾ هئن، سو ڇوريون، ڇورو پڙهائڻ تي دڦ ڪري ڇڏيائون. اٽي لاءِ به لاچار هئا. اسان وٽ چار داڻا هئا. قصو ڪوتاهه، اسان وڏيرا ننڍيرا مولوي مڙا سڀ ٺاهي ورتا. ڏنڊي جو به ٽيڪڙو هو. مون کي سڀني سڃاتو ٿي ته ڪونه مُڙندو. سڀني جي حشمت وٺجي وئي. سڱ جا گهورا هڪڙو هڪڙو ٿي وڃي ڪک پن ٿيا. ڪُسندي ڪُسندي نيٺ سڱ ڏنائون. مون شادي ڪرڻ شرط زال کي نئين سريل ڪهاڙي ڏيکاري چيو، “هيءَ خاص تو لاءِ آهي، سڀ اڳيان پويان حساب ٿيندا! هڪڙي ڏينهن توکي هن هٿان مرڻو آهي، تيار ٿي ويٺي هُج! ٻي ڳالهه ته منهنجي پيءُ جو چيو متان ٽاريو اٿئي. جي بابا چونئي ته سڄو ڏينهن ڪاڙهي ۾ بيٺل هُج ته توکي بيهڻو آهي. بي گيرت گهر پٺيان ڇڏي آئي آهين. هاڻ توکي هتان ٻاهر نڪرڻو ئي ناهي!”
“پهرين ٻه ٽي عيدون مائٽن جي گهر ڇڏيومانس، پر پوءِ يڪو بند ڪري ڇڏيومانس. ڪهڙو فائدو؟ پڻس ڏاڙهي کڻي آيو عيد تي وٺي وڃڻ لاءِ، پر مون بي عزتو ڪري ڪڍي ڇڏيومانس.
“ڏٺم ته هتي هي بي گيرت روز بروز ٽُورا ٿي بيٺا هوندا. سو مورڳو لڏي وڃي ٻئي طرف کان نڪتاسين ۽ شهر ۾ وڃي رهياسين. بابا شهر جي مسيت ۾ پيش امام ٿيو. وقت خير جو پئي گذريو. اڀرو سڀرو گذر پئي ٿيو. پاڙي جي هڪڙي ماڻهوءَ سان منهنجو ڪجهه عشقڙو به ٿي ويو. ٻه ٽي مهينا ته وقت خير جو مزي سان گذريو، پر پوءِ هڪڙي ڏينهن اهو ماڻهو مون وٽان موٽندي پڪڙجي پيو. مڙس مٿو ڪوڙي، طلاق ڏئي، گهر مان ڪڍي ڇڏيس. روئندي مائٽن هلي وئي. چيوسين ته مولا وري ڪا ٻي ڏياريندو. ڇا ڪجي سائين؟ توهان ته داناءُ آهيو! زال ڀلي کڻي سون جي هجي، ته به مرد جي دل چوندي ته ڪجهه سواد مٽائجي ته چڱو آهي. زال مون واريءَ جي منهنجي اڳيان مرلي بند هئي. اکئين پئي ڏسندي هئي ته به ڪُڇڻ جي جرئت ڪانه ٿيندي هيس. اصل مِيس مُئل هيس. هڪڙي هڪل ڪندو هوسانس ته بدن ۾ رڦڻي وٺي ويندي هيس. ڇا جو حُسن، ڇا جو علم؟ پنهنجي اڳيان سڀ ڦلهيار هئا. خدا جي حڪم سان ان وچ ۾ ڇوڪرو ڄائو هو. سو به اچي چئن پنجن سالن جو ٿيو. نياڻي ڄائي سا به ٻن سالن جي ٿي.
“رمضان جي پڇاڙي هجي. هڪ ڏينهن اوچتو وٺي سُر کنيائين ته: “مون کي مائٽ ڏاڍا ياد ٿا پون. مون کي هن عيد تي ڳوٺ وٺي هل.” آخر گهر آهي. مار موچڙو پيو ٿيندو آهي. اڳي خَسِيس ڳالهه تان سٽي ڍير ڪري ڇڏيندو هومانس ته اهڙو ڪُڇي جهڙي ڀِت. پر هن دفعي هڪڙي لٺ هنئي مانس ته وٺي گهوڙا گهوڙا ڪيائين. ڪهاڙي ڪنڌ تي رکي مانس، ته به ماٺ نه ڪري. شهر جهڙي ڳالهه! سڄو پاڙو اچي گڏ ٿيو. ابا خبر ٻڌي ته ڏاڍو ڪاوڙيو. چي: “توکان هڪڙي رن سڌي نٿي ٿئي. هن خواريءَ کان چڱو آهي ته ڇڏي اچينس مائٽن ۾!” آخر چيم ته ڪجهه هيٺاهينءَ کان ڪم وٺي ڏسجي. چيومانس: “رحمت! ڳالهه ٻُڌ! (نالو رحمت هئس) چڱو هينئر ٺهيو! ايندڙ حج جي عيد تي توکي مائٽن ۾ وٺي هلندس. تولاءِ ۽ ٻارن لاءِ ڪپڙا به سبايون. ڪنهن حال ۾ ته ٿي هلون. ماڻهو ڇا چوندا؟” پر هوءَ ڪا مڃي ڇا؟ چيائين: “ڇا به ٿي پوي، مون کي مائٽ ياد ٿا پون. مون کان هڪ گهڙي به هت گهارڻ ڪونه ٿيندو. ڀلي ڌڪ هڻي ماري وجهينم ته ماري وجهه.”
“دل ۾ خيال ڪيم ته هيءُ قصو هاڻ نه هلندو. گيرت جي ڳالهه آهي. رن هيئن ڇڙواڳ ٿي ۽ جيڪر هيئن ڊپ ڇڏيائين ته پوءِ گهر نه ڪندي. کڻي هزار حملا ڪبا ته به هن جو هينئر هيترن سالن کان پوءِ ڊپ ڇڏي وات کوليو آهي، سا مُئي مارائي بنا ماٺ ڪانه ڪندي ۽ بي گيرت ٿي مري وڃبو.
“سو نيٺ ڇوڪري کنيم ڪڇ تي. چيومانس: “تيار ٿي ته هلون! تو کٽيو مون هارايو!” ستاويهينءَ جو روزو هجي شب قدر جو. ابا ۽ پٽ کي گهر ڇڏي، ٻئي روانا ٿياسون.
“لاريءَ رستي پنڌ پندرهن سورهن ميل هو، پر وچان ڪچي مان ڇهه ست ميل هو. چيومانس، ‘گريب ماڻهو، ڀاڙو به بچندو، پهچنداسين به تڪڙا. وچان ٿا پنڌ هلون.’
“هوءَ ته ويهه ڪوهه ڪرڻ لاءِ به تيار بيٺي هئي. ٽڙي گل ٿي پئي. منٽ ڪرائي ورتائين. ڪپڙن جي هڙ ٻڌي کڻي کنيائين. گَس مون کي ساريل هو. واٽ تي اڌ پنڌ گهاٽو جهنگ هو. اتي پهتاسون ته ڏينهن گهڻو تپي ويو هو. چيومانس: “ڪجهه وقت ترسي ڏينهن ٺاري، پوءِ نڪرنداسين.”
چؤطرف سُڃ لڳي پئي هئي. ٻئي ليٽي پياسين. ننڍڙي ڌيءَ به جلدي سمهي رهي. اڌ ڪلاڪ کانپوءِ جڏهن ڏٺم ته جوڻم جي اک لڳي وئي آهي، تڏهن وڃي مٿان ڪڙڪيومانس. اکيون ڦوٽارجي پيس، گهڻو ئي زور ڏنائين پر مڙس جي اڳيان زال جي ڇا هلندي. مون ٻي ڪار ڪانه ڪئي. نڙگهٽ مان کڻي ورتومانس. ٿڙي ڦٿڙي پر وات مان اکر به ڪونه ڪڍي سگهي. آخر لڇندي ڦٿڪندي، نستي ۽ بي جان ٿي وئي. جڏهن پڪ ٿيم ته هاڻ پوري ٿي وئي آهي، تڏهن وڃي نڙيءَ مان هٿ ڪڍيامانس.
ڌيءَ کي کڻي واپس شهر ورڻ لڳس. اڃا ٿورو اڳتي هليس ته ويچار آيم ته، ‘جي منجهس ڪو ساهه رهجي ويو هجي ته پوءِ؟ سنئين سڌي ڦاسي کارائي ڇڏيندي!’ سو خاطري ڪرڻ لاءِ موٽي ويس. ڏسان ته کڻي سچ پچ اکيون کوليو پئي آهي! اکين مان ڳوڙها پيا وهنس. مون کي ڏسي، دهلجي سُسي وئي. ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪيائين پر وات مان اکر به ڪونه اُڪلي سگهيس. آهستي آهستي ٻانهون مٿي ڪري، مون کي کڻي ٻانهون ٻڌائين ۽ معافيون گهرڻ لڳي، پر هاڻي آءُ ڪٿي ٿو ڇڏيانس! ڇاتيءَ تي چڙهي ويٺومانس. اڌ ڪلاڪ سڄو گهُٽا ڏيندو رهيومانس. پوءِ ڪيتريءَ دير تائين سندس نبض جاچي، جڏهن پڪ ڪيم ته صفا ختم ٿي وئي آهي، تڏهن کيس ڇڏيم ۽ ڌيءَ کڻي، گهر ڇڏي، وڃي ٿاڻي تي پاڻهي پيش ٿيس.
“هڪ پوليس واري ٿوري ٽرٽر ڪئي، پر صوبيدار چيس، “بس ڪر! گيرت وارو آهي. گيرت ۾ آيو آهي. اکر به نه چئينس.”
“پوءِ ڏاڍيءَ عزت سان مون کي لاڪپ ۾ رکيائون. ان وچ ۾ ڏاڍا مينهن پئجي ويا. چوٿين پنجين ڏينهن واردات واري هنڌ تي وٺي هليا. سڄو جهنگ پاڻي ٿيو پيو هو. لاش ۾ هٿ وڌائون ته ڀَتَ ٿيو پيو هو. ڇڪي کڻڻ سان عضوا ڇڪجي ڌار ٿي پيا.
“ٻيا ماڻهو ڪيسن ۾ سالن جا سال ڪچا پيا سور چرندا آهن. مون پهرئين ڏينهن درخواست لکائي ڏني ته آءٌ جڏهن قبولدار آهيان ته پوءِ منهنجو ڪيس هڪدم هلائي مون کي جيڪا انصافي انصاف سزا هجي، سا ڏني وڃي. ائين يڪدم منهنجو ڪيس کڄي ويو ۽ پهرينءَ شنوائيءَ تي فيصلو ٿي ويو.
“هاڻ پُٽڙو جيل جي ڊاڪٽر جي گهر ڇڏيو اٿم ڪم ڪار لاءِ، ان جا چاليهه روپيا مهينو مليم. ٽوپيون ٺاهيان، سؤ کن انهن مان به نڪري. باقي ڇهه مهينا سال آهي. ويندو وقت خير جو گذري.”
مون پڇيس ته،“ٻاهر نڪري ڇا ڪندين؟”
“ٻاهر ضرور ڪو ڌنڌو ڌاڙي ڪبو، پر اول گهر جو خيال ڪبو. گهر ۾ زال هجڻ ضروري آهي، زال بنا گهر برباد آهي.”
مون چيس، “توکي هاڻ هن ڳالهه کان پوءِ ماڻهو سڱ ڏيندا؟”
چيائين: “ڇو نه ڏيندا؟ هونئن به مون کي ٻين ماڻهن جي ڪاڻ ڪڍڻ جي ڪهڙي لوڙهه آهي؟ منهنجي سوٽ ويٺي آهي. اڳينءَ زال جي ڀيڻ پڙهي پئي. مئٽنگ پاس ڪئي اٿس. مون اڳئي نياپا ڏياري موڪليا آهن ته ان کي جيڪو ويجهو ويندو، سو پنهنجي سر جو خير نه سمجهي. ويچارا اڳ ۾ ئي مئل ماڻهو آهن. منهنجي هڪل ٻُڌندا ته مُٽ نڪري ايندن. مجال آهي جو انڪار ڪن. ائين سائين تڪبر ڪونهي، پر پنهنجون پرپٺ رڙيون آهن!”
چيومانس: “هڪڙي ڳالهه مون کي سمجهه ۾ نه آئي. جيڪا حقيقت ٿي گذري، جي اُها تو پوليس يا ڪورٽ کي جيئن جو تيئن ٻُڌائي هوندي ته پوءِ دُنِيا جا ڪابه ڪورٽ توکي ايتري ٿورڙي سزا ڏيئي، ڇڏي ڪانه سگهندي. هوءَ چوندي هي سنئون سڌو قتل آهي. غيرت ٻيرت ڪابه ڪانهي. پوءِ توکي ڪورٽ ڪيئن ههڙيءَ آسانيءَ سان ڇڏيو؟”
هو عجيب نموني کِليو ۽ پوءِ چيائين: “سائين، اوهين هاڻ باليسٽر وڪيل آهيو، اسان اوهان جي اڳيان بي سمجهه ٻار آهيون، پر ايترو عقل اسان بي عقلن ۾ به آهي ته ان ڳالهه ۾ ڦاسي کائي وڃبي. مڙيئي ڳالهه کي وٽ سٽ ڏيئي جان ڇڏائڻي ٿي پوي....”
آخر اهو وٽ سٽ به ٻُڌايائين، “ڪورٽ کي ٻُڌايم ته واردات واري ڏينهن زال ۽ ڌيءَ کي آءٌ اتي ويهاري، پاسي واري ڳوٺ مان پاڻي کڻڻ ويس ته متان واٽ ۾ سج لهي وڃي ته پوءِ حال روزو ته کوليون جو پوءِ اڳيان ڪا وسندي ڪانه هئي، نڪو پاڻي هو. چڱو اڳتي نڪري ويس ته واٽ تي خيال آيم ته، ‘زال ڀروسي جهڙي ڪانهي. اڳ هڪڙي ماڻهوءَ بابت مون کي مٿس شڪ هو. سوچيم ته متان ان کي ٽئم ڏيئي گهرايو هجيس ۽ ڪا خرابي ٿي پئي. تنهن ڪري. کڻي سويل ڀرو ٿا نڪرون ته تڪڙو وڃي ڳوٺ پهچون.’ واپس اچي ڏسان ته اهو ماڻهو واقعي وٽس اعتراض جوڳيءَ حالت ۾ ويٺو آهي. مون کي ڏسي اهو وٺي ڀڳو. مون کان پڪڙيو نه ٿيو. باقي زال کي گيرت وچان ڪاوڙ مان وٺي گهوگها ڏنم ته اتفاق سان ڳچ زور اچي ويس ۽ اتفاقي نموني مري پئي.”
“هاڻ سمجهيم.” مون کيس ورندي ڏني. دل ۾ اها ڳالهه به سمجهي ويس، جيڪا اڳ مون کي منجهس نظر ته آئي ٿي، پر سمجهه ۾ نٿي آئي.
وڏن جيلن ۾ قتل جي ڏوهه جا مجرم الاهي هوندا آهن. گهڻا پاڻ باسيندا آهن ته اسان برابر قتل ڪيا، هنن هنن حالتن ۾، پر اهي ذر گهٽ سموري جا سمورا اتفاقي قاتل هوندا آهن، جيڪي هيڪاندي جوش ۽ حالتن جي مجبورين وچان قتل ڪري وجهندا آهن. هونئن هو بلڪل تو مون جهڙا عام رواجي ماڻهو هوندا آهن. منجهانئن ڪيترا اٻوجهه، سادا سودا، وفادار، نرم دل ۽ غريب طبيعت جا هوندا آهن. ڪي ڪي ته نهايت اعليٰ ۽ لاجواب انسان به هوندا آهن، پر رڳو مجبوريءَ جو شڪار ٿي ويندا آهن.
هاڻ مون سمجهي ورتو ته نئون جوابدار هڪ سنئون سڌو قاتل صفت انسان آهي، جيڪو ڏاڍي آرام ۽ وڏيءَ قابليت سان ڪنهن جي به نڙي وڍي سگهي ٿو.
ان ڏينهن پهريون ڀيرو مون پنهنجي هڪ قيدي ساٿيءَ بابت سوچيو ته، هن کي پوري سزا ملڻ کپي ها. ان ڏينهن ئي پهريون دفعو مون کي هڪڙي قيدي ساٿيءَ کان سچ پچ ڊپ لڳو هو. سوچيم ته، “ههڙو ماڻهو ڪنهن کي به گهُٽو ڏئي، ماري، معصوم بڻجي، چالاڪيءَ سان ڪونه ڪو بهانو ڏئي، سڀني جي اکين ۾ سُرمو پائي، ڏيڍ سال جي ٽيپ ڪاٽي پاڻ کي صاف بچائي سگهي ٿو.”
انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ سنڌي رسالي تي هڪ ويٽنامي ڇوڪريءَ جي تصوير ڇپي هئي. انهيءَ جواڻ جماڻ ۽ ٺاهوڪيءَ ڇوڪريءَ جي مٿي تي ڪکن مان ٺهيل ٽوپلو هو. هنج ۾ ٻار هئس ۽ هٿ ۾ رائيفل. هوءَ ڪنهن گوريلا دستي جي ڪمانڊر هئي.
(3)
رات پئجي وئي. ٻاهر طوفاني هوا پئي لڳي. دروازن جا ڪلف پئي لُڏيا ۽ ڪڙن ٺڪ ٺڪ پئي ڪئي. ان رات گهڻي عرصي کان پوءِ مون هڪ خواب ڏٺو. ڏٺم ته ان تصوير ۾ ڏنل ٽوپلي واري ويٽنامي ڇوڪريءَ جهڙي سنهڙي ۽ سهڻي ڇوڪري ٻن ٽن گوريلن جهڙن هٿياربندن سان گڏ دروازي تي اچي بيٺي. در کي اشارو ڪيائين ته دروازو پاڻهي کُلي پيو. سندس لباس ويٽنامي هو. ٽوپلو ۽ رائيفل به ساڳي هيس. فقط منهن مهانڊي مان سنڌياڻي پئي لڳي. مون هڪدم کيس سڃاتو! هوءَ سامهون پٽ تي سُتل بڇڙيءَ شڪل واري خونيءَ جي سدا ملوڪ زال رحمت هئي. هن وڌي اچي ڪڇ تان ڌيءَ کي لاهي، پٽ تي ويهاريو ۽ رائيفل ٻيءَ گوريلي کي جهلڻ لاءِ ڏنائين. پوءِ پٽ تي ستل جوابدار جي ڇاتيءَ تي چڙهي کيس گهُٽا ڏيڻ لڳي. هن پاڻ ڇڏائڻ لاءِ گهڻائي زور ڏنا، پر ڇڏائي ڪونه سگهيو. آخر ڦٿڪي ڦٿڪي ٿڌو ٿي ويو.
گوريلي ڪمانڊرياڻي ڌيءَ کڻي، رائيفل ڪلهي تي لٽڪائي، ٻين گوريلن سميت واپس هلي وئي. در دروازا ۽ ڪلف ڪڙا ازخود بند ٿي ويا. ايتري ۾ گهُٽا ڏنل ماڻهوءَ آهستي آهستي اکيون کوليون. سندس اکين مان ڳوڙها پئي وهيا! اوچتو دروازو وري به بنان آواز جي کُلي پيو. گوريلا ڪمانڊرياڻي وري پنهنجي دستي سميت ڪمري ۾ داخل ٿي ۽ هن کي جيئرو ڏسي ڏانهس وڌي. هن روئي، هٿ ٻڌي، کانئس جان جي بخشش گهري. هوءَ ٻه منٽ کيس قهر وچان گهوريندي رهي. پوءِ هڪڙي اٿاهه نفرت ۽ حقارت ڀريل نظر مٿس اُڇلائي، اڳتي وڌي، ڌيءَ کي کنيائين ۽ رائيفل ڪلهي تي رکي، پنهنجي دستي سميت واپس رواني ٿي وئي. در دروازا چپ چاپ وري پاڻهي بند ٿي ويا.
سجاڳ ٿيس ته ڏٺم ته منهنجو بدن سڄو پگهريل هو. هيٺ نمي ڏٺم ته جوابدار سُتو پيو هو.
ڪجهه ڏينهن تمام نهٺو، اشراف ۽ غريبڙو ٿي هليو. هڪڙي ڏينهن ماني پچائڻ واري برداشتيءَ کي ٻُڌايم ته، “جوابدار چئي ٿو مون لاءِ فلاڻي (منهنجي نالي) جي ٻوڙ مان الڳ ٻوڙ ڪڍي رکندو ڪر. مان اوهان سان گڏ نه کائيندس.” برداشتي حد درجي جو اشراف ۽ مڙس ماڻهو هو. پنهنجي وات تان لاهي ٻئي گهُرجائوءَ کي ڏيڻ وارو. مون کيس چيو ته ڇڏي ڏينس!”
اڃا ٻه ٽي ڏينهن مس گذريا ته برداشتي وري آيو. چي، “سائين! هاڻ مون کي هتان بدلي ڪرايو!”
“خير!؟”
“سائين! آءٌ ويٺو اخبار پڙهان ته هي ڊوڙ ڪري قرآن شريف کڻيو، اچيو منهنجي مٿان بيهي ۽ اهو ڪچو پڪو زور زور سان پڙهي. آءٌ ڇا ڪريان؟ روڪيانس ته قرآن شريف جي تلاوت نه ڪر، يا ٿورو هٽي ڪنڊ ۾ ويهي ڪر! هن جو مطلب ئي اهو ٿو ڏسجي ته مان اتفاق سان وات مان اهڙوگُٿو اکر ڪڍي وجهان، جو هو سڄي جيل ۾ وٺي هُلائي ته، “مون کي فلاڻو قرآن شريف جي تلاوت ئي نٿو ڪرڻ ڏئي! پوءِ ته آءٌ تباهه ٿي ويس نه!”
مس مس ڪري اهو جوابدار بدلي ڪرايم. دل ۾ چيم ته ‘ٿي ٿِي بيمار ٿينداسون، سر جو خطرو ته نه رهندو!’
ان ڳالهه کي سال کن ٿي ويو. آءٌ تنهن وچ ۾ بدلي ٿي سينٽرل جي.... آيل هئس. پهريائين پاڻ ۾ ولر مڙسن جو هئاسون. هاڻ گهٽجي گهٽجي باقي ڇهه ڄڻا رهياسون. ٻه وڪيل هئاسون، ٽي شاگرد هئا، هڪ غيرسياسي بِي ڪلاسي قيدي هو.
.... .... ....
جيل ۾ يا آهي ڪم ۽ موچڙو، يا آهن افواهه، اونڌيون سڌيون ڳالهيون ڀوڳ ٺڪاءُ، راڳ روپ جون محفلون وغيره.
هن جيل ۾ عبدالجبار بابت اُبتڙ افواهه پئي هليا. هڪ افواهه هليو ته عبدالجبار قيد مان ڇُٽي ويو ۽ ويندي شرط شادي ڪئي هئائين ۽ ٻيءَ زال کي به غيرت ۾ قتل ڪري هاڻ وري جيل ۾ پيو آهي. ٻين چيو ته، “نه، زال نه، ڪو ٻيو ماڻهو ماريو اٿس.” ٽئين چيو ته، “مورڳو ٻيءَ زال کيس ئي ماري ڇڏيو.” تصديق ڪانه ٿي سگهي ته ڪهڙو افواهه سچو هو. اسپيشل وارڊ جهڙن وارڊن ۾ بنيادي ڳالهيون ته هونديون آهن سياسي. رات ڏينهن بحث مباحثي جي ڌم لڳل هوندي آهي. ٿوري ٿوريءَ ڳالهه تي ماڻهو هڪ ٻئي سان وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويندا. هر ڳالهه ڄڻ حياتيءَ موت جو سوال لڳندي آهي، پر آهستي آهستي ڪي ماڻهو پاڻ ۾ ڳالهين وسيلي ٺهي ويندا آهن. پوءِ ذاتي ڳالهين جا سلسلا به نڪري پوندا آهن. ساڳيا ماڻهو سياسي ڳالهه ٻولهه مهل هڪٻئي جا سخت مخالف ڏسبا ۽ وري جڏهن اها ڳالهه پوري ٿي ته پاڻ ۾ قرب واريون ڪچهريون پيا ڪندا ۽ گهر گهاٽ توڙي هوند اڻ هوند جا ڏک سور پيا اوريندا. مطلب ته ٻئي ڪم گڏ پيا هلندا آهن. آهستي آهستي ماڻهو هڪٻئي جي حال احوال کان سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح ڳچ جيترو واقف ٿي ويندا آهن.
اسين باقي رهيل ڇهه ئي ڄڻا آهستي آهستي پاڻ ۾ ٺهي ويا هئاسون. خيال هر ڪنهن جا پنهنجا پنهنجا پر ڪيترين ڳالهين ۾ هڪٻئي جا هڏڏوکي ٿي ويا هئاسون.
محمد علي خون جي ڪيس ۾ هو، ضامن نه ٿي ٿيس. ٻيو انور هو. بي.اي فائنل پڙهندڙ سهڻو جوان، جنهن جي ڳوٺ ۾ سڱاوتيءَ تان مائٽن ۾ تفرقو هو. سندس شادي جتان ٿيڻي هئي اتان نه ٿي. خانداني جهيڙن سبب راڄ ۾ ٻيو ڪٿان به آسرو ڪونه هئس. ايڏي پهچ ۽ آمدني ڪانه هيس، جو ٻاهران سڱ مليس. سندس خيال تمام سُٺا هئا. پڙهائيءَ جو به گهڻو شوق هوندو هئس. مون وٽ جيڪي چاليهارو کن چڱڙا ڪتاب هئا، تن مان ورلي ڇڏيو هئائين. مطلب ته انور ڏاڍو ڀلو ۽ ڪارائتو جوان هو.
ٻئي شاگرد جمال جي ماءُ سخت بيمار هئي، معافي وٺڻ کان سواءِ نٿي نڪري سگهيو. معافيءَ لاءِ هو تيار نه هو. هيڏانهن منهنجا ڪيس رُلي دربدر ٿي ويا هئا ۽ وڪالت ختم ٿي وئي هئي. مطلب ته هرڪو هڪٻئي جي مسئلن ۽ عادتن کان واقف هو.
هڪڙيءَ بهار جي مند ۾ شام جي مهل هئي. دروازا ۽ ڪلف ڪڙا بند ٿيڻ ۾ اڃا ٻه ٽي ڪلاڪ هئا. ڏاڍي وڻندڙ ۽ خمار ڏيندڙ هوا پئي لڳي. اڱڻ ۾ موتئي ۽ گلاب جي گلن جي هٻڪار من کي آزاد فضائن لاءِ آتو پئي ڪيو. سرور جيلر به اچي ڪچهريءَ ۾ شامل ٿيو. بحث هلي هلي وڃي فلسفياڻين ڳالهين، تقدير ۽ تدبير، ٿيڻي اڻ ٿيڻي، اتفاق يا قسمت جي لکئي جهڙن موضوعن تي پهتو. سرور تمام سُريلو جوان هو ۽ قيدين کي به انسان سمجهڻ وارن اڻلڀ جيلرن منجهان هڪ هو. وڏي جوش خروش سان بحث ۾ حصو وٺندي چيائين: “سائين، توهان چيو ته ڪيتريون اڻ ٿيڻيون ڳالهيون رڳو ظاهري طرح اڻ ٿيڻيون هونديون آهن، ٿورين وڌيڪ سازگار حالتن ملڻ سان اهي ٿيڻيون ۽ ممڪن ڳالهيون ٿي سگهن ٿيون، مثال ڏيو؟”
چيم: “مثال طور پاڻ هتي ست ڄڻا ويٺا آهيون. پاڻ ست ئي ڄڻا جيڪڏهن هن نيڪ نيتيءَ ۽ انسان دوستيءَ جي اعليٰ آدرشن جي ڪري پاڻ ۾ ٻڌي ڪري پنهنجا سمورا وسيلا اورچائيءَ ۽ ثابت قدميءَ سان ڪتب آڻڻ جو پڪو پهه ڪريون، ته پاڻ هتي جيل اندر بند هوندي به، ڪئين انساني زندگيون بچائي سگهون ٿا. فرض ڪريو ته هتي ڪو لاوارث قيدي آهي. هو بيگناهه آهي پر ڪيس مٿس سورهن آنا بيهي ويو آهي ۽ گهڻو ڪري سزا کائيندو. هاڻ پاڻ هتي ويٺل ماڻهو هن جيل سارو ۽ پنهنجي پنهنجي حال سارو ويهن ئي ننهن جو زور لڳايون ته گهڻو ڪري پاڻ کيس بچائي وٺنداسين.
“جي اهو قبولدار هجي ته پوءِ؟” سرور پڇيو.
چيم، “زوريءَ ورتل قبولداريءَ تان ڦري به سگهي ٿو. ڪيترين ئي حالتن ۾ ڪورٽون به اهڙيءَ قبولداريءَ کي رد ڪري ڇڏينديون آهن.”
سرور هڪ مٿان ٻيو سوال ڪندو رهيو، “پر جي جوابدار قبوليت تان نه ڦري، تڏهن؟ جي ڦرڻ لاءِ تيار ئي نه هجي ۽ چوي ته مون بدلو ورتو آهي، ته پوءِ ڇا ڪري سگهبو؟”
مون چيو، “گهڻا گهڻا سال اڳ وڪالت جي شروعاتي دؤر ۾ هڪڙو اهڙو همراهه مون کي به گڏيو هو. غريب هو، پاڻ وڪيل ڪونه ٿي ڪري سگهيو. سو آءٌ سرڪار طرفان مقرر ٿيل Pauper’s Advocate يعني مفلس جوابدار جو نالي ماتر سرڪاري فيءَ تي مقرر ٿيل خيراتي وڪيل ٿيو هئس.
“چيومانس ته چئو ته ‘مون زال وٽان هڪڙو شڪي ماڻهو ڀڄندي ڏٺو هو، تنهن ڪري اوچتي ڪاوڙ وچان پٽ تي پيل بصر وڍڻ جي ڇري کڻي هڻي ڪڍيمانس.’ ته چئي ته، ‘نه سائين، نه! مون کي شڪ هو، ان ڪري آءٌ ڪماڪمي ڪري بازار مان نئون ڇرو وٺي آيس کيس مارڻ لاءِ. گهر آيس ته سُتي پئي هئي... اڪيلي اڪيلي. ڇرو نڙيءَ تي رکي، نڙي وڍي رکيمانس. ماڻهو ٻاڻهو ان مهل نه ڪو هو نه ئي ڪو ڀڳو!’ اها ڳالهه ٻُڌي مون کيس ڊيڄاريو، دڙڪا ڏنامانس، پوليس وارن کي منٿ ڪري گهوگها ڏياري، کيس ٻُڌايم ته ڦاسيءَ مهل هنن کان به سخت گهوگها ملنديءِ، پر سهي جون ٽنگون ٽي، چوٿين ٺهي ئي ڪانه! چئي، ‘سائين! مون ڏوهه ڪيو آهي، ڀل ته مون کي سزا ملي! آءٌ مئيءَ زال تي ڪوڙ ڪيئن وجهان ته مون وٽانئس ماڻهو ڀڄندي ڏٺو ۽ بصر وڍڻ جي ڇريءَ سان کيس اوچتو ماري ڇڏيم؟’
“ڪورٽ ۾ بيان مهل مون اُٿي سندس پاران سندس فائدي ۾ بيان ڏنو پر هو به اُٿي بيٺو ۽ ڳالهائڻ جي موڪل گهريائين. سيشن جج کيس ڳالهائڻ جي موڪل ڏني. چيائين: ‘سائين، وڪيل صاحب کي شابس هجي! منهنجي ڀلي لاءِ ٿو ڪري، پر مون خون ڪيو آهي. نڪو ماڻهو نڪو ڇيڻو، نڪو بصر نڪا ٿوم، حڪما حڪميءَ ڪُٺو اٿمانس. تون انصاف ڪر.’
مون درخواست ڏني ته منهنجو جوابدار اصيل چريو آهي. سيشن ڪورٽ سول سرجن ڏانهن موڪليس. ان لِکي موڪليو ته سورنهن آنا سنئون آهي. سيشن جج کي هن جي ايمانداريءَ سان گهڻي ئي همدردي پر سندس هٿ ٻڌل. سزا ڏنائين- ڦاسي. هاءِ ڪورٽ جو به سزا بحال لاءِ هٿ چيو نه ڪري. اسپيشل طبي بورڊ ويهاريائون پر انهن به چيو، ‘سنئون آهي.’ لاچار انهن به ڦاسي بحال رکي ۽ همراهه ايمانداريءَ جا ڪلما ڀريندو ڦاسي چڙهي ويو.... اهڙا ماڻهو پيا آهن، پر بنهه خاص حالتن کي ڇڏي عام حالتن ۾ قبولداريءَ تي محڪم بيٺل ۽ ‘سزا! سزا!’ ڪندڙ بي گناهه ماڻهن کي به بچائي سگهجي ٿو. بشرطيڪ ڪجهه هڏڏوکي ماڻهو گڏجي سندس پُرخلوص ۽ ڀرپور مدد ڪن....”
ايتري ۾ سرور کي سڏ ٿيو. هو هليو ويو. بحث سندس پرپٺ هلندو رهيو.
(4)
هڪڙي ڏينهن ڪنهن ڪم سان ڊپٽي سپرنٽينڊنٽ جي آفيس ۾ ويٺو هئس. سرور جيلر به پاسي ۾ ويٺو هو. ڊپٽيءَ کي وڏي سپرنٽينڊنٽ گهرايو. سو مٿي هليو ويو. اسين ويٺا رهياسين. ڪنهن مهل سرور ٿورڙو نمي، مون کي ڪن ۾ چيو، “سائين، ڀلا ههڙي ماڻهوءَ کي مرڻ گهرجي يا جيئرو رهڻ گهرجي؟” مون اوڏانهن لوڻو هنيو، جيڏانهن نهاريندي هن اها ڳالهه چئي هئي. هڪ سنترياڻيءَ سان گڏ هوءَ بيٺي هئي. ڪي گهڙيون منهنجون اکيون حيرانيءَ سان تڪينديون رهيون. اڄ ڏينهن تائين ڪوبه اهو فيصلو ڪري ڪونه سگهيو آهي ته اصل ۾ حُسن ڇا مان بڻجي ٿو؟ حُسن ڇا آهي؟ حُسن جا ڪُل گهڻا قسم آهن؟ گهڻيون جنسون آهن؟ حُسن ڇا ۾ آهي؟ اکين ۾؟ نڪ ۾؟ هٿن پيرن ۾، يا چپن ۾؟ ٻيو ڪٿي ڪٿي؟ شخصيت جي مجموعي تاثر ۾؟ ڪنهن فارسي شاعر سچ چيو آهي ته: “سهڻن جون ڪئين ادائون اهڙيون آهن، جن تي ڪو نالو رکيل ڪونهي.”
منهنجون اکيون جتي هيون اتي اٽڪي بيهي رهيون.
واڱڻائي ڇيٽ جي چولي، سُٿڻ، ڪاري پوتيءَ ۾ سادي سودي چمپل ۾ هوءَ سورهن سترهن ورهين جي هڪڙي اهڙي ڇوڪري هئي، جنهن جا هٿ، پير، نڪ، اکيون عام ڇوڪرين جهڙا يا انهن کان ڪجهه چڱڙا هئا، پر سندس بيهڻ ۽ نهارڻ جو انداز، سندس سموري جسم ۽ چهري مان بکندڙ سندس ذهني ۽ جذباتي شخصيت جو اثر، جادوءَ جو حڪم رکندڙ هو. الائي نئين قيد ٿي آئي هئي يا شنوائيءَ تان موٽي هئي يا الائي پيشي هيس. (جيل ۾ ڪو ڏوهه ڪبو آهي ته وڏي صاحب اڳيان سزا لاءِ وٺي ايندا آهن. اها ٿي پيشي.)
سرور پڇيو، “سائين! ڪهڙي دُنِيا ۾ آهيو؟ سوال جو جواب ڪونه ڏنوَ؟”
مون چيو: “ڪهڙو سوال؟... ها.... نه، هن کي جيئرو رهڻ گهرجي!”
سرور چيو، “مون انهيءَ جي ڳالهه ٿي ڪئي تنهن ڏينهن. مڙس ماريو اٿس. چئي ٿي مون برابر ماريو آهي. پنهنجي ڀيڻ جو بدلو ورتو اٿم. وري جيئرو ٿي اچي ته وري به ماريندي سانس، مون کي ڦاسي کپي، ٻيو ڪجهه به نه کپي. منهنجو مقصد پورو ٿيو. مون پنهنجي مظلوم ڀيڻ جو بدلو ورتو. هاڻ مون کي جيئري رهڻ جي ڪابه ضرورت ڪانهي... ڏسو ٿا چريءَ جا ڪم!؟”
هن شوخيءَ سان وراڻيو: “Mister! Mind your own business.”
(مسٽر! توهان پنهنجي ڪم جي ڪريو!)
هن جو اهو انگريزي جملو ٻُڌي، مون کي اوچتو هڪڙو چريائيءَ جو خيال آيو. سوچيم ته ڌُڪو هڻان ۽ ڇوڪريءَ کي حيرت ۾ وجهي، سندس لاپرواهيءَ جي زرهه کي هيڪر ٽوڙي رکان. ڌُڪو وري ڇا جو....؟ ... آءٌ سمجهي ويس ته پڪ ائين هوندو، ٻي ڳالهه ته ٿي نٿي سهي.
هڪدم کانئس پڇيم، “تون مئٽرڪ پاس آهين؟”
چيائين: “تڪڙ ڪانهي! ان ۾ توهان جو ڇا؟ توهان پنهنجو ڪم ڪريو.”
مون وري چيو، “تون ڳوٺ وسندپور جي رهندڙ آهين؟”
هوءَ ٿوري هٻڪي، “جي آهيان ته ان ۾ ڏوهه ٿي پيو ڇا؟”
چيم: “تون رحمت جي ننڍي ڀيڻ ڀاڳڀري آهين؟”
هاڻ هوءَ واقعي حيران ٿي وئي! مون سواءِ ترسڻ جي کيس چيو، “تون عبدالجبار جي ٻي زال آهين؟”
چيائين، “ها، ها، مون ان کي قتل ڪيو! ڪيو! ڪيو! توهان کي جيڪي ڪرڻو آهي سو ڪريو!”
چيم، “تنهنجي ڀيڻ رحمت کي عبدالجبار، ڳوٺ عبدالله خان جي ڀرسان ڪنڊ جي جهنگ ۾ قتل ڪيو هو؟”
مون عبدالجبار جي ڪيس جو سڄو فائيل پڙهيو هو ۽ جاءِ واردات جو مَشيرنامو ذهن ۾ هوم. چيائين: “مون به ان ساڳئي هنڌ پورو ڪيومانس. پر.... توهان کي ڪيئن خبر پئي؟ توهان پوليس وارا آهيو ڇا؟”
“آءٌ جادوگر آهيان.” ورنديءَ ۾ چيم، “مون کي سڀ خبر آهي ته عبدالجبار ڇا هو ۽ جي تو کيس سچ پچ ماري وڌو آهي ته ان ۾ ڏوهه تنهنجو ڪونه هوندو. هن رحمت کي به ري گناهه قتل ڪيو هو... هن کي ته گهٽ ۾ گهٽ ڦاسي ملڻ گهربي هئي.”
پهريون ڀيرو هن جي چهري جو تاثر بدليو. سندس منهن تي بيباڪي، چئلينج ۽ ويڙهه جي جذبن منجهان اُداسيءَ ۽ درد جا پاڇولا اُڀري آيا ۽ پوءِ سندس نيڻن جي ڪُنڊن مان ٻه ڳوڙها آهستڙي آهستڙي ڳڙيا ۽ هيٺ سُري آيا. هن کين اُگهڻ يا لڪائڻ جي ڪابه ضرورت نه سمجهي. فقط ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيائين. آءٌ جنهن ڪم لاءِ ڊپٽيءَ وٽ آيو هئس، اهو ڇڏي ماٺڙي ڪري اُٿي پنهنجي وارڊ ڏانهن موٽي آيس.
ٻن چئن ڏينهن کان پوءِ سرور هڪڙو فائيل کڻي آيو. چيائين، “هي ڀاڳڀريءَ جي ڪيس جا نقل آهن. باقي سندس قبولداريءَ جو نقل انهن ۾ ڪونهي. اهو به آءٌ جيئن تيئن ڪري، پنهنجي خرچ تي هٿوهٿ ليٽر موڪلي يا پاڻ وڃي وٺي ايندس. توهان جي ليڪچر جو ڪجهه اسان تي به اثر پوڻ شروع ٿيو آهي ته هڪٻئي جي جائز مدد ڪجي. خاص ڪري مظلوم انسانن جي بنان لالچ جي مدد ڪجي. هاڻ اوهين ڇهه پهاڙ جيڏا مڙس آهيو. آءٌ اوهان جي ذاتي قانوني قابليت کي ۽ اوهان ڇهن ئي جي خلوص ڀريل انساني همدرديءَ جي جذبي کي تڏهن سلام ڪندس، جڏهن توهان هن ڇوڪريءَ جي زندگيءَ کي موت جي منهن مان بچائي ڏيکاريندا!”
ٻئي هفتي قبوليت جو نقل به اچي مليو، جيڪو انور پڙهيو ۽ اسان سڀني ٻُڌو:
“آئون ڀاڳڀري زال عبدالجبار، مسلمان، بالغ، عمر اٽڪل 16 سال، ذات.... چوان ٿي ته مون کي ڪنهن به ڪونه برغلايو آهي. نڪي ڪو آسرو ڏنو آهي يا لالچايو آهي. هوش حواس جي سلامتي ۽ پنهنجي رضا خوشيءَ سان هيٺيون بيان ڏيان ٿي:
“منهنجو نالو ڀاڳڀري ڌيءَ الهڏنو، زال فوتي عبدالجبار، ذات.... ويٺل وسندپور تعلقو... ضلع.... آهي. آءٌ الهڏني جي ٻي نمبر ڌيءَ آهيان.پهريون نمبر ڌيءَ رحمت هئي، جيڪا نائين درجي پڙهندي هئي. فوتي عبدالجبار پهرين منهنجي مائٽن کي ڌمڪائي، ڊيڄاري، منهنجي وڏي ڀيڻ سان شادي ڪئي. پوءِ ان کي بند ڪري ويهاري ڇڏيائين. اسان وٽ اچڻ ڪونه ڇڏيندو هئس. پوءِ مورڳو کيس شهر وٺي هليو ويو. آخر هڪڙي ڏينهن اچڻ جي بهاني، واٽ تي گهُٽا ڏئي، خون ڪري ڇڏيائين ۽ منهنجي ڀيڻ تي ڪوڙو الزام هڻي، غيرت جو بهانو ٺاهي، پاڻ کي ٺڳي ڪري بچائي ورتائين. ڏيڍ سال کان پوءِ هو آزاد ٿي موٽي آيو. مون مئٽرڪ پاس ڪئي هئي. فوتي وري به منهنجي پيءُ ماءُ کي خون جا دڙڪا ڏئي ۽ راڄوڻي دٻاءُ وجهي، مون سان زوريءَ شادي ڪئي. مون نڪاح ۾ وارث به ڪونه کنيو ۽ صاف انڪار ڪري ڇڏيو، پر مون کي مائٽن ڊپ وچان زبردستي عبدالجبار کي ڏئي ڇڏيو. رڳو اها راڄوڻي ضمانت ڏنائين ته عيدن برادن تي مائٽن کان ڪونه جهليندس. پوءِ هو مون کي به ان شهر ۾ ئي وٺي وڃي رهيو، جتي منهنجي ڀيڻ ساڻس رهندي هئي. هو مون کي اجائي مارڪٽ ڪندو هو. سدائين چوندو هو ته، ‘پڙهڻ ڪري تنهنجو دماغ خراب ٿي ويو آهي. آءٌ توکي به پورو ڪري ڇڏيندس. وري ٽين شادي به ڪري سگهان ٿو.’ مون کي منجهائنس هر وقت سر جو خطرو رهندو هو. مون دل ئي دل ۾ پاڻ سان وچن ڪري ڇڏيو ته جي ڪو اهڙو وقت آيو ته آءٌ پاڻ کي رڍ ٻڪريءَ وانگر بنا مقابلي جي چپ چاپ ڪُسجڻ ڪانه ڏينديس.”
“واقعي واري ڏينهن اسين عيد تي شهر کان منهنجي پيءُ جي ڳوٺ پئي آياسين. جڏهن ڳوٺ عبدالله جي ڀرسان جيڪو ڪنڊ جو جهنگ آهي، اتي پهتاسين ته هن مون کي چيو ته، ٿورو آرام ڪنداسين. اسين ويهي رهياسين. آءٌ ڪنڊي جي هڪ ٿلهي وڻ کي ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيس. هن وري اهي دستوري ڳالهيون ڪرڻ شروع ڪيون ته عيد تي هلڻ جو ڪوبه ضرور ڪونهي. تون ضد ۽ نافرماني ڪري پئي هلين. آءٌ غيرت وارو ماڻهو آهيان ۽ دلير آهيان. مون کي ڪير به هٿ لائي نٿو سگهي. تون ڀيڻين کان به وڌيڪ هٺيلي آهين.مئٽرڪ پاس ڪيو اٿئي ته پاڻ کي وڏي شيءِ سمجهڻ لڳي آهين. آءٌ توکي اهڙو ٺيڪ ڪندس جو جڳ ڏسندو. هي سامهون جيڪو وڻ ڏسين پئي نه..... ان ساڳئي وڻ هيٺ ڀيڻين کي به سندس هٺ جي سزا ڏني هيم.
“فوتيءَ جون اهي ڳالهيون ٻُڌي منهنجي من ۾ پنهنجي بيگناهه ڀيڻ جي مظلوميت جي ڏک وچان آگ ٻرڻ لڳي. مون به چئي ڏنومانس ته، “جبار! تون ايڏو تڪبر نه ڪر! قدرت جي قهر کان ڊڄ! قدرت چاهي ته تون به ڪنهن ڏينهن منهنجي ڀيڻ وانگر ڳريل لاش ٿي سگهين ٿو!”
اها ڳالهه ٻُڌي کيس ڄر وٺي وئي ۽ ائين چوندي ته ،“تنهنجي ايڏي مجال!” ڪهاڙي کڻي مون تي حملو ڪرڻ لاءِ ڊوڙيو.
“مون کي پڪ ٿي ته اڄ هي مون کي ماري پورو ڪندو. موت کي اکين آڏو ڏسي مون ۾ ڄڻ ازغيبي قوت ۽ ڦڙتي اچي وئي. مون سوچي ورتو ته جي هن حملو ڪيو ته ڇا ڪرڻ گهرجي. جڏهن هن ڊوڙي مون کي ڪهاڙي هنئي ته آءٌ يڪدم هيٺ جهڪي ويس ۽ ڪهاڙي وڻ ۾ کُپي وئي. لٺ جهڙي هڪ ٿلهي سڪل ٽاري منهنجي پاسي ۾ پئي هئي. جيسين هو ڪهاڙيءَ کي وڻ جي ٿُڙ مان ڇڏائي، تيسين مون وڄ جهڙي تيزيءَ سان سٽ ڏئي اها ٽاري کڻي ورتي ۽ سر جو آسرو پلي تمام زور سان کيس وهائي ڪڍيم. پهريون ئي ڌڪ وڃي لوندڙيءَ ۾ لڳس. مون ڊپ ۾ وارو وار ٻڌي ڏني. نيٺ هو ڪري پيو، پر وري اُٿڻ جي ڪيائين. مون ڊپ وچان کيس تيستائين ڌڪ پئي هنيا، جيسين پڪ ٿيم ته هو ساڻو ٿي ڊهي پيو آهي. پوءِ جڏهن ڏسي پڪ ڪيم ته هو مري ويو آهي، تڏهن اها لٺ جهڙي ٿلهي ٽاري کڻي، پاسي واري عبدالله خان جي ڳوٺ ويس. اتي ماڻهن کي ٻُڌايم ته مون مڙس ماريو آهي. انهن مون کي پوليس ۾ پيش ڪيو.
مون پنهنجي ڀيڻ جي ناحق خون جو پلاند ورتو آهي ۽ سندس قاتل کي قتل ڪيو آهي. ڪورٽ سڳوري انصاف ڪري.”
جڏهن بيان جو نقل پڙهجي پورو ٿيو ته سڀ کان اڳ محمد علي خان وڏي هڪل سان تبصرو ڪيو:
“لخنالت هجنئي! بي غيرت رن! مڙس ماري هاڻي ويٺي آهين تال ڪرڻ! ٿُڪ اٿيئي ڀڙوي!”
انور تپي ڳاڙهو ٿي ويو. چيائين: “واهه جو انصاف ڪيو اٿئي محمد علي خان! آخر وئين نه پنهنجي رجعت پسند لائين تي!”
مون همراهَن کي چيو: “نور محمد چارليءَ جي هڪڙي فلم هئي، جنهن ۾ پاڻ ۾ ٽي يار آهن. چارليءَ جي هٿ ۾ هڪ ننڍڙي گهنڊڻي آهي، ڪيڏانهن گهمڻ وڃن ٿا ته هڪٻئي جي ڪنڌن ۾ ٻانهون وجهيو هلن. وچ ۾ چارلي، پاسي ۾ ٻيا ٻه. جتي به چارليءَ کي ڪو خيال اچي ٿو ته فلاڻيءَ ڳالهه تي پاڻ ۾ صلاح ڪريون ته هٿ سان ويٺو گهنڊ وڄائي ۽ زبان سان واڪو ڪريو چوي “ميٽنگ!” اهي آواز ٻُڌيو سڀ بيهو رهن ۽ ائين بيٺي بيٺي پاڻ ۾ صلاح مصلحت ڪرڻ لڳن ٿا. پاڻ وٽ گهنڊڻي ته ڪانهي پر پاڻ به هاڻ هن مسئلي تي پاڻ ۾ چارلي ۽ سندس يارن وانگر ميٽنگ ڪنداسين.”
عبدالجبار جيڪا مون سان حقيقت ڪئي هئي، سا مون سربستي “ميٽنگ” کي ٻُڌائي ۽ کين چيو، “هاڻ سموريون معلوم ٿي سگهڻ جهڙيون حقيقتون اوهان جي اڳيان آهن. هاڻ آءٌ سوال ٿو پڇان ته، “ڇا هن ڇوڪريءَ بي واجبي قتل ڪيو آهي؟”
پهريائين محمد علي خان چيو: “بلڪل بي واجبي! لعنت هجيس!”
پوءِ انور چيو: “قتل ته ڪيو ئي ڪونه اٿس. پنهنجو سِر بچايو اٿس، پر جي واقعي قتل ڪري ها ته به جائز هو. ڀيڻ جو بدلو وٺڻ سندس فرض هو.”
جمال چيو: “حق تي آهي! اسان جو کيس سلام آهي!”
ٻئي شاگرد ڪمال الدين رڳو ايترو چيو: “بي ڏوهي آهي، مٿس سلام آهي.”
وڪيل محمد اسماعيل چيو: “Self Defence يعني پاڻ بچاءُ جو ڪيس ٿو ڏسجي. بظاهر ڇوڪري سچ ٿي ڳالهائي.”
مون چيو: “آءٌ گهڻائيءَ جي راءِ سان ٻڌل آهيان، ڇوڪريءَ کي پاڻ بچائڻ توڙي بدلي وٺڻ ٻنهي قسمن جا حق هئا. هوءَ بي ڏوهي آهي.”
سڀ اُٿڻ لڳا. مون چيو، “اڃا ميٽنگ جاري آهي. منهنجي رٿ آهي ته جي پاڻ متفق هجون ته هن بيگناهه ڇوڪريءَ جي بچاءَ لاءِ پنهنجي حال آهر ڀرپور ڪوشش ڪريون.”
محمد عليءَ چيو: “آءٌ رٿ جو مخالف آهيان. باقي سنگت جيڪو گهڻائيءَ جو فيصلو ڪندي، سو مون کي منظور آهي.”
ٻين رٿ سان اتفاق ڪيو. آخر فيصلو بيٺو ته هرڪو پنهنجي وت آهر ڪجهه پئسا ڏئي.
محمد اسماعيل ڪيس جي حقيقت واري پاسي Fectual Aspect جي قانوني ياداشت Brief ٺاهي. آءٌ قانوني پاسي Legal Aspect جي Brief ٺاهيان ۽ محمد اسماعيل سان گڏجي پنهنجي دوست مسٽر فيض محمد وڪيل کي خط لکان ته هيءُ ڪيس کڻي ۽، جوابدارڻ آزاد ڪرائي. خط کڻي وڃڻ لاءِ ماڻهو محمد علي خان جو وڃي.
محمد علي خان پنج سَؤ ڏنا، مون ۽ محمد اسماعيل ٻه ٻه سَؤ ڏنا. شاگردن پنجاهه پنجاهه رپيا ڏنا. ڪُل ٿيا 1050 رپيا. ان مان پنجاهه رپيا محمد علي خان جي ماڻهوءَ کي ڀاڙي جا ڏئي هزار رپين ۽ خط سان کيس مسٽر فيض محمد وڪيل ڏانهن موڪليوسون. کيس لکيوسون:
پيارا مسٽر فيض محمد،
انسان دوستيءَ جي جذبي وچان اسان هن ڪيس ۾ هٿ وڌا آهن، توهان جي آسري. اوهان هيءُ اسان جو ڄڻ ذاتي ڪم ڪري سمجهندا ۽ ان ۾ ايتريقدر دلچسپي وٺندا. في اسين ڏئي نٿا سگهون. هيءَ ٿورڙي رقم فقط ڀاڙي ڀُتي لاءِ موڪليون ٿا. ڪيس هلڻ وارو هوندو. وڪالت نامو جلد ڏياري موڪليو. پاڻ کي خبر آهي ته عدالت قانون موجب رڳو شاهديءَ جي ٻاهرين روپ Form کي ڪانه ڏسندي آهي، پر تهه ۾ وڃي ان جي اصليت Content کي ڏسندي ـ ٻنهي ۾ ٽڪر جي حالت ۾ حقيقي اصليت کي، ٻاهرئين ڏيک تي فوقيت ڏيندي.
هن ڪيس ۾ قبوليت کان سواءِ ٻي ڪابه اکين ڏٺي شاهدي Occular Evidence ڪانهي. قبوليت ۾ به تضاد آهي. جيئن واقعو بيان ڪيل آهي، تنهن موجب سر بچايو ويو آهي ۽ اهڙيءَ ريت ذاتي بچاءُ جو قانوني حق استعمال ڪيو ويو آهي، جيڪو ڏوهه ناهي. رڳو پڇاڙيءَ ۾ بدلي وٺڻ جو ذڪر ڪيل آهي. ان جملي جو اصل واقعي سان ڪوبه واسطو ڪونهي. اهو فقط پاڻ ۾ هڪڙي نفسياتي آٿت ۽ جواز ڏيڻ لاءِ چيو ويو آهي. ڇو ته جوابدارڻ ذاتي بچاءَ جي قانوني حق جي موجودگي ۽ سو به ڪنهن عورت کي اهڙي قانوني حق ميسر هجڻ ۽ اهو به خود پنهنجي مڙس خلاف، تنهن حقيقت کان اڻ ڄاڻ آهي. ٻئي طرف پلاند جي ڳالهه هرڪو پيو ڪندو آهي. ان ڪري هن پنهنجي قانوني طرح جائز (پر سندس اڻ ڄاڻائيءَ ڪري خود سندس نظر ۾ ناجائز) ڪم کي بدلو سڏي، ان لاءِ هڪڙو اخلاقي ۽ جذباتي جواز پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اهو واقعي کان بعد جو Post Facto جذباتي ۽ نفسياتي ويچار آهي! بس، واقعي جي حد تائين ۾ پلاند جو ڪوبه عنصر Factually موجود ڪونهي. پلاند وارو جملو پاڻ ڇوڪريءَ جي معصوميت، اڻ ڄاڻائي ۽ ايمانداريءَ جو ثبوت آهي، ته هو پاڻ کي هاسيڪار بچائڻ نٿي گهري ۽ جيڪي دل ۾ آيو اٿس، سو سواءِ سوچڻ جي چئي ڏنو اٿس. هن ڳالهه سان گڏ اسان هن ڪيس بابت توهان جي مدد لاءِ حقيقت توڙي قانون جي سلسلي ۾ ياداشتون شامل ڪيون آهن. مناسب سمجهو ته انهن کي به نظر مان ڪڍندا. قانوني سَندون ۽ حوالا ٽي سال اڳ تائين جا آهن. انهن جي چڪاس ڪري باقي ٽن سالن ۾ قانون اندر ٿيل واڌارن کي نظر مان ڪڍي وٺندا، حالات جي شاهدي Circumstantial Evidence پڻ جوابدارڻ جي فائدي ۾ آهي. ڪهاڙيءَ ۽ ان جي وڻ تي نشان جو واردات جي مشيرنامي ۾ ذڪر ٿيل آهي. اميد ته توهان کي ڪا خاص ڏکيائي ڪانه ٿيندي.
ڪاميابيءَ جا دعاگو
اسان وٽ وڏن وڪيلن جي في ڪانه هئي. فيض محمد ڪو وڏو يا نالي وارو وڪيل ڪونه هو، پر حياءَ وارو ۽ يار ويس ماڻهو هو. سوچيوسون ته گهڻو بُنِيادي ڪم اسان کيس ڪري ڏنو آهي. ڪيس سُٺو آهي. همٿ ڪندو ته وڃي پار پوندو.
سرور جيلر وڏن حيلن ۽ اٽڪلن سان ڀاڳڀريءَ کان وڪالت نامي تي صحيح ورتي. ڀاڳڀريءَ جون به رسمي شنوايون پئي هليون، اسان مان به هڪ نه ٻئي جو پنهنجين شنواين تي وڃڻ پيو ٿيندو هو. ائين گسان پنڌان ماڙيءَ يعني جيل جي گيٽ واري آفيس وٽ ڪڏهن ڪڏهن ڀاڳڀريءَ سان آڏي اُبتي عليڪ سليڪ ٿي ويندي هئي.
هڪڙي ڀيري منهنجي انور جي گڏ تاريخ رکيل هئي، اسين ٻاهر وڃڻ لاءِ ماڙيءَ تي پهتاسون ته هوءَ به شنوائيءَ تان موٽي. مون کي ڏسڻ شرط چيائين: “سڀ خبر اٿم.... پر ايترو ٻُڌائي ڇڏيانوَ ته پنهنجي بيان تان تِر جيترو به ڪانه ڦِرنديس.”
مون چيس: “توکي الائي ڪهڙي خبر آهي؟ اسان کي ته ڪابه خبر ڪانهي. توکي بيان تان ڦِرڻ لاءِ چوي ڪير ٿو؟”
ٻئي ڀيري به انور ۽ آءٌ گڏ هجون ۽ ساڻس اهڙي اتفاقي گڏجاڻي ٿي. چيائين: “توهان مون کي ڇڏائڻ لاءِ ڀلي زور لڳايو پر ورندو ڪجهه به ڪونه. آءٌ جا ڇاتيءَ تي هٿ رکيو ويٺي آهيان.”
“تون سدا ڇاتيءَ تي هٿ هنيو ويٺي هج.” مون وجهه ڏسي انور ڏانهن نهاري چيو: “اسان سڱاوتيون به ڪري ڇڏيون آهن. جيڪي وڻيئي سي خبرون ڪر.”
ٻئي ڄڻا ڳاڙها ٿي ويا. انور ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو ۽ ڀاڳڀري رُکائيءَ سان چيو: “توهان ڪي ماڻهن جا وارث آهيو ڇا؟”
وراڻيم: “ماڻهو زبردستي مڙس به پيا ٿيندا آهن. اسين رڳو کڻي زبردست وارث ٿياسين ته ڪو ڏوهه ٿي پيو ڇا؟”
“تڪڙ ڪانهي.” چوندي، هوءَ زور زور سان وِکون کڻدي هلي وئي، پر مون ڏسي ورتو ته ويندي مهل آڏيءَ اک سان انور ڏانهن ڏسي ڪجهه سوچ ۾ پئجي وئي. اسان جو يار انور به ته گهٽ ڪونه هو.
مون اها ڳالهه اچي همراهَن سان ڪئي. پوءِ ته انور کي “سرڪاري” طرح کڻي گهوٽ بڻايائون ۽ کانئس رونشي ۾ طرح طرح جون سنهيون رشوتون اوڳاڙڻ لڳا. “گهوٽ! پاڻي پيار!” “گهوٽ! ٿورو زور ڏي!” ڪڏهن ته چون “گهوٽ! ٿورو بوٽ ته پالش ڪري ڇڏ. لاڏلو ٿيندين سڀاڻي. اڄ ڪجهه سَروِس-ڙِي ته ڪري ڇڏ!”
ڪي وري ڪوڙي همدردي ڪري چون: “نه، يار نه! اسان کي پنهنجو يار مارائڻو ڪونهي. ڇوڪري اڳيئي مڙس مارڻي، همراهه اسان جي کان ٿي وڃي ڪنهن نه ڪنهن ڪم ۾ ڪا ٿوري گهڻي مشٽيڪ! ته هڻي لاهه نه ڪڍي رکيس!” انور به چرچن ۾ گهوٽ ٿيو، رونشي ۾ سڀني جون سروسون پيو ڪندو هو.
هڪڙي دفعي ڀاڳڀريءَ کي ڀرسان لنگهندي، تڪڙو تڪڙو صاف چئي ڏنم: “اسان سڀني گڏجي تو ۽ انور جي سڱاوتي ڪري ڇڏي آهي. هاڻ وڻيئي ته اسان جي ڳالهه کي پاڻي ڏجان ۽ وڻيئي ته رد ڪجانءِ.” اهي اکر چئي، آءٌ کيس ڪو جواب ڏيڻ جو موقعو نه ڏئي، تڪڙ ۾ اڳڀرو ٿي ويس. باقي ڪم ٻنهي جي سمجهه، همت ۽ قسمت تي ۽ ٻئي طرف سرور جي هوشياريءَ تي ڇڏي ڏنم.
آخر ڪيس هليو، ڀاڳڀريءَ اهو ئي ساڳيو بيان ڏنو، جيڪو پهرين ڏينهن ڏنو هئائين. ساڳيو جملو چيائين ته، “مون پنهنجي ڀيڻ جو بدلو ورتو آهي.”
ٽين يا چوٿين شنوائيءَ تي سرور ٻن پهرن مهل تڪڙو تڪڙو وارڊ اندر گهڙي آيو، “مبارڪ! مبارڪ! آرڊر اچي ويا!”
“ڇا جا آرڊر؟” اسان سڀني حيران ٿي پڇيو.
“ڀاڳڀريءَ کي ڇڏڻ لاءِ کيس دارالامان موڪلڻ جا آرڊر. جيئن پاڻ فيصلو ڪيو تيئن ٿيو. لک لک مبارڪون.”
اسان فيصلو ڪيو هو ته متان ڪو ڦڏو ٿئي، تنهن کان جي ڇوڪري آزاد ٿئي ته مائٽن بدران في الحال دارالامان وڃي ۽ پوءِ انور آزاد ٿي وڃي ساڻس ملي پنهنجي قسمت آزمائي.
جيل جو دستور آهي ته عام طرح جيڪو ماڻهو ٻاهر نڪرندو آهي، سو وري وسئون پويان لؤڻو ڪونه هڻندو آهي. جن جي جيل اندر هڪٻئي کان سواءِ ساعت ڪانه سرندي آهي، تن مان ڪو ٻاهر ويو ته وري ڏَس به مشڪل لڀندس. جيل ۽ ٻاهرين دُنِيا ۾ فرق بلڪه تضاد ئي اهڙو آهي، جو ٻاهر جي ماڻهوءَ کي اندر واري سان ڳالهائڻ لاءِ مناسب لفظ ئي ڪونه ملندا: هڪٻئي کي ڇا چون؟ هُنن جا مسئلا هڪڙا، هنن جا ٻيا. جيل وارن جو ڏينهن ئي مشڪل سان گذري ۽ جيڪي ٻاهر آهن، تن کي مٿو کنهڻ جي به واندڪائي ڪانهي. ‘اُٺان ميهان دا ڪيها ميلا، او چرن جهنگ اور چرن ٻيلا’ واري ڪار آهي.
ٻن ٽن مهينن کان پوءِ اسان واري لڏي مان ماڻهو نڪرڻ شروع ٿيا: پهرين محمد علي خان جو ضامن ٿيو. پوءِ انور آزاد ٿيو. پوءِ محمد اسماعيل وڪيل. پڇاڙيءَ جو وڃي اصلوڪن مان آءٌ ۽ ڪمال الدين رهياسين. تيسين وري نوان همراهه اچي ويا: ولي محمد، نور علي، احمد خان ۽ ٻيا ڪَئِين اچي ڪَٺا ٿيا. جيل ۽ مسافرخانو خالي ٿيڻا ناهن. هڪڙا پيا ويندا ٻيا پيا ايندا.
ڪَئِين مهينا لنگهي ويا. هڪڙي ڏينهن ملاقات جو سڏ ٿيو! وڃي ڏسان ته ملاقات جي ڪمري ۾ منهنجي دستوري ملاقاتين مان ڪير به ڪونهي. پوءِ انور تي نظر پيم. سندس پاسي ۾ مائي ويٺي هئي، اجرڪ ۾، اها به سٽ ڏئي، اُٿي، “بابا!” ڪري مون کي پيرين پئي، هٿ ڏيئي گڏي. جي کڻي ڏسان ته ڀاڳڀري! سندس مٿي تي هٿ رکي چيم: “يڪين ٽن ڌيئن جون سزائون اڳي ئي پيو لوڙيان! هيءَ چوٿين سزا ڪهڙي ڏوهه ۾ ملي آهي؟”
مون لاءِ جيڪي ڪتاب ۽ رسالا وٺي آيا هئا، اهي منهنجي هٿ ۾ ڏيندي ۽ مرڪ دٻائيندي، حجت ڀري شوخيءَ ۽ رعب سان چيائين: “اهو انهيءَ ڏوهه ۾ جو بنان پڇا ڳاڇا جي پرائين ڌيئن جون پرپٺ سڱاوتيون ڪريو ڇڏيو، پوءِ ماڻهو ماڻهن مان ڦاسيو پون ۽ جند ئي ڇڏائي ڪونه سگهن!”
انور مرڪي چيو ، “سائين ٻُڌي ڇڏيوَ ڳالهيون!”
ڏٺم ته هوءَ خوش آهي. اڳي بي باڪ ويڙهاڪ ۽ مرڻ مارڻ لاءِ تيار هئي. هينئر انهن صفتن جي مٿان اٿاهه خوشي، سرشاري، خوداعتمادي ۽ انساني رشتن ناتن تي اعتبار ۽ ناز جا احساس ڇانيل ٿي لڳا. پڇيومانس: “انور ڪيئن ٺيڪ ٺاڪ ٿو هلي يا ڪريونس ڪن مهٽ؟”
ڀاڳڀري مظلوميت جو ڍونگ ڪري چيو: “بس بابا! اوهان جنهن آڙاهه ۾ اُڇليو آهي، تنهن ۾ ويٺا پچون... ڪُڇون پُڇون ڪونه ٿا.”
انور چيو: “سائين، اسان جي مرلي بند اٿوَ! يارن اڳيئي سمجهائي ڇڏيو آهي ته ڪا “مشٽيڪ” ڪيئي ته پنهنجو به خير نه سمجهجانءِ. تنهن کان سواءِ هاڻي بندوق ٻندوق به هلائڻ سکي وئي آهي. مون کان به سُٺي نشاني باز ٿي وئي آهي. هاڻ پنهنجي چلتي ناهي!”
ڀاڳڀري رڳو مرڪندي رهي.
ان کان پوءِ آءٌ به نيٺ آزاد ٿي ويس، وري ملڻ ڪونه ٿيو.
(5)
ٽن چئن سالن کان تنهن ڏينهن کيس اوچتو حيدرآباد ۾ پنهنجي گهر ڏسي بي انتها خوشي ٿي هيم. ٻيڻي خوشي ان ڪري ٿي هيم جو بختاور جنهن جي هيتري هاڪ ٻُڌي هيم، سا خود اسان واري ڀاڳڀري هئي. جڏهن مانيءَ تي ويٺا هئاسين، تڏهن ياد اٿم ته پڇيوهومانس: “چري! يڪا سال خط پٽ ڪونه لکيئي؟ حال احوال ڪونه ڏنئي؟”
چوڻ لڳي: “سوچيم ته ٻه اکر پيٽ ۾ وجهي، ڪجهه اڀري سڀري سمجهه پرائي، ڪجهه ٽڪي پيسي جو انڌو منڊو قومي ڪم ڪار ڪري، منهن ڏيکارڻ جهڙي ته ٿي اچان!”
مانيءَ کان پوءِ انور سان به خوب ڪچهريون ٿيون هيون، جيل جي گذريل ڏينهن جون، سندن تڏهوڪي زندگيءَ جون. پتو پيو ته ڀاڳڀري ڳوٺ ۾ ماسترياڻي هئي. بي-اي پرائيويٽ پاس ڪئي هئائين. ايم-اي جي تياري پئي ڪيائين. انسانيت، سمجهه، جدوجهد ۽ قربانيءَ جو سبق ڏيندڙ سوين ڪهاڻيون، ناول، شعرن جا ڪتاب، ٻيا علمي ڪتاب چڱي طرح پڙهيا هئائين. پاڻ کي دل جان سان هڪ بهتر دُنِيا اڏڻ جي جدوجهد لاءِ ارپي ڇڏيو هئائين. موڪلن جي ڏينهن تي ۽ خاص ڪري وئڪيشن ۾ گهر ڪانه ويهندي هئي.
خود انور به پوئتي پيل ڪونه هو؛ ٻه ڀائر هئس. اهي ٻني ٻارو سنڀاليندا هئا. پاڻ نوڪري اهڙي ڳولهي هٿ ڪئي هئائين، جنهن ۾ پگهار ڪا ايڏي گهڻي ڪانه هئي، پر ٻئي زال مڙس گڏيل ڪمائيءَ مان رُکو سُکو کائي پنهنجي ڪم کي لڳا پيا هئا.
تنهن کان پوءِ وري به سال ٻه ٽي ٿي ويا. هرڪو پنهنجي پنهنجي پَٽ کوهه ۾ لڳو پيو هو، تان جو اهو ڦِرڪو ڦِريو. ڌرتي تپي ٽانڊا ٿي پئي. هو جٿ ڪٿ بهانا ڪري ڳوٺن ۾ ڪاهي پيا. انور جي ڀرپاسي جي ڳوٺن ۾ ته ٻارڻ ٻاري ڏنا هئائون.
تار ملڻ کانپوءِ آءٌ جڏهن ڪريما کي ساڻ ڪري اسپتال پهتس ته ڀاڳڀريءَ جي سس ٻُڌايو هو، “ڏينهن ڏٺي جو وچين وچين مهل اوچتو کڻي ڏسان ته الله ماريا ڳوٺ کي گهيرو ڪري ويا ۽ فير شروع ڪري ڏنائون. اسان جن مان به جنهن وٽ جيڪو هٿيار هو، تنهن ان سان مقابلو شروع ڪري ڏنو. ڪلاڪن جا ڪلاڪ فائرنگ هلندي رهي. ٻنهي طرفن ماڻهو ڦٽيا ۽ مُئا.
پُٽ اڳيئي ڪاٺ ۾. باقي ننهن کي به الله مارين واڍوڙي وڌو. آخر بي هٿيار ماڻهو ڪيترو وڙهي ڪيترو وڙهندو. دشمن ڌوڪي پيا ڳوٺ ۾. ماري ڪُٽي، راڄ مڙسن جو سلهاڙي کڻي ويا. الله مئن جي ٻچن ۾ رڙ وجهي. راڄن جي ٻچن کي رلائي ڇڏيائون.” مائيءَ توڙي سندس ڀرسان بيٺل مٽن مائٽن جي اکين مان ڳوڙها زاروزار وهي رهيا هئا.
.... .... ....
الاهي بخش جي گهر جي اڱڻ ۾ انهن ڳالهين کي ياد ڪندي، ڀاڳڀريءَ جي زندگيءَ تي سوچيندي، الائجي ڪيڏي مهل اکيون پورجي ويم.
ٽئين ڏينهن صبح جو سڌو ڊاڪٽر الهه رکئي وٽ ويس. سندس منهن تي سرهائي ڏسي سمجهيم ته هوءَ اڃا جيئري آهي ۽ سندس حالت خطري کان ٻاهر ٿي چڪي آهي. حقيقت ان کان به بهتر هئي. سندس صحت، جسم ۽ روح، موت کي پهرين ملهه دسي ڇڏي هئي. هوءَ هوش ۾ اچي چڪي هئي. پنهنجي پياري ساهيڙيءَ کي هوش حواس ۾ ڏسي، ڪريما جو ڪومايل چهرو، خوشيءَ وچان گلاب جيان ٽڙي پيو هو.
مون پاڻ کي پوريءَ طرح قبضي ۾ ڪري، مُنهن تي رُڪ چاڙهي سندس مٿي تي پاٻوهه وچان هٿ ڦيريندي مُرڪي چيو: “سمجهيو هئم ته تون بنا موڪلائڻ جي بنان ٽڪيٽ رواني ٿي وئينءَ، پر تون ته شينهڻ لڳي ويٺي آهين.”
سندس چپ چُريا. مون ڪنڌ نوائي جيڪي ٽُٽل ڦٽل اکر چيائين، سي ٻُڌا. اهو ئي سندس پراڻو تڪيه ڪلام: “تڪڙ ڪانهي!”
ايتري ۾ چپ وري چُريا. ڪريما نِوڙي سندس ڳالهه ٻُڌي ٽهڪ ڏئي چيو: “بابا خبر اٿئي ڇا پئي چوي؟ هينئن چماٽ هڻانئين! چري چئي ته ايڏي تڪليف ڇو ڪيوَ؟”
اسين ان ڏينهن موٽي گهر آياسين ۽ ٻئي هفتي موٽي وياسين ۽ هر هفتي ايندا رهياسين. ان وچ ۾ سندس ٻار، سندس ماءُ پيءُ، ڀاءُ، ڀيڻ به اچي ويا هئا. سندس تنظيم جون ڪَئِين ساٿياڻيون به ڀائرن يا مڙسن يا لٿي پٿي وڏين ماين سان گڏجي اسپتال ۾ پئي آيون ويون. هر ڪنهن وس آهر سندس هٿ تي ڪجهه نه ڪجهه رکيو. ڪي بيدا، ڪي گيهه مکڻ کڻي آيون. اسپتال ۾ سڀ کيس ڀاڳڀريءَ جي نالي سان سڏڻ لڳيون. ڪريما کين سمجهايو هو ته اهو نالو مٿس ساهرن رکيو هو.
ٻن مهينن کان پوءِ هوءَ ٺيڪ ٺاڪ ٿي وئي. ڏينهن ٻن ۾ سندس اسپتال مان موڪل ٿيڻي هئي. کانئس موڪلائڻ مهل مون کيس آهستي چيو: “ڀاڳڀري! چئبو هن ڀيري ماڻهو پاڻ کي ملهه ماري ويا!” کيس ڄڻ ڪنهن وڇونءَ ڏنگ هڻي ڪڍيو.
“ڇو بابا؟”
سسڻس چيو: “ادا ٽن الله مارين کي ڌيئڙيءَ جي بندوق جي فيرن سان ڪرندي ته مون پنهنجين هنن گنهگار اکين سان ڏٺو، وڌيڪ جي پاڻ کي خبر ڪانهي.”
مون چيو: “ڀاڳڀري! تون واقعي بختاور آهين! هن نئين دؤر جي بختاور.”