ڊسمبر جي 19هين تاريخ
”هيلو!“ فون آن ڪيم...
”پرويز پيو ڳالهايان...“
”ها سائين! ڪيئن خوش ته آهيو نه...؟“
”هائو! ٺيڪ آهيان..... قاسم پٿر جي تصوير ٿي گهرجي..“
”تصوير ته آهي ... پر ڳولهڻي پوندي... پر خير ته آهي ... ڇا جي لاءِ...!؟“
”هينئر هينئر نفيس احمد ناشاد فون ڪئي آهي ته ”مهراڻ“ ڇپيو پيو آهي... قاسم پٿر جي تصوير لاءِ روڪايو اٿس....“
”قاسم جي تصوير...... مهراڻ لاءِ ڇو ٿي گهرجيس...؟“ مون پُڇيو.
”قاسم رات گذاري ويو... ڪنهن نيوز چينل تان خبر هلي آهي، جيڪا ٻُڌي نفيس احمد فون ڪئي آهي.“
جواب ۾ لفظ نٿا اُڪلن.
پرويز منهنجي ڪيفيت سمجهي ويو.
”ٻين بجي دفنائڻ جي لاءِ کڻندا... تصوير کڻي اچج ته نفيس احمد شيخ کي اي ميل ڪري ڇڏيون.“
پرويز فون بند ڪئي ته منهنجي ذهن ۾ نصير مرزا جو شعر تري آيو:
يار! ڏک جي خبر ٻڌايئين ٿو،
رات هُن جي وفات ٿي ويئي.
منهنجو ذهن ماضيءَ جي يادن ۾ گم ٿي ويو ۽ ذهن جي اسڪرين تي هڪٻئي جي پويان يادن جي يلغار ٿيڻ شروع ٿي ويئي.
ننڍو هوندو هوس، ’سياست‘ جي ’س‘ جي خبر به نه هئي، نه ئي وري ’شعور‘ جو ڪو سلو ذهن ۾ ڦٽو هو. البت ذهن جي زمين، شعور جي ٻج پوکجڻ لاءِ ’کيڙجي‘ رهي هئي. ذهن جي اُن زمين جي کيڙائيءَ ۾ منهنجي هڪ ماسات ’ادي صابرا‘ جي ننڍن ننڍن اردو ڪتابن جو وڏو هٿ هو، جتان مونکي ڪتابن پڙهڻ جو شوق ٿيو. ادي صابرا وٽ کوڙ سارا ڪهاڻين جا ڪتاب هوندا هئا، جيڪي هوءَ مونکي پڙهڻ جي لاءِ ڏيندي هئي. وٽس اردو رسالا ’نونهال‘، ’جگنو‘ ۽ ’تعليم و تربيت‘ به ايندا هئا.
حيدرآباد ۾ چاچا شمس الدين جي لطيف آباد واري گهر جي پوئينءَ ڪمري ۾ هڪ ڪٻٽ رکيل هوندو هو، اُن ڪمري جو ٻيو دروازو پويان باغيچي ۾ کلندو هو، جنهن ۾ ڪيترائي وڻ، گلن جا ٻوٽا ۽ سائي ڇٻر پوکيل هوندي هئي. ما حول ۾ گلن جي سرهاڻ پکڙيل هوندي هئي. ان ڪٻٽ ۾ ادي صابرا جا ڪهاڻين جا ڪتاب به رکيل هوندا هئا. ادي صابرا ان وقت ڇهين يا ستين ڪلاس ۾ پڙهندي هئي، کيس ڪتابن سان وڏو شوق هوندو هو. اڳتي هلي سندس اهو شوق صفا ختم ٿي ويو. ۽ سندس انهن گڏ ڪيل ڪتابن مون ۾ ڪتابن سان دلچسپي پيدا ڪئي. اهو ڪمرو نه رڳو اسان ٻارن جي راند روند جو مرڪز هوندو هو، پر ان ڪمري ۾ منهنجي ڌيان جو مرڪز اهو ”ڪتابن وارو ڪٻٽ“ هوندو هو. اهو ڪٻٽ کولي، ان مان ڪو ڪتاب يا رسالو کڻي ٻاهر باغيچي ۾ سائي ڇٻر تي ليٽي وڃي پڙهندو هوس، ان ڪٻٽ ۾ ٻين ڪتابن سان گڏ ”ملير ڊائجسٽ“ جا ڪجهه پرچا به پيل هوندا هئا. جيڪو رسالو محترم عبدالغفور الستي (ان وقت عين غين سنڌي ۽ عبدالغفور ميمڻ) شايع ڪندو هو. ملير ڊائجسٽ تي ذوالفقار علي ڀٽي جي گورنمينٽ ۾ ٻين سنڌي رسالن ۽ ڪتابن سان گڏ پابندي وڌي ويئي هئي. وچ ۾ عبدالغفور الستيءَ کي ٿوري وقت جي لاءِ ڊي . پي . آر تحت گرفتار ڪري جيل ۾ وڌو ويو هو. رسالي تي پابندي پيئي ته عبدالغفور الستي ڄڻ بي روزگار ٿي ويو ۽ پوءِ ڪنهن طريقي سان اسلام آباد وڃي پير علي محمد راشديءَ سان مليو، جيڪو ذوالفقار علي ڀٽي جو صلاحڪار هو. جنهن کيس ’نيشنل سينٽر آف پاڪستان‘ جو ڊئريڪٽر ڪري، اسلام آباد ۾ رکيو. عبدالغفور الستي، چاچا شمس الدين جو وڏو ڀاءُ ٿئي ۽ منهنجو پيءُ سندن ماسات، ائين چاچا شمس الدين ۽ عبدالغفور الستي بابا سان رشتي جي حوالي سان منهنجا چاچا ٿين. سنڌ جي قومي تحريڪ، سماجي جاڳرتا ۽ سنڌي ادب ۾ عبدالغفور الستيءَ جو به ڪردار آهي، جيڪو هڪ ڌار مضمون جي تقاضا ٿو ڪري.
اُتي ئي، اُن گهر ۾ هڪ ڀيري گهر جي ڪنهن ڀاتيءَ جي واتان ٻُڌم ته ”قاسم پٿر وري گرفتار ٿيو آهي.“
اُتي اڪثر قاسم پٿر جي باري ۾ جيڪي رمارڪس ٻُڌبا هئا، سي منهنجي لاءِ حيرت ۽ دلچسپيءَ جو سبب هوندا هئا.
”قاسم پٿر ته ڄڻ جيل ٻولي کنيو آهي.“
”قاسم پٿر جو هڪ پير ته سدائين جيل ۾ هوندو آهي.“
”قاسم پٿر کي حڪومت ڇڏي ئي نٿي.“ وغيرهه.
۽ آئون سمجهندو هوس ته ”قاسم پٿر“ ڪو خطرناڪ ماڻهو آهي. جنهن کي حڪومت سدائين جيلن ۾ واڙيو ويٺي آهي، هن کي ٻاهر ڇڏيندي ته الائجي ڪهڙو ممڻ مچي پوندو.
منهنجي ذهن جي ڪئنواس تي ”قاسم پٿر“ جو نقش ڪنهن خطرناڪ ڏوهاريءَ جهڙو چٽيل هو.
۽ واقعي به قاسم پٿر اڏول، خطرناڪ، غير مصلحت پسند، بي باڪ ۽ قومي شعور ۽ درد رکندڙ، وڏيرڪي سماج جو ازلي ويري، هيڻن ۽ هارين جو همراهي، هڪ خطرناڪ شخص هو. پر قاسم جي شخصيت جو اهو پهلو گهڻو عرصو پوءِ منهنجي ذهن ۾ اُڀريو، جڏهن مون ادب ۾ پيرڙا کڻڻ شروع ڪيا.
قاسم پٿر چاچا شمس الدين جو دوست هو. هو ٻئي ننڍي هوندي جا دوست ۽ پاڻ ۾ گڏ پڙهيا هئا. 2003ع جي عام چونڊن ۾ جڏهن چاچا شمس الدين ميمڻ کي پاڪستان پيپلزپارٽيءَ پاران سجاول، ميرپور بٺورو تڪ تي صوبائي اسيمبليءَ جي ٽڪيٽ ڏني ويئي ته قاسم پٿر، ساڻس دوستي نباهيندي نه رڳو چونڊن ۾ سندس مدد ڪئي، پر شيرازين جي گهرواري پولنگ اسٽيشن ”سيدپور“ ۾ پي . پي . پي پاران سندس ايجنٽ ٿي وڃي ويٺو. اُتي ويهڻ جي لاءِ پيپلزپارٽيءَ جي ٻي ڪنهن جيالي دل نه جلهي. جي دل جلهي ۽ دوستي نباهي ته قاسم پٿر.... جيتوڻيڪ شيرازين جي ماڻهن کيس گهڻي دير ايجنٽ ويهڻ نه ڏنو ۽ کيس اُٿاري پولنگ اسٽيشن مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو، ۽ پوءِ کين پنهنجي ڪاروائي ڪرڻي هئي، سا ڪيائون.
قاسم پٿر وارا پهرين ’ڪاٺوڙ‘ مان لڏي اچي دڙي ۾ ويٺا (ايئن هو ’ڪاٺوڙا ميمڻ‘ سڏجڻ لڳا)، قاسم جو جنم 1937ع ۾ ڪاٺوڙ ۾ قاري عبدالرحيم ميمڻ جي گهر ۾ ٿيو، دڙي لڏي اچڻ کانپوءِ قاسم ٻين ٻارن سان گڏ اسڪول ۾ داخل ٿيو، پر پنهنجي غربت سبب چئن درجن کان وڌيڪ پڙهي نه سگهيو ۽ درزڪو ڪم سکڻ لڳو. سندس هم ڪلاسين ۾ شمس الدين ميمڻ، حاجي عبدالله (سيٺ بلا) ميمڻ وغيره شامل آهن، ڪجهه سالن کان پوءِ قاسم وارا دڙي مان لڏي وڃي ميرپور بٺوري ويٺا، جتي قاسم نجي نموني مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو. هڪ ڀيري قاسم مونکي ٻڌايو ته، ”پاڻ مئٽرڪ پاس ڪرڻ جي خوشيءَ ۾ پنهنجي دوستن جي دعوت به ڪئي هئي.“
قاسم جا پنهنجن سڀني ڪلاسين سان سدائين سٺا ۽ دوستاڻا لاڳاپا رهيا، جيتوڻيڪ انهن مان گهڻائيءَ جو واسطو وڏ گهراڻن سان هو. پر قاسم انهن سان ملندو رهندو هو، ڪيترائي ڀيرا قاسم دڙي اچڻ تي مونکي پاڻ سان گڏ وٺي انهن مان ڪنهن نه ڪنهن دوست سان ملڻ هليو، چاچا شمس الدين سان ته دوستاڻا ناتا پڇاڙيءَ تائين رهيس.
ايئن قاسم جي نالي سان منهنجي پهرين شناسائي ئي ان تعارف سان ٿي ته، ”قاسم پٿر ته سدائين جيل ٻولي کنيو آهي.“
مونکي ياد ڪونهي ته قاسم پٿر سان منهنجي پهرين روبرو ملاقات ڪڏهن ۽ ڪٿي ٿي، پر ساڻس ملاقات ڏيٺ ويٺ ۽ دوستيءَ کان اڳ، مون هن جون ايتريون ته مخالفتون، گلائون ۽ ڳالهيون ٻُڌيون هُيون، جو هن جي باري ۾ منهنجا خيال ڪي سُٺا نه هئا.
گورنمينٽ هاءِ اسڪول دڙي ۾ پڙهڻ جي دوران نائين يا ڏهين ڪلاس ۾ آئون ٻارڙن جي تنظيم ”سجاڳ ٻار تحريڪ“ ۾ شامل ٿيس ۽ ان ۾ ڪافي سرگرم پڻ. منهنجي سرگرمين کي ڏسي مونکي ’سجاڳ ٻار تحريڪ‘ ضلع ٺٽي جو سيڪريٽري ۽ سڪندر پليجي کي صدر مقرر ڪيو ويو. سڪندر پليجو هينئر ڊاڪٽر آهي ۽ آمريڪا ۾ ٿو رهي. جڏهن سڪندر پليجي ايم . بي . بي . ايس ۾ داخلا ورتي ته مونکي ڪافي حيراني ٿي. هو پڙهڻ ۾ صفا جڏو هو، وري جو پوءِ ٻُڌم ته همراهه آمريڪا وڃي نڪتو آهي ۽ اتي سٺي نموني سيٽل به ٿي ويو آهي ته سوچيم، ”نصيب نصيب جي ڳالهه آهي.“
مئٽرڪ پاس ڪري جڏهن فرسٽ ييئر ۾ گورنمينٽ انٽرميڊيٽ ڪاليج سجاول ۾ داخلا ورتم ته اتي مونکي ’سنڌي شاگرد تحريڪ‘ جو يونٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو.
سجاڳ ٻار تحريڪ ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ ۾ شامل هئڻ جي دوران مختلف هنڌن تي ٿيندڙ گڏجاڻين ۾ شرڪت ڪرڻ جو موقعو ملندو هو ۽ دوستن سان ميل ملاقاتون ٿينديون هيون، انهن گڏجاڻين ۾، ۽ انهن ساٿين پاران، جنهن شخص جي سخت مخالفت ٻُڌبي هئي، ان شخص جو نالو قاسم پٿر هو. قاسم پٿر کي نه رڳو پارٽيءَ جو غدار تصور ڪيو ويندو هو، پر انقلاب دشمن، عوام دشمن ۽ ٽراٽسڪائي ڪوٺي سندس سخت مخالفت ڪئي ويندي هئي، مٿس طرح طرح جون ٽوڪون ڪيون وينديون هيون ۽ الزام هنيا ويندا هئا. سچي ڳالهه ته اها آهي ته ان وقت اسان مان گهڻن کي ته خبر ئي نه هئي ته اهو ٽراٽسڪي يا ٽراٽسڪائيت آهي ڪهڙِي بلا جو نالو.1
قاسم پٿر کانپوءِ، جنهن ٻي شخص جي گهڻي مخالفت ٻُڌبي هئي، اهو اڪبر شاهه هو. ممڪن آهي ته سنڌ جي ٻين علائقن ۾ به قاسم پٿر ۽ سيّد اڪبر شاهه جي مخالفت ڪئي ويندي هجي، پر ضلع ٺٽي، خاص ڪري تعلقي بٺوري ۾، جنهن کي ڪنهن زماني ۾ هاري هلچل جي حوالي سان سنڌ جو ويٽنام چيو ويندو هو، هنن ٻنهي همراهن جي گهڻي مخالفت جو سبب شايد اهو هو ته هنن ٻنهي جو واسطو ميرپور بٺوري تعلقي سان هو ۽ ٻيئي ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جي باني ميمبرن مان هئا ۽ سندن ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ ڇڏڻ کانپوءِ، مقامي طور تي جيڪا عوامي تحريڪ جي قيادت هئي، اها انهن ٻنهي همراهن جي هٿان ئي سنڌي عوامي تحريڪ ۾ آئي هئي. تنهنڪري هنن کي پنهنجو اثر برقرار رکڻ لاءِ انهن همراهن جي مخالفت کانسواءِ ٻيو ڪو چارو به نه هو.
اهو ڪو اتفاق ڪونهي ته سياسي حوالي سان سيّد اڪبر شاهه، قاسم پٿرکي پنهنجو اُستاد تسليم ڪندو هو ۽ جڏهن قاسم پٿر کي ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ مان خارج ڪيو ويو ته خارج ڪرڻ واري نوٽس جي تعميل اڪبر شاهه جي هٿان ئي ڪرائي ويئي. قاسم پٿر ان وقت عوامي تحريڪ جي ڪارڪن / اڳواڻ جي حيثيت سان ’لاڏين‘ واري لاڪ اپ ۾ قيد هو. اهو عجيب اُلميو ۽ تنظيمي بي حسيءَ جو نمونو هو ۽ قاسم پٿر اُن ڏينهن کي ڪڏهن به وساري نه سگهيو، پاڻ چوندو هو، ”مونکي سڄي زندگيءَ ۾ گهڻي ۾ گهڻو ڏک اُن ڏينهن پهتو، جنهن ڏينهن مونکي اڪبر شاهه جي هٿان لاڏين جي لاڪ اپ ۾ پارٽي مان خارج ڪرڻ جو ليٽر پهتو هو.“ اها پارٽي جنهن جي بنيادن ۾ قاسم پٿر جو پورهيو به شامل هو.
گهڻا سال پوءِ جڏهن مون اڪبر شاهه جو ڪتاب ”لفظ ڳالهائين ٿا“ ڇپرايو ته ان جو مهاڳ مون اڪبر شاهه جي چوڻ تي قاسم پٿر کان لکرايو (ڪتاب جي ڇپائي جي عمل دوران اڪبر شاهه گذاري ويو) ته قاسم اُن ڳالهه ذڪر ڪندي لکيو.
”.... منهنجو يار اڪبر شاهه لاڏين جيل ۾، جت شيرخان لُنڊ، پنهون زنئور، زٽو زنگيزو ۽ آئون واڙيل هئاسين، نوٽيس جي تعميل ڪرڻ آيو ته توکي عوامي تحريڪ مان خارج ڪجي ٿو، منهنجي يار اڪبر جو اهو ڏينهن به نٿو وسري.... ٻيو ڏينهن اهو جڏهن اڪبر شاهه کي دوستن سميت عوامي تحريڪ مان ڪڍيو ويو....“
قاسم پٿر جي اُبتڙ عوامي تحريڪ ڇڏڻ کانپوءِ اڪبر شاهه سياسي فرنٽ تي ڪڏهن به سرگرم نه رهيو، البت هو پرائمري ٽيچرس ايسوسيئشن ۽ ڪنهن حد تائين مقامي ليول تي سنڌي ادبي سنگت ۾ سرگرم رهيو، مونکي به سنڌي ادبي سنگت ۾ آڻڻ ۽ سرگرم ڪرڻ وارو اڪبر شاهه ئي هو. باقي قاسم پٿر ته سڄي عمر ورچي نه ويٺو.
جان جان هئي جيئري، ورچي نه ويٺي
وڃي ڀونءَ پيٺي، ساريندين کي سڄڻين.
قاسم پٿر جي حوالي سان اها مخالفت به منهنجي ذهن جي ڪنهن ڪُنڊ پاسي ۾ ويٺل هئي.
سجاول ڪاليج ۾ فرسٽ ييئر ۽ انٽر ميڊيٽ پڙهڻ جي دوران (83-1982ع) ميرپور بٺوري جي گڏ پڙهندڙ دوستن سان ڪچهريون، ملاقاتون ۽ بحث مباحثا ٿيندا هئا. ملڪ مٿان ’مرد ملعون مرد منافق جنرل ضياالحق‘ جي فوجي آمريت جا ڪارا ڪڪر ڇانيل هئا. ڪڪڙو ڪو لڳي پيئي هئي، جيڪو ٿي ڪُڇيو، سو ڪاٺ ۾! سياست تي ڳالهائڻ، سياست ڪرڻ ۽ سياسي پارٽين جي سرگرمين تي بندش هئي. اخبارون جيڪڏهن سياسي پارٽين جو ذڪر ڪنديون هُيون يا انهن جي ڪنهن اڳواڻ جو بيان ڇپينديون هيون ته اڳيان ”ڪالعدم“ لکنديون هيون. ان بندش جي ڪري اڪثر سياسي پارٽيون ۽ گروپ يونيورسٽين ۽ ڪاليجن ۾ پنهنجي ذيلي شاگرد فرنٽن جي پليٽ فارم تان يا وري کاٻي ڌر جا يا قومپرست همراهه پنهنجي سرگرمين لاءِ ”سنڌي ادبي سنگت“ جو شيلٽر استعمال ڪندا هئا... ۽ شاگردن ۾ سياسي شعور وڌائڻ ۽ نوان ميمبر هٿ ڪرڻ ۽ انهن جي تربيت ڪرڻ واسطي ”اسٽڊي سرڪلس“ هلائينديون هيون. انهن اسٽڊي سرڪلس ۾ اڪثر ڪري انهن پارٽين جا آرگنس لڪي لڪي پڙهبا ۽ ڪنهن خطرناڪ شئي وانگر لڪائي رکبا هئا ۽ رڳو ڀروسي جوڳن دوستن کي ئي پڙهڻ جي لاءِ ڏنا ويندا هئا، شاگردن ۽ نون دوستن کي سُٺا سُٺا ڪتاب پڙهڻ جي لاءِ ڏيئي منجهن سياسي شعور پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي هئي.
آئون به سدائين نوان ڪتاب هٿ ڪرڻ ۽ پڙهڻ جي جستجوءَ ۾ هوندو هوس. انهن ئي ڏينهن مونکي ڪنهن دوست کان ’تحريڪ‘ رسالي جا ڪجهه پراڻا پرچا پڙهڻ جي لاءِ مليا. انهن پرچن ۾ ڇپيل مواد جي هڪ هڪ لفظ منهنجي ذهن تي ڄڻ مترڪا وسائي، منهنجي ذهن جي بند ٿيل دروازن جا تاڪ کولڻ شروع ڪيا. انهيءَ تحريڪ رسالي جي هڪ ٻن پرچن ۾ ايڊيٽر طور ”پٿر“ جو نالو لکيل هو ۽ هڪ ٻن رسالن ۾ پٿر جون ننڍڙيون ڪهاڻيون به ڇپيل هيون، جيڪي مون دلچسپيءَ سان پڙهيون. انهن بٺوري وارن دوستن مان هڪ دوست محمد اسحاق زنئور به هو، جيڪو انٽر ۾ پڙهندو هو ۽ جساف جو ميمبر هو، هڪ ڏينهن اسحاق زنئور مونکي ڪاري رنگ ۽ ڳاڙهن اکرن واري ڪور سان هڪ ڪتاب ڏيندي چيو. ”هي ڪتاب وٺ ۽ ڇهه روپيا ڏي.“ مون کانئس اهو ڪتاب ورتو، ڪتاب جو نالو هو ’رت ۽ غلامي‘ ۽ ڪهاڻيڪار هو ’پٿر‘.
مون ڪتاب ’رت ۽ غلامي‘ هڪ ئي رات ۾ پڙهي پورو ڪيو، ڪتاب ۾ ڇپيل مختصر ڪهاڻين ۽ خاڪن مونکي ڏاڍو متاثر ڪيو، سڄي ڪتاب ۾ ڪٿي به مايوسي ۽ نراسائيءَ جو ڪو نالو نيشان به نه هو، هر افسانو ۽ خاڪو پنهنجي اندر ۾ ڪو نه ڪو مقصد سمايو ويٺو هو.
انهن ڏينهن آئون جيڪو ڪجهه پڙهندو هوس ۽ پڙهڻ دوران مونکي جيڪي به شعر يا نثري جملا / ٽڪرا وڻندا هئا، اهي هڪ نوٽ بوڪ ۾ اُتاريندو ويندو هوس. اهو نوٽ بوڪ اڃا به ضعيف حالت ۾ مون وٽ موجود آهي، ان نوٽ بوڪ ۾ مون ’رت ۽ غلاميءَ‘ مان هيٺيان ڪجهه ٽڪرا اُتاريا هئا.
• پَر ابا! سنڌ جا حاڪم به خبر نه آهي ته ڇو اهڙا ڪٺور ٿيا آهن، پنڊيءَ وياسون، چيائون ”ڪوشش ڪريون ٿا.“ ڪراچي وياسون، چيائون ”اوهان ملڪ ڇڏيو ٿا وڃو.“ ڪي چون، ”اوهان غدار آهيو.“ بابا ڪولهين ڪڏهن هن ڌرتيءَ سان غداري ڪئي آهي؟ اوهانکي ڪو اهڙو سُجهي، جنهن هن ڌرتيءَ سان غداري ڪئي آهي. اوهان ڳالهه ڪندا آهيو ته: روپلو ڪولهي، جنهن انگريزن سان ننگرپارڪر جي سرحد وٽ جنگ ڪئي ۽ مارجي ويو، پر پيش نه ٿيو. اسان ڪڏهن به چغلي نه هنئي، مون ڏٺو ته هن جنگ ۾ ڪيترائي کوسا ٻروچ اچي پنهنجي چؤنرن ۾ لڪا هئا. پاڻ هندستان جي فوجن کي چيو هئن ته ”هتي اسين سڀ ڪولهي آهيون.“ ائين هنن پنهنجن پاڙيسرين جي جان بچائي هئيسون. سو بابا، هنن کي ڇا ٿي ويو آهي، جو اسان کي غدار ۽ دشمن ٿا سمجهن.
(ڪهاڻي: اباڻا پڊ)
• ماڻهو ويڙهه ڪندڙ جي عزت ڪن، جيڪا بزدل وڏيري کان پهچي ڪونه.
• هن چيو ته: جڏهن لوهه گرم ٿيندو آهي، تڏهن ڪا تبديلي ايندي آهي.
• ”عوام“ لفظ جو ايترو گهڻو استعمال ٿيو آهي، جو ماڻهو ڀانئن ته ڪنن ۾ کڻي آڱريون وجهن.
(تاثر: ڪو ڳڻ ٻاروچي جو)
• صفحي ڏانهن ڊوڙندي هڪ جماعتيءَ چيو، اها مسجد جي پٽَ اٿس، ڇاڪاڻ جو هن اها زمين مسجد جو ايوان وڌائڻ لاءِ نه ڏني هئي.
(ڪهاڻي: خدا جو گهر)
• تون ايڏي بُزدل ڇو ٿي آهين، آخر هن سماج کي ڪا ته عورت ٽوڙيندي، جيڪڏهن هوءَبهادر نٿي ٿئي ته اهي عذاب پڪَ سان پنهنجي ڌيءَ لاءِ ڇڏيو ٿي وڃي.
(ڪهاڻي: پڳ جي لڄَ)
اهو ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ منهنجي ذهن ۾ جيڪو تاثر اُڀريو اهو نه رڳو خوشگوار، پر ٿورو ٿورو حيرت ۾ وجهندڙ به هو. ته ”اڇا! قاسم پٿر هڪ ليکڪ به آهي، جيڪو هھڙيون سٺيون مشاهداتي ۽ بامقصد ڪهاڻيون به لکي ٿو.“
ائين ننڍي هوندي کان وٺي، منهنجي شعوري زندگيءَ تائين، منهنجي اڳيان، ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ”قاسم پٿر“ جو ذڪر ٿيندو ئي رهيو.
تاريخ ۾ فرد جي ڪردار جي اهميت ڪيتري ۽ ڪهڙي رهي آهي، اهو بحث ته صدين کان هلندو پيو اچي، اُستاد پليخانوف ته ڪتاب ”تاريخ ۾ فرد جو ڪردار“ لکي ان سوال تي نه رڳو بحث ڪيو آهي، پر جواب ڏيڻ جي ڪوشش به ڪئي آهي.
تاريخ ۾ سدائين ايئن ٿيندو رهيو آهي ته ڪن غير معمولي ماڻهن پنهنجي سڀاءُ ۽ فقيراڻي طبيعت جي ڪري، پٺتي رهي، پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ پسمنظر ۾ رهڻ سبب سندن ڪم ۽ ڪردار جي اهميت تڏهن پڌري ٿيندي آهي، جڏهن اهي فرد جسماني طور تي هليا ويندا آهن، ۽ وقت گذرڻ سان گڏ انهن جي وڇڙي وڃڻ سبب پيدا ٿيل ”خال“ جي نه ڀرجڻ جو احساس ٿيندو آهي.
اسانجي يار قاسم پٿر کي به اهڙو ئي غير معمولي ڪردار چئي سگهجي ٿو. جنهن سدائين پٺتي رهي پنهنجو سياسي، سماجي ۽ ادبي ڪردار ادا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
قاسم پٿر جو واسطو هڪ غريب گهراڻي سان هو. ان غربت کيس مجبور ڪيو ته هو هن اڻ برابريءَ ۽ ناهموار سماج جي خلاف جدوجهد ڪري. غربت ۽ تڪليف سبب هن جي اُٿي ويٺي اهڙن سنگتين ساٿين سان ٿي، جن جو واسطو اڳ ۾ ئي ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ترقي پسند ۽ قومپرست حلقن سان هو. سندس پهريون تعلق سنڌ جي يگاني ڪميونسٽ اڳواڻ ڪامريڊ عزيز سلام بخاريءَ سان ٿيو. ڪامريڊ بخاريءَ کي انڊيا جي ڪميونسٽ پارٽيءَ ورهاڱي کانپوءِ پاڪستان ۾ پارٽيءَ کي منظم ڪرڻ جي لاءِ موڪليو هو. پاڻ پارٽيءَ جو سنڌ جو سيڪريٽري به رهيو. ڪامريڊ بخاريءَ جو جنم 1911ع ۾ اُتر پرديش جي هڪ ننڍڙي ڳوٺڙي ’گونڊا‘ ۾ ٿيو. پاڻ 1947ع ۾ 26 سالن جي عمر ۾ پاڪستان ۾ پارٽيءَ کي منظم ڪرڻ لاءِ پهتو ۽ پنهنجي باقي سڄي زندگي نهايت بي باڪيءَ سان عوام دشمن قوتن جي خلاف انقلابي ڪم ۾ رڌل رهيو. ڪامريڊ عزيز سلام پهرين ڪراچي ۽ پوءِ لاڙڪاڻي ۾ اچي رهيو.
ڪامريڊ عزيز سلام بخاري هڪ مثالي شخص هو، هن لاءِ پنهنجو مقصد ايترو ته اُتم هو، جو وٽس رت جي رشتن ۽ ذاتي خوشيءَ جي ڪابه اهميت نه هئي، ايتريقدر جو جڏهن سندس گهرواري گذاري ويئي ته به ڪامريڊ بخاري اُتي موجود نه هو ۽ پارٽي ڪم جي سلسلي ۾ ٻاهر ويل هو. جيتوڻيڪ کيس خبر به هئي ته سندس گهرواري سخت بيمار آهي ۽ سندس بچڻ مشڪل آهي، پاڻ سدائين چوندو هو، ”جيڪڏهن ذاتي تسڪين کي اهميت ڏبي ته اجتماعي ڪم ڪيئن ٿيندو؟ تنهنڪري ذاتيات / ذاتي ڪم کي اجتماعيت تي فوقيت ڏيڻ عقلمندي نه آهي.“
عزيز سلام بخاري 7 فيبروري 1986ع تي وفات ڪئي، وفات مهل به پاڻ ساٿين سان انقلابي ڪم جي سلسلي ۾ ڪچهري ڪري رهيو هو.
ڪامريڊ عزيز سلام تي ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ پنهنجي ڪتاب ”وڏي وٿ هئام“ ۾ مختصر پر نهايت جامع خاڪو لکيو آهي، جيتوڻيڪ ڪامريڊ بخاريءَ تي اڃا گهڻو لکڻ جي گهرج آهي، پر مونکي ڪامريڊ سوڀي جي هنن لفظن کي اُن ڪري به هتي ورجائڻ جي گهرج پئي محسوس ٿئي ته جيئن اسين انهن لفظن جي پسمنظر ۾ قاسم پٿر کي چڱي طرح پرکي سگهون.
ڪامريڊ سوڀو لکي ٿو:
”ڪامريڊ مائو هڪ دفعي چيو هو اسان ڪميونسٽ مڇي وانگر آهيون، عوام هميشه اسانجي حفاظت ڪندو، هِتان کان هُتي ۽ هُتان کان هِتي، هو پارٽيءَ جو ڪارڪن، جاکوڙي، قاصد ۽ رهنما هيو، ڪيترائي پراڻا ڪارڪن وڏي محبت ۽ احترام سان کيس ياد ڪندا آهن، خاص ڪري حيدرآباد، ٺٽي ۽ بدين جي مزدور ۽ هاري تحريڪن ۾ اڄ به ڊزن ڪارڪن اهڙا ملندا، جن کي عزيز سلام ذهني ۽ عملي طرح تراشيو هو.
قاسم پٿر به اهڙن ئي ڪارڪنن مان هڪ هو.
قاسم پٿر پنهنجي هڪ مضمون ”جوڳي نه ڪنهن جا مِٽ“ ۾ عزيز سلام بخاريءَ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي:
”سلام بخاريءَ جهڙو جمهوري رويا رکندڙ ذميوار سماج ۾ ڪٿان ملي، اسان پنهنجن گهرن ۾ مائٽن جي غير جمهوري روين مان بيزار هوندا هئاسين، اهڙو مهربان پيءُ جهڙو ورڪر ڪٿان ملي، جيڪو ميٽنگ جو جيڪو ٽائيم رکندو هو، ڪهڙيون به حالتون هجن، پنهنجي ڏنل پروگرام تي ضرور پهچندو هو.“
قاسم پٿر جو اهو سياسي سفر پوءِ نئشنل عوامي پارٽيءَ (نعپ) کان ٿيندو، سنڌ متحده محاذ، سنڌي عوامي تحريڪ، سنڌهاري ڪميٽي، سنڌ نئشنل ڪانگريس ۽ پوءِ جيئي سنڌ محاذ تي اچي ختم ٿيو.
قاسم پٿر جي زندگي جي سفر کي اسين چئن حصن ۾ ورهائي سگهون ٿا: (1) سياسي (2) ادبي (3) سماجي ۽ (4) ذاتي.