سچ جو ڏينهن
مثلاً، ڪو ڪنجوس آهي ته ان دوا جي استعمال سان سخي ٿي پوي، گيدي بهادر ٿي پوي، شرابي پرهيزگار ٿي پوي وغيره؟ ڪن سائنسدانن جا خيال اڃا به مٿي اُڏامڻ لڳا. ڇو نه سڄين قومن جون ذهنيتون هڪ ئي ڌڪ سان بدلائي ڇڏجن؟
درحقيقت ڪيترن سائنسدانن اهو ڪم لِڪ ڇُپ ۾ ٻي جنگ عظيم کانپوءِ ئي شروع ڪري ڇڏيو هو پر ڪاميابي هر ڀيري کانئن گُسائي ٿي وئي. آخر 1968ع جي زبردست ڪاميابين سندن راهه مان آخري رڪاوٽون دور ڪري ڇڏيون.
- آمريڪا ۽ جرمنيءَ جي سائنسدانن اهڙا انجيڪشن تيار ڪري ورتا، جن جي ڇهن مهينن جي ڪورس استعمال ڪرڻ کان پوءِ ماڻهن جي ذهنيتن ۾ زبردست ڦيرو اچي ويو پر انجيڪشنون مهانگيون ٿي پيون ۽ عرصو وڌيڪ درڪار هو، تنهن ڪري سئزرلينڊ جي مشهور نوبل پرائيز مليل سائنسدان ڊاڪٽر پال هارجورڊ جي اڳواڻيءَ هيٺ وڌيڪ تحقيقاتون ڪري نيٺ اهڙو پائونڊر تيار ڪيو ويو، جو تمام سستو هو ۽ هڪدم فائدو ٿيو ٿي.
اوائلي تجربن لاءِ دنيا جي مختلف چونڊيل علائقن تي هيلي ڪاپٽرن ذريعي پائونڊر ڇٽڪارڻ جو پروگرام ٺاهيو ويو. اهي ٽڪرا ڪهڙا هئا، تنهن جي ڪنهن کي به خبر ڪانه هئي. مختلف علائقن تي مختلف ذهنيت پيدا ڪرڻ وارو پائوڊر ڇٽڪاريو ويو. مثلاً: ڪٿي رحم ۽ قربانيءَ جو ، ته ڪٿي حيا ۽ اخلاق جو، ته ڪٿي حب الوطنيءَ ۽ حق گوئيءَ جو وغيره.
اتفاق سان دنيا جي انهن ٽڪرن ۾ سنڌ کي به شامل ڪيو ويو ۽ مٿس رات جو سچائيءَ وارو پائوڊر ڇٽڪاريو ويو. ٻئي ڏينهن فجر جو جيئن ئي هاڪرن، اخبارون پهچايون، تيئن ئي پائوڊر جا اثر ظاهر ٿيڻ لڳا.
اخبارن جا ٻيا ته سمورا صفحا پائوڊر ڇٽجڻ کان اڳ ۾ ڇپجي چڪا هئا، باقي ايڊيٽوريل صفحا رهجي ويا هئا، جي سڀ کان آخر ۾ ڇپيا هئا. هڪڙي اخبار جا سڄو وقت پنهنجي مالڪ جي حمد و ثنا ۾ مشغول هجڻ ڪري بدنام هئي، تنهن پنهنجي ايڊيٽوريل نوٽ ۾ لکيو هو، “ڪيڏي نه شرم جي ڳالهه آهي جو اسين چند چانديءَ جي سِڪن جي عيوض پنهنجو ايمان وڪڻندا رهيا آهيون ۽ وطن جي غدارن ۽ قوم فروشن جي شان ۾ قصيده پڙهندا رهيا آهيون! جنهن ڀنڀور کي باهه لڳل هئي، ان ۾ ويهي پيٽ خاطر وطن کي وساري خود مطلب چمچن جي ساراهه جا ڍُڪ ڀرڻ ڪيڏي نه بي حيائي آهي!...”
ٻي اخبار جنهن جو پيشو ئي وطن دوستن تي چغليون هڻڻ، مٿن بهتان مڙهڻ، نوجوان نسل کي خوار خراب ڪرڻ هو ۽ جنهن بابت سڀني کي خبر هئي ته اها آمريڪا جي جاسوسي کاتي جي پاڪستاني ملازم جماعت جي اثر هيٺ آهي، تنهن لکيو: “ڪير ٿو چئي ته اسين ٻين کان پوئتي آهيون؟ جيڪا قوم اسان جي اڄوڪن عظيم شاعرن ۽ اديبن جهڙو لافاني ۽ بي مثال شعر ۽ ادب پيدا ڪري سگهي ٿي، جيڪا قوم اسان جي اڄوڪي انقلابي نوجوان نسل جهڙو املهه انساني فصل اُپائي سگهي ٿي، تنهن کي گهٽ ۽ پوئتي چوڻ وارا يا بيوقوف يا بي ايمان آهن.”
اها ڪا گهٽ خوشيءَ جي ڳالهه آهي، جتي آمريڪا جو جاسوسي کاتو هيڏي آسانيءَ سان ۽ هيڏي وڏي تعداد ۾ هر طبقي مان پنهنجا ايجنٽ ۽ چمچا تيار ڪري سگهيو آهي، اتي اهو بدنام ۽ رسوائي زمانه جاسوس ادارو اسان جي وطن ۾ بريءَ طرح ناڪام ويو آهي ۽ جيڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ايجنٽ هٿ ڪري سگهيو آهي، سي به عوام ۾ خوار ۽ خراب ٿي چڪا آهن.
“...بهرحال، اسين مطالبو ڪنداسين ته، جيڪي اخبارون ۽ سياسي جماعتون آمريڪي جاسوسي کاتي جي اشاري تي نچي ۽ پنبي رهيون آهن، انهن تي فورن بندش وڌي وڃي ۽ وڌيڪ بدنام فردن ۽ اخبارن کي فورن بند ڪيو وڃي.”
جيڪي هفتي وار اخبارون ان ڏينهن ڇپيون، تن ۾ به نئين دوا جو اثر ظاهر ٿيو. هڪڙي هفتي وار اخبار، جا سال ۾ ڪُل ست پرچا ڪڍندي هئي ۽ ستن ئي ۾ هڪڙي ئي ڪاموري جي تعريف لکيل هوندي هئي، تنهن ان پرچي ۾ ان ڪاموري جو نالو وٺي لکيو، “ههڙا عوام آزاريندڙ ڪامورا فوراً ڊسمس ڪرڻ کپن ۽ مٿن جرڳن ۾ مقدما هلائي کين نه رڳو جيل جون ڳريون سزائون ڏيڻ کپن، پر کين شهر جي چؤنڪ ۾ چهبڪ هڻائي، ٻين لاءِ عبرت جو سامان پيدا ڪرڻ کپي.”
مريدپور ٿاڻي جو صوبيدار، صبح جو نيرن ڪري، اڇا اُجرا ڪپڙا پائي، اچي ٿاڻي ۾ ڪرسيءَ تي ويٺو. وڏي منشيءَ ڪاغذ پٽ اڳيان آڻي رکيس. پريان جان محمد پوليس وارو، چئن چيلهه ۾ رسن پيل ماڻهن کي وٺي اندر آيو ۽ سليوٽ ڪري کڙو تڙو ٿي بيهي رهيو. صوبيدار پڇيس، “هي ڪير آهن؟”
جان محمد ادب سان چيو، “سرڪار! رات ناڪي بندي ڪندي، موريءَ وٽان هنن کي شڪي حالت ۾ گرفتار ڪيو اٿئون. هڪڙي وٽان بنا ليسن جي ريوالور....” ائين چئي، هو بيهي رهيو.
“اڙي ڳالهه ڪر!” صوبيدار ڪڙڪو ڪري چيو.
“سائين عرض آهي! آءٌ هنن کي سندن گهرن مان وٺي آيو آهيان!” جان محمد بلڪل بدليل آواز ۾ چيو.
صوبيدار رنڀ ڪري چيو، “ڇا!...ڇو؟”
جان محمد واري واري سان هڪ هڪ تي هٿ رکندي چيو، “هن لاءِ وڏيري جاڙي خان چيو هو ته، هن کي 110 ۾ ٻڌجو. ان لاءِ مون کي ٽيون ڏينهن پنجاهه رپيا ڏنا هئائين. هن جي زال ٺاهوڪڙي آهي، سو وڏيري جي مرضي آهي ته سال کن ٽريل هجي ته چڱو. هن رئيس يعقوب خان کي ووٽ ڪونه ڏنو هو، ان لاءِ وڏيري جو بار پيل هو. هيءُ ڀڙوو آهي ۽ جمعدار باگي خان جي سنگتياڻي ٻين کي ٺاهي ڏني اٿس. باقي هيءُ هوٽل ۾ نوڪر آهي. مون تي ڪي ٻه ٽي پئسا رهجي ويا هئس، تنهن لاءِ مون کي روز تنگ ڪندو آهي. ڪالهه مون سان منهن ماري ڪري بيهي رهيو.”
ايتري ۾ هڪڙو ٻهراڙيءَ جو ماڻهو منهن مٿو پِٽيندو آيو.
“اڙي ڇاهي؟” صوبيدار گارين جو هڪڙو دس ڏيئي چيو. (ڇٽڪاريل دوا ۾ فضيلت جو پائوڊر پيل ڪونه هو.)
“سائين رات مون سان ظلم ٿي ويو آهي. يارو خاصخيلي ۽ سندس پنجئي پٽ ڌاڙو هڻي منهنجي زال کڻي ويا آهن.” ائين چئي سندس اکين ۾ عجيب چمڪ اچي ويئي، “سائين مون ڌاڙيل چڱيءَ ريت سڃاتا ڪونه.”
“اڙي اڳهڻون جو چيئي ته مون سڃاتا...؟”
“سائين يارو منهنجي ڀاءُ کي ڏنل سڱ ويهاريو ويٺو آهي. تنهن ڪري سندس ۽ سندس پٽن جا نالا لکرايم، سائين مهرباني ڪري سرزمين کي هلي تپاسيو، نه ته ٻانهن صفا خون ٿي ويندي.”
صوبيدار گار ڏيئي چيس، “اڙي، جانچ ڪهڙي ڪريان؟ مون ئي ته چيو هو رئيس خير محمد خان کي ته بي ڌڙڪ رن کڻائي وٺ! آءٌ ويٺو آهيان!” هي ابلق گهوڙو ڪلهه جو موڪليو اٿس، سو تڏهن خدا ڪارڻ موڪليو هئائين؟ وڃي ڪا ٻي رن هٿ ڪر! اِها ڇُٽي!”
ڪورٽن ۾ ته قيامت ٿي وئي. شاهدن وڏا ڪلما ڀري طوطن وانگر سيکاريل بيان ڏئي اوچتو سڄو ڀانڊو ڦاڙي وڌو. هڪڙي اندازي موجب ڏهه هزار ڪيس ان ڏينهن بيٺي بيٺي فيصل ٿي ويا. گهڻو ڪري فريادين تي ڏنڊ پيا ۽ ٻين سَون کي ڪوڙي ڪيس ڪرڻ جي ڏوهه ۾ چالان ڪيو ويو. ڪيترن وڪيلن دليل بازي ڪندي، اوچتو وٺي چيو، “حضور اهي رولنگون جي هينئر پيش ڪيم، سي بعد ۾ رد ٿيل آهن ۽ هن ڪيس سان ڪوبه تعلق ڪونه ٿيون رکن!” ڪيترا جوابدار ڏوهن جا قبولدار ٿيا. خود پوليس پراسيڪيوٽر جيڪي گراموفون جي ڀڳل رڪارڊ وانگر هميشه هڪڙي ساڳي سِٽ چوندا آهن، “سائين! سرڪار پنهنجو ڪيس پوريءَ طرح ثابت ڪيو آهي. جوابدار رهزن ۽ عادتي ڏوهاري آهي!” سي دليلن سان ثابت ڪرڻ لڳا: “سرڪار شاهدن جا بيان جڙتو، بناوٽي ۽ اڻ وسهڻ جوڳا آهن. جوابدار تي ڏوهه ثابت ناهي!” ڪيترن ججن پنهنجي بالادستن کي لکي موڪليو ته هي ڪيس اسان وٽان ٽرانسفر ڪيا وڃن. هڪڙي جج لکيو، “هن ڪيس ۾ جوابدارن جو وڪيل بڪبڪيو ۽ ٽيڙي باز آهي. هميشه ڄٽ اصلين کي مرعوب ڪرڻ خاطر يخي هڻي، مون کي مٿي ۾ سور وجهندو آهي. ان وڪيل جو اصيل منهنجي هٿان ڇُٽي، سو ناممڪن آهي. اهو ڪيس ڪو ٻيو هلائي.”
حيدرآباد جي دلشاد هوٽل دستور موجب، گراهڪن سان ڀري پيئي هئي. مسٽر نواز علي هيڊ ڪلارڪ دستور موجب قورمو گهرايو ۽ قورمي ۾ گرهه ٻوڙيندي پڇيائين: “اڙي آهي ته ننڍو گوشت نه؟”
بيري ادب سان وراڻيو، “سائين پوڙهي ڳئون جو آهي.”
نواز علي خان دوڏا ڦاڙي، ڪاوڙ ۾ لال پيلو ٿي چيو: “چِڪن کڻي اچ!”
بيرو چستيءَ سان موٽڻ لڳو. مسٽر نواز علي پڪائيءَ خاطر رڙ ڪري چيس، “اڙي ڏسجين متان اها به پوڙهي نه هجي!”
بيري پُٺ ورائي جواب ڏنو: “نه سائين، ڪڪڙ پوڙهي ناهي، مئل آهي.”
مسٽر نواز عليءَ آپي کان ٻاهر ٿي پڇيو، “ڇا مطلب...؟”
“سائين، اسين هميشه بيماريءَ وگهي مئل ڪڪڙ رڌيندا آهيون.” بيري نهايت ادب ۽ نِوڙت مان چيو.
مسٽر نواز علي ٽپ ڏيئي اُٿيو ۽ سڌو سيٺ وٽ پهتو. سيٺ سندس جوشيلو احتجاج ٻُڌي، نهايت ٿڌائيءَ سان سمجهائڻ لڳس، “نواز علي خان، گوشت مهانگو آهي. مئل ڪڪڙيون ۽ ڳئون نه هلايون ته پورت ڪٿان پوي؟ سڀ گراهڪ هميشه کايو خوش ٿيو وڃن. ڪنهن به اڄ ڏينهن تائين گِلا نه ڪئي آهي، خود توهان به نه. توهان حيدرآباد جا گراهڪ خوشنصيب آهيو، جو حلال مال ٿا کائو. ڪراچيءَ ۾ ته گڏهيون ڪُهيو پيا کارائين!”
گوڙ تي ڪيترا گراهڪ اچي گڏ ٿيا ۽ ڏسندي ڏسندي پوري هوٽل خالي ٿي ويئي.
اتفاق سان ان ڏينهن حيدرآباد ۾ ٽن سياسي جماعتن جي ليڊرن جون درپور سياسي ميٽنگون رکيل هيون.
ظهر جي نماز کان ڪلاڪ کن پوءِ لطيف آباد جي هڪ ڪوارٽر ۾ درجن کن صاف، اُجرا، ڪَلف لڳل نوراني چهرا، مقدس سونهارين ۽ شرعي چال سان هڪڙي ڪوارٽر ۾ داخل ٿيا. تلاوت قرآن مجيد بعد هڪڙو بزرگ ٽن مهينن جي ڪارروائيءَ جي رپورٽ پيش ڪرڻ لڳو. هر صالح مومن کان چندي ۾ گڏ ڪيل ڏوڪڙ، قربانيءَ جي کلن وغيره جو ليکو صاف ڪري وٺڻ کان پوءِ هن چيو: “حضرات! جماعت جي اڳيان، دنيا اندر اسلامي نظام حڪومت قائم ڪرڻ جو جيڪو نصب العين آهي، تنهن لاءِ اسان پنهنجي وت آهر هر ممڪن ڪوشش ڪئي آهي. الله تبارڪ و تعاليٰ جا لک لک احسان آهن....” چوندي چوندي، بزرگ کي هڏڪوئي آئي ۽ بدن ۾ سياٽو وٺي ويو. هڪ لحظي کان پوءِ سندس چپ وري کُليا، پر سندس آواز بدليل هو:
“حضرات! منهنجي خيال ۾ پنهنجا پاڻ ۾ آهيون ۽ بهتر آهي ته صاف گوئيءَ کان ڪم وٺون. اسان جي سپرد هڪ نهايت نازڪ فرض آهي. هن علائقي ۾ اها ذميواري اسان تي رکيل آهي ته اڌ ڪروڙ سنڌين کي آفيمي پنڪين مان بيدار ٿيڻ نه ڏيون. ڪو پاڻ سجاڳ ٿئي يا ٻين کي سجاڳ ڪرڻ جي شرارت ڪري، ته ان کي رستي مان هٽائي ڇڏيون. بدقسمتيءَ سان اسان جي وڏن ليڊرن کي اندازو ئي ڪونهي ته اسان جي اڳيان ڪيڏيون مشڪلاتون آهن. هو سمجهن ٿا ته مذهب هڪ اهڙي زرهه آهي، جنهن کي پهري اسين سلامتيءَ سان جيڪي وڻي، سو ڪري ٿا سگهون، پر اوهان کي خبر آهي ته هتي ماڻهن ۾ ۽ خاص ڪري نوجوانن ۾ وطن جي نالي تي ڪيڏي نه سورش آهي. خير، خدا جي فضل و ڪرم سان اسان مڙس ٿي منهن ڏنو آهي ۽ هر هنڌ سَون جي تعداد ۾ مير جعفر ۽ مير صادق تيار ڪيا آهن، جي اسان جي حڪمن مطابق عمل ڪري، سنڌيت جي تحريڪ جي پٺ ۾ ڇُرا هڻي رهيا آهن. اسان جي هٿ ۾ هڪ روزاني سنڌي اخبار آهي، جا رات ڏينهن سنڌين جي ئي خرچ سان سنڌي نوجوانن جي پويان باهه ٻاريو بيٺي آهي. چغليون هڻڻ، منافقيون ڪرڻ ۽ انتشار ڦهلائڻ ۾ سي آءِ ڊي کي مات ڏيو بيٺي آهي. اسان صالح سنڌي، اخبار وسيلي، پنهنجي سنڌي مريدن هٿان سنڌين جي خلاف زهر ڦهلائيندا رهون ٿا. سنڌي شام کي بند ڪرائڻ، سنڌي شاگردن ۽ اديبن ۾ ڦوٽ وجهڻ ۽ ٻين اهڙن نيڪ ۽ صالح ڪمن ۾ اسان توقع کان وڌيڪ نوان ۽ شاندار ڪم ڪيا آهن، انهيءَ کان سواءِ ماڻهن جي اکين ۾ ڌوڙ وجهڻ خاطر اسان تازو سنڌين جي ڪن مطالبن جي تائيد ڪرڻ جو به ڍونگ رچايو آهي.”
اهو بزرگ اڌ ڪلاڪ ڳالهائيندو رهيو. ان بعد، ٻين مقررن به تقريرون ڪيون. جن تفصيل سان انهن اٽڪلن، حرفتن ۽ عيارين جو ذڪر ڪيو، جن سان هو سنڌيت جي تحريڪ کي ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪري رهيا آهن. ان بعد هر ڪنهن کي نوان نوان ڪم ڏنا ويا. جماعت جي نيڪ مقصدن جي پورائيءَ لاءِ بارگاهه ايزديءَ ۾ صميم قلب سان دعا گهرڻ کان پوءِ جلسو ختم ٿيو.
ٻي ميٽنگ گاڏي کاتي ۾ ٿي. هڪڙي ننڍڙي ڪمري ۾ اٽڪل 11، 12 ماڻهو اچي گڏ ٿيا. منجهن ٽي ڇوڪراٽ هئا ۽ ٻيا ڪروڙڍ. ٻن ٽن کي سٿڻون پاتل هيون. ٻين کي پاجاما هئا. ڪمري جي ڀتين تي ڪارل مارڪس ۽ لينن جون تصويرون ٽنگيل هيون. هڪڙيءَ ميز تي ڍڳ جيترا انگريزي ۽ اردو ڪتاب هڪٻئي مٿان سٿيا پيا هئا. هڪڙو 40، 45 سالن جو سنهڙو سڪل ماڻهو اُٿي بيٺو. عينڪ کي صاف ڪندي معصوميت ڀريل مگر ڳنڀير آواز ۾ چيائين:
“ساٿيو! اڄوڪو خاص اجلاس سنڌ اندر پنهنجين ڪارگذارين جي مڪمل جائزي وٺڻ لاءِ سڏايل آهي.”
“رفيقو! اسان جو نصب العين هڪڙو ئي آهي: عام طرح پاڪستان ۽ خاص ڪري سنڌ جي سمورن عوامي طبقن ۽ فردن کي متحد ۽ منظم ڪري، کين پاڪستاني قومن جي برادريءَ جي هڪ برابر ۽ خوددار قوم جي حيثيت سان صحيح، سچي ۽ عوامي جمهوريت جي انقلابي شاهي سڙڪ تي هلائڻ.....” چوندي چوندي، اوچتو سندس هٿن کي ٿورو جهٽڪو آيو ۽ سندس عينڪ هيٺ ڪري پيئي! هن نمي عينڪ کنئي. ان کي صاف ڪري، چوڻ لڳو:
“سو ساٿيو! مون عرض پئي ڪيو ته، اسان جو نصب العين هڪڙو ئي آهي: عام طرح پاڪستان ۽ خاص طرح سنڌ جي سمورن عوامي طبقن ۽ فردن ۾ ڏڦيڙ وجهي، کين منتشر ڪري، سندس محڪوميت واري حالت قائم رکي، کين صحيح، سچي ۽ عوامي جمهوريت جي انقلابي شاهي سڙڪ تان ٿيڙڻ ۽ گمراهه ڪرڻ...”
“آمريڪي سامراج ۽ سندس مڪاني ايجنٽن جو پڻ اهو ئي آخري نصب العين آهي، پر اسان ۽ هنن ۾ وڏو بنيادي فرق آهي. هو ٻاهران حملو ڪن ٿا، اسين اندران کاٽ هڻون ٿا. هو ڏنڊي کان ڪم وٺن ٿا، اسين همدرديءَ جا ٻول ٻولي ڪم ڪڍون ٿا. هو ڌاريا لڳن ٿا، اسين پنهنجا ٿي لاهه ڪڍون ٿا، هو مذهب ۽ قومن جي آڙ وٺن ٿا، اسين انقلاب جو نعرو هڻون ٿا.
“انهيءَ لاءِ اسان هڪ منظم ۽ رٿيل پروگرام مرتب ڪيو آهي. سڀ کان اول اسان هميشه سنڌ جي نئين ۽ باشعور نسل کي سندس هڏڏوکي ۽ سرويچ رهنمائن کان بدظن پئي ڪيو آهي.”
“ٻيو ته اسان هميشه سنڌ جي اصلي ۽ حقيقي مسئلن کي نظرانداز ڪري مصنوعي مسئلن جا نعرا هنيا آهن. جڏهن اتفاق سان اسان جي هٿن مان ڳالهه نڪري ويئي آهي ۽ ڪا عوامي تحريڪ ازخود اُڀري آهي ته اسان ان تحريڪ کي بدنام ڪري، ڪچيءَ ۾ ڪُچلڻ ۾ ٻين کان گوءِ کنئي آهي، پر جڏهن پوءِ به ڪم نه ٺهندو آهي، تڏهن انهيءَ تحريڪ ۾ گهڙي انهيءَ جا ترا ڪڍندا آهيون.”
“ٽيون ضروري ڪم اسان اِهو ڪيو آهي، جو اسان سنڌ جي نئين نسل جي باشعور فردن کي انقلابي نظرين ۽ انقلابي ادب جي گهري مطالعي کان بدظن ڪري، اڻسڌيءَ طرح کين روڪيندا رهيا آهيون، ته جيئن ‘ٻلي شينهن پڙهايا، ول ٻلي ڪون کاوڻ آيا’ وارو ڪم نه ٿئي ۽ هو اهڙا هوشيار نه ٿي وڃن، جو سڄي ڳالهه سمجهي، پنهنجن پيرن تي بيهي، مورڳو اسان جي چنبن مان ئي نڪري وڃن.”
“درحقيقت اسان پاڻ انقلابي نظرين جي مطالعي ۽ پروڙ کان لهرائيندا آهيون. اسان پنهنجي ترقي پسند گادي قائم ڪري ڇڏي آهي ۽ هاڻي رڳو ان گاديءَ جا مريد ڪندا پيا وڃون. اصل ڳالهه ڇا هئي، تنهن سان اسان جو واسطو ڪونهي. سچ پچ ته ترقي پسند اڪابر جيڪڏهن پنهنجين قبرن مان نڪري اچن، اسان جا پروگرام ۽ طريقا ڏسن، ته ڀائين ته ڪنهن مندر يا ڪليسا ۾ اچي نڪتا آهيون.
“اهو اسان جي اڻٿڪ ۽ هوشيار ڪوششن جو نتيجو آهي، ته سنڌ ۾ ٻين ننڍين پاڪستاني قوميتن جي ترقي پسند جدوجهد، هيتري جذبي، ههڙين حالتن ۽ ههڙن ماڻهن جي باوجود اڃا ڀٽڪندي رهي آهي. اسان انهن کي ويساهي ڇڏيو آهي، ته سڀني رازن جا ڄاڻو اسين آهيون. سڀني کان وڌيڪ مٿي ۾ سور اسان کي آهي. جيڪي ڪرڻو هوندو، سو اسين ڪنداسون ۽ ڪريون پيا. انهيءَ آسري ۾ سڀ سري کي ٻانهن ڏيو، اسان جي سڏ جو انتظار پيا ڪن. تان جو ويهه سال گذري ويا آهن ۽ ٻوٽو ڪونه ٻريو آهي. اسان جو آسرو نه هجين ها ته الائجي ڪيترا ممڻ مچي پون ها. درحقيقت اسان اهو ڪجهه ڪيو آهي ۽ اهو ڪجهه ڪريون پيا، جيڪو ننڍين قومن جي ڪنهن به ويريءَ کان ڪونه پهچندو. اهي قومون چورن کان ڇٽي، اسان جي گهل تان پيون آهن. جيسين پنهنجي دم ۾ دم آهي، تيسين اُميد ته نعرن کان سواءِ ڪجهه نه سرندن.
“پر هاڻ حالتون بگڙنديون نظر اچن ٿيون. ننڍين قومن جا ماڻهو ۽ نوجوان انقلابي رازن کان واقف ٿيندا وڃن. ترقي پسند فلسفي، نظريي ۽ تحريڪ جي تاريخ جو گهرو ڳوڙهو مطالعو ڪري، ڪيترائي ماڻهو خود سڀ ڪجهه سمجهڻ، سوچڻ ۽ ڪرڻ جهڙا ٿي ويا آهن. انديشو آهي ته متان هيءَ گادي اسان کان کسجي وڃي ۽ ترقي پسنديءَ تان اسان جي هڪ هٽي ختم ٿي وڃي. ٿي سگهي ٿو ته، ننڍين قومن جا ماڻهو ڪا واقعي ترقي پسند تنظيم ٺاهي، پنهنجو گهر پاڻ سنڀالي ۽ هلائي، اسان کي ٽڪيٽ وٺائي ڇڏين. تنهن ڪري اسان مان هرهڪ کي پنهنجي هڪ هٽي بچائڻ لاءِ سنجيدگيءَ سان سوچڻ ۽ پاڻ پتوڙڻ کپي.”
پوءِ ٻين سڀني واري واري سان تقريرون ڪيون ۽ حالتن کي منهن ڏيڻ لاءِ تجويزون ڏنيون.
ٽيون جلسو، صدر ۾ هڪڙي وڏي سنڌي زميندار جي بنگلي تي، شام جو ڇهين بجي ٿيو، جنهن ۾ سنڌ جي وڏن ليڊرن شرڪت ڪئي. جلسي جو خاص مطلب ايندڙ اليڪشن ۾ سيٽن جي ورهاست بابت صلاح مصلحت هو.
سنڌي رواج موجب شروعاتي خبرن چارن ۾ ئي وڏيرا، رئيس، مير، پير، پاڻ ۾ اٽڪي پيا. دستوري طعنن مهڻن ۽ ڏاڙهيءَ پٽ بعد هڪڙو ڀوتار اُٿي بيٺو، “ادا خبرون خير، اوهين ته ڀلي پيا مهڻا ڏيو، پاڻ هميشه سنگت لاءِ سر ڏنو آهي.” ائين چئي، مڇون مروڙي، ڪياڙي کنهي ڪجهه وڌيڪ چوڻ وارو هو، ته اوچتو ڄڻ ڪا شيءِ نڙيءَ ۾ ڦاسي پيس... ٻه ٽي ڳيتون ڏنائين. پوءِ چيائين: “سو ڳالهه ٿي ڪيم ته پاڻ هميشه سنگت جو سر وڍيو آهي... جڏهن کان سنڌ بمبئيءَ کان جدا ٿي آهي، تڏهن کان ميمبر ٿيندا اچون، جيڪو پاسو سرس ٿيندو ڏسون، اوڏانهن ميمبر ٿيندا ويندا آهيون. پنهنجي ڪنهن سان مائٽي ڪانهي. سُنهن، قسم جي پرواهه پاڻ کي ڪانهي. کڻي ڏهه قرآن ڏيندا ته به کڻي وينداسون ۽ ڪنداسون اهو، جيڪو سڀري ڌر چوندي. شينهن جي وات ۾ چوندا ته هليا وينداسون. باقي ڪنهن ڪاموري اڳيان پاڻ کان ٻڙڪ ٻاهر نه نڪرندي. پادر سان ووٽ وٺون ۽ جنهن وٽ سڀ کان وڏو پادر ڏسون، تنهن کي ڏيون ۽ ڏياريون. مطلب ته ڇٽيهه لکڻي موچڙي جا سلامي آهيون. سنڌين جي اچي ڦٽي آهي، جو اسان اڳڙيءَ جي گُڏن کي پنهنجو اڳواڻ سمجهيو، اسان جي آسري تي پيا پادر کائن. ڀلي پيا ڀوڪ لوڙين، پنهنجو ڇا؟”
هڪڙو ٻيو ڪروڙڍ ڀوتار ٽپ ڏيئي اُٿي بيٺو: “آءٌ اوهان کي ٻُڌايان، هيءُ سڄو خلم پڙهائيءَ مان ٻريو آهي. ڪورين موچين جا پٽ ڏس ته چئو ته ڄڻ خان، خان جا پٽ پيا هلن! جنهن کي ڏسو ‘سنڌ’ ‘سنڌ’ پيو ڪري. پڇون، ڀڙوا، اوهان جو ڇا؟ اوهان ڄٽ، ڄٽ جا پٽ، وڃي پنهنجي اباڻي ڪرت ڪريو. اوهان جو ٻين ڳالهين ۾ وڃي ڇا؟ ماءُ موري، پيءُ پتائي گجر! گولاڙن جا ڦر نڪتا آهن، حڪومتون ڊاهڻ ۽ ٺاهڻ! وڇئين جي ٿُڪ ۽ ڪرهين جي ڦوڪ مان ڇا ٿيندو!؟”
“سائين ڪا ڳالهه آ!” ٽئين مينهن جهڙي متاري معتبر چيو، “منهنجو وڏو ڇوڪرو رئيس الله ڏتو خان ته ڏٺو هوندو! ست پيڙهيون خانداني ٻار، ننڍي لائي حڪومت جي ستي پيل، ٻالپڻ کان اميراڻين ڪچهرين ۾ اُٿيل ويٺل، گورنرن، ڪليڪٽرن ۽ ڪمانين جو ڪيڙيل، اڃا ايترو هوندو ته دهشت جا وٺي ڪندو هو ته هارين نارين، للو پنجو وڏيرن جا مُٽ سُڪي ويندا هئا. ڪليڪٽر اچي ضد ٻڌو. چئي، “رئيس ننڍي کي انگريزي پڙهاءِ! حڪومت جي ڪم جي لائق آهي.” اڃا اسڪول پئي پڙهيو ته شاهي جنگاڻ ڪري وڌائين.
“ڪولهڻ کنئين هئائين نه؟” ڀرسان ويٺل هڪ ڀوتار پڇيس.
“هائو، هائو! ڪولهڻ جي ڦڏي ۾ مون کي چاليهن هزارن جي چپيٽ ڏياري ڇڏيائين. پر مُڙيو ڪونه.
“سامهون به جبري ڌُر هجي. نيٺ سائينءَ سبب ڪيو. ون يونٽ لاءِ ووٽن جي گهُر ٿي. اسان ٻانهون ٻڌي، سرڪار جو چوڻ ڪري ون يونٽ کي ووٽ ڏنوسين. ويچاريءَ سرڪار بهادر وڙ ڪيو، تڏهن وڃي جان ڇُٽي سون. سو ابا، تنهن ڏينهن ڪاليج جي جلسي ۾ ڏسان ته رئيس اجرڪ ڪلهي تي ويڙهيو، اسان جي ڳوٺ جي اوڏ جي پٽ جي ڪلهي تي هٿ رکيو، اسٽيج تي هو جمالو پيو ڳائي ۽ ‘جيئي سنڌ!’ جي نعرن جي هوڪ لڳايو بيٺو آهي! وري سمجهاءِ جو کڻي ته مڙس هٿن مان پيو وڃي. چيومانس: ‘دانائن جو اولاد آهين، داناءُ ٿي! هوش ڪر! مُٺ ڀيڙيائي ڀلي، پنهنجو ۽ ڀلو ڪم عملدارن ۽ حاڪمن سان. سنڌ کي باهه ڏيون ڇا ڪريون؟ هي زمينداريون، هي ملڪيتون، هي بادشاهيون حاڪمن جي مهربانيءَ سان مليون آهن يا انهن ڄٽن جي پُٽن سنڌين ڏنيون آهن؟ وڏڙن کي دعا ڪر، جن هي رنگ ڪرايا اٿئون. نه ته انهن ڄٽن سان گڏ تغاريون پيا کڻون ها! وڏن کان ٻُڌو اٿئون ته پنهنجو پڙ ڏاڏو، ميرن جي راڄ ۾ معمولي ماڻهو هو، پر عقل جو اڪابر هو. بخت ڀڙايس، ته دُٻي واري جنگ لڳي پيئي. ڏاڏو مير شير محمد جي فوج ۾ هو. داناءُ مڙس اڳيئي هو. ڳالهه کي سمجهي ويو ته ساري انگريزن جي آهي. سو موقعو ڏسي، مير علي مراد خان جي ماڻهن سان ملي، وٺي ٿو مير شيرمحمد جي بارود کي باهه ڏئي! پوءِ ته سائين منٽ ٿي ويا! مير ڀڄي ويو. ڏاڏي دهشت جهلي، وڃي گوري کي سلام ڪيو. انگريز ڀيڻسان انصافي، تنهن اتي جو اتي 20 هزار جريبن جي جاگير جو پروانو لکي ڏنس!”
ٻئي ڀوتار کان رهيو نه ٿيو. چيائين: “اسان جو پڙ ڏاڏو ته توڙ کان مير علي مراد خان سان گڏ هو ۽ حيدرآباد ۾ ميرپورخاص وارن ميرن جي فوج جون پڪيون پڄائي ڇڏيائين.”
ٽئين چيو: “اسان جو تڙ ڏاڏو مرحوم گورنرن جو خاص شڪاري هو....”
چوٿون، جو تعليم يافته هو، تنهن چيو: “سرڪار! جيڪي ويٺا آهيون سڀئي انهيءَ ڪاڪ جا ڪڪوريل آهيون. جيڪي ڀُوڪ انگريزن جا سلامي نه ٿيا، تن جو نالو نشان به ڪونهي.”
پنجين چيو، “ادا! جهڙو لڳي واءُ تهڙي ڏجي پُٺ. آسمان ۾ ٿُڪ اُڇلائبي ته موٽي اچي منهن ۾ پوندي. جبل سان ٽڪر هڻبو ته پنهنجو مٿو ڦاڙبو. جبل کي ڪجهه ڪونه ٿيندو....”
ڇهين ڪجهه سوچي چيو: “سو ته برابر، پر هي جو پڙهيل ڇورا پيا چون ته پاڻ اصل کان وٺي سنڌ جا غدار ۽ ڌارين جا هٿ ٺوڪيا آهيون، سو چئبو ته ڪوڙا اهي به ڪونهن!”
ٻئي وراڻيو: “تڏهن وري ڇا؟ ملڪ جا حال تڏهن ائين ٿيا آهن ڇا؟ اها سڀ ڀائرن جي ڀلائي آهي.” “پر ادا، ڪجي ڇا؟ ائين نه ڪريون ها ته ڀلا رڳو هي هاري ناري ۽ ڄٽ ڄاموٽ به پاڻ کي جهل ڏين ها ڇا؟ عملدارن جو پاڻ تي هٿ نه هجي، پوليس ۽ ڪامورا پاڻ سان ٺهيل نه هجن ته هي ڄٽ پنهنجي موچڙي هيٺ ڪيئن رهن ها؟ هو ڪو پاڻ کي ڇڏين ها ته توهان ڀلي ويهي عيش ڪريو. اسين ويهي ٿا اوهان لاءِ ڪمايون ۽ توهان ۽ ڪامورن جا پادر جهليون!”
اٺين چيو: “ادا! ڪامورن کي به پاڻ مان گهاٽو ڪونهي. پاڻ اَٺ ئي پهر ڄٽ مٿان پادر کنيو، سندن سَنڌ سڪايو نه ويٺا هجون ها، ته ڀانيون ٿا ته هي ڄٽ ڪامورن کي به ڪو سک جو ساهه کڻڻ ڏين ها؟ انهن کي اهي رنگ به اسان ويٺا ڪرايون، نه ته خبر پئجي وڃين ته گهڻين ويهين سؤ آهي. جنهن مهل نه هيءَ پنجاهه لکن جي ياجوج ماجوج جي قوم اُٿي کڙي ٿئي ها، تنهن مهل ڪيڏانهن وڃن اهي يونٽ، ڪيڏانهن ٻيا ٽڪساٽ! پر دعا ڪن پاڻ کي، جي هن سموريءَ ڪُت-خلق مٿان ڇِپ ٿيا ڪِريا پيا آهيون ۽ ڪنهن کي چُرڻ به ڪونه ٿا ڇڏيون...”
اتي جنهن ڳالهايو پئي، تنهن ڳالهه ڪاٽي پڇيو، “ها رئيس، پوءِ آيو ڪو توهان جي پُٽ جو هوش ٺڪاڻي؟”
رئيس وراڻيو: “سائين منهنجا ڪٿي! ڇورو الاجي ڇا جو ڇا پيو بڪي. چي: ‘سنڌ هينئن، سنڌ هونئن، فلاڻا غدار، ٽرڙا، بزدل ۽ وطن دشمن’ چي: ‘اسان نوجوان توهان جو ڪيتو پيا لوڙيون ۽ وڏن جي گناهن جو ڪفارو پيا ڀريون!’
“هاڻ سائين ڏيو جواب! بس رئيس وڏا، چوڏهين صديءَ جو اولاد اِجهو اِهو اَٿوَ. هاڻ قيامت ۾ به گهڻي دير نه سمجهجو. آئي بيٺي اٿوَ...”
جلسو سنڌي دستور موجب بنان ڪنهن فيصلي ۽ اتفاق جي، خير خوبيءَ سان ختم ٿيو.
(“روح رهاڻ”، آڪٽوبر 1978ع ۾ ڇپيل، ٿورو گهٽايل)