قاسم پٿر قومي مسئلن کان لاتعلق نه رهيو
”اسان ورڪر جيڪي ڪميونسٽ پارٽيءَ سان ڪم ڪندا هئاسين انهن جو اهو پڪو ويساهه هو ته نيشنلزم هڪ نظريو آهي، قومن کي آزاد ٿيڻ جو حق آهي، مثال، اسان بنگالين جي ڇهن پوائنٽن جي حمايت ڪئي، پارٽيءَ ۾ ڦوٽ پئي، جنهن مان سنڌي عوامي تحريڪ پارٽي ٺهي.“
قاسم پٿر سڄي زندگي قومي مسئلي تي چٽو رهيو، هن قومي ۽ طبقاتي جدوجهد کي ٻن پور وڇوٽ ليڪن جيان هلائڻ ٿي چاهيو، هن جي نظر ۾ سنڌ جي سڀني معدني توڙي ٻين قدرتي وسيلن جي مالڪ سنڌي قوم ئي آهي، هو سوشلزم جو قائل هو ۽ امپورٽيڊ ڪامريدن جيان ان ڳالهه جو قائل نه هو ته سوشلزم اچڻ سان سڀ مسئلا پاڻمرادو حل ٿي ويندا. هن جو خيال هو ته قومي مسئلي تي چٽائي سان نه رڳو جدوجهد کي سگهه ملندي، پر قومي مسئلي تي چٽائي قومي آزادي ۽ سوشلزم ڏانهن سفر کي سولو ڪرڻ جوسبب بنجندي. هو پاڪستان ۽ سنڌ ۾ مزدورن جي سياست جي طور طريقي، پاليسي ۽ هنن پاران ننڍن ننڍن ۽ خسيس مفادن لاءِ مطالبا ڪرڻ کي غلط سمجهندو هو، سندس موقف هو ته:
پاڪستان ۽ خاص طور سنڌ ۾ مزدور سياست ۾ ڀڃ ڊاهه، مزدورن جي سياست ۽ مزدورن ۾ پيدا ٿيل ڪرپشن جو نتيجو آهي، جڏهن ٽريڊ يونين جا اڳواڻ، پنهنجن ادارن ۾ اهو مطالبو ڪن ته انهن ڪارخانن ۾ صرف سندن اولاد جو حق آهي. اُتي مزدورن ۾ نسل پرستيءَ وارا لاڙا جنم وٺن ٿا. اهي مزدور ٻين ماڻهن لاءِ ڪارخاني جا دروازا ڇو ٿا بند ڪن. انهن کي گهرجي ته اِهو آواز بلند ڪن ته بند پيل ڪارخانا کوليا وڃن.... نوان ڪارخانا لڳايا وڃن، نه ڪي پاڻ کي محدود ڪري، نسل پرستي وارو ڪردار ادا ڪن. 1
ڪن دوستن جو خيال هو ته قاسم سوشلزم جو قائل نه هو. ان سلسلي ۾ قاسم جا هي لفظ سندس نظريي جي چٽائي ڪن ٿا.
..... اسان آزادي حاصل ڪري سنڌ ۾ سوشلزم نافذ ڪنداسون، اوهانکي انهيءَ لاءِ شعوري جدوجهد ڪرڻي آهي....2
قاسم پٿر ’سنڌي عوام تحريڪ‘ جي ڪيترن ئي ظاهري توڙي ڳجهن ادارن / سيلن جو ميمبر به رهيو. ۽ جڏهن ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جو ترجمان پرچو ماهوار ”تحريڪ“ جاري ٿيو ته قاسم پٿر ان جو ايڊيٽر مقرر ٿيو.
سنڌي عوامي تحريڪ جو بنياد ”فڪرِ مائوزيتنگ“ تي رکيل هو. جنهن چيني انقلاب ۾ هارين کي هر اول دستي جي حيثيت ڏني ۽ اشتراڪيت جي فلسفي کي هڪ نئين تجربي مان گذاري چيني انقلاب آندو. سنڌ ۾ به هارين جي گهڻائي آهي، جيڪا وڏيرن ۽ انهن جي لاٺڙين جي ظلم ۽ جبر جو شڪار آهي. سنڌي عوامي تحريڪ جو موقف هو ته سنڌ ۾ مزدور طبقو (پرولتاريه)، سو به سنڌي نه هئڻ جي برابر آهي. تنهنڪري انقلاب ۾ هاري ئي هر اول دستي جو ڪردار ادا ڪري سگهي ٿو. چيني انقلاب کانپوءِ سويت يونين ۽ چين جي ڪميونسٽ پارٽين ۾ بد قسمتيءَ سان اختلاف شروع ٿيا، جنهن ڪري سڄي دنيا جون کاٻي ڌر جون پارٽيون ۽ سوشلسٽ بلاڪ ٻن ڪئمپن ۾ ورهايل هو، هڪڙا پرو روسي ۽ ٻيا پرو چيني، نعپ ۾ به مولانا ڀاشاني پرو چيني هو ته ولي خان پرو روسي.
ان وقت ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ ۽ هاري ڪميٽيءَ جي پليٽ فارم تان ڪيتريون ئي ننڍيون ۽ وڏيون جدوجهدون هلايون ويون، ماڻهن ۾ سجاڳي پيدا ڪئي ويئي، ۽ مقامي دلال وڏيرن ۽ نوڪر شاهي جي خلاف جيڪي سوڀون ماڻيون ويون، سنڌي ۾ ڪو ليکڪ لکڻ چاهي ها ته شاندار ناول لکجي وڃن ها، جيئن روسي ۽ چيني انقلاب جي دوران لکيا ويا. جهڙوڪ: نئون ڳوٺ پراڻو ڳوٺ، چمڪندڙ تارو، چراغ جلتا رها، قافله شهيدون ڪا، دارو رسن ڪي آزمائش، مان، جب ڌرتي جاگي، اور ڊان بهتا رها، پهاڙون ڪي بيٽي، نوجوانون ڪا گيت جهڙا شاهڪار ناول ۽ يقينن شير خان لنڊ، ابوبڪر لنڊ، سيد اڪبر، پرويز، علي سوڍو، ساٿي جبل، ابو ملاح ۽ ٻيا انيڪ سنڌي عوامي تحريڪ جا ڪارڪن ۽ اڳواڻ، انهن ناولن جا ڪردار هجن ها.
قاسم پٿر ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جي پليٽ فارم تان هارين ۾ ڪم ڪرڻ لڳو، ۽ پنهنجي سڄي سگهه انهن کي منظم ڪرڻ ۽ منجهن قومي ۽ انقلابي سوچ ۽ شعور پيدا ڪرڻ ۾ گذارڻ لڳو. قاسم سڄي سنڌ ۾ اهو نعرو کڻي نڪتو ۽ جهر جهنگ جاڳيو، هن ڪيترا ئي نوان ورڪر ۽ ساٿي پيدا ڪيا، جن نه رڳو اڳتي هلي وڏو نالو ڪڍيو، پر چوٽان چوٽ جدوجهدون ڪيون. انهن ۾ سيّد اڪبر، علي محمد ’پرويز‘، شيرخان لنڊ، سائين محمد يوسف ڪيڙانو، مرحوم نجم ميمڻ، اعجاز خواجه، اسماعيل سوهو، صوفي حضور بخش، يار محمد جلالاڻي، بچل ملاح، مگهن لال شرما، زٽوز نگيزو، غلام حسين شورو، مٺو چانگ، راهو چانگ، علي محمد سوڍو، رسول بخش ڏيٿو عرف ساٿي جبل، پنهون زنئور، حمزو ملاح، ڇٽو زنئور، گلو زنگيزو، ڊاڪٽر قمر ۽ ٻيا ڪيترائي اهڙا نالا آهن، جن تي قاسم، پٿر جو سڌي يا اڻ سڌي طرح اثر رهيو ۽ انهن مان گهڻن سياسي حوالي سان قاسم پٿر کي سدائين پنهنجو سياسي اُستاد ڪري سمجهيو.
10 فيبروري 2008ع تي ميرپور بٺوري ۾ قاسم پٿر جي چاليهي واري تقريب ۾ قاسم جي ياد ۾ شايع ڪرايل ڪتاب ”ڪي ماڻهو تاريخ ٿين ٿا“ ۾ ڪتاب جي مرتب مختلف ماڻهن جا نالا کڻي لکيو آهي ته، ”لاڙ واري خطي ۾ فلاڻا فلاڻا ماڻهو پاڻ ملهائي قاسم وانگر مثال بنجي ويا.“ پر سچ اهو آهي ته مرتب جي ڄاڻايل اڪثر نالن مان ڪي نالا وقت ۽ حالتن هٿان خاموش ٿي ويا، ته ڪي وري مختلف وهڪرن ۾ لڙهي موقعي پرستي ۽ مصلحت پسندي جو شڪار ٿي، پنهنجي ڪردار کي داغدار ڪري ويا. پر قاسم سياسي حوالي سان نه ٿڙيو نه ٿاٻڙيو، اُن ڪري اهي نالا قاسم پٿر جي اڳيان جيتامڙا ئي بنيل رهيا. هو ڀلي کڻي سماجي حيثيت ۾ قاسم کان مٿڀرا هجن، پر قاسم جي جدوجهد جي اڳيان، همت ۽ ڪمٽمينٽ جي اڳيان، هنن جو قد ماپبو ته لڀندا ئي ڪونه، ان حوالي سان قاسم پٿر بي شڪ وڏو ماڻهون هو.
1974ع ۾ قاسم پٿر جا سنڌي عوامي تحريڪ کان رستا ڌار ٿي ويا ۽ قاسم پٿر کي سنڌي عوامي تحريڪ مان ڪڍيو ويو. جڏهن قاسم کي سنڌي عوامي تحريڪ مان خارج ڪيو ويو ته ڪجهه دوستن احتجاج طور سنڌي عوامي تحريڪ ڇڏي ڏني. 1978ع ۾ قاسم پنهنجو ڌار سياسي گروپ ”سنڌ نئشنل ڪانگريس“ جوڙيو ۽ وفات کان ڪجهه سال اڳ، ان گروپ کي ’جيئي سنڌ محاذ‘ ۾ ضم ڪري ڇڏيائين. مون هڪ ڀيري قاسم کان پڇيو ته، ”اوهان سنڌ نيشنل ڪانگريس کي باقاعده تنظيم ڪري ڇو نه هلايو،“ ته جواب ۾ وراڻيائين، ”اسانجو مقصد ڪا نئين پارٽي ٺاهڻ نه پر فقط اهو هو ته ڇڙوڇڙ قومي ڪارڪنن کي هڪ هنڌ گڏ ڪجي... جيئن هو وکرڻ ۽ مايوس ٿيڻ کان بچن.“
سنڌ نيشنل ڪانگريس جي آرگنائيزنگ ڪميٽي ۾ ڇهه ڄڻا هئا ۽ آخر تائين اهي ئي ميمبر رهيا، انهن ۾ پهريون خود قاسم پٿر... ٻيو لکو مل، جيڪو پهرين سنڌ يونيورسٽي ۾ اُستاد هو ۽ يونيورسٽي جي اسڪالرشپ تي ڊاڪٽريٽ جي ڊگري وٺڻ جي لاءِ انگلنڊ ويو ته وري نه موٽيو. انگلنڊ ۾ هو ورلڊ سنڌي ڪانگريس ۾ سرگرم رهيو ۽ ان جو سيڪريٽري به رهيو. ٽيون لال سنڌي، جيڪو پهرين انجنيئر هو. مهراڻ يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچرار به ٿيو. لال سنڌي، شاگردي واري زماني ۾ 1983ع جي ايم . آر . ڊي جي تحريڪ ۾ جيل به ويو. هينئر هو دبئي ۾ سيٽل آهي. ۽ هاڻ ’لال چند لوهاڻا‘ جي نالي اُتي پنهنجو وڏو ڪارو بار ڄمايو اٿس ۽ تمام وڏو ماڻهو ٿي ويو آهي، 18 فيبروري 2008ع وارين چونڊن ۾ کيس پ پ پ طرفان سنڌ اسيمبلي جي لاءِ اقليتن جي مخصوص سيٽن مان هڪ تي ٽڪيٽ ڏني ويئي ۽ هو سنڌ اسيمبلي جو ميمبر به رهيو. لکو مل ۽ لال ٻيئي قاسم کي ’ماما‘ چئي سڏيندا هئا ۽ قاسم به انهن جو ذڪر سدائين سٺن لفظن ۾ ڪندو هو. چوٿون ميمبر عمر خشڪ هو. جيڪو ڪراچي ۾ ڪي اي سي ۾ چيف انجنيئر هيو. عمر خشڪ، ٽوڙهي ڦاٽڪ جي شهيد ”مالڪ خشڪ“ جو وڏو ڀاءُ آهي. عمر خشڪ سان هڪ ڀيرو 14 آگسٽ 2006ع تي ٺٽي ۾ قاسم پٿر جي هڪ دوست انجنيئر الهه اوڀائي خشڪ وٽ ملاقات ٿي هئي. جڏهن آئون ۽ ڪجهه ٻيا دوست، قاسم پٿر سان گڏ کيس بيمار هئڻ سبب پڇڻ ويا هئاسين، قاسم ٻڌايو ته عمر خشڪ ڪنهن زماني ۾ ”سنڌي عوامي تحريڪ“ جي ’غدار مارڪميٽي“ جو اڳواڻ هو. سنگت کيس ”جنرل عمر“ سڏيندي هئي. قاسم پٿر جون جڏهن سنڌي عوامي تحريڪ کان راهون جدا ٿيون ته، عمر خشڪ تي اها ذميداري رکي ويئي ته هو موقعو ملندي ئي قاسم پٿر کي ”هلائي“ ڇڏي. پوءِ جڏهن هنن جون پاڻ ۾ ميل ملاقاتون ۽ ڪچهريون ٿيون ته عمر خشڪ قاسم جي ويجهن دوستن ۾ ڳڻجڻ لڳو ۽ عوامي تحريڪ کان به الڳ ٿي ويو. اُن ڪچهري ۾ اسين رڳو ”ڪَن“ هئاسين، قاسم پٿر ۽ عمر خشڪ وات. عمر خشڪ مونکي ڪافي پڙهيل ۽ سمجهدار لڳو، هن سنڌ جي قومپرستن جي پاليسين تي ڇتي تنقيد ڪندي 1983ع ۾ ايم . آر . ڊي جي تحريڪ هلندي جنرل ضياء الحق پاران، سائين جي ايم سيّد جي ملاقات لاءِ اچڻ ۽ سيّد پاران ساڻس ملڻ ۽ کيس شريف النفس چوڻ کي به غلط چئي، سخت تنقيد پي ڪئي. عمر خشڪ جي اردو ڳالهائيندڙن جي باري ۾ راءِ هئي ته: هو سڀ فاشسٽ خيالن وارا آهن، اڳ هو مولانا شاهه احمد نوراني ۽ جماعت اسلامي جهڙين رجعت پسند تنظيمن سان سلهاڙيل هئا ۽ هاڻ وري ايم . ڪيو . ايم جهڙي فاشسٽ تنظيم جا حمايتي بنيل آهن. هُنن ڪڏهن به پاڻ کي هن ڌرتيءَ يا ڌرتي ڌڻين سان ناهي سلهاڙيو، پر پاڻ انهن کي نيچ ۽ حقير سمجهندا رهيا آهن. البت عمر خشڪ، مرحوم ڊاڪٽر جي ايم مهڪري ۽ اردو دانشورن جي هڪ ننڍي حلقي کي عام اردو ڳالهائيندڙ آباديءَ کان ڌار پي سمجهيو. جيتوڻيڪ ڪن ڳالهين ۾ آئون عمر خشڪ سان سهمت به هئس، پر اُتي اهو چوڻ تي مجبور ٿيس (۽ اڄ به ان راءِ تي قائم آهيان) ته سنڌ جي قومپرستن ۽ قومپرست پاٽين کي اردو ڳالهائيندڙن جي اشوء کي وڌائڻ نه گهرجي ۽ هر ممڪن طريقي سان اهو دٻائڻ، مصلحت ۽ دور انديشيءَ کان ڪم وٺڻ گهرجي.
عمر خشڪ پهريون شخص هو، جنهن جي اڳيان قاسم بحث ۾ ڳالهائي نه پي سگهيو. نه ته اسان جهڙن تي ته قاسم جي اک ئي نه ٻُڏندي هئي. واپس ورڻ مهل مون اها ڳالهه قاسم پٿر کي شرارتي لهجي ۾ چئي، جيڪا هن کِلي ٽاري ڇڏي.
آرگنائيزنگ ڪميٽيءَ جو پنجون ميمبر صوفي حضور بخش هو. جيڪو قاسم پٿر سان گڏ ’جيئي سنڌ محاذ‘ ۾ شامل ٿيو. صوفي حضو بخش جا ٻه ڪتاب ”صوفي شاهه عنايت شهيد“ ۽ ”قومي خود مختياري ۽ پليجو“ ڇپيل آهن. ڇهين دوست جو نالو قاسم، محمد خان خاصخيلي ٻُڌايو. جيڪو گذاري ويل آهي. قاسم پٿر جي وري انهن دوستن سان اهڙي ته دل هئي، جو جڏهن هن بٺوري ۾ پنهنجي ماڙيءَ تي ”ابن حيات پنهور“ لئبرريءَ لاءِ ڪنهن دوست (شايد انجنيئر الهه اوڀائي خشڪ) جي مدد سان هڪ ڪمرو ٺهرايو ته ان جي افتتاح واري پٿر تي مٿين سڀني دوستن جا نالا به لکرايا. ان افتتاح واري پٿر تي هڪ نالو ريشمان ميمڻ جو به آهي، جيڪا قاسم پٿر جي ننڍي نياڻي آهي، قاسم پٿر کي ٻه نياڻيون ٿيون، روشن ۽ ريشمان. کيس پُٽ جو اولاد نه هو ۽ قاسم انهن نياڻين کي پٽن وانگر ئي پاليو ۽ سمجهيو.
قاسم پٿر سنڌ جي سياست ۾ قومپرست ڌرين کي هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪرڻ جي به ڪوشش ڪئي. پهرين پهرين سنڌ ۾ راڄوڻي اتحاد قائم ڪرايائين. جنهن ۾ جيئي سنڌ محاذ (چيئرمن عبدالواحد آريسر) سنڌ ساگر پارٽي (عزيز الله ٻوهيو) جميعت العلماءِ سنڌ (حافظ محمد صديق ميمڻ) سنڌ دوست انقلابي تنظيم (ادريس چانڊيو) سنڌ انقلابي تحريڪ (حيدر جويو) ۽ سنڌ نيشنل ڪانگريس (قاسم پٿر) شامل هئا. ان اتحاد پاران سنڌ جي مختلف ڳوٺن ۾ ننڍيون وڏيون ڪارنر گڏجاڻيون ڪري ماڻهن ۾ قومي شعور پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي.
1988ع ۾ سن ۾ سائين جي ايم سيد جي رهبريءَ ۾ ٺهندڙ ”سنڌ قومي اتحاد“ ٺهرائڻ ۾ به قاسم پٿر سرگرميءَ سان حصو ورتو، سنڌ قومي اتحاد جو ٻيو اجلاس ”ٻيٽو جتوئي“ ۾ ٿيو، جنهن ۾ اتحاد جا عهديدار چونڊيا ويا ته قاسم پٿر کي اتحاد جو خزانچي ۽ رئيس عبدالحميد جتوئي کي چيئرمن چونديو ويو.
قاسم پٿر گهڻو عرصو هاري محاذ تي ڪم ڪيو ۽ سنڌ هاري ڪميٽي جي آرگنائيزنگ ڪاميٽي جو 1981ع ۾ سيڪريٽري به رهيو ۽ ان محاذ تان ’سنڌ هاري پبليڪيشن‘ جي سري هيٺ ڪجهه ڪتابڙا به ڇپرايائين. انهن مان هڪ ڪامريڊ روچي رام جو لکيل ”سنڌ ٽينسي ايڪٽ 1950ع“ به آهي. ان جي ڇپائي جو مقصد بيان ڪندي پنهنجي پاران ۾ ”پٿر سنڌي“ لکي ٿو:
”...... موجوده وقت سنڌ ۾ هارين سان غير قانوني ڪاروايون، وڏيرن جي ڌڙڪن ته، هاڻ اڳيون دور نه آهي، اسان ٻج نه ڏينداسون، بي دخل ٿيڻون پوندوَ وغيرهه، سنڌ هاري ڪاميٽي لاءِ نئون مسئلو پيدا ڪيو، تنهنڪري لاچار ٿي 1950ع ۾ پاس ٿيل ٽينسي ائڪٽ ۽ 1972ع ۾ مارشلا ريگيوليشن نمبر 115 پئراگراف نمبر 25 سنڌي ۾ ڇپائڻ جو فيصلو ڪيوسين...“
قاسم پٿر جيئن ته بنيادي طور هاري ورڪر هو، تنهنڪري وٽس هارين جي حقن جي وڏي اهميت رهي ۽ کيس جڏهن به ۽ جت به موقعو مليو، اُت هارين جو ڪيس رکڻ کان نه ڪيٻايائين، سنڌ راڄوڻي اتحاد جي پنجين گڏجاڻيءَ ۾ پنهنجي تقرير ۾ پڻ قومپرست ڌرين جو ڌيان هارين جي حقن ڏانهن ڏياريندي، هن ريت خيالن جو اظهار ڪيائين.
”..... مونکي 1954ع کان وٺي سنڌ جي هن ڌرتيءَ تي مختلف تنظيمن سان ڪم ڪرڻ جو واسطو پيو آهي، پر منهنجو بنيادي لاڙو ۽ واسطو هاري طبقي سان رهيو آهي، ان ڪري ڪم جا گهڻا موقعا هارين ۾ ئي مليا آهن.... هارين جي حوالي سان آئون قومپرستن کي هڪڙو عرض ڪندس ته سنڌ جي هاريءَ سان موجودهه هلندڙ جيڪي قانون آهن، ان موجب برتاءُ ڪيون ۽ انهن سان زيادتي ڇڏيون، ان سان ظلم نه ڪريون، ڇو ته هو به ويڙهه ۾ اسانجو ساٿاري آهي.“
قاسم پٿر مختلف وقتن تي سنڌ ۾ ڪم ڪندڙ مختلف هاري گروپن کي به هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، قاسم جو خيال هوندو هو ته: هارين جا مسئلا ساڳيا ئي آهن ۽ سڀني هاري پارٽين کي گڏجي هڪ سگهاري هاري ڪاميٽي ٺاهڻ گهرجي، ان سلسلي ۾ 1980ع ۾ مختلف هاري ڪميٽين ۽ ورڪرن جو اجلاس ڪوٺايو ويو ۽ هاري ڪميٽيءَ جي مرڪزي تنظيم سازي ڪئي ويئي، پر اهو گڏيل پليٽ فارم هلي نه سگهيو ۽ جلدئي اهو اتحاد ٽٽي ويو، سبب هاري ڪاميٽي جي عهديدارن جي واڳ ڪجهه ٻين ماڻهن جي هٿن ۾ هئڻ ئي چئي سگهجي ٿو.