جتي باهه ٻري
“خميسا!، خميسا!- ابا آهي ڪو مڙس ماڻهو؟”
هن آواز سڃاتو. حاجي جمعي جو ڳرو، دهشت ڀريو آواز ڪير نه سڃاڻي!
“ابا، ابا.” هن ڀڻڪو ڪري پڻس کي سڏ ڪيو. هلندي ديڳڙيءَ تان ٿاٻو اچي ويس، “آئي الله.”
“ڇوري ڪڄاڙو آ؟” خميسو ننڊ مان باهوڙو ڪري اُٿيو. جوڻس آمي ڇرڪ ڀري اُٿي ويٺي، “هان، ڪنهن سڏ ڪيو؟”
“ٻاهر ماڙهو بيٺا آهن.” سونا هنڌ تي ويهي رلي مٿان ڪندي چيو. سندس لڱ ساهه ڇڏيندا ويا. دل تي هٿ رکي ڏٺائين، ڌڙ، ڌڙ! جهڙي ريل گاڏي.
“ڪير آن؟”
“حاجي جمعو آ، ٻيا ته الائجي ڪير آن!”
“ڪڄاڙو ويو آهين؟ آڌين جو رُلي مئا آهن!”
خميسي بڙ بڙ ڪري قميص وجهندي چيو ۽ پڙڇ هيٺان هٿوراڙيون ڏئي ٻيڙيون ماچيس نهارڻ لڳو. “ڀاڻين ڪر ڳل چاڙهيو آهي، ٻيو ڪڄاڙو !” آميءَ چيو.
“ڀاڻم جو ڪهڙو ڌاڙو هيوآم؟”
“ڌاڙو هَيو آني تڏهن ته ڦوج چاڙهي آيو آ.”
“ته ويندو به ڦوج سوڌو گس وٺيو پيو.”
“تون هير پَتري پوندين. هير ٿا ڦُلي ٻڌيو گڏهه تي چاڙهيني.”
“گڏهه تي ٿا چاڙهينم جو آهيان پاڳل!”
“پاڳل ناهينءَ ته ڪهڙو جونت ۾ آهينءَ؟ هير ڌاڌر ٻڌندي ته نچي بيهي رهندين. نالي الله جي، اسين ڪونه ٿا ڀاڻين لا ڪريو، پاڻ کي ڪوري ڪاري ناحق ۾ وجهون. اسان ڪي چريا گهُچ پٽس ٻولي ڪونه کنيا آهن. تنهن کان ماڳي ڌڪ هڻي ماري وجهينس ته هيڪڙو سور ته ٿينون. باقي پاڻ مان ڏٺي وائٺي دوزڪ ۾ ڪونه ويندو.”
“ڙي هاڻ تون وات ته جهل!”
“ڙي لڏي ويا، ڪ آهيو؟” حاجي جمعي واڪو ڪري چيو.
“آيو! آيو!” خميسي باڪس جي تيلي هڻندي چيو.
“کميس پيو وجهي ڀانيان!” عارب چيو.
“ڀيڻيان جا پٽ کاڌاسين!” جانوءَ وٺي ٽپ ڏنو. ڪتي سٽ ڏيئي سٿڻ جو ٻُهل ڪڍي ورتس.
“ڪتو، ڪتو!” خميسي ڊوڙي ڪتي کي لت ٺڪاءُ ڪرائي. ڪتو ‘ڪئون، ڪئون’ ڪندو وٺي ڀڳو.
“راڄ، ڀلي ڪري آيا، ڙي، ڪو پڙڇ ٻڙڇ ته کڻي آ.”
“ها، نهاريان پئي.” اونداهي گهر منجهان آميءَ جو آواز آيو.
“اڃا پيئي آڻينءَ؟ هي ته بيهي بيهي سُڪي ويا.”
“اي، هاڻ اتي ئي ٿا ويهون. اڇو پٽ لڳو پيو آهي.”
“نه ڙي نه،... پڙڇ نه آڻينءَ؟” هن جوڻس کي سڏ ڪيو.
“ڇورا ته کڻان.” جوڻس پڙڇ گهليندي چيو. هٿ گنديءَ جي پلاند سان ڍڪي، سڀني کي ڏنائين.
“ماما وريام آهينءَ ڪ؟”
“نظر نٿو پوني ڪ؟ ڀيڻيان آهين ته جڙد مڙد!” عارب کِلي چيو.
“بس هاڻ اچي اجهيا آهيون، جڙديون مڙديون ويون.” هوءَ گهر موٽي ويئي.
“خميسا، راڄ کان خبرون وٺ.” حاجي جمعي ڪانب ڪڍي، وهاڻي کي ٽيڪ ڏئي چيو.
“ادا ٻُڌايو؟”
“عارب ٻُڌاءِ خبرون.” حاجي جمعي دستور موجب اول ٻين کي آڇ ڪئي.
“نه، تون ٻُڌاءِ!”
“هارون ملان ٻُڌاءِ خبرون!”
“ٻُڌاءِ، ٻُڌاءِ.”
“وريام، موسا، جانو؟”
“ٻُڌاءِ، ٻُڌاءِ. پاڻيءَ هوندي تَيمَم ڪونه ٿيندو.”
“ادا! اسان جو مڙيئي خير، ڄاڻين سڃاڻين ٿو....”
“هئو!”
“ڀارن جا غلام...”
“مائٽ، چڱا مڙس!”
“اها پهر، الله ۽ الله جي رسول جي پاڙي ۾، آن ڀارن جي پاڙي ۾ پيا ساٿ گذاريون. اڄ ويو هوس ٻنيءَ تي ور ڪرڻ. ٻني به ماڻهن جي مالن کائي چٽ ڪري ڇڏي آهي، ڪو ٿم، ٿم وڃي ڇڏئون آهي....”
“مون ڏٺي هئي تڏهن ته ڀلي هئي....”
“ويئي چٽ ٿي! صفا هٿ جي تري...”
“ها، هي سمن جو مال ڪنهن کي سگهو ساهه کڻڻ ڪونه ڏيندو. چوئڻ وارو ماڙهو ڪونهي...” سومار مُلين چيو.
“ابا وَڇ ڪُڏي ڪيري تي. انين جو ٿڙ ڏاڍو آهي. چوڌري زبردست ماڻهو آهي. ڪنهن جي ڪانه ٿي هلي.” حاجي سکئي چيو.
“اڙي ڇڏيو انين خبرن کي، وٺو ڪم جي ڳالهه کي. سڄي رات ويٺا ڪونه هونداسين.” عارب چيو.
“سو ڳالهه ٿي ڪيم ته رات جو رُلي آيس گهر. هير گهر سُتو پيو هوس ته ڀاڻي ياقب آيو ته مون سان ميڙ ٿي هلو ڀاڻم خميسو مون سان ڪاوڙيل آهي، تنهن کي هلي پرچائي ڏيو. اسان چوس ادا حاضر. اهڙي سُٺي مت شل خدا سڀني کي ڏي. تنهن لاءِ ڪاهي اچي تو جا پير ورتاسون، ٻيو مڙيئي خير...”
“گهرجي خير. حاجي خوش آهيو؟”
“شڪر آ.”
“جوڙ ڀڙ؟”
“الحمدالله!”
“دين ايمان؟”
“رب جو فضل!”
“شال خوش هجو!”
“پانجي مهرباني.”
“اسان جو سارو خير، سڃاڻو ٿا، ڀارن جا غلام، اها پهر، کير لپ وڪڻيو، آن ڀارن جي اَجهي ۾ پيا ساٿ گذاريون...”
“الله جو اجهو آ.”
“اتي ويٺا الله الله ڪريون. بازار ۾ کير لپ ڏيئي، ٿڪي ٽُٽي، اچي ڪريس ته مٿان سڏ ٿيو. آن کي الله آندو، گڏياسين، پير ورتاسين، ٻيو مڙوئي خير.”
“گهرجي به خير. خميسا خوش آهين؟”
“شڪر آ.”
وري ساڳي خوش-جوڙ نئين سر شروع ٿي وئي.
آمي ٽوٽي دکائي ٻنڀ وٽ، سونا ۽ موسي جي پڙڇ جي ڪنڊ تي ويهي رهي. ميڙ گهر کان ڳچ پنڌ تي ويٺي هئي. فقط ڪنهن ڪنهن مهل ڪو آواز چِٽو ٿي ٻُڌڻ ۾ آيو. هوءَ سوچڻ لڳي. ‘خميسي جو سائو منهن ٿيو! ويٺو پانجن بابن سان رهاڻيون ڪري. اُٿڻ شرط ڪڙو منهن نٿو ڏين، ته جيڏانهن جا آهن تيڏانهن هليا وڃن. ڀاڻس منهن ڪاري کي وڏپڻ ۾ اچي عشق لڳو آهي. هڪڙي رن کي ڍئي ڇڏيئين جا يا عمر جا لينگها لوڏي، ڳوٺن جا گيسمارا ڪري مري وئي. هاڻ آمي پانجي ڌيءَ بدو ڏئي سڦوران ڦنجيءَ جي ٻوٿ- ٽُوري نرمل سان شادي ڪرائيس. سڦوران جي چرئي گهچ پُٽَ کي ڪير ڪُتيءَ جو ٻچو به نٿو ڏي، تنهن کي وري آمي ڌيءَ بدو ڏي ته ياقب خان سيج چڙهي! ٻيو سڄو راڄ چُڪي ويو، باقي آمي نڌڻڪي سڀني کي سولي ٿي هٿ آئي آ. سڀ ڪو ڏاڙهه ڏڪائيندو اچي. حاجي جمي پانجي ڌيءَ لا تپيداريءَ جو کٽيو هٿ ڪيو. عارب ڌڪر جون ڪار-مُنهنيون ڌيون تخت ڌڃاڻيون ٿين؛ باقي آميءَ جي ڌيءَ کي چريون بلائون مٿي ۾ هڻڻ لاءِ ٽُورا ٿي اچي بيٺا آن. خدا ڪا مُئن جي ٻچن ۾ رڙ وجهي، پانجي ڄاين ۾ لهن. مون غريب بي واهيءَ جي پٺيان اچي پيا آهن.’ سندس اکين ۾ پاڻي اچي ويو.
‘سڄي عمر درد ڏٺم. امان مرهياتي تنجڻ ۾ ڇڏي ويئي. ابا سدائين مهاڻين جي پٺيان مياڻين تي پيو هوندو هو. سڄي عمر مامن جي درن تي ڌڪا جهليم، ڇڙٻون سَٺيم، گولپا ڪيم. زال ئي ڪانه ٿيس ته خميسي کي ڏئي ڇڏئونم. گهوٽ ٻيا به هئا، پر زتيمن لاءِ ڪنهن کي ڪسڪاٽ ويندو؟ هجي ماءُ ڀيڻ جنهن کي قياس پوئي. نه ته سومار به ته ابا جي سوٽ جو پٽ هو. ان کي ڪين ڏنئون.’ سومار جو خيال ايندي سندس گهنج گهنج ٿيل منهن تي هڪ شرميلي لڄاڙي مرڪ تري آئي. ‘ڳورو ڳورو جهڙو پٺاڻ، ماڻهو ڀانئين ته بيٺو ڏسانس. دهشت جهلڻ جي ڪانه هوندي هيس. ڏاڍو نڀاڳو هو. پاسي مان مٽيندو هو ته ڊگهو شوڪارو ڀري چوندو هو: “الله! توجي آهيان.” ٻيا ڀائيندا هئا ته وڏو ڪو مُلئون آ، الله کي پيو ياد ڪري!’ تنهن ڏينهن وچينءَ مهل ڦُڙ ڦُڙ پي پئي. تن ڏينهن جمعي جي ٻنيءَ تي ڪالڪان ۾ ويٺا هئاسين. سسڻم وئي متواڻي ۾ ڦاتا ڪرڻ. خميسو مال سان هو. گهر ۾ پکي به ڪونه هو. مون ويٺي گهر ماندان گج ڀريو. ڪنهن مهل ڏسان ته سومار پيو اچي. آءٌ ڪڻس ڏسي اُٿي وڃي گهر جي ڪنڊ ۾ ويٺيس، ته منهن جي پڪائي ڪري، منجهه گهڙي اچي هٿ ڏنئينم. چي، ‘سوٽ خوش ته آهين.’ هاڻ آءٌ ڇا ڪريان! کڻي هٿ ڏنومينس. مُئي اهڙو وٺي زور ڏنو جو مون کان ڪيهه نڪري وئي. اکين ۾ پاڻي اچي ويم. مونجي رڙ ٻُڌي منهن جو پنو لهي ويس. ننڍڙي ٻار وانگر منهن ڀلڪڙو ڪري چيائين، ‘سوٽ، بشڪ ڪرينم، مون کي ڀينسان خبر ئي ڪانه پئي. برانچ تي لاباري لا ٿي ويس. چوم ته مومل سوٽ کان موڪلائي وڃان. حياتيءَ تي ڀروسو ڪونهي. وري يا نصيب، مِلئون يا نه ملئون.’ مونجا لڱ ڪانڊارجي ويا. پر رڳو ايترو چوم ‘ادا، وائي ته سولي ڪر.’ پوءِ ڪي ڪيترا ڏينهن پانجي منهن پئي رنم، الاجي ڪو؟ لکئي جا ليک آن. ڪنهن جو ڏوهه ڪونهي. انگ لکيل ڪونه هو. جنهن سان لکيل هو، تنهن سان ٿيو.
‘خدا جو ڏينهن رکيو آ، خميسي به مون سان وڃائي ڪونه، غربت شاهوڪاري ته آهي الله جي وس. بندي جي وس ڪانهي. باقي مون کي ڏک ڪونه ڏنئين. تکر آهي. اچي ويس رُچڪڙي ته هڻي ڊڙي رکندم. وري ذري ساٿ کان پوءِ اهڙي جو اهڙو. سو به ماند. هاڻ گاريون ڍءُ تي ڏيندو، ڍاڍ اهڙي ڪندو جو ماڻهو ڀائيندو ته بس هاڻ ٿو پورو ڪريم، پر ڌڪ ٻڪ ڪونه هڻندو.’ مڙس جي پل ڀر جي ڪاوڙ جو تصور ايندي سندس دل ۾ پيار جي لهر اچي وئي. ‘سونا تي ته ساهه ٿو ڇڏي. مٿس ماڻس جو نالو رکئين آ، سو اما کان سواءِ سڏ ئي ڪونه ڪريس- اما جي ڳئون، اما جو گابو، اما جا چوڙا، اما جي هيءَ ڳالهه، اما جي هوءَ ڳالهه، گهورجان گهورجان پيو ٿيندو. تينيان سونا ڳري تان پلاند لاهيو، مست ٿيو، بي افعالي نموني ٻانهون هڻندي گهڙا کنيو پئي آئي. تنهن تي اچيم جا بخيلي ته بُجن ۾ جهلي اچيو ٿي ڏونگري کڻيو وٺانس، ته مڙس اچيو ٿو ڪاوڙجي. ڦٽ ماريم، ٻي ڳالهه ڪانهي. چي-‘ههڙي تهڙي نڪر مونجي گهر مان. امان سونا کي روز ٿي مارينءَ’. ماڻس سونا به وڏي رقم آهي. هن مرڪي، لوڻو هڻي، پيار وچان سونا ڏانهن ڏٺو، جا چپ چاپ سُتي پئي هئي. ‘ماٺ ڪريو پئي آهي. حرام جو کڻي چُري. چو ته ڪر ستن ننڊن ۾ ستي پيئي آهي. ناتر ڪنهن جاءِ جي. مون کي ڪر خبر ئي ڪانهي. اسان به ماڻهو چاريا آن. رڳو ڍور ڪونه چاريا اَٿون. ڪڇان ڪانه ٿي ته ڀئي ڪانهي. سمجهان سڀ ويٺي. سڦوران جي پٽ جو نالو ٻڌي، ڇوريءَ جو اندر سڙي ويو آهي. اڄ رحمت سُڻس کنيس ته.... ‘سانجهيءَ چاچهين ميڙ ڪريو ٿو اچي. توکي چاچهين جي بدي ۾ سڦوران جي پٽ کي ٿا ڏين.’ ته جهڙي هئي تهڙي هارجي ويئي. مٿي تان جهڙو گهڙو لاٿئين تهڙو هٿن مان ڪِري پيس. نئون نڪورو گهڙو ڦش ڦش ٿي ويو. اڃا ٽيو ڏينهن وٺي آئي آهيان. مٿي تي هٿ رکي پٽ تي ويهي رهي. دل کي چوم ته ‘گهڙو ته قلبان ٿيو پر ڇوريءَ کي ڇا ٿيو؟’ ڊوڙي وڃي اُٿاريومينس. چومينس- ‘ڌيئڙي تو جون ڪو اچي متيون منجهيون آن؟ دشمنين ماڻهين ته ڪانه مئي آهي جو مٿي کي هٿ ڏيو ويٺي آهينءَ؟ تون ويٺي رنگ ڏس! آئون آهيان مُئي جو سڦوران جو اهو مُئو چريو چرٻٽ مونجي لُڏڻ ڌيءَ سان لائون لهندو!’ دلداري ڏني آمينس تڏهن مس مس وڃي منهن ۾ پاڻي پيس. “هيڪڙي ڏينهن ۾ ڇوري سڄي لڙهي وئي آ!” کانئس ٿڌو شوڪارو نڪري ويو. ست پنج ڪينهم، هڪڙي ڌيءَ آهيم. ٻه تنجڻ ۾ موٽي ويون. پوڻيٺڙيءَ جو پٽ ٻن سالن جو وري ويو. سسڻم چوئي- ‘هن نڀاڳيءَ جو اولاد بچندو ئي ڪونه. خميسا ٻي شادي ڪر. سڄي ڄمار نانگو نپنو ته ڪونه ويٺو هوندين.’ خميسي کي به جهڙوڪر ماڻهس جي ڳالهه وڻي، سو مون کي منهن ئي نه ڏئي. سڄو ڏينهن پيو ماڻهس سان ڪچهريون ڪري. نيٺ الله ڀلو ڪريس، رحمت وڃي بيبي آمنت گاديءَ ڌڃاڻيءَ کان سڳو وٽائي آڻي ڏنم، ستين تي پڙ جدا باسارائيم، تڏهن مس مس وڃي سونا پيٽ ۾ ٿيم. سڀ چون ته ‘ڪانه بچندي.’ آءٌ به لهرين وچ ۾ هيس. پر رحمت کي آفرين آهي. چوئين- ‘چري! بيبي آمنت جو سڳو نه لڳو ته مونجي سينڌ ڪوڙي ڇڏج، مون چٽين اکين آزمودا ڏٺا آهن. تون الله، الله جي رسول تي، مرشيد تي رکيو ويٺي هج. ڏس ته ڪيئن ٿا دشمنن جا ڪارا منهن ٿين.’ ٿيو به ائين. سونا کي ڪوسو واءُ به ڪونه لڳو. اڄ سونا، سونا آهي. جڪو ٿو ڏسي سو چوي ته- ‘ڀيڻيان آمي، هيءَ ڌيءَ ڪٿان ڄائي اني؟’ آءٌ کليو چئان ‘جهنگ مان کڻي آئي آهيان.’ چون- ‘ڀيڻيان، تون ۽ خميسي جو منجهس آرکاڻو ئي ڪونهي. ڇوري جهڙي منڊم آ، ٻي ڳالهه ڪانهي!’ هن سڦوران ڦنجيءَ جو ته مڪو مچي ويو. سڄي ڳوٺ ۾ خواري اُٿارئين، آميءَ، سونا سومار مان ڄائي آ. ڦتح ڳالهه ڪئي ته چوئي ٿي ته رَنون. انڌيون ته ڪونه ٿيون آهيو؟ ڇوريءَ جون اکيون، نڪ، مهانڊو نٿيون ڏسو؟ سومار مان ڪو تر گهٽايئن آهي؟ ڇوري اڇي اڇي جهڙي ڪپاهه. نڙيءَ مان پاڻي پيو بکيس. جهڙي يورپين جي ڌيءَ! اهو اما سومار جو ٻج آهي. ٻئي جي جاءِ ڪانهي.’ ڪوڙي ڪار- منهين! پانجو ته سومار ڏينهن محشر جي ڀاءُ ٿئي. پانلاءِ اهڙو هوندو جهڙو ابا ڌڻو! ٻين تان ڪئين آهي تيتري اجري ويٺي آهي. ڌيڻس ڪار-مُنهينءَ جو ٻوٿ سُوڻل ته پڻس چريو گهچ. سڃاڻي سڱ مليا اٿس.’
اِتي حافظي جي سمنڊ تي ٻي لهر تري آيس. “سونا پنجن سالن جي هئي. رحمت جن سان گڏ شيخ جيئي جي ڪُنهيءَ تي وٺي ويئي هيس. سرهي صابڻ سان وهنجاري سهنجاري ڳاڙهي سڻيءَ جو ڀرت سان ڀريل چولو ۽ سائي موٺڙي جي سٿڻ وڌامينس. اڇي وائلي جي زريءَ ڀريل پوتي مٿان ڪرائي مينس. ڪنن ۾ اڌ توري جا دُر، نڪ ۾ بولو، ڪنڌ ۾ رحمت جي ڌيءَ واري ڪٺمال، پيرن ۾ ڇير ۽ اکين ۾ سوئيري جي ڪاني وجهي، جهڙائي جهالمڙائي جڏهن ڇوري در مان ٻاهر ڪڍيم تڏهن رنن جا وات ڦاٽي ويا. ماسي رحيمان مرهاتيءَ ڏسندي شرط پويان هڪل ڪري چوم- “گڏهه، گڏهه! هي ڇا ٿي ڪرين؟ متان ڇوري ٻاهر ڪڍين! هڻي ڪا دشمنين نظري وجهنديس....” مرهاتيءَ ٿڪون مکيس ته ڇوري اُگهيو ڇڏي ته هڻيس ٿي آهستي ڪري مُٺ. چي- “مئي، هيءَ ماڻهين دشمني هڻي نظرائي ماري وجهندئي.” آءٌ پيئي کِلان ته ٿي چوئي- “ٿورو ڏند ڪڍ. ڪنوار ڌيءَ به ڄائي آ ملوڪ، جو ڏند ڪڍيو پئي کلي. ڇوري جهڙي شيدين جو منگرمانو.” مون چوس: “هل مائي هل. مونجي ڌيءَ آ ڪونج. اهڙي ڄڻي ته ڏيکار!” ته اکين ۾ ڳوڙها تري آيس- “اڄ جي ڌيڻم مرهاتي هجي ها ته خبر پوني ها. سونا سڄي مونجي مريان تي وئي آ. کلي ٿي ته جيڪا ڳل ۾ کڏ ٿي پوئيس سا به ساڳي ان مرهاتيءَ واري.”
“ڪُنيءَ تي ڪن دسين جا زالون مڙد مڙي اچي گڏ ٿيا. خليفا خاڪ ڏيئي ڏيئي ٿڪي پيا. پر خلق پوري نه ٿئي. آءٌ ڇوري وٺي سائينءَ وڏي وٽ ويس. هٿ ٻڌي ڳچيءَ ۾ ڦاهو وجهي چومينس- “مرشيد! ستن پُرين ڪنان توجي در جي گولي آهيان. بي اولادي آهيان، ڏيو وريو وٺيو لاهي. ڏاڏهين کان پني مون کي هي هڪڙو ڦنگ ڇوريءَ جو مڱيو وٺي ڏي. عمر سڄي ماءُ ڌيءَ مرشد جي در جي ٻهاري ڏينديونسين ۽ پاڻي ڀرينديونسين.” سائين مرهاتي ويٺي وظيفو پڙهيو. سو ڪڇيو ڪين. آءٌ به بيٺي هيس. گهڻي دير پڙهي پڙهي نيٺ آڱر سان اشارو ڏنئينم ته ڌيئڙي اورتي ڪر. مون سونا کڻي ماندان بهاريس. سندس منهن ۾ نهاري ڇوڪارو هنئين. چئين- “ابا الله ۽ مرشد کان پني اسان توکي هيءَ بشڪ ڪرائي ڏني. سَو ورهين جي ٿيندي. درگاهه جو در جهليو اچجان. ڀولو ڪونه ٿيندس.” مونجي اکين ۾ پاڻي اچي ويو. ٻه رپيا پلاند مان ڇوڙي پيرن تي رکمينس ته ان مان به اٺ آنا ڪڍي کڻي سونا کي ڏنئين. ڇوري وٺي ئي نه. مون هنيس ڌڪ ته مئي ٿي نصيب کي پٺ ڏي. سائين مشڪي چيو- “ابا! ميشومن تي ڪهڙي ميار! هنين کي ڪهڙي خبر.”
هن ماچيس جي تيلي هڻي اُجهاڻل ٻيڙي وري دُکائي ۽ هٽي ڀت کي ٽيڪ ڏيئي سَولي ٿي ويٺي.
“هن مُئي الله ماري ياقب جي مون سان عمر ڪانه پيئي. ڪوڙهه نڪريس، سڄي ڄمار جوڻس جي چور تي مون کي لٺيون هنيون. جوڻس دادلي سڄو ڏينهن جهنگ پيئي ڦريندي، تنهن کي الفان بي به ڪونه چوندو هو. اها ڀل پيئي مونجون اچيو بچيون، مُيون جيئريون ڪڍي. باقي مون ٿورو چپ چوريو ته ٺا لٺ مغز ۾- ‘ههڙي تهڙي وات ٿي هڻين!’ ڪتا به رت ڪونه چٽيندا هئا. اهو رت-ٿيو مڙسم ويٺو هوندو هو ته رڳو هٿ وجهي به ڪونه ڇڏائيندو هو- ‘اڙي شل ڪا باهه لڳنين، تون هٿ وجهي ڇڏائي ته سهي.’ چي- ‘آءٌ ڪو هن ڀڙوي سان لڳي ڀڙوو ٿيندس ڪ! چوندا رن جو بدلو ٿو کڻي. هن کي ته هونئين شرم ڪونهي، آءٌ به ان جهڙو ٿي جهَڙ- به- جهَڙ ڏاڙهيءَ ڌڻيءَ ڀاءُ جي ڏاڙهي پٽيان؟ بس ڪري ويهه، بس ڪري! ڪانه ڦٽجي پيئي آهين. جوڻس کي اڄ سڀان اهڙي ڪريز ڏيئي ڇڏيندس جو ڀلي ويٺو پها رکيس.”
“هاڻ مئو بي نڪو ڪهڙو نڪ کڻي آيو آ. سڱ مليس! ٻن جهانن نه مليس. مون جي آڱوٺي سور. مون سان ڪئين آ چڱايون، جو هن لاڪري پانجي ڌيءَ جنجل ۾ وجهان. هن دشمن تي اکيون ٿيون پونم ته رت ٿي ٿيون پونم.”
“پر هي سڀ رنگ سڦوران جا آن، جنهن ڏيرم کي ڌيرو ڏيئي پاڙهي سيکاريو آ. سندس ٻوٿ سوڻل ڪير ڪونه ٿو قبولي، تنهن کي به ٿي سيج چاڙهي، پٽس به ٿو لاڏو ٿئي ۽ آميءَ جا وار به ٿي پيرن هيٺان ڪري. هيڪڙي ڌڪ سان سڀ مطلب ٿي پورا ڪري. الله، الله جو رسول مطلب پورا ڪونه ڪندس. آءٌ سندس پٽ جي چم مان جُتي به ڪونه گهڙايان! ٻوٿ به ٿو ٺهيس جو مونجي پريءَ جهڙي ڌيءَ ٿي ڏيانس.”
اوچتو خيال آيس: “جي ائين ٿي پوي ته!” سندس لڱ ئي ڪانڊارجي ويا. “پوءِ مونجي ڌيءَ سڦوران جي ننهن ٿيندي. سڦوران جي موچڙي هيٺ ٿيندي. سڄو ڏينهن ميهڻا ڏينديس. ٽوڪون هڻنديس. پيٽ جي لولي لاءِ سِڪائي مارينديس. سڄو ڏينهن گلائينديس. اڇو ڦلن جهڙو منهن ڪڙهي ڪارو ٿي ويندس، هيءَ آ مائٽن جي دادلي، سڄي ساٿ جي ڌڃاڻي. جنهن کي مون کان سواءِ ڪو هٿ جو ڀونڊو به ڪونه ڏئي، سا هن رن جي رک-رکاڻي ڪندي ڪانه. هڻي پاڻ کي مارائي وجهندي. نه مڙس جو سُک، نه گهر جو. جيئري قبر ۾ پورجي ويندي. دشمنيون رنون مڙي چونديون- ‘آميءَ وڏيون ڪيون هيون سي منهن ۾ پيون آنس. ڌيڻس جا حال هلي ڏسو! اک جي پوڇڙ مان پئي نهاري. سڦوران ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيو آس.’ جيڪي ويچاريون سوکياڻيون هونديون سي چونديون: ‘ان رن کان ته مئي هئي ته هيڪڙو سور ٿئي ها. آمي نپٽي، الله ماري، تنهن کان نڙيءَ تي گهُٽو نٿي ڏنيس ڪو؟ نه نه، انڌو ته ڪونهي. پانجو ٻچو آهيس. آنڊن تان پيئي آهيس. مري ويندو، ائين ڪونه ڪندو.... پر مڙد جي ذات آ، جهجهن جو منهن جهلڻ ڏکيو آ. الله ڏاڍو، راڄ ڏاڍو. خدا خير ڪري.” سندس روح تي خوف جو جبل ڪڙڪي پيو. دل مروڙجي ويس. بي اختيار سندس چپ چُرڻ لڳا، “درس وريا لاکاڻي. الله، الله جا رسول، مرشد سچا، خميسي کي سنئين من ۾ وجهه، دشمن دفع ڪر، سڄڻ سامهون ڪر، مونجي ٻچڙيءَ کي هن آفت کان بچاءِ. باتشاهه پير، تون ٻڏن جا ٻيڙا اُڪارين، هيڻن جو حامي ٿئين، هن سير مان اُڪارينم. سونا کي سوليءَ ڪنڌيءَ ڪر، هن ڪُن ۾ متان ڪِرڻ ڇڏئينس.’ گرم گرم لڙڪ سندس ڳلن تان وهندا، نارو ڪري، ٽمي اچي سندس وات ۾ پيا. هن ٿُڪ اُڇلائي، گنديءَ جي پلاند سان منهن ۽ نڪ اُگهيو.
انساني دماغ جي مشينري به ڪيڏي نه عجيب آهي. ڌار ڌار وقتن، وقفن ۽ حالتن ۾ ٿيل، گذريل ۽ وسريل واقعا، ڪنهن اڻ لکي بٽڻ دٻجڻ سان بجليءَ جي تيزيءَ سان حافظي جي پردي تي ائين ڦِرڻ لڳن ٿا، ڄڻ ته ڪنهن ڪاريگر فلمي ڊئريڪٽر لکن تصويرن مان چونڊي چونڊي ڪم جون تصويرون گڏ ڪري، ڪا فلم ٺاهي آهي. جن واقعن جي ٿيڻ ۾ ڪي سال لڳا هوندا، سي سيڪنڊن ۾ اکين اڳيان ڦريو وڃن. جن خيالن کي زبان سان ظاهر ڪرڻ ۾ ڏينهن لڳي وڃن، سي دماغ منٽن ۾ سوچيو وٺي. هيءَ اُها اُڏند کٽولي آهي، جا نه رڳو لمبن فاصلن کي لحظي ۾ اورانگهيو وڃي پر وقت جي ميرانجهڙين، ڌنڌ ۽ ڪوهيڙي ۾ لڪل واٽن، ختم نه ٿيندڙ سڙڪن، ماضي، حال ۽ مستقبل جي منزلن تان وڄ جي تيزيءَ سان پيئي اچ وڃ ڪري. دماغ سچ پچ ته اها ننڍڙي Time Machine (زماني جو سفر ڪندڙ مشين) آهي، جنهن جا ايڇ-جي- ويلس خواب لهندو هو.
خميسي جي گهر ۾ ان وقت هڪ ٻيو به ننڍڙو پر تيز دماغ، هڪ ٻي به ذهني ڪَلَ ماضي، حال ۽ مستقبل جي سير ۾ محو هئي. ماڻس جو انومان صحيح هو. سونا ستل ڪانه هئي. ان وقت سڄي ڳوٺ ۾ سچ پچ ڪو سجاڳ هو ته سونا. هوءَ گندي مٿان ڪريو، هڪڙي ٻانهن موسي جي سسيءَ هيٺان ڏيو، ٻي مٿان رکيو، چپ چاپ گنگ ٻوڙ ڪريو، پاسيري ليٽي ته برابر پئي هئي پر سندس خيالن جي دنيا ۾ هلچل متل هئي. هن سوچيو پئي:
“هيءَ ميڙ مون لاءِ آئي آهي. هيڏو سڄو راڄ مونجي سڱ وٺڻ لاءِ گڏ ٿيو آ. سومار مُلئون به آيو آ. هونئن سندس گهر کڻي وڃ ته منهن ۾ شور وجهيو ويٺو هوندو. رن تي، ڇوري تي ڳهي پيئي پونديس، ‘اڙي اڃا ڳوين مان ڦڙي ڪانه نڪتي آ! فلاڻي ڪيڏانهن ويئي؟ هي ته پنج وٺ! کوهر تي ويٺيون مارڪا ڪريو. پٺيان ڇورا روئي روئي ساڻا ٿي پيا آهن.’ تنهن ڏينهن نوهڻس جليءَ کان لڪائي ٻوڙ ڦُري ورتيم ته ڏسي ورتائين. رڙ ڪري، جوڻس کي گار ڏيئي، چيائين- ‘تون ايڏهين ويٺي شيل ڪر، پٺيان نهڻين سبيل کوليو ويٺي آهي. نهار ڪر ته مڇيءَ جي هيڪڙي ڊينڊي رڌي آ، تنهن تي سڄو ڳوٺ اچي مڙيو آ. هيڏو عيال ويٺو آ، هيءَ ڪنوار ويٺي شکاوتون ڪري. رنن کي موچڙي هڻڻ وارو ڪونهي، مغز خراب ٿي ويو آن.’ منهن ئي ڦري ويس. آءٌ ڦِڪي ٿي، ٻوڙ جي وٽي اتي ڇڏي، روئڻهارڪي ٿي وري آيس. اڄ وڏو معتبر ٿي آيو آ سڱاوتيون ڪرڻ.
سڱ به سڦوران جي پٽ لاءِ ڪرڻ آيو آ! تينيان سڦوران جو پٽ ڪاوڙ کڻي آيو پاڻي ڀرڻ، ته رنن کي مشڪري اچي لڳي. جليءَ چوس- ڇورا رمون! ماڻهين مري ويئي آ ڪَ جو تون پيو پاڻي ڀرينءَ. مئا، پاڻي ته ماديون ڀرين!’ تنهن تي عارب جي ڌيءَ حرمت آهي وڏي حرامزادي چرچائڻ. تنهن پانجي منهن آهستي چيو- ‘آهي به ماديانو ٻيو وري ڪهڙو مڙس آ، ويل ئي ڦري پيئي آس!’ رمونءَ ڪو ٻُڌي ورتو، سو ڪاوڙجي ويو. منهن بڇڙو ڪري، ڪنواٽي اُلاري چئيس- ‘وات بند ڪل نه ته هڻين تو موتڙو.’ رنون نه هجن ها ته حرمت کي ماري وجهي. حرمت چيس- ‘موتڙو وڃي ماڻهين ڦڏيءَ جي ٻوٿ تي هڻ، جيڪا پاڻي ٿي ڀرائيني. مُکي ڪو هڻندين!’ سڀني رنن اچي ورايس، سو ڦٿ ڦٿ ڪندو ڪاوڙ ڪلهي تي رکي، ڦڏڪ ڦڏڪ ڪندو هليو ويو. جنان مُلئينءَ چيو- ‘سڦوران هي املهه ماڻڪ الاجي ڪٿان آندو! ڪارو دانگيءَ جهڙو ٻوٿ ٿو سُنهيس. اکيون ئي ڦريون پيون آنس وري وات جو جهڙو ڪُتو. سڄو ڏينهن ٿو ماڻس کي گاريون ڏئي، ٿوري گهڻي تي موچڙو کڻيو بيٺو آ. هن مروءَ کي الاجي ڪير ڏيندا؟’ ماسيءَ هاجر وڏڙيءَ چيو- ‘اما، سڀ الله جي جوڙ آهي. چريا کريا به ڪڍي ته ڪين ڇڏبا؟ ان چرئي کي به قسمت ۾ لکيل هوندو ته ڪٿان نه ڪٿان ملي پونديس. سڄو راڄ پيو آ. سڦوران به ڏکي بکي ڪانهي. ڌڻ مال جو آهيس. ڪن سڄا سون مان ڳاڙها آهينس. الله جي واٽ ڪانهي. جنهن کي ڏيندي تنهن کان وٺندي. اٽي تي اٽو، کارو نڪي کٽو.’
اما چيو- ‘آئي ماسي، نالي الله جي هن چرئي گهچ کي ڏيڻ کان ماڻهو ڌيءَ کي کپ جي ٽوئي ۾ وجهي باهه ڏيئي نه ڇڏي؟ اهڙي سون کي باهه ڏجي، ڪنهن جي ڦٽي آ جيڪا هن چريءَ بلا کي ڌيءَ ڏيندي!’ هاجر وڏڙيءَ نڪ کي موڙو ڏيندي چيو- ‘مائي توڀان توڀان ڪر! جيڪي وڏيون ڪن، تن کي وڏيون ڪنڌ ۾ پون. تون به هيءَ ڌيڻي بجڪو وهاريو ويٺي آهينءَ، سا رڌي کيندينءَ ڪ؟ هڏ هڏ جهڙو، چم چم جهڙو، ڪا سيراز مان ڪانه آئي آهين. ضرور ڪنهن نه ڪنهن کي ڏيندينءَ، تڏهن پُٽين موسو پرڻائيندينءَ.’ اما، سٽ ڏيئي، گهڙو مٿي تي کڻي، چيو- ‘ها ماسي ڌيڻم لاءِ ٻيو سڄو راڄ چُڪي ويو آ، باقي وڃي رمون خان بچيو آ. ماسي هاجر توکي به شابس هجي! وڏي آهينءَ، وائي ته سولي ڪڍندي وڃ.’ هاجر وڏڙي پٺيان ٺڪاءُ ڪري چيو- ‘مائيءَ کي مگروڙي ته ڪيڏي آهي!’
ها، سچي! وري مئو گڏيو ڪين هوم گس ۾!آءٌ ابا کي کيٽ تي ماني ڏيو پيئي اچان ته وڏي نِم وٽ ڏسان ته پريان ڪا شيءِ پيئي اچي. نه ڀانئي مال نه ڀانئي ماڻهو. ويجهو آيو ته ڏڪي ويس. اهو رمون ڄنڊا اُڌويل، نڪ جا ڇونٽا ڦاٽل، ور کنيل، سڄو بدن گپ سان ڀڀوت، منهن بڇڙو، ڀنوارئون، سهڪندو ماندو ٿيندو اچي ويجهو پيم. ڊپ ۾ سڪڙ پئجي ويم. پيرن ۾ چو ته ڪنهن نيهر وجهي ڇڏم! سڄي پيئي رڦان! چوم ته هاڻ الاجي ڇا ٿو ٿئي. پر هو بيهي رهيو. وڏو وات پٽي، وري بند ڪري ڇڏيائين. اکيون مون ڏانهن ڪري وري هيٺ ڪري ڇڏيائين. هڪڙي ٻه ڳيت ڏيئي نيٺ چيائين- ‘ٿونا..... ٿونا..... موندي ڪنوار ٿيندينءَ؟’ چوندي چوندي پگهر اچي ويس. پوءِ ور مان هڪڙي پُڙي ڪڍي، هٿ وڌائي چيائين- ‘پان کيندينءَ؟’ مون کي به ڪا اچي ويئي مت، وٺيو ٿي ڊوڙ وجهان. يڪو پڙ! پٺيان هن جي سڏوسڏ- ‘ٿونا، ٿونا پان وٺيو وڃ!’ پر آءٌ ڪٿي ٿي بيهان؟ اگهي سگهي اُٿي ڀڳيس. ڪنهن مهل وڃيم ٿو پير دُسڙ ۾ ترڪيو، ٺا وڃي هيٺ ڪريس. پريان کمون، عوثو ۽ حيات ڇورا حرامي بيٺا هئا، سي اچي کِل ۾ ڇُٽا. چڱو ٿيو جو رمون پويان ڪونه ڊوڙيو. نه ته ڪر خوار ٿي مران. عوثوءَ مستي ڪري، کنگهار ڪري چيو، ‘کمون، بُربل!’ کمونءَ وري البيلو ٿي پڇيو- ‘ڪٿي؟’... ‘انڌا، ڏسين ڪونه ٿو؟ هوءَ ڪانه واڍوڙ جي ڪري پيئي آ؟’ ‘..... اڙي ها، اها ڦلپٽائين، ملوڪڙي بربل ٿو چئين؟ پکي لاجواب آهي. الائي ڪيئن ڪريو؟’.... ‘بس قسمت!’ عوثوءَ ڏاڍيءَ حرامڙائيءَ سان چيو.
مون کي هڪڙي ڦڪائي، ٻيو ڌَڪ جو سور ۽ مٿان هنن حرامين جون کِلون. ڪپڙا ڇنڊي، ڪڻن گارين جا دس ڏيئي وڃي گهر نڪتيس. وڏا حرامزادا آهن. ٽيئي ڄڻا پاڻ ۾ صلحي آهن. سڄو ڏينهن وانجهڻ لٺيون هٿن ۾، چيچاٽي بوٽ چرچر ڪرائيندا مُڇون وٽيندا، آڏيون پٽڪيون ٻَڌيو، سينڍون هڻندا ڀوڻن. تينيان کوهر تان پاڻي ڀريو پيئي اچان ته ٽيئي منهن ۾ گڏجي ويم. آءٌ ڳري تان پلاند وجهي، ڪنڌ هيٺ ڪري، وات ۾ گنديءَ پلاند وجهي، پاسي تان مٽيس ته انهيءَ ساڳي عوثو وٺي دانهن ڪئي- ‘نانگ!’ آءٌ سڄي ڏڪي ويس. گهڙا بنهه ڪِرڻ تي هئا. حيات پڇيو- ‘اڙي ڇا ٿيئي؟’.... ‘نانگ کائي ويم!’ کمون ڊوڙي آيو. ٻئي ڄڻا پيا نانگ نهارين. ته ٿو عوثو رڙ ڪري چئي- ‘ڙي هو ڪونه ٿا واسينگ نانگ ڏسو؟’ اتي وڃي خبر پيم ته مُئي مون تان ٿي رونشو ڪيو. آءٌ منهن ۾ سونڍ وجهي ويس هلي. گهر اچي کِلي کِلي پيٽ ۾ سور پئجي ويم. حرام ڪو مُئن کي منهن تي سَر هو. آءٌ سچي پچي وسهي ويس ته ويچاري کي نانگ کاڌو آهي. کيندو ڪنهن ڏينهن مُئن کي نانگ، جي اهڙا افعال هوندن ته، پر آهين نڀاڳا ٽيئي ملوڪ. عوثوءَ جي اکين ۾ ته الائي ڇا آهي، جو نهاري ٿو ته ماڻهوءَ جي دل کي الاجي ڇا ٿيو وڃي. وري کِلندو ته سنهڙا موتين جهڙا ڏند اهڙا ٺهندس، جو ڳالهه ڪانهي.
امان چئي ٿي ته ڪاڪا ياقب واري ڍڳي جو به انهن ٽنهي ۾ شڪ آهي. هوندا اهي، ٻيو ڪير هوندو؟ چون ٿا ته آڌيءَ تائين مسيت ۾ ويٺا مولود پڙهن. پوئينءَ رات جنهن جو ڍڳو ڍور ڏسن، سو کڻيو ٿين پُٺيرا. بجار کوسو ڪو سڄي ٿو تنهن کي ڏيو اچن. مئن کي ڊپ ئي ڪونهي. راتين جو پيا ڌڪا جهلين. بر پٽن ۾ بگهاڙ پيا هلن. هڻي ڪنهن ڏينهن ڪو بگهاڙ ڦاڙي رکين ته!”
سندس تصور جي اکين اڳيان سُڃ ۾ پيل ٽي لاشا اچي ويا، جن کي ڪارن، بجر بگهاڙن پئي رانبوٽا هڻيو چيريو ڦاڙيو. سندس بدن ۾ سياٽڙا پئجي ويا. يڪدم چپن ۾ ڪلمو پڙهيائين ۽ دل ئي دل ۾، اهڙن موقعن تي ٻين واتان ٻڌل اکر اُچارڻ لڳي- “خدا شل جڳ جهان جو خير ڪري.”
ايتري ۾ ٻاهران ميڙ مان وڏي ڳالهائڻ جو آواز سندس ڪنن تي پيا. ڪو کهري، ڪاوڙيل ۽ ڌمڪائيندڙ آواز ۾ چئي رهيو هو، “ڙي خميسا خان هيٺ ٿي ويهه، هيٺ! گهڻو گهڻو ڪندين ته به کڻي راڄ کي مان ڪونه ڏيندين. گس ته ڪونه جهليندين؟ ايڏو تکو ڪو پيو ٿئين!”
سونا سڃاتو ته آواز عارب جو هو. کيس ياد آيو ته پڻس چوندو هو ته، “عارب ڳالهائڻ ۾ جهڙو بگهاڙ. ماڻهوءَ کي ڳالهائڻ ۾ ٻڌي چوڙ ڪري ڇڏيندو. چُرڻ ئي ڪونه ڏيندو. عارب جنهن جو پاسو ورتو، تنهن سمجهه ته اڻ پڇيو ميل ماريو. جو عارب سان اٽڪيو، تنهن سمجهه ته ٻه منهين بلا تي پير رکيو . ڀينسان آهي بکيو ڀانگ، پر راڄ ڳوٺ جي ڳالهين ۾ چو ته ڪر شينهن پيو گجي.”
“تکو تون ٿو ٿئين ڪ آءٌ ٿو ٿيان.” خميسي هيٺ ڀرو ٿي چيو.
“توکي چڱائيءَ جو ٿو چئجي ته شيک ٿيو وڃين! ميان، ويهي سمهندين، بيهي ڪونه سمهندين. الله ڏاڍ آ راڄ ڏاڍو آ، هيڪڙو ڄڻو مور ٿي ڪونه ٽلندين.”
“ٻي جوڻس جا آهي!” اهو ياقب جو آواز هو. عارب هڪل ڪري چيس، “ڙي ياقب، وات بند نٿو ڪرين!”
“ڀڙوا، ڀڙوا ڪرين ٿو موچڙن لاءِ.” خميسي تپي ڳاڙهو ٿي چيو ۽ ٽپ ڏيئي ڀاڻس تي اُٿيو. جانوءَ ڇڪي ٻانهن کان جهلي وهاريس، “ميان فقير ماڙهو ٿيو ماڙهو! خواري کڻي ٻڌي آ نا! ملڪ نه پاڻ تان کِلايو. دنيا ۾ ٻيا به ڀار آهن ڪَ رڳو آئين آهيو؟”
“اي پر هن کي به ڪو چوئڻ وارو آهي؟ سڄي راڄ کي گهٽ ڪري جوڻس جي پٺيان پيو نچي.”
“جوڻس ماڙهو ڪانهي ڪَ؟ اها به اسان جي ڀلي ڀيڻ آ. لڄ ڀولڙي کي به مٺي آهي. ضرور گهر جو ڀاتي آهي. ان جي ڳالهه به ٻڌي ته ڪو ڏوهه ٿي پيو ڪَ؟”
“پر ميان فقير ڏسين ٿو ته...”
“ياقب خان، اسين ڪي توجا ٽڪن ورتل ڪين آهيون. جي ڀاڻين سان پڙٿو وجهڻو هوءِ ته اسان کي ڪو ٿي آندئي؟ اسين هلون ٿا! هاڻ تون ڄاڻين، ڀاڻين ڄاڻي. وڃي جنڊ ڳچيءَ ۾ وجهي ٻُڏي مرو!” عارب ڪاوڙجي، پٽڪو کڻي، ٽپ ڏيئي اُٿڻ لڳو. حاجي جمعو جو هيستائين ماٺ ۾ هو، تنهن ٻانهن ۾ جهلي چيس، “قسم آنِي جو اُٿيو آهين!” عارب گهڻيون سٽون ڏنيون پر حاجي جمعو کانئس زورائتو هو، سو لوهه ڪري ڇڏيائينس. عارب لاچار ٿي، وري وهندي چيو، “ڀيڻيان ڏچرپو کڻي ٻڌئون آ! هِن کي پٽڪو لاهيو، هُن کي لاهيون، هُن کي لاهيو، هِن کي لاهيون. هڪڙو وڏو ماڻهو ٿيئي ته ٻيو کڻي گهٽ ٿئي. هي ٻئي زمين کان مٿي! اسان به عمر فيصلن ۾ آندي پر ههڙو رنگ ڪٿي ڪونه ڏٺوسين.”
حاجي جمعي کِلي چيو، “عارب، هيءَ پڃري ڳري آهي. ابا مرهياتو ڳالهه ڪندو هو ته سومرا ۽ سانڌ وڙهيا پاڻ ۾. شاديءَ ۾ لٺ لڳي، ٻنهي پاسي مڙس ڦٽجي پيا. تڏهن راڄ هئا، مڙس به هئا، ههڙي سُڃ ڪانه هئي. فرياد ۽ ڦڏي جي ڳالهه به ڪانه هئي، فيصلو رکيئون. وڏيرا ۽ ننڍيرا آيا. ڳالهيون ٿيون. ٻنهين ڌرين تي رکيئون ڏنڊ. پنج پنج سو رپيا. جيڪي پاڻ ۾ وڙهيا هئا، تن کي اچي ٿي ڀُوتاڙي، سي لٺيون کڻي وڏيرن تي بيهي ويا. چي ‘آن جي هتان گهڙي هتان اکتي. مئاسين به اسين، ڏنڊ به ڏيون اسين.’ ڦٽ مارئون ٿي. راڄ اُٿيا، تن وڏيرن کي ڇڏايو!”
حاجي جمعي جي گهاٽي، ڊگهي، اڇي سونهاريءَ تي هڪ ڪشادي مرڪ ڦهلجي ويئي ۽ سڀ کِلڻ لڳا. “سو پاڻ به جي گهڻي گهڻي ڪنداسين ته متان اهو حال نه ٿينون!” هن هلڪو خوشطبعيءَ وارو ٽهڪڙو ڏيئي چيو. هو کِلڻ مهل ڏاڍو وڻندڙ لڳندو هو. هڪڙو ڏند اُچو هوس پر اهو ان مهل پاڻ کيس وڌيڪ دلڪش بڻائيندو هو. کن کان پوءِ سندس چهري تي پُرخلوص ۽ بزرگانه ڳنڀيرتا ڇانئجي ويئي. هو ڪانڀ ڇڪي ٻڌي، سڌو ٿي ويٺو: “ابا خميسا، ياقب، اسين آنجا دشمن ڪونه آهيون. هي جي هيترا ڀار مڙي گڏ ٿيا آهن. سي اوهان جي ٺاهڻ لاءِ آيا آهن، ڦٽائڻ لاءِ ڪونه آيا آهن. راڄ جي مرضي آهي ته آنجي گهر مان گدڙ ڪڍي، آنکي کير ڪنڊ ڪري ڇڏيون. هيڪڙي ابي جا پٽ آهيو. لٺ هنئي پاڻي جدا ڪونه ٿيندو. صبح جو آن مان ڪنهن کي ڪنڊو لڳندو ته جهڙو آنکي سور ٿيندو تهڙو ٻئي ڪنهن کي ڪونه ٿيندو. رت دانگيءَ تي به وري پوندو. اسان جو آن ۾ نڪي اچي نڪي وڃي. سڀڪو پانجي گر پيو کنهي، پر ڏسون ٿا ته هو هيڏانهن ٻوٿ ويڙهيو پيو هلي، هو هوڏانهن پٺ ڏيو هلي. هي هُن جي گلا پيو ڪري، هو هِن جي. اها ڳالهه اسان کي نٿي وڻي. ڦٽائڻ وارا گهڻيئي آهن، ٺاهڻ وارو ڪو هيڪڙو هوندو.... اسان تي جو چڱمڙسيءَ جو بار راڄن رکيو آ، تنهن جو ٿو خيال ٿينون. سڀڪو اسان کي چوندو ته، ‘ڙي فلاڻا، تون ويٺو هوئين، توکان ايتري به ڪانه پني، جو رڳو هي ابي امان جا پٽ ٺاهي ڇڏين!’ تڏهن هلي آن وٽ آيا آهيون. نه ته گهر کان واندو ڪير ڪونهي!”
سڄي ميڙ تي سنجيده خاموشي ڇانئجي ويئي. سڀني جون تحسين ڀريل ۽ تائيد ڪندڙ نگاهون وڏيري ۾ هيون. عارب جي چالاڪيءَ جي هاڪ هئي، پر وڏيري جمعي جي ڳالهه ۾ جو تاثير هو، جيڪو خلوص، پنهنجائپ، همدردي ۽ ڊگهي نظر هئي، سو ويٺلن جون دليون پگهرائي ڇڏيندو هو.
“خميسا، ادا تون وڏو آهين، سرهال آهين. سڀڪو توکي چوندو. توجي جيئري ياقب کي ڪير به ڪونه چوندو. اڄ ٻنهي جون ڳالهيون ٻُڌيون سين. ياقب توجون چوريون ڪرايون، توکي ڇڏي وڃي ڪانڊيري جو ڪاڄ کاڌائين، اُها چڱي ڪانه ڪيئن، ڪير ڪڻس شابس ڪانه ڏيندو. بڇڙي کي سڀڪو بڇڙو چوندو، چڱو ڪير ڪونه چوندو!”
“ها، ياقب ته ڌاڙيل آهي!” ياقب ڀڻ ڀڻ ڪري، پنهنجي منهن چيو.
موسي ٺونٺ هڻي آهستي چيس، “هاڻ جهل وات.”
“اي ڪنهن وچ ۾ ڳالهاءُ ڪيو؟” عارب ڪرڙي نظر سان ياقب ڏانهن نهاري پڇيو.
“ڪير ڪونهي. ها، حاجي تون ڳالهه ڪر!” موسي چيو.
“مون ٿي چيو ته، ياقب ڪي چڱ مڙسيون ڪونه ڪيون آهن. سڀڪو پيو ڏسي، انڌو ڪير ڪونهي، پر اُو به ابا خميسا تونجو، مونجو ڪونهي. بڇڙو آ ڪ چڱو. جهڙو آهي تهڙو، اڄ به تونجو، سڀان به تونجو. صبح جو شل هيتري چهنڊڙي نه پويس، سڀني کان اڳ تون لٺ کڻي بيهي رهندين. اسان کي چوندين، ‘ڀيڻ..... ڀڄي پري ٿيو. مونجي ابي جي پُٽ جو ڇو ٿا نالو وٺو.’” هن هلڪو ٽهڪ ڏنو. سڄي ميڙ ۾ پٺڀرائيءَ جي ڀڻ ڀڻ ٿي ويئي.
“ها سچي ٿو ڪري.” عارب ٽيڪو ڏنو.
وڏيرو وري ڳنڀير ٿي ويو: “هيڏو ملڪ خدا جو آهي. سڀ چڱا مڙس به ڪونه هوندا. سڀ بڇڙا به ڪونه هوندا. پنج چڱا ته پنج بڇڙا به هوندا. بڇڙا به ڪڍي ڪنهن ڪونه ڇڏيا آن. اِنين کي به سڌاربو، سيکت ڏبي، ماري مڃائي وري به پانجو ڪبو، تڏهن ٽئم پاس ٿيندو. ياقب به گهڻو ٿڙيو ڦٿڙيو، بڇڙايون ڪئين. توسان وڙهيو، پر راڄ مان ڪنهن به پاسو ڪونه ورتس. سڀني چيو، ‘بڇڙي ٿو ڪري.’ نيٺ هاڻ نڪ ڀِت سان لڳو آس. ڏٺئين ته ابي جي پٽ کان سواءِ نيٺ ڪين سرندي. تڏهن ڀار وٺي ڀالو گِري، تو وٽ اچي پيش پيو آهي. هاڻ وڻنين ته مٿي ۾ مٽي وجهينس، موچڙن جي ڪنڍي ڪنڌ ۾ وجهينس، گڏهه تي چاڙهينس، وڻنين ته ڀارن جو آيو سڃاڻي، معافي ڏئينس. جيئن وڻئي تيئن ڪر. اسان کان يار ايتري پُني، پريان توجي آ خوشي.” عارب ٺهه پهه هڪل ڪري چيو، “اڙي ياقب، اڃا معتبر ٿيو ويٺو آهينءَ؟ اُٿي ڀاڻي کي پٽڪو لاهي ڳراٽڙي وجهه.” ياقب ڪجهه ڍر ڪئي، ته جانوءَ پٺيان ڌڪو ڏيئي آهستي چيس، “ڙي اُٿي.” ياقب ڦڪو ڦڪو ٿي اُٿيو: “ادا مونجو پيءُ آهي. هونئين اچي ماڻهن جي چوئڻ تي لڳي ائين ٿيو آهي.” ائين چئي پٽڪو لاهي کڻي خميسي جي پيرن تي رکيائين.
“ماڻهن جي چوئڻ تي آءٌ لڳو آهيان جان تون حيا ڇڏي آ؟” خميسي پٽڪو پيرن تان کڻي مٿي ۾ وجهندي چيو، هڪ لحظي لاءِ ٻنهي جون ٻانهون هڪٻئي جي گلي ۾ هيون. خميسي کاٻي هٿ جي تريءَ سان پنهنجي آلين اکين کي مهٽيو. ٻنهي ائين ڏيکارڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي ڄڻ سندن دلين ۾ هڪٻئي لاءِ اجهل ڇڪ ڪانه پيدا ٿي آهي، ڄڻ هڪ لحظي لاءِ هو وري ننڍڙي هوندي وارا سدائين وڙهندڙ، سدائين پرچندڙ، کمون ۽ ياقو ڪونه بڻجي ويا هئا. ڄڻ کين پنهنجي انهيءَ احساس تي ڦڪائي ڪانه پئي ٿي، ڄڻ پنهنجي آوازن جي سختيءَ، کهرائيءَ ۽ بي پرواهيءَ ذريعي درحقيقت هُنن پنهنجي دلين جي نرمائي ۽ ڪمزوريءَ تي پردو ڪونه پئي وڌو. ڄڻ ڪجهه به نه ٿيو هو. ٻنهي هڪ ٻئي جي دل جي ڳالهه سمجهي ۽ ٻيئي جسماني توڙي ذهني طور جدا ٿي هڪدم پنهنجي پنهنجي مقرر ڪيل جاءِ تي وڃي ويٺا.
خميسو سوچڻ لڳو: “هن بي شرمي، بي حيا، يا عمر سنئين اوڙ ڪانه ڏني. مون کي ڀاءُ ڪري ڪونه سمجهيئين. دشمن ڪري سمجهيئين. ابا مري ويو ته مون اولاد ڪري سانڍيس. ابا مرهاتو مرڻ وقت چئي ويو- ‘کمون، ڀاڻي ياقو پرتو آني. اونرو، ارڏو آهي، تنهن ڏانهن متان نهارينءَ. پاڻ ڏانهن نهارج، مون ڏانهن ۽ ماڻهين جي مڙهه ڏانهن نهارج، هن نڀاڳي جو هيڏو سارو سور آم: ابا، مائٽ کي آهي لعنت، اولاد جيئن کريل، تيئن مائٽ کي مٺو. بي-متيو سدائين جڏا ڪم ڪري. الله ساڃاءِ ڏيندس. ابا، وڏا، توکي آن مون عيبدار جون دعائون. الله الله جو رسول ڪندو ڪنهن جو موٿاج ڪونه ٿيندين، ٻيا موٿاج ٿيندي. دنيا جي چوڻ تي متان لڳين. ٻيو کڻي ستر سون ٿي پوئي پر ڀاءُ ڪونه ٿيندو. ابا، ڀار، يار آهن. اهڙو بي-ڪمون ٿو ڏسينس، پر جتي اهو ڪم ايندي اُتي ٻيو ڪونه ايندي. هن جو وار وار پرتو آني.’ ويچارو ابا!” کيس پڻس جو سانورو، گهنج گهنج پيل پر ڏيادار چهرو اکين اڳيان تري آيو. کيس ياد آيو ته مرڻ وقت جڏهن هن چيو هو-‘ابا هاڻ پرتا ڌڻيءَ کي.’ تڏهن سندس ڏرا ڏنل اکين ۾ پاڻي ائين ڏکيائيءَ سان تري، آهستي آهستي اڻ-لکي نموني سنجري آيو هو، جيئن ڪنهن ڦٽل کوهه ۾ پاڻي ڍُڪ ڍُڪ ٿي، آهستي آهستي گڏ ٿيندو آهي. کيس اڄ به چٽيءَ طرح ياد هو ته انهن ڳنڀير، سمجهو ۽ باوقار اکين کي لڙڪن ڳاڙڻ کان به محروم ڏسي، کيس زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو پڻس تي، جنهن کان هو سڄي عمر ڪؤ کائيندو هو، قياس آيو هو. اهڙو قياس، جنهن ۾ شرم گڏيل هو. پڻس جهڙو مڙس جنهن حياتيءَ ڪنهن کي ڪنڌ ڪونه ڏنو، سو هيئن ننڍن ٻارن وانگر بي حال، سڪل ٺوٺ ۽ لاچار ڏسي، کيس ائين لڳو ڄڻ هو ڪا اُگهاڙي، نه ڏسڻ جهڙي شيءِ ڏسي رهيو هو. کيس ياد آيو ته پڻس جڏهن سندس ڪمن تي گهڻو خوش ٿيندو هو، تڏهن سونهاريءَ تي هٿ ڦيري چوند هو- ‘سونا، شيشا پاشا آهن، ڪير مرن، ڪير جيئن؟ پر ڏسج ويٺي، جڏهن تڏهن هيءُ خميسو ڀينسان مڙس ٿيندو. باقي اهو چوٽير ياقو، جنهن کي سڄو ڏينهن پئي پڏائينءِ، سو دَلو رڳو پرايون دانگيون چٽيندو. گندي ڪلهي تي ماني راڄن تي، الوڙي واهي. هن کي رڳي گهوم کپي، کرچي کپي، بازار جي چانهه کپي. باقي ڪم جو چونديس ته چؤ ته ڪر ٽيڙ تپ وٺي ويندس.” ماڻس بناوتي ناراضگيءَ سان چوندي هئي- “نالي الله جي، هاڻ خميسو خميسو ڪري، ڇوري جو آڀاري مٿو نه ڪڍ. خميسو به پَرهيو پيو آني. ٽيو ڏينهن چو آمس- ابا، مال آڻائو آ، وڃي ڍنڍ مان چڪ هڻائي اچين، ته لٺ کڻيو ٿي بنهه ڪٽئينم. ڏاڍو ننگ ڀريو آ.” ائين چوندي هوءَ گهڻو سنيجده ٿيڻ جي ڪوشش ڪندي هئي. پر پٽ جي هن واجبي تعريف تي هوءَ پنهنجي خوشي لڪائي ئي ڪانه سگهندي هئي. کيس ياد آيو ته ننڍي هوندي پاڻ مال چاريندو هو. شام جو موٽندي ڪاٺين جي ڀري ڪريو، کڻيو ايندو هو. رات جو مال جي دونهين وجهي، ڏُهائي ڪري، کير وڪڻڻ ويندو هو. ياقو رڳو گابا چارڻ ويندو هو، پر اتي گابا ڇڏي ملهون پيو وڙهندو هو ۽ اِٽيءَ راند پيو ڪندو هو. گابا موقعو ڏسي ڀڄيو اچيو ڳئن ۾ پوندا هئا ۽ هو جيسين ڊوڙايو ڊوڙايو هڪڙي کي جهليندو هو تيسين ٻيا ڌائي ويندا هئا. شام جو پڻس جي ڊپ کان تڙ تڪڙ ۾ لڪائي ڳئون ڏُهي، کٽل کير جيترو پاڻي بخاريءَ جي مٽيءَ مان وجهي، پتري ڀري گوپال جي هوٽل تي ڏيندو هو. گوپال کير چکي چوندو هو- ‘ڀروا، پرهين جي بادشاهي ڏٺي اٿيئي، جو روز روز هي پانريءَ جو گهرو ڀريو اچين. وڃي رستي تي هاري ڇڏ.’ ڪڏهن چوندو هو- “ڙي شرڪاري ڊگلي کڻي اچو ته کير تپاسيون. ڀلي ڀروو جيل کائي؟” اهڙي ڏينهن تي گوپال هميشه کيس پئسا ڪونه ڏيندو هو ۽ چوندو هو، - ‘ڀڄ ڀڄ! وڃي پرهين کي موڪل.’ پوءِ پڻس کيس ڀونڊا، لعنتون ڏيندو هو، موچڙا اُلاريندو هو. ماڻس وچ ۾ پوندي هئي ته اها گاريون ۽ ڪڏهن لتون کائيندي هئي. هوءَ ياقوءَ کي الائي ڪٿي لڪائي ڇڏيندي هئي. هو پاڻ آڌين تائين منهن ٽاري ڳوٺ ۾ پيو ڦرندو هو. ان رات ڪوبه ڀت جي پڇا ڪانه ڪندو هو. ماڻس، ماسي ڦتح وٽان وٽي ان جي اُڌاري آڻي لڪائي چاڙهيندي هئي ۽ سڀني کي ماٺ-مٺيءَ ۾ اڌ اڌ پاٽ رُکي ڀت جي ڏيندي هئي.
پڻس هر هر چوندو هو، ‘هي ماءَ..... ياقو ڪيڏانهن لڪي ويو؟ ڪڍينس ٻاهر ته اوجهه ڪڍانس.’ وڏو ٿيو ته ڪنهن جي گابي جو مائينڊ کولڻ، ته ڪنهن جي ڳئون جو چڙو کولڻ، رات جو ٻين ڇورن سان گڏجيو ڪڪڙيون چورايو، بچي ڪاڻي جي گهر ۾ رڌيو پيو کائيندو هو. پوءِ اچي ٻڪرين ۽ رڍن جي ڦَرن کڻڻ تي پيو. پڻس ڀرتيون ڀري ڀري ٿڪو، سو هڪڙي ڏينهن گهر ۾ در بند ڪريو اچيو ٿو وٺيس. اهو ڏينهن، اهو شينهن، وري ياقوءَ ڪنهن جو سڳو به ڪونه کنيو. خميسي کي اڄ به چٽيءَ طرح ياد هو ته ان ڏينهن ياقوءَ جون دل ڏاريندڙ رڙيون ٻُڌي هن جو رت ڦري ويو هو ۽ مارڻ وارو جي پڻس کان سواءِ ڪو ٻيو هجي ها ته خميسو اُڦٽ ماري ڇڏيس ها.
پوءِ خميسي شادي ڪئي. ياقوءَ شادي ڪئي. پوءِ ڪيئن ياقو ڀاڻس کان ڌار ٿيو، راڄ ۽ مولوي ميڙي، کانئس اباڻي مڏي ورهائي ورتائين، ساهرن جو پاسو وٺي خميسي کي ڇڏي وڃي ڀت کاڌائين، سندس چوريون ڪرايائين. اهي سڀ ڳالهيون خميسي جي دل تي لکيون پيون هيون. جڏهن به ياقوءَ جي ڳالهه نڪرندي هئي، تڏهن هو چوندو هو، ‘ان خنزير جي مون وٽ ڳالهه نه ڪر!’
پر اڄ جنهن مهل ياقوءَ لاچار، ڦڪائيءَ سان، هٻڪندي ، پٽڪو لاهي سندس پيرن تي رکيو هو ۽ چيو هو، ‘مونجو ته پي آهي...’ ان وقت حافظي جي اسٽيج تي هڪ ٻيو، نرالو، پنهنجو، پيارو، اصلي ياقو نمودار ٿيو هو. هيءُ اُهو ياقو هو، جيڪو ننڍي هوندي ڇورن سان وڙهندي جڏهن نه ڦٻندو هو تڏهن روئندي چوندو هو، ‘آءٌ وڃيو ٿو ادا کي چُئان- ادا، ادا! مون کي عارب پٿر هنيا آن.’ جيڪو ڇورن کي چوندو هو- ‘ڇورا ڀڄو ته کيٽن ۾ هلي ڪُڏون. هتي ادا ڏسندو ته ماريندو.’ کيس گهڻو زمانو اڳ جي هڪ شام ياد آئي. اکين اڳيان هڪ مُڇن جي ساوڪ وارو، ڀريل، مضبوط ۽ آڪڙباز نوجوان آيس، جنهن کي ان شام جو کوهر تي ڪاوڙجي، سڀني جي اڳيان منهن تي مُڪ هڻي ڪڍي هئائين، نوجوان جو منهن ڪاوڙ وچان ٽامڻيءَ جهڙو ٿي ويو هو. سندس اکين مان ڄڀيون ڀڙڪي اُٿيون، منهن وٽجي سٽجي ڀيانڪ ٿي پيو. ائين ٿي لڳو ته اجهو ٿو چيتي وارو ڇال هڻي پاڻ کان ڪمزور خميسي کي ڳچيءَ ۾ جهلي زمين تي ڦهڪو ڪرائي. هن جا هٿ، ٻانهون ۽ بدن تاڻجي، سيٽجي، ڇال مارڻ لاءِ تيار ٿيا. خميسو پاڻ بچائڻ لاءِ هٽڻ تي هو. اوچتو، اک ڇنڀ ۾، الائي ڪيئن، الائي ڇو، نوجوان جا هٿ، ٻانهون، سڄو جسم ساهه ڇڏڻ لڳو. سندس اکيون هيٺ ٿي ويون. چپ ٿڙڪڻ لڳا ۽ اکين تي آهستي آهستي آلاڻ جي چادر پئجي ويئي. هو پٽ تي ڦهڪو ڪري ويٺو ۽ ڪنڌ مونن ۾ هڻي سُڏڪا ڀرڻ لڳو. پٽ تي گرڙي هاريائين، رڳو رت. ڌڪ مهارن ۾ لڳو هوس. جڏهن خميسي وڃي ڀاڪر پائي اُٿاريس ته روئي چيو هئائين، ‘ڇڏ مون کي.’ ٻئي ڏينهن خميسي کيس هڪ جيڏن کي چوندي ٻُڌي ورتو- ‘ادا هو، جي ٻيو ڪير هجي ها ته.....’ ادا- ادا- ادا!’ ڪيڏو نه پيارو لڳندو هو اهو لفظ خميسي کي! هي اکر اهي ماکيءَ ڦڙا هئا، جي سندس خشڪ زندگيءَ جي ڪڙاڻ کي دور ڪندا هئا. پڻس ڀلي کيس دٻائي، گوپال ڀلي کيس ڊگليءَ جا دڙڪا ڏئي، وڏيرو جمعو ڀلي کيس ‘ڙي ڇورا خميسا’ ڪري سڏ ڪري، پر هو به ڪنهن جو ادا هو، وڏو هو، ادب جي جاءِ هو. ڪنهن کي مٿس فخر هو، سندس واسطي عزت هئي، ادب هو، احترام هو. کيس به ڪي خاص حق هئا. هو هڪڙي ڏاڙهيءَ-ڌڻي جوان کي، جنهن کان دنيا ڪن هڻندي هئي، بي پرواهيءَ سان ‘ڇورا’ چئي سڏي سگهيو ٿي. ‘ادا-ادا-ادا-’ ماکيءَ کان به مٺا لفظ. هيترن سالن ۾ ياقوءَ ٻيون سڀ نالائقيون ڪيون هيون، کيس نقصان رسايا هئا، سندس راڄ ۾ گهٽتائي ڪرائي هئي، پر کيس سامهون ڪونه ٿيو هو. هينئر وڏپڻ ۾ به جڏهن خميسو ڪاوڙجي ڇوٽ ۾ گار ڏيئي، مٿس اُلر ڪري ايندو هو، تڏهن ياقو رڳو ايترو چوندو هو، ‘اي، هاڻ ٺهيو، ٺهيو. منجهين آهي ڪڄاڙو؟’ ٻين کي رونشو ٿي ايندو هو. ڪي خميسي کي جهليندا هئا، ڪي ياقوءَ کي اک هڻي مٿس ڪوڙو رعب رکندا هئا. ڪي پريان ئي پيا چوندا هئا، “وٺ ڀيڻيان جا پٽ! چاچا خميسو ڪاوڙيو آهي. اڄ ماما ياقب جو خير ڪونهي.” وڏا هڪ جيڏا چوندا، ‘ڀلي ڀيڻ... کي سڌاري. رڏي سڀ ياقب ۾ آهي.’ پوءِ سڀ کِلي وجهندا هئا، سواءِ خميسي جي. هو کِلي، ياقب تي پنهنجو رعب گهٽ ڪيئن ڪري؟
اڄ، هيڏيءَ دشمنيءَ هوندي به خميسي کيس ڀريءَ ڪچهريءَ ۾ گار ڏني هئي، ‘ڀڙوا’. ڪيڏيءَ نه حڄت سان، ڪيڏي نه لڪل پيار سان، ڪيڏي نه فخر سان هن اها گار ڏني هئي ۽ ڄڻ ته ياقوءَ به ان جو مطلب سمجهيو هو ۽ ائين سهي ويو هو ڄڻ ته کيس ڪو انعام مليو هو!
هينئر جڏهن سندس دل ۾ هڪ گهرو روح تي ڇانئجي ويندڙ سڪون ۽ اطمينان هو ۽ جڏهن هن کِلڻ چاهيو ٿي تڏهن به ڳنڀير هو... هو وڏو ڀاءُ هو... ۽ پوءِ راڄ اُٿي ويو ۽ هو گهر آيو.
هن باڪس جي تيلي هڻي ڏٺو. آمي هنڌ ۾ سُتي پيئي هئي. هن کي خبر هئي ته هو جاڳي پيئي ۽ ان انتظار ۾ آهي ته خميسو کيس جاڳائي خبرون ٻُڌائي ۽ اڃا هو يعقوب سان پرچاءَ جي ڳالهه ڪري مس ته هوءَ ڏاڪا ٻڌي مٿس چڙهي وڃي. کيس اها به خبر هئي ته جي نه اُٿاريندوسانس ته پاڻهي ڪونه ڪو بهانو ڪري اُٿندي ۽ سوالن جو وسڪارو لائي ڏيندي. هو آهستي اوندهه ۾ سنڀاليندو، آميءَ کي اورانگهي، پنهنجي پاسي اچي ليٽيو. هن ٻي ٻيڙي ڪڍي دُکائي، هتي پهچي کيس محسوس ٿيو ته هو هميشه جيان ڪمزور ٿي ويو هو. کيس شايد نه پرچڻ گهربو هو. هن ويچاريو- ‘ياقوءَ کي هينئر معافي وٺڻ جي ڪابه ضرورت ڪانه هئي. کيس سڦوران جي ڌيءَ جو سڱ کپي، تنهن لاءِ منهنجي ڌيءَ جو بدو کپيس. وڏيرو جمعو ۽ عارب کيس پڙهائي وٺي آيا آهن ته هينئر سنئين سڌي سڱاوتيءَ جي ڳالهه ڪبي ته ڪم ڪونه ٺهندو. تنهن ڪري پهرين هلي پيش پئو ته پوءِ خميسو راڄ کان ٻاهر وڃي ڪونه سگهندو.
‘وڏا ٽپتائي آهن!’ هن ٿُڪ اُڇليندي دل ۾ چيو، ‘چڱو، ڏسان ته ڪيئن ٿا مون کان سڱ وٺن.’ هن پاڻ کي تسلي ڏيڻ ۽ پنهنجي نظر ۾ پنهنجي عزت برقرار رکڻ لاءِ چيو، پر اهو احساس دل تان لاهي ڪين سگهيو ته کيس بيوقوف بڻائي ويا آهن.
ٽي مهينا ماٺ ٿي ويئي- پوءِ نيٺ هڪڙي ڏينهن ياقب ڀاءُ تي ميڙ ڪئي، “ڪاڪا جوسب ڳالهه ڪندو هو.” عارب ختاب ۾ گڏيل راڄ جي وچ ۾ ڳالهائيندي چيو، “هيڪڙو شخص هو، سو قسمت سانگي پنهنجو پٽ ۽ ننڍو ڀاءُ وٺيو ٻيڙيءَ ۾ چڙهيو پئي ويو، واٽ ۾ قضا الاهيءَ سان اچيو ٿو طوفان لڳي. ٻيڙي اچي ٻُڏڻ لڳي. ناکئي چيس- ‘پنهنجي ڀاتين مان هڪڙو سمنڊ ۾ اُڇلاءِ ته ٻيڙي هلڪي ٿئي، نه ته سڀ ٻُڏي مري وينداسون.’ اها ڳالهه ٻُڌي هو ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو ته ڪنهن کي سمنڊ ۾ اُڇلايان، آنڊن ڄائي پٽ کي يا ابي جي پٽ کي؟ پهرين چيئن ته ڀاءُ ٿو اُڇلايان، پر پوءِ دل ۾ ويچار ڪيئين ته جي اهو پٽ ويو ته مڙس آهيان، زال ٻيو پٽ ڄڻي وجهندي، پر امان ابا ته ڪونه ويٺا آهن، جو ٻيو ڀاءُ ڄڻي ڏيندم. سو هنيون ڪارو ڪري، اکيون ٻوٽي، آنڊن-ڄائو اُڇلائي وڌئين سمونڊ ۾ ۽ ڀاءُ کي وٺي وڃي ڪناري ڀيڙو ڪيئين.’” هن اٿاهه داد جي جذبي ۾ ٻُڏل آواز ۾ چيو، “هلا ڀيڻان مڙس.” جانوءَ ساڳيءَ عقيدت ۽ ساراهه ۾ ٻُڏل آواز ۾ چيو، “ٻيو ڪير اسان جهڙو هجي ته چوئي پانجو پٽ بچايون، ڀاءُ وڃي کڏ جي تري ۾ پوئي.” ڪامل پوڙهي چيو: “اڄ مڙس آهن ڪٿي؟ مڙس ويچارا ويا مري. اڄ سڀ وڃي رهيا آهيون نالي جا مڙس. اڄ جتي ڪٿي بادشاهي آهي رنن جي. مڙس ويچارا پيا اک جي پوڇڙ مان نهارين ته زال نه متان ڪاوڙجي پئي. ابا ڳالهه ڪندو هو ته، موسي متواڻي جي ڏاڏي سليمت ڪا ننڍي هوندي حد سوهڻي هوندي هئي. چو ته ڪر ڪو پريءَ جو ٻچو آهي، ٻي ڳالهه ڪانهي. نڙيءَ مان پاڻي پيو بکندو هوس’....”
“اُن مائيءَ جون چؤن ٿا ته، ملڪ ۾ پوڪارون هيون.” جانوءَ چيو، “مون وڏ پڻ ۾ ڏٺي هئي. تڏهن به مائيءَ جي حشمت جهلڻ جي ڪانه هئي.” حاجي جمعي اقرار ڪيو.
“ننڍي هوندي چؤن ٿا، اهڙي هئي جهڙو هي ماندان گولو رکيو آهنان. جڏهن مائي لائق ٿي تڏهن وڏا وڏا امير خاندان سندس سڱ لاءِ ميڙيون ڪري آيا. سائين عليءَ ڏنو شاهه، هن سائينءَ جو ڏاڏو ته ماڳهين چُون ٿا ته چريو ٿي بيٺو ۽ سڄو ڏينهن سليمت، سلميت، پيو ڪندو هو. سليمت جي پي ياقب کي دين دنيا ۾ اولاد ئي اها هيڪڙي ڌيءَ هئي، تنهن تي ساهه ڇڏيندو هو. ياقب جي وڏي ڀاءُ سلوءَ کي به هيڪڙو پٽ هو.”
“سِلو نه ڀَلُو. سلو ته ننڍي هوندي چؤن ٿا ته مري ويو.” حاجي جمعي چيو، “ها، ڀلو، سچي ڀلو. ڀلوءَ جو پٽ هو پريو. قدرت خدا جي ويچاري کي ننڍي هوندي کا ڪا لڳت هئي، سو ٻنهي ٽنگن کان صفا چٽ ٿي ويو. بڊيءَ جي بڊي. رڳو ويٺو نهاريندو هو. مغز ۾ به پورو ڪونه هوندو هو. ڪڏهين ڪڏهين ويٺي ڀوتاڙي ايندي هيس ته جيڪا شيءِ پاسي ۾ ڏسندو هو، سا ٺاءُ ڪري هڻندو هو، ڪنهن نه ڪنهن جي مٿي ۾” آن مان ڪن ڏٺو به هوندو.” “مون ڏٺو هو.” ڪنهن چيو. “ها، سو ڀلو مري ويو. باقي وڃي پريو رهيو. سو چئي، ‘آءٌ شادي ڪريان.’ ماڻهن چيو ته، ‘تون ههڙي حال جڏو، تون زال کي ڇا ڪندين؟ توکي ڪير ڏيندو؟’ ته چوئين، ‘مون جي ڪنوار جا ويٺي آهي.’ پڇئونس ته ‘ڪهڙي؟’ ته سليمت ڏانهن اشارو ڪري چيئين، ‘اها جا ويٺي آهي.’ ماڻهن دل ۾ چيو ته، ياقب ٿو هن جڏي مڙس کي ههڙي ڪونج جهڙي ڌيءَ ڏئي. ياقب جي زال جو ٻُڌو، تنهن مڙس کي چيو ته، ‘ڀائٽين جا ننگ ڏس. چئي ٿو ته سليمت سان پرڻبس. ٽنگون به ٿيون ٺهنس، جو ٿو مونجي ڌيءَ جو نالو وٺي.’ ابا، هن جو ايترو چوئڻ ۽ ياقب جو لٺ کڻي کيس وٺڻ! چوئينس، ‘بس ڪر ڀڙوي! مون جي موئي ڀاءُ جي نشانيءَ تان ٿي چٿرون ڪرينءَ. آءٌ ڏيندس ئي ان کي.’ پوءِ ابا، نيٺ اها شادي ٿي. راڄ گڏ ٿيا، ڀت ڪاڄ ٿيا. جڏهن نڪاح ٿي پڙهيو تڏهن ياقب کان اُڇنگار نڪري ويئي. ڪرڙيءَ وانگر پئي لُڇيو. نيٺ ڀلا مائٽ....” “ها سائين مائٽ ڀينسان نيٺ مائٽ!” ڪنهن چيو، “روئي ڌيڻس کي چوئين، ‘ابا اڄ نڙي وڍي ڇڏي آمين. مون جي ڀاڻي اڄ مري وئينءَ. جي حلالياڻي هوندينءَ ته مرڻ مري ويندينءَ پر وات مان ٻڙڪ ٻاهر ڪانه ڪڍندينءَ...’ پوءِ پريو هڻيو مٿا ڦاڙيو رکندو هوس. ڪُتا به رت ڪونه چٽيندا هئا. ياقب اکين ويٺي ڏسندو هو پر ڪڏهن به ڀائٽي کي ڪونه چيئين ته ‘توجي منهن ۾ ڪڄاڙو آهي.’ روئي چوندو هو، ‘مونجي ڌيءَ مون گهڻا ڏينهن ڪُهي ڇڏي، جيئري هجي ها ته آءٌ به ڪڇان.’ هوءَ به اشراف جي ڌيءَ مرندي مري ويئي، پر اُبتو پير ڪونه کنئين. اهڙيون به ماڻهن جون ڌيون هيون ۽ اهڙا به يار مڙس پيا هئا.” “ها ادا، ويچارا مڙس!” “سو ادا، سڦوران جو ڇورو نڪو آهي منڊو نڪو آ ٽنڊو. مڙسن جهڙو مڙس آهي. باقي هاڻ کڻي اهڙو اجايو چالاڪ ۽ هشيار ڪونهي ته تنهن ۾ ڪا وڏي ڳالهه ڪانه ٿي پيئي. پانجيءَ ڳالهه وارو آهي. مال رزق آهيس. ڪم ڪار جو مڙس ماڻهو آهي. چور بدمعاش ڪونهي. ٻيو هاڻ ڇا کپي؟” “نه سائين ڪم جو اهڙو مڙس ماڻهو آهي، جو ڳالهيون ڇڏي ڏي. تينيان مون سان آبٿ وهيو ته اسين سڀ پوئتي، هي سڀني کان اڳتي. چو ته ڪري جهڙي مشين!” هارون مُلين چيو، “ها، هي پاڻ وارا ڇورا جيڪي سڄو ڏينهن آڏيون پٽڪيون ٻڌيو، سينڊون هڻندا، بازاريون پيا گهمن، سي هن جي جُتيءَ برابر به ڪونهن. هو ڀيڻسان آهي ست دفعا مڙس!”
“ادا هاڻ خبرون خير، رات گهڻي ٿي ويئي آهي. هاڻ وٺو خميسي کان جواب.”- “ادا خميسو ويچارو هاڻ جواب وري ڪهڙو ڏيندو، اڪ کاڌيءَ ڌيءَ لا ڪري آن هيترن ڀارن ۽ ابي جي پٽ کي بي مانو ڪونه ڪندو. اڃا به پڇوس، متان آءٌ ڀُليل هجان.” هارون مُلين چيو. خميسي کي جيڪي ڳالهائڻو هو، سو اڳيئي ڳالهايو هئائين. جيڪي جوڻس چيو هوس، سو چيائين ۽ جيڪي کيس چوڻو هو، سو به چيائين، پر هاڻ خود کيس به پنهنجا دليل ان لوڻ جي چپٽيءَ جهڙا لڳا، جيڪا پاڻيءَ سان ڀريل وٽي ۾ پوڻ شرط ڳري ويندي آهي. راڄوڻي رسم ۽ ريت جي کيس خبر هئي. سندس دل ئي شاهدي ڏني ٿي ته سندس حجتون ۽ اعتراض ڪيڏا نه ڪمزور، بي معنيٰ بلڪل کِل جهڙا هئا.
‘راڄ کي چوان ته مونجي ڌيءَ ۽ زال اهو گهوٽ ڪونه ٿيون قبولين! ڳالهه خواري! ڏاڙهي ڪوڙجي وڃيم! ٻئي ڪنهن جي ڌيءَ گهوٽ ڌُڻي کنيو آهي جو مونجي ڌيءَ کي ڌُڻڪ گهوٽ ملندو! آءٌ به آهيان وڏو بيوقوف! رنن جي چوئڻ تي لڳي راڄ کي منهن ڏيو بيٺو آهيان. سڀ دل ۾ مون تي کِلندا هوندا. ماڻهو اڳيئي پيا خواريون ڪن ته خميسو زال جي چوڻ تي آهي.’ پر پوءِ به ڄڻ جواب سندس نڙيءَ ۾ ڦاسي پيو. سندس اکين اڳيان زال جو ليلائيندڙ، روئڻهارڪو چهرو، ڌيءَ جو هيٺ ٿيل ميار ڏيندڙ ڪنڌ تري آيو. ‘پر آءٌ هُن کي ڪهڙو جواب ڏيان؟ مون جي به ته وس ڪونهي.’آخر هن گلو صاف ڪندي چيو، “ادا، مون پانجي ڌيءَ وڌي آن راڄ جي جهوليءَ ۾. جيئن وڻنا تيئن وڃي ڪُهوس.” سندس اکيون آليون ٿي ويون. ڀاڻس ڊوڙي اچي کيس پيرين پيو. وڏيري ڳراٽڙي وڌيس. هارون مُلين، عارب ۽ جانوءَ پُٺ ٺپري پيار سان چيس، “شابس، شابس!” سندس دل ڀرجي آئي.
اهڙيءَ طرح سونا جو سڱ سڦوران جي پٽ رمونءَ سان ٿي ويو.