قاسم پٿر کي ماڻهن جي ڏکن جو شعور ۽ احساس
اها اسپتال قاسم پٿر جي ماڙي جي هيٺان سندس ئي ڏنل جاءِ ۾ کُلي ۽ ان ۾ ال ابراهيم وارن جو سکيا ورتل ڊسپينسر رکيو ويو. جيڪو مريض کي ڏسي، کين دوائون ڏيندو هو ۽ جن کي آپريشن جي ضرورت هوندي هئي ته انهن کي ڪراچي موڪليو ويندو هو، ائين ڪيترن ئي غريب، مسڪين ۽ بي پهچ ماڻهن جي اکين جي روشني موٽي آئي ۽ انهن جا مفت ۾ آپريشن ٿيا.
جڏهن ان اسپتال جي سلسلي ۾ ڊاڪٽر محمد صالح ميمڻ ۽ حافظ محمد صديق ميمڻ ميرپور بٺوري آيا ته قاسم مونکي به سڏايو هو، گڏجاڻي ٿي، پر اتي هڪ دوست جي رويي سبب ماحول اهڙو جُڙيو، جو قاسم صفا مايوس ٿي ويو، گڏجاڻي کانپوءِ مون جڏهن ان دوست جي رويي بابت قاسم کان پڇيو ته هن ائين ڇو ڪيو، ته وراڻيائين، ”اصل ۾ هن پهرين اسپتال لاءِ پنهنجي جاءِ ڏيڻ جو وعدو ڪيو هو، کيس آسرو هو ته ال ابراهيم وارا ان جي مسواڙ ڏيندا، پر جڏهن ال ابراهيم وارن اها ڳالهه چٽي ڪئي ته هو مسواڙ نه ڏيندا ۽ جاءِ جو بندوبست اوهان دوست ڪريو ته همراهه کي ڪو فائدو نظر نه آيو ڌڌڙ ۾ پير هنيائين.“
مقامي طور تي عدم سهڪار سبب ڪجهه مهينا هلڻ کانپوءِ اها اسپتال پنهنجو ڪم جاري رکي نه سگهي ۽ بند ڪئي ويئي. پر قاسم جي ان اهم خذمت کي ڪڏهن به وساري يا نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
قاسم پٿر جي دوستن يارن جو حلقو به تمام گهڻو وسيع هو، جنهن ۾ هر طبقي ۽ مڪتبهءِ فڪر جا ماڻهو اچي وڃن ٿا ۽ هو پنهنجن دوستن سان نباهي به ڄاڻندو هو. پاڻ لطيف جي بيت ”ڳنڍين سارو ڏينهن، ڇنڻ مورنه سکيا“ جي مڪمل تفسير هو، ڪيترا ڀيرا ته ائين به ٿيندو هو ته بحث ۽ مباحثي ۾ يا ڪنهن ڳالهه تي هو دوستن سان ۽ دوست ساڻس ڪاوڙجي اُٿيا هوندا ۽ ايئن محسوس ڪبوهو ته همراهه صفا پاڻ ۾ وڙهي پيا... پر پوءِ ٿيندو ائين هو ته اڪثر ڪري، قاسم پاڻ ئي سڀ ڪجهه وساري انهن ڏانهن هليو ويندو هو ۽ سڀ روساما ۽ رنجشون ختم ٿي وينديون هيون.
هڪ ڀيري هيئن ٿيو ته ميرپور بٺوري ۾ مرحوم شيرخان لُنڊ، قاسم پٿر سان ڪنهن ڳالهه تي ڳالهائيندي صفا جذباتي ٿي ويو ۽ قاسم تي صفا اُلرجي آيو، اهو واقعو هارون کاڙڪ جي ميڊيڪل اسٽور تي پيش آيو، ٻيو ڪو هجي ها ته وري ڊگهي عرصي تائين شيرخان لنڊ سان نه ٺهي ها، پر قاسم اها ڳالهه نه رڳو درگذر ڪري ڇڏي، پر شيرخان لنڊ جڏهن ممتاز علي ڀُٽي جي ٽن مهينن جي نگران حڪومت ۾ صوبائي اسيمبلي جي اليڪشن ۾ بيٺو ته ’قاسم پٿر‘ خاص ڪراچي مان ڪهي، سڄو مهينو، ساڻس گڏ رهي ڏينهن رات ورڪ ڪيو، انهن ڏينهن قاسم پٿر ”مخدوم بلاول سوسائٽي“ ڪراچي جو آفيس بيئرئير هو.
شيرخان لُنڊ به هاري تحريڪ جي پيداوار هو، ۽ قاسم پٿر جي ئي محنتن جي نتيجي ۾، سياسي شعور حاصل ٿيس. ذاتي توڙي سياسي ٻنهي حوالن سان شير خان لُنڊ مڙس ماڻهو هو. سياست ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ کان شروع ڪيائين، پوءِ ’سنڌي هاري ڪميٽي‘ جو صدر چونڊيو ويو، جيڪا ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جو ذيلي فرنٽ هئي. ڪيترين ئي هلچلن ۾ حصو ورتائين، جڏهن ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ ۾ ٽوڙ ڦوڙ ٿي ته، تحريڪ کي ڇڏيندڙن ۾ شير خان لنڊ به شامل هو. تنهن کانپوءِ ميرغوث بخش بزنجي مرحوم جي پاڪستان نيشنل پارٽي (پي . اين . پي) ۾ شامل ٿيو، اڳتي هلي جڏهن ممتاز علي ڀٽي ’سنڌي، بلوچ ۽ پشتون فرنٽ‘ ٺاهيو ته ان جو حصو ٿيو. اهو فرنٽ پوءِ ’سنڌ نيشنل فرنٽ‘ ۾ تبديل ٿيو. جڏهن ممتاز علي ڀٽو سنڌ جو نگران وڏو وزير ٿيو ته سجاول، ميرپور بٺورو، تڪ تان فرنٽ کيس صوبائي اسيمبلي جي ٽڪيٽ ڏني، چونڊن ۾ وڏي وزير هوندي به ممتاز علي ڀٽي جي سنڌ نيشنل فرنٽ ڪا سٺي ڪارڪردگي نه ڏيکاري، شير خان لنڊ به ٽن هزارن کان وڌيڪ ووٽ کڻي نه سگهيو ۽ هارايائين.
هڪ ڀيري آئون ۽ منهنجو دوست پرويز سيڙجي خاص شير خان لُنڊ جي ڳوٺ وياسين، مانجهاندو به وٽس ڪيوسين ۽ سُٺي ڪچهري به ٿي. پوءِ ته شير خان لُنڊ سان ملڻ جلڻ ۽ سندس ڳوٺ وڃڻ پيو ٿيندو هو، منهنجي خواهشن اها به آهي آئون شير خان لنڊ سميت ٻين به ڪيترن ئي کاهوڙي ڪردارن جهڙوڪ: سائين محمد يوسف ڪيڙاني، سيد اڪبر، رسول بخش ڏيٿي، علي محمد سوڍي ٻين جا به لائيف اسڪيچ لکان. البت منهنجي دوست ۽ مشهور ليکڪ محترم پرويز ڏاڍو سٺو ڪم ڪيو آهي ته هن پنهنجي آتم ڪهاڻي، ”پيهي جان پاڻ ۾“ تعلقي ميرپور بٺوري جي ڪيترن ئي اهڙن ڪردارن تي لکيو آهي، جن جو سنڌي عوامي تحريڪ ۽ هاري هلچل ۾ سرگرم ڪردار رهيو. انهن ۾ قاسم پٿر ۽ شير خان لند به شامل آهن.
شير خان لنڊ وقت بوقت مختلف تحريڪن ۾ 22 ڀيرا جيل ياترا ڪئي. جيڪو قربانيءَ جو وڏو رڪارڊ آهي. پاڻ جڏهن ممتاز علي ڀٽي سان گڏ بغاوت ڪيس ۾ حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ قيد هو ته ڪجهه منهنجي ۽ ڪجهه ٻين دوستن جي زور ڀرڻ تي پنهنجي آتم ڪهاڻي ”جيڪي سٺو منهنجي جيءُ“ جي نالي سان لکڻ شروع ڪيائين. جيڪا هو ٽيهن چاليهن صفحن کان وڌيڪ لکي نه سگهيو. ان آتم ڪهاڻي جا شروعاتي ويهارو کن صفحا مون 1989ع ۾ ’سنڌ فورم‘ مخزن ۾ ڇپيا هئا، جنهن جو آئون فقط هڪ ئي پرچو شايع ڪري سگهيس.
سنڌي عوامي تحريڪ جي جدوجهد جو عڪس گل چانگ جي آتم ڪٿا “پنهنجي پچار“ ۾ پسي سگهجي ٿو، جيڪو بدين جو رهاڪو هو. هن جيل ۾ پنهنجي آتم ڪهاڻي لکي، جنهن کي پوءِ سائين محمد ابراهيم جويي مختلف بابن ۾ ورهائي، عنوان ڏيئي، ٻولي درست ڪري مهاڳ لکيو ۽ اهو ڪتابي صورت ۾ ڇپيو. ڪتاب بنهه سادي ۽ آسان ٻولي ۾ آهي، پڙهي ڪيتريون ئي حقيقتون سامهون اچيو وڃن، جيڪڏهن اهو ڪتاب انگريزي ۾ ترجمو ٿئي ته وڏي هاڪ ٿيس، گل چانگ سنڌي عوامي تحريڪ جو ئي ڪارڪن هو.
منهنجي خواهش اهي ته سنڌ جا سياسي ڪارڪن، جن ساسي ميدان ۾ پاڻ ملهايو آهي، اهي به گل چانگ ۽ پرويز جيان آتم ڪهاڻيون لکن ته سنڌ جي ماضي قريب جي تاريخ جا ڪيترائي واقعا قلمبند ٿي محفوط ٿي وڃن.
شير خان لُنڊ جي قاسم سان جذباتي ٿيڻ جي مٿين ڳالهه ائين ئي اچي ويئي، پوءِ ٻنهي دوستن اها ڳالهه ڄڻ وساري ڇڏي.
ڪجهه سال اڳ جڏهن منهنجي ڪتاب ”پسي تنهنجي تجلي“ جي مهورت جو پروگرام ٿيو ته مون کيس دعوتي ڪارڊ موڪلي ڏنو ۽ پروگرام واري ڏينهن صبح جو کيس فون ڪري يادگيري ڏياريم ۽ پڇيم، ”پروگرام ۾ ته اچبو نه؟“
ته پاڻ ٺهه پهه وراڻيائين”نه ڪو نه ايندس“
”ڇو ڀلا ڪو سبب ....؟“ پُڇيو مانس.
”پروگرام ۾ تو جيڪي دوست گهرايا آهن، اهي سڀ موقعي پرست ۽ مصلحت پسند آهن؟“ وراڻيائين.
”قاسم تون به عجيب ماڻهو آهين، تاج جويو سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل آهي، جنهن جو تون ماضيءَ ۾ وڏو سپورٽر رهيو آهين، محترم غلام حسين رنگريز کي سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل چونڊرائڻ ۾ تنهنجي رٿ شامل هئي.... ڊاڪٽر رجب علي ميمڻ تنهنجو پراڻو دوست رهيو آهي....“ مون ساڻس بحث ڪندي چيو.
”پر اهي سڀ موقعي پرست آهن....“ منهنجي ڳالهه اڌ ۾ ڪٽيندي چيائين. مون کيس پروگرام ۾ اچڻ جي لاءِ ڏاڍو زور ڀريو ۽ نيٺ حجت ڀري ڪاوڙ ۾ چيومانس، ”قاسم جي تون نه ايندين ته دوستي ختم....“ پاڻ به ٺهه پهه وراڻيائين، ”ختم....“ مون هڪدم فون رکي ڇڏي ۽ قاسم جي اهڙي رويي تي سخت حيرت به ٿيم.
ائين پوءِ اسانجي وچ ۾ ست اٺ مهينا ڪوبه رابطو نه رهيو ۽ آئون ساڻس رُٺل رهيس، ڪجهه وقت کانپوءِ قاسم منهنجي دوست رشيد آزاد کي چيو، ”يوسف ڪاوڙيل آهي... ڪو بلو ڪر ته پرچي وڃون!“ رشيد کيس مذاق ۾ چيو، ”دعوت ڪر ته پوءِ اوهان ٻنهي کي پرچائي ڇڏيان.“
منهنجي ان ڪتاب جي مهورتي پروگرام کي ڪجهه يارن ناڪام بنائڻ جي ڪافي ڪوشش ڪئي، هنن اخبارن توڙي ٻين هنڌن وڏو گوڙ ڪيو، هنن مهمان دوستن تاج جويي، ڊاڪٽر رجب علي ميمڻ ۽ ٻين کي فونون ڪري پروگرام ۾ اچڻ کان روڪڻ جي ڪوشش ڪئي، انهن دوستن جي فونن کان ٻيا دوست ته متاثر نه ٿيا، پر ڊاڪٽر رجب علي نه آيو، جنهن جو مونکي ڪافي ڏک ٿيو، ڇو ته مون پروگرام رکيو ئي ڊاڪٽر رجب علي ميمڻ کان ڪنفرم ڪرڻ کانپوءِ هو. ان ڪتاب جي ڇپائي ۾ به ڊاڪٽر صاحب جي مالي مدد شامل هئي، ۽ هن ڪتاب لکڻ دوران مونکي نه رڳو همٿايو، پر مسودي کي نظر مان ڪڍيو ۽ ايڊٽ به ڪيو. منهنجي دل ۾ ڊاڪٽر صاحب لاءِ سدائين وڏو احترام پي رهيو آهي، پر ان پروگرام ۾ نه اچڻ سبب اسان جي وچ ۾ اها هم آهنگي، دوستي ۽ ويجهڙائپ ڄڻ ختم ٿي ويئي.
ان پروگرام ۾ هڪ دوست نما دشمن، منهنجي خلاف هڪ وڏو مقالو پڙهيو، جنهن تي حيرت به ٿيم، ڇو ته اهو دوست نما دشمن اسانجي ئي صفن ۾ موجود هو. پروگرام جي صدارت محترم تاج جويو ڪري رهيوهو. مون پنهنجي تقرير ۾ اُن دوست کي ڪوبه جواب نه ڏنو. جڏهن محترم غلام حسين رنگريز، آپا مريم مجيدي، ۽ محترم تاج جويي پنهنجي تقريرن ۾ ان دوست کي اهڙا ته مدلل جواب ڏنا، جو هو تقريب مان ئي کسڪي ويو.
ڪجهه وقت کانپوءِ مونکي خبر پئي ته جن ٻن دوستن، هلڙبازي جي اڳواڻي ڪئي ۽ وڌيڪ سرگرم ڪردار ادا ڪيو، انهن جي قاسم پٿر سان ڪنهن هنڌ ملاقات ٿي، ته قاسم ساڻن منهنجي پر پُٺ ڄڻ منهنجي پاران صفا وڙهي پيو.
ائين آئون ۽ قاسم رٺل رهياسين، پوءِ وري آهستي آهستي هڪٻئي جي ويجهو ٿي وياسين، جنهن ۾ اسانجي گڏيل دوست رشيد آزاد جو به ڪردار آهي.
ڪجهه سال اڳ جڏهن ميرپور بٺوري ۾ محترم غلام حسين رنگريز جي ڪتاب ”اکين اُڃ اُپار“ جي مهورتي تقريب ٿي ۽ آئون پروگرام ۾ ڪجهه دير سان پهتس. ڏٺم ته قاسم پٿر اسٽيج جي بلڪل سامهون هيٺ، پهرينءَ قطار ۾ سائين محمد ابراهيم جويي سان گڏ ويٺو هو. اسٽيج تي لڳ ڀڳ اهي ئي مهمان ويٺل هئا، جيڪي منهنجي پروگرام ۾ هئا، مونکي شرارت سُجهي آئي، سو اڳتي وڌي وڃي پهرين جويي صاحب سان مليس ۽ پوءِ قاسم سان ملي سندس ڀر ۾ پيل خالي ڪرسيءَ تي ويهي رهيس ۽ قاسم کي ٺونٺ هڻندي چيم، ”قاسم! منهنجي خيال ۾ توکي هن پروگرام ۾ نه اچڻ گهربو هو.“
”ڇو....؟“ قاسم مون ڏانهن ڏسندي پڇيو.
مون وراڻيس ”اسٽيج تي ته اهي ئي دوست ويٺا آهن، جيڪي منهنجي ڪتاب جي مهورتي تقريب ۾ آيا هئا.“
منهنجي ڳالهه سمجهي ويو ۽ کلندي چيائين، ”موقعو هٿان نه وڃايئي... بس مصلحت سبب شريڪ ٿيڻو پيو...“
”ته چئبو قاسم تون به مصلحتون ڪندو آهين.“ چيو مانس ته جواب ڏيڻ بدران کلي پيو، ائين پوءِ ڪيترا ڀيرا اها ڳالهه ورجائي کيس تنگ پيو ڪندو هوس.
ذاتي طور تي قاسم پٿر دلبر، بي باڪ، کليل دل ۽ دماغ وارو شخص هو، جنهن سان نه رڳو هر موضوع تي کُلي ڳالهائي سگهبو هو، پر هو به پنهنجي خيالن ۽ راين جي اظهار ڪرڻ ۾ ڪا لڪَ ڇپ نه ڪندو هو. طبعيت جي حوالي سان قاسم پٿر جي اندر ۾ ڪئين حسناڪيون هيون، هو سُهڻن چهرن ۽ سونهن جو وڏو پرستار هو. شايد اهي حُسناڪيون ئي هُيون، جن کيس هڪ حساس ليکڪ بنايو ته کاهوڙي قومي ۽ هاري ورڪر به، هن نٿي چاهيو ته سنڌ جي سونهن ميري ٿئي ۽ غير فطري انداز ۾ مرجهائجي، هن چاهيو ٿي ته غريب مسڪين ماڻهن جا چهرا سدائين ٻهڪندا رهن. قاسم جي ان حسن پرستيءَ تي آئون کيس تنگ به ڪندو هوس.
جڏهن اسان پنجن دوستن، اصغر گگو، رشيد آزاد، ذوالفقار ڪانڌڙو، موٽومل ڪنول ڪوهستاني ۽ منهنجي ڪهاڻي جو گڏيل مجموعو ”حياتيءَ جي ڦاٽل ورقن جون ڪٿائون“ ڇپيو ته کيس اُن جي ڪاپي ڏياري موڪليم، قاسم سڄو ڪتاب پڙهيو ۽ پوءِ جڏهن رشيد آزاد کيس گڏيو ته کيس چيائين، ”يوسف وڏو اُستاد ماڻهو آهي، پاڻ شڪل ۾ ته ٽڪو به نه لهي، باقي اوهان سڀني کي کڻي پاڻ وڻائڻ ٿو چاهي.“
هڪ ڏينهن مونکي مليو ته چيائين ته مونکي پنهنجي ان پنجڪڙي جي باقي ٽن دوستن سان ته ملاءِ... مون کيس چيو ته، ”ذوالفقار ڪانڌڙي سان تون تعلقه مختيارڪار آفيس ميرپور بٺوري ۾ وڃي ملي سگهين ٿو. باقي جڏهن موقعو مليو ته ٻين دوستن سان به ملي وٺبو.“
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ مونکي ذوالفقار ڪانڌڙو مليو ۽ ٻڌايائين ته ”ڪالهه قاسم صاحب مون سان ملڻ آيو هو.“
ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ قاسم مونکي چيو ته اوهان پنجن ئي ڪهاڻيڪارن مان ذوالفقار ڪانڌڙي جون ڪهاڻيون وڌيڪ سگهاريون آهن. خاص طور تي هن ذوالفقار جي ڪهاڻي، ”ڪجهه نه هئڻ جو احساس“ جي گهڻي واکاڻ ڪئي ۽ اصغر گگو جي ڪهاڻين بابت رايو هئس ته، ”اصغر تي رومانس، سيڪس ۽ عورت وڌيڪ حاوي آهي.“
ڳالهين ۾ رشيد آزاد، قاسم وٽ اصغر جي گهڻي تعريف ڪندو هو. هڪ ڏينهن چيائين، ”اوهانجي پنجڪڙي جي همراهه اصغر سان ته ملائي، رشيد وڏي واکاڻ ٿو ڪريس.“
آئون وري شرارتي نوع ۾ چوندو هوسانس، ”حاضر! پر پوءِ ڪهڙي خذمت ڪندين!؟“
”ماني گڏجي کائينداسين.“
”بس! رڳو مانڙيءَ تي ٽاريندين“. مون کلي وراڻيومانس.
”وڏو ڪو بدمعاش آهين... ٻيو وري ڇا... ڪهڙي خذمت ڪيانوَ..“
جواب ۾ مون کلڻ شروع ڪيو ته ڳالهه سمجهندي کلندي چيئاين، ”ٺيڪ آهي ڪنهن دوست کان هٿ ڪريان...“
”ايئن چئو نه... پوءِ ته ڪچهري واهه جو مزو ڪندي.“ مون شرارت واري لهجي ۾ وراڻيو.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ حيدرآباد ۾ سائين پرويز جي ٻن ڪتابن ”لڙڪن آجا نيڻ“ ۽ ”وڃايل مُرڪ“ جي مهورتي تقريب، ”سنڌي لئنگئيج اٿارٽي. جي هال“ ۾ ٿي، جنهن ۾ قاسم پٿر به شريڪ ٿيو. پروگرام ختم ٿيو ته مونکي چيائين، ”يار اصغر سان ته ملائي.“
مون هڪدم ٿورو پرڀرو بيٺل اصغر گگو کي سڏي قاسم سان ملايو، ٻيئي ڏاڍي گرمجوشيءَ سان هڪٻئي سان گڏيا. آئون کين اُتي ئي ڇڏي، ڪنهن ڪم سان ٻي پاسي هليو ويس، ڪجهه ڏينهن کانپوءِ جڏهن دڙي ۾ اسين دوست دستور موجب، شام جو پاڻ ۾ گڏياسين ته ڪچهري ڪندي رشيد ٻُڌايو ته ”اڄ بٺوري ويو هئس ۽ قاسم سان به مليو هوس.“
”قاسم ڇا پي چيو؟“
قاسم، ڪتابن جي مهورتي پروگرام جي وڏي ساراهه ڪئي ۽ گڏوگڏ اصغر جي به واکاڻ ڪيائين ۽ چيائين، ”اصغر گگو ته صفا حُسن جي مقابلي ۾ رکڻ جهڙو آهي.“
قاسم جي اها ڳالهه ٻُڌي، اسين ايترو ته کلياسين، جو سڄي هوٽل اسانجي ٽهڪن سان ٻُرائجي ويئي ۽ هوٽل ۾ ويٺل ماڻهو اسانکي چريو سمجهي حيرت مان ڏسڻ لڳا... ۽ اسين پوءِ اها ڳالهه اصغر کي چئي کيس به پيا تنگ ڪندا هئاسين.
قاسم جي هڪ ڀيري مُوٽو مل ڪنول ڪوهستانيءَ سان به ملاقات ٿي ۽ چار چونڪ ڳالهين جا به ٿيس، افسوس جو هاڻ قاسم پٿر جيان موٽو مل ڪنول ڪوهستاني به اسان ۾ نه رهيو آهي، ايئن اسان دڙي جي ڪهاڻيڪارن جي پنجڪڙي جو پنجون ڪڙو 4 اپريل 2009ع جي رات نوري آباد وٽ ٿيل حادثي ٽوڙي ڇڏيو، جنهن ۾ موٽو مل ’ڪنول‘ ڪوهستاني سان گڏ منهنجو هڪ ٻيو دوست ’عزيز جان بلوچ‘ به وڇڙي ويو:
اب شھر ميڻ اُس ڪا بدل هي نھيڻ ڪوئي ويسا جان غزل ميڻ نھيڻ
ديوان غزل ميڻ لفظون ڪا گلدسته سجائوڻ ڪس ڪڳ لئڳ
مدت سڳ ڪوئي آيا نه گيا، سنسان ڀري هڳ گھر ڪي فضا
ان خالي ڪمروڻ ميڻ ناصر اب شمع جلائوڻ ڪس ڪڳ لئڳ.
(ناصر ڪاظمي)