جديد سنڌي ڪھاڻي ۾ فني تجربا ۽ سليم چنا جو فليش فڪشن
سليم چني جا تقريبن ٻہ درجن ڪھاڻين جا ڪتاب اچي چڪا آهن ۽ ٻيا بہ ايندا رهندا. سندس شمار ڪھاڻي کيتر جي انتھائي سينئر پيڙهي ۾ ٿئي ٿو. سندس مارڪيٽ آيل ڪھاڻين ڪتابن جا نالا هن ريت آهن:
سج منھنجي هٿن ۾، زندگي، روشني، صحرا جو چنڊ، اڌورا خواب، هم ٿيل ماڻھو، آسماني ستارو، شينھن بنا ٻيلو، خواب نگر، ڌرتي دريا سمنڊ، ڏينھن ڏٺي ڏيئو، سٽ سٽ، قصو، ڪھاڻي، پراڻي آکاڻي، هڪ هڪ سٽيون هڪ سؤ ڪھاڻيون، سٽ سٽ ڪھاڻي، سليم چنا ٻڌائي ٿو آکاڻي... ۽ ٻيا بہ هوندا جيڪي خبر نہ هجڻ ڪري هتي نالا نہ ڏئي رهيو آهيان.
هتي اسين سنڌي ڪھاڻي ۾ فني تجربن جي روشني ۾ آيل سندس هڪ سٽي ڪھاڻي جي هيٺين ڪتابن جو جائزو وٺنداسين:
سٽ سٽ ڪھاڻي، سليم چنا ٻڌائي ٿو آکاڻي... (سيپٽمبر 2013ع)
هڪ هڪ سٽيون هڪ سؤ ڪھاڻيون—سليم چنا (مئي 2014ع)
سٽ سٽ، قصو، ڪھاڻي، پراڻي آکاڻي (2014ع)
اسان جو هڪ نوجوان شاعر دوست ياسر منگي سنڌي ۾ مختصر مختصر ڪھاڻي کي رد ۽ غلط ثابت ڪرڻ لاءِ تہ اها نہ لکي وڃي. ان سان ڪھاڻي جي روح کي نقصان پھچي ٿو ۽ اها فضول مشق آهي وغيرہ ان لاءِ هو انڊيا جي سياستدان لالو پرساد ياديو جو هڪ مزاحيہ لطيفو اڪثر سنگت شاخ باڊھہ جي گڏجاڻين ۾ Micro Fiction هيٺ ڪھاڻيون پيش ڪندڙ تي تنقيد ڪندي ٻڌائيندو آهي. لطيفو ڪجهہ هيئن آهي: “هڪ فوٽ بال مئچ ۾ لالو پرساد ياديو کي مھمان خاص ڪري گهرايو ويو. ڪيتري دير تائين مئچ جاري رهي ۽ سڀ رانديگر بال جي پٺيان ڊڪندا رهيا. ان تي ياديو صاحب ڪنھن کان پڇي ورتو تہ “ابا! هي سڀ ڇا جي لاءِ بال جي پٺيان ڊڪي رهيا آهن؟” تہ ان وراڻيس “سائين هي سڀ گول ڪرڻ لاءِ بال جي پٺيان ڊوڙي رهيا آهن.” ان تي سائين جن فرمايو تہ اڙي بابا بال گول تہ آهي اڃا ان کي ڪيترو گول ڪندؤ.”
ڏٺو وڃي تہ بال جي گول.. وانگر ڪھاڻي بہ مختصر آهي اڃا ان کي ڪيترو قدر مختصر ڪيو ويندو. تبديلي ۽ لاڙا انھن شين جي محتاج نہ هوندا آهن ۽ اهو لاڙو اچي چڪو آهي جنھن کي اسين ڇا بہ ڪيون روڪي نہ سگهندا. ڇو تہ دنيا جي مختلف لاڙن ۽ تحريڪن جا سنڌي ادب تي اثر ايندا رهيا آهن ۽ ڪيتريون صنفون سانيٽ، هائيڪي، ترائيل کان ويندي نثري نظم ۽ نثر جي ناول، ناوليٽ، شارٽ اسٽوري، مضمون نويسي پڻ ڌاريون صنفون آهن جيڪي شروعات ۾ ڌڪاريون ويون پر بعد ۾ سنڌي اديب ٻاهرين اثر کان بچي نہ سگهيا ۽ انھن کي اهي اپنائڻيون ئي پيون ائين هڪ سٽي ڪھاڻي بہ ايندڙ وقت ۾ سنڌي ادب ۾ مقبول بڻجي ويندي.
نثر جي اصناف ۾ ڪھاڻي صنف ڏاڍي مقبول ٿيندي پئي اچي. ڪھاڻي جي وڏي ۾ وڏي خصوصيت آهي اها ان جو مختصر هجڻ آهي. ۽ اها ڏينھن مختصر ٿيندي ٿيندي اچي هڪ سٽ هڪ اکر تائين پھتي آهي. مائڪرو فڪشن جو اصطلاح عالمي سطح تي متعارف ٿي چڪو آهي جنھن تحت هيٺيون ڪھاڻيون صنفون اچي ويون آهن.
Sudden story, Post card story, Minute story, Furious story, Fast story, Short story, Quick story, short short story, Bytes story, skinning story, palm size story, little short story, Pocket size story, sketch story, smoking long story, 100words story, 55words story, 69words story, 16words story, 8words story, 4words story, 2words story, 1word story, zero byte story, one line story etc.
ارنيسٽ هيمنگوي، فرانز ڪافڪا، رابندر ناٿ ٽئگور، خليل جبران ۽ سعادت حسين منٽو مختصر مختصر(هڪ سٽيون) ڪھاڻيون لکيون، جيڪي تمام اوچي پد جون آهن ۽ شاندار پڻ. عربي، چيني ادب ۽ صوفي ازم ۾ اهڙيون ڪھاڻيون صديون اڳ لکيون ويون آهن.
جديد دؤر ۾ اسٽينلي بيوبن ۽ پائلو ڪوئلو مختصر مختصر ڪھاڻيون لکي رهيا آهن. جن کي پوري دنيا ۾ مشھوري ملي رهي آهي ۽ انٽرنيٽ تي ان ڪھاڻي جي حوالي سان ڪيترائي بھترين ليکڪ بہ پيدا ٿي رهيا آهن. دنيا ۾ جتي ليکڪ پنھنجي تخليقن ۾ نکار پيدا ڪرڻ ۽ معياري بنائڻ لاءِ محنت ڪندا آهن اها اسان جي سنڌي ادبي سماج ۾ نہ آهي ان ڪري معياري ڪھاڻي يا ادب نہ پيو اچي. انگلينڊ جو مشھورڪھاڻيڪار رڊيارڊ ڪپلگ پنھنجي ڪھاڻي 6 يا 8 دفعا وري لکندو هو. اسان وٽ تہ هڪ جهٽڪي ۾ لکيل تخليقن کي شاهڪار ۽ ڪلاسيڪل جو درجو ڏنو وڃي ٿو.
عربي ۾ چوڻي آهي: “ماڻھو هر ان شيءَ جو دشمن هوندو آهي. جنھن کان هو اڻ واقف هوندو آهي. سنڌي ادب ۾ بہ هڪ سٽي ڪھاڻي نئين آهي ان ڪري ڪھاڻيڪار يا اديب ان تي وايلا ۽ هاءِ گهوڙا پيا ڪن تہ هڪ سٽي ڪھاڻي لکي ڪھاڻي کي ختم ڪيو پيو وڃي وغيرہ پر ائين چوڻ اٻھرائي آهي هڪ سٽي ڪھاڻي تي ڪم ڪرڻ کپي ۽ سنڌ ۾ منظور ڪوهيار، عزيز قاسماڻي، عباس ڪوريجو ۽ گهڻا اديب ان تي طبعي آزمائي ڪري رهيا آهن. خاص ڪري منظور ڪوهيار ان جي تاريخ ۽ فن تي پنھنجي ڪتابن جي مھاڳن ۾ گهڻي محنت ڪئي آهي. منظور ڪوهيار جي ڪتابن “ڀؤنرن جي انتظار ۾” سچا ڪوڙا رشتا” ۽ فراق جي منزل” جا مھاڳ مختصر ڪھاڻي جي فن کي سمجهڻ لاءِ لاڀائتا آهن ۽ ان پوري لاڙي کي سھي معنيٰ ذهن نشين ڪرائن ٿا. هاڻي سليم چني جي هڪ سٽين ڪھاڻين تي اچون ٿا، سليم چنا جو هڪ سٽيون ڪھاڻيون تمام بھتر انداز ۾ سرجيل آهن پر انھن ۾ ڪجهہ ڪھاڻيون ئي بھتر ڪھاڻي جو تاثر ڇڏين ٿيون. باقي شاعري ۽ حوال آهن.
سليم چنا جي ڪتابن جي جيڪي هڪ سٽيون ڪھاڻيون معنيٰ خيز ڪھاڻيون آهن يا لڳن ٿيون اهي هي آهن:
• سنڌ لاءِ شيدي هوش محمد شھيد، ڪوپو، ڪونڌر، ارڏو شينھن ٿي وڙهيو.
هن هڪ سٽي ڪھاڻي ۾ هوشو شيدي جي انگريزن سان وڙهڻ واري ڪھاڻي تمام مختصر انداز ۾ چٽيو ويو آهي.
• اسمگلر ۽ منشيات فروشن کان ڪمائي_ عمرا حج ڪرين ٿو!
هي هڪ سٽي ڪھاڻي انھن مذهبي ماڻھن تي چٿر آهي. جيڪي حرام کي حال سمجهن ٿا. حرام جو پيسو ڀلي ڪم لاءِ آڻن ٿا ۽ پاڻ کي سھي مسلمان سمجهن ٿا.
• ڀاءُ نہ کاڌو ڀاءُ جو ڀت_ تہ ڄڻ ڪٽجي ويو ٻانھن هٿ.
اڄ جي مصنوعي سماج ۾ جتي رشتا هڪ عام رسمي ڳالھہ ٿي ويا آهن. پيءُ پٽ جو، ماءُ ڌيءُ جي ۽ ڀاءُ وري ڀاءُ جو نہ رهيو آهي اها انا هن هڪ سٽي ڪھاڻي ۾ شاعرانہ انداز ۾ ڏني وئي آهي.
• نہ ٽالپر تياري سان وڙهيا، نہ ڌرتيءَ ڌڻين کي پاڻ سان شامل ڪيائون.
هن ڪھاڻي ۾ ٽالپرن جي انگريزن سان لڙائي جي باري ۾ ليکڪ پنھنجو تجزيو پيش ڪيو آهي تہ ٽالپرن ڪنھن بہ رٿابندي تحت جنگ نہ وڙهي نہ ئي مقامي ماڻھن کي کينو تنھنڪري لڙائي هارائي ويا.
• لاش لڙهي.. ماڻھو مڙي، پر حد نہ منھنجي_ پوليس ڪري اڙي.
هي هڪ سٽي ڪھاڻي نسيم کرل جي مختصر ڪھاڻي “چوٽيھون در” جي هڪ سٽ ۾ عڪاسي آهي. ۽ اهڙيون ليکڪ جي ڪتاب ۾ مسلسل چار پنج هڪ سٽيون ڪھاڻيون آهن. منھنجي خيال ۾ هن ۾ ڪا نہ احساس داري نہ آهي.
• ڏينھن جو سج_ رات جو تارا ۽ چنڊ پيا ڏسن ڀاڱا ڀاڱا__ ڀريل جهريل ننڍوکنڊ.
هي هڪ سٽي ڪھاڻي سليم چنا جي تمام بھترين شاندار ڪھاڻي آهي جنھن ۾ هن ورهاڱي جي جيءُ جهوريندڙ سانحي کي هڪ سٽ ۾ واھہ جو سمويو آهي. هي ڪھاڻي پڙهڻ سان هڪ پل ۾ ورهاڱي وارو اهو منظر اکين جي ماڻڪين ۾ ڀرجي اچي ٿو.
• هاءِ قھر! ڪنواري ڀيڻ ڏوھہ بنا ڪري ڪاري! قاتل ڪئي قيامت ڪاري!
ڪارو ڪاري جو موضوع بہ ڪو نئون موضوع نہ آهي. سندس ڪتابن ۾ ڪارو ڪاري تي لڳاتار 5 کان اٺ ڪھاڻيون آهن. هڪ سٽي ڪھاڻي ۾ قافيي ملائڻ وارو ورجاءُ هتي بہ محسوس ٿئي ٿو.
• ڪاڏي ٿا وڃو؟ سڏڪا، ڳوڙها، ڏڪندڙ هٿ، پوڙهي پيءُ جو سوال؟
هي هڪ دردناڪ جديد دؤر جي ماحول جي عڪاسي ڪندڙ ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ هڪ جهور کي سندس اولاد ڪٿي ڦٽو ڪري وڃي ٿي. پٺيان سندن پيءُ روئي پٽي سوال ڪري ٿو پر کيس ڪوئي جواب نہ اچي ٿو.
• تون بہ وندرجي وئين ملڪ الموت، مون جو پڪاريو پنھنجو هوت!
هي هڪ سٽي ڪھاڻي شاھہ ڀٽائي جي ان شعر وانگر لڳي ٿي جنھن ۾ عزارئيل سندس ساھہ ڪڍڻ اچيس ٿو ۽ هو سمجهي ٿي تہ پنھون ماڻھو موڪو. شاھہ ڀٽائي سنڌ جو پھريون منظوم شارٽ اسٽوري رائيٽر آهي. اها هڪ حقيقت آهي ڪوئي مڃي يا نہ مڃي. پر هن ڪھاڻي مان ڪو واضع خيال نٿو اڀري اچي.
• واڌو واھہ ڪندو هو دو آبو آباد، هاڻ گند ڪچرو، ڍونڍ، بدبوءِ قاسم آباد.
هي هڪ سٽي ڪھاڻي سليم چنا جي انتھائي تمام گهڻي معياري ڪھاڻين ۾ شمار ٿئي ٿي. جنھن ۾ ليکڪ حيدرآباد جي واڌو واھہ جي تباهي ۽ بربادي جو نوحو لکيو آهي. اوقعي واڌو واھہ حيدرآباد جو سونھن جو مضوط حصو هوندو هو، جنھن ۾ گرمين ۾ نوجوان تڙڳندا هئا پر هاڻي بلڊرن جي حرامپائن ڪري گندي پاڻي جي نيڪال جو نالو ٿي ويو آهي.
• اَچو تہ DNA ٽيسث ڪرايون، موهن جي دڙي جا آهيون بہ نہ نه؟
هي هڪ سٽي ڪھاڻي بہ سليم صاحب جي واھہ جي ڪھاڻي آهي. جنھن جي جيتري تعريف ڪيان اها گهٽ هوندي. ڇا تہ پيغام ڏئي ٿو هو هن ڪھاڻي ۾. واقعي موهن جي دڙي جا ماڻھو تہ دنيا ۾ مهذب پڻي جو اعليٰ مثال هئا. پر جديد موهن جي دڙي رهواسي تہ بي ايماني ۽ بدديانتداري جو مثال بڻيل آهي، جنھن ڪھاڻيڪار چوي ٿو تہ ٽيسٽ ڪرايون تہ اسان واقعي انھن عظيم دراوڙن جو تسلسل آهيون بہ يا نہ.
• ٽئگور کان لطيف، شانتي نڪيتن کان موهن جو دڙو ڀلو اٿئي.
منھنجي خيال ۾ ڀيٽ ڪرڻ خاص ڪري هن معنيٰ ۾ تہ ڦلاڻو وڏو ڦلاڻو ننڍو. اهو سراسر غلط آهي. ٽئگور هجي يا لطيف سائين هر ڪنھن جو پنھنجو مقام آهي. ائين ڪھاڻي ۾ پيغام ڏيڻ تہ شانتي نڪتين کان موهن جو دڙو وڌيڪ بھتر آهي، اهو ڪھاڻيڪار جو پنھنجو ذاتي رايو ٿي سگهي ٿو پڙهندڙ تي ڪو خاص تاثر نٿو پوي.
• بارود جو ڍير ننڍو کنڊ پيو ساڙي_ ماڻھو ڳاڙهو رت پيو ڳاڙي!
ننڍي کنڊ جي ورهاست تي ليکڪ جي هي ٻئي ڪھاڻي آهي جيڪا بہ ان خوني ورهاڱي جي بھترين منظرڪشي ڪندڙ هڪ سٽي ڪھاڻي آهي. جنھن تي ليکڪ جس لھڻي.
هي ڪھاڻي تہ ڪنھن ڏاهي جو قول لڳي ٿي: “مان دنيا کي بدلائڻ چاهيان ٿو، پر پاڻ کي ڪڏهن بہ نہ..
هي هڪ سٽيون ڪھاڻيون تہ شعر لڳن ٿا جنھن جي هر پوئين سٽ جو اڱين سٽ سان قافيو ملايو ويو آهي:
• ساھہ جون ڏوريون تو وٽ سوگهيون__ هو ڀلي پيو ڏئي مون کي گهوگهيون.
• ويا پکي پرديسي موٽي، تون موٽ ملنديءَ هتي روٽي.
• آواز ڪوئيل پڪار__نينھن سندي نھار، ديد دل جي آرپار.
• ناڻو، لاڙڪاڻو، سياست ۾ سياڻو_ ڇو بڻيو آ نفرت جو گهاڻو.
• منھنجا هيڻا حال، سڀ ڄاڻين ٿو تون رب جمال.
• قھري ماڻھو ڪاريھر زهر__ ڏنگ هڻن پيا جسم تي، هر هر.
• بندوق نہ پر سياسي مخالفت، رت ٻڏل ڪئي ورهاست!
• نيڻن سان ڪر، نينھن نروار، اچي قلب قرار_ لھي دل جو بار.
• گوڏن تائين وار وڌائي سجني، بدني چنڊ ڍڪيو ٿئي ڪڪر وانگي.
ڪتاب ۾ ڪي هڪ سٽيون ڪھاڻيون گهٽ هدايتون ۽ صلاحون وڌيڪ آهن جھڙوڪ:
• لانڍي ڪر صاف_ سنگتي ايندا سفر ڪري.
• اوطاق ٺاهيو_ کٽون رکو مٽ ڀريو_ قرب ڪري ڪچھريون ڪيو.
• راندين جا ميدان ڊاهي، باغن جا وڻ وڍائي، پلازائون تہ نہ ٺاهيو.
اهڙيون کوڙ صلاحون ۽ حوال ٽنھي ڪتابن ۾ گهڻيون آهن. جيڪي قطعن هڪ سٽيون ڪھاڻيون نٿيون مڃي سگهجن.
ڪٿي ڪٿي تہ اخباري خبر وانگر حڪمرانن ۽ ڪامورن جي ثناخواني بہ ڪري ويو آهي جيڪا بہ هڪ سٽي ڪھاڻي نٿي ٿي سگهي:
• پ پ پ چئيرمين زيڊ. اي. ڀٽو آيو، ڏني دعوت جو اي ڊي ناريجو.
• رهبر پ پ پ، سماج ۽ سنتپت، ڏسو اي ڊي ناريجو جي محنت.
عالمي طور تي ڪھاڻي جي گهاڙيٽي تي پوري دنيا ۾ تجربا ٿي رهيا آهن. انڊيا ۾ هوند راج بلواڻي انڊيا جي وڏن ڪھاڻيڪارن کان “لگهو ڪٿا” لکرائي. جنھن کي هندي، گجراتي ۽ سنڌي ۾ “مني ڪھاڻي چئي سگهجي ٿو. سنڌي ۾ شايد ئي اهو نالو سھي رهي. “لگهو ڪٿا” سرجڻ جيتوڻيڪ ننڍي رچنا آهي. اهڙي طرح اهڙا تجربا سنڌي ڪھاڻي ۾ بہ ٿي رهيا آهن. سليم چنا جا 4 ڪتاب اچي چڪا آهن. پر رڳو تجربا ڪرڻ سان تہ ڪجهہ نہ ٿيندو ان لاءِ ان گهاڙيٽي ۾ خيال، فڪر ۽ تخيل جي گهرائي بہ نظر ۾ رکڻ گهرجي.
ڪھاڻي تي هر دؤر ۾ الڳ الڳ رايا ايندا رهيا آهن: اها اڌ ڪلاڪ جي هجي، هڪ ويھڪ ۾ پڙهي وڃي. ٻئي دلچسپ راءِ اها آهي تہ ڪھاڻي ايتري ڊگهي هجي جو اها پڙهڻ ۾ ڊگهي نہ لڳي. پراڻي وقت ۾ ڪھاڻي ابتدا، عروج ۽ انتھا جي چؤڦير ڦرائي ويندي هئي پر جديد دؤر ۾ دنيا جي مختلف ادبي تحريڪن ۽ لاڙن ڪھاڻي جي شڪل کي نئون روپ ڏئي ڇڏيو آهي ۽ اهي انھن لاڙن ۽ تحريڪن جي نظريي هيٺ لکيون وڃن پيون. سنڌي ادب انھن کان بچي نہ سگهيو آهي ۽ جدت، پرڏيھي اثر سنڌي ادب ۾ اٿل آڻين پيا. تبديلي تہ اڻٽر آهي ڪير ڪيترو روڪي نہ روڪجندي.
سليم چنا جون هڪ سٽيون ڪھاڻيون سٺو تاثر ڇڏيندڙ ڪھاڻيون آهن. انھن کي محنت بنا ڇپايو ويو آهي. وڏي ڳالھہ جيڪا سليم چنا جي سڃاڻپ بڻيل آهي تہ سندس ڪتاب جي ڪا بہ قيمت نہ هوندي آهي. ڪھاڻين ۾ گهڻائي اجائن جملن ۽ لفظن جو ورجاءُ گهڻو آهي. باقي تہ سندس محنت ۽ ڊيڊڪيشن تمام گهڻي داد لھڻي. ۽ هو اڃا بہ وڌ کان وڌ ڪلاسيڪل جديد ڪھاڻيون لکندو رهي.