لنڊن جا ڏينهن اسڪاٽ لينڊ جون راتيون
Easteren Standard Time G.M.T.- 5.
Central Standard time G.M.T.- 6.
Mountain Standard Time G.M.T.- 7.
Pacific Standard Time G.M.T.- 8.
Alaska Zone Time G.M.T- 9.5 to 11.
Hawaii Zone Time G.M.T.- 10.
اسان وقت جي سامهون پرواز ڪندا وڃون، تنهنڪري رفتار جي ابتڙ ٽائيم گهٽجندو وڃي ۽ هونئن ته وقت وڌندو وڃي. ٿوريءَ دير کان پوءِ جهاز ۾ کاڌو ڏنائون، تنهن کان پوءِ فلم شروع ٿي. فلم منهنجي اڳ به ڏٺل هئي. جنهن جو نالو روميو جوليئٽ هو. مون ٿوري فلم ڏٺي، پر پوءِ ڪاپي کڻي سڄي ٽوئر بابت نوٽس لکڻ شروع ڪيا. ڪلاڪ کن اهي لکيم پر فلم اڃان به هلي رهي هئي. منهنجي هٿ ۾ رابرٽ ڪپلان جو ڪتاب آهي. پر پڙهڻ تي دل ئي ڪانه ٿي ٿئي. ننڊ اچي وڃي ته ڏاڍو سٺو ۽ ائين جيڪر لنڊن ۾ تازو توانو ٿي وڃي لهان، پر ننڊ به نٿي اچي. آمريڪا ۾ پنهنجي ٽوئر ۽ آمريڪا جي هيڏي ترقيءَ تي سوچيان ٿو پوءِ اهو به سوچيان پيو ته دنيا ۾ يوناني، رومن-عرب ۽ انگريزن سڄي دنيا تي حڪومت ڪئي، پر اڄ اهي ڪٿي آهن ۽ آمريڪا سڄي دنيا جو حاڪم ٿي ويٺو آهي، سو خود پهرئين عالمي جنگ کان اڳ ڪٿي هو. سرد جنگ کان پوءِ ۽ روس جو معاشي طرح سان ڪمزور هئڻ ڪري دنيا ۾ آمريڪي رويو ڏاڍو جارحانه ٿي پيو آهي. خاص ڪري مسلم ورلڊ ۽ چين سان، مسلم ورلڊ کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ تيل واري رياستن جي چوطرف اسرائيل کي وڃي ٿو ڏينهون ڏينهن مضبوط ڪندو ۽ چين کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ هندستان ۽ سندس ڀرپاسي وارن ملڪن کي وڃي اڳيان آڻيندو. خود آمريڪا اندر يارهن سيپٽمبر جي واقعي کان پوءِ مسلمانن لاءِ ڏاڍي نفرت وڌي آهي. پارڪن ۾ ويٺل مسلمانن کي نوجوان طالبان ڪري چيڙائيندا آهن. برقعن ۾ هلندڙ عورتن جي بي عزتي ڪندا آهن ۽ ڏاڙهيءَ وارن کي پوءِ اهي ڇو نه سک هجن، ڇو ته سک به ڏاڙهي رکندا آهن ۽ رنگدار به آهن. تن جي به غلطي سان بي عزتي ڪندي، ڪڏهن ڪڏهن ته گولي هڻندي به دير ڪو نه ڪندا آهن. اهڙا ڪيترا واقعا آمريڪا ۾ ٿي چُڪا آهن. آمريڪا ۽ يورپ ۾ خود اهڙي مذهبي جنونيت ڪري سڄي دنيا ۾ وڃي ٿي مذهبي فرقا واريت ۽ جنونيت وڌندي، جنهن کي وڏي پئماني تي آمريڪن سرپرستي حاصل آهي. پهرئين يورپين ۽ آمريڪن کي پنهنجي فوجي طاقت پنهنجي پئسي ۽ سفيد چمڙي تي باور هو. پر اڳوڻي آمريڪن صدر بش سڌي طرح ”ڪروسيڊ وارس“ (طيبي جنگيون) جا لفظ استعمال ڪيا. ڏسجي ته اها هنن جي جنونيت افغانستان ۽ عراق کان پوءِ ڪٿي ٿي وڃيو دنگ ڪري. آمريڪا دنيا ۾ هاڻ ڏاڍو سو گابو جي اصول تي هلي ڪمزور ملڪن کي ڌمڪائي هيسائي انگلينڊ ۽ ٻين ملڪن کي حصو پتي ڏئي اقوام متحده کي نظرانداز ڪندو دنيا اندر جيڪي وڻيس ٿو سو ٿو ڪري، سڄي دنيا پئي کيس ڏسي ته هاڻ ڪهڙي ملڪ کي ٿو تباهه ۽ برباد ڪري ۽ سندن هر ليڊر جو بيان هڪٻئي کان مختلف آهي. آمريڪا جي وزير خارجه چوي ٿي ته عراق جنگ کان پوءِ ٻئي ڪنهن ملڪ کي ڊڄڻ نه گهرجي، پر خود آمريڪي صدر چوي ٿو ته عراق جنگ کان پوءِ ايران، شام ۽ ڪوريا کي انهيءَ جنگ مان سبق حاصل ڪرڻ گهرجي. سو آمريڪا جي جابرانا ۽ جارحانه پاليسي ڪٿي ٿي وڃيو دنگ ڪري تنهن جي ڪا به خبرڪانهي.
هاڻ جهاز کان ٻاهر ڪا به شئي نٿي نظر اچي. نه ته اڳ آمريڪا ۽ يورپ وچ ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ شام جي سج جي روشنيءَ ۾ ڏاڍو وڻندڙ لڳي رهيو هو. دنيا ۾ سمنڊن ڪري پهرئين سامونڊي جهاز ايجاد ٿيا پوءِ هوائي جهاز.
سڄي ڌرتي پاڻيءَ کانسواءِ خشڪ هجي ها ته ماڻهو ڪارن بسن ۽ ريلن ذريعي دنيا جي هڪ ڇيڙي کان ٻي ڇيڙي تائين پيو خشڪيءَ رستي گهمي ڦري. ماڻهو ته اڄ به سائيڪلن ذريعي لنڊن کان جپان وڃيو دنگ ڪن. هي جي هيڏا وڏا سمنڊ جيڪي ڌرتي تي خشڪيءَ کان به وڏا سمنڊ جنهن جو مثال پئسفڪ سمنڊ آهي. ڪيڏو نه وڏو ۽ وشال سمنڊ جنهن جو مختصر احوال توهان کي ٿو ٻڌايان.
پئسفڪ سمنڊ ڌرتيءَ جي گولي جي تقريباً ٽئين حصي تي پکڙيل آهي، سمنڊ پکيڙ جي لحاظ کان دنيا جو سڀني کان وڏو سمنڊ آهي. سندس پکيڙ ڇهه ڪروڙ چاليهه لک چورس ميل، يا سورهن ڪروڙ سٺ لک چورس ڪلوميٽرن تي مشتمل آهي. اهو سمنڊ ٻيو نمبر وڏي ۾ وڏي سمنڊ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ کان ايراضيءَ توڙي پاڻيءَ جي مقدار ۾ ٻيڻو آهي. جنهن مٿان اسان هينئر پرواز ڪري رهيا آهيون. وڌيڪ عجيب ڳالهه اها آهي ته ڌرتيءَ جي سمورن کنڊن يعني خشڪيءَ وارن ڀاڱن جي ڪُل ايراضيءَ کان به پئسفڪ سمنڊ جي پکيڙ وڌيڪ آهي. هن سمنڊ جي ويڪر ڏکڻ برفي سمنڊ يعني اينٽارڪٽڪ کان اتر برفي سمنڊ يعني آرڪٽڪ جي وچ ۾ بيرنگ ڳچي سمنڊ تائين اٺ هزار ٽي سئو پنجاهه ناٽيڪل ميل ۽ سندس ڊيگهه ڏکڻ آمريڪا جي ڪولمبيا ملڪ جي ڪنارن کان ايشيا جي ملائي جزيرن تائين پنج ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ سان پورو ڇوٽ نموني يارهن هزار پنج سئو ناٽيڪل ميل ٿيندي. هي سمنڊ گهٽ ۾ گهٽ 4280 ميٽر يعني 14050 فوٽ اونهون ۽ مريانا کاهيءَ ۾ ان جي وڌ ۾ وڌ گهرائي 11033 ميٽر يعني 36198 فوٽ آهي. ڌرتيءَ جي اتر اڌ گول ۾ آرڪٽڪ برفي سمنڊ ۽ پئسفڪ سمنڊ بيرنگ ڳچي سمنڊ وٽ ملن ٿا. بيرنگ ڳچي سمنڊ هتي 55 ناٽيڪل ميل ويڪرو آهي. ڏکڻ اڌ گول ۾ پئسفڪ سمنڊ ڏکڻ آمريڪا جي ٽيراڊل فيوگو Tieradel Fuego نالي هڪ سوڙهي کاهيءَ وٽ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ سان ۽ گرهام لينڊ وٽ برفي سمنڊ يعني اينٽارڪٽڪ سان ملي ٿو. هي سمنڊ اوڀر ايشيا ۾ ملائي، فلپائن، انڊونيشي جزيرن ۽ آسٽريليا کنڊ وٽ هندي وڏي سمنڊ سان غير واضح نموني مليل آهي. پئسفڪ سمنڊ جو پاڻي آسٽريليا جي ڏکڻ ۾ باس ڳچي سمنڊ ۽ تسمانيا جزيرن وٽ اينٽارڪٽڪ يعني ڏکڻ برفي سمنڊ سان وڃي ٽڪرائجي ٿو.
دنيا جي مکيه جبلن جي موجود بيهڪ سبب سمورن دريائن ۽ ندين جي ڪُل پاڻيءَ جو تقريباً ستون حصو وهي هن سمنڊ ۾ داخل ٿئي ٿو. پئسفڪ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندڙ دريائن ۾ چين ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا وارن دريائن کي وڌيڪ اهميت حاصل آهي.
پئسفڪ سمنڊ جو اُڀرندو ڪنارو آمريڪا جي ڪارڊيليران جابلو سلسلي Cordilleran mountain سان وابسته آهي. هي جابلو سلسلو اتر ۾ الاسڪا کان ٽيراڊل فيوگو تائين پکڙيل آهي. سندس سر اتر ۽ سر ڏکن وارن پهاڙي ڪنارن کي ڇڏي باقي سمورو ساحل هڪ ساريڪو آهي انهيءَ جي ابتڙ سندس الهندو يعني ايشيا وارو ساحل بناوت ۾ هڪ ساريڪو يعني ريگيولر Regular ڪونهي.
پئسفڪ وڏي سمنڊ جي هن الهندي ساحل يعني ايشيا واري ڀاڱي سان هن کنڊ جا ڪيترائي علاقائي سمنڊ متصل آهن. جهڙوڪ جاپاني سمنڊ، پيلو سمنڊ، اڀرندو چيني سمنڊ ۽ ڏکڻ چيني سمنڊ وغيره، اوڀر ايشيا جي مشهور وڏين ندين مثلاً Amur يا آمون درياهه، پيلو درياء، يانگزي ندي، سيچيانگ ندي ۽ ميڪانگ ندين جو پاڻي مذڪور متصل علاقائي سمنڊ معرفت اڻ سڌي طرح پئسفڪ سمنڊ ۾ داخل ٿئي ٿو.
پئسفڪ وڏي سمنڊ کي ماحولياتي لحاظ کان ٽن ڀاڱن (1) اڀرندو، (2) الهندو ۽ (3) وچئين ڀاڱي ۾ ورهائي سگهجي ٿو.
1. پئسفڪ سمنڊ جو اڀرندو ڀاڱو جيڪو الاسڪا کان فيوگو تائين پکڙيل آهي. اهو اولهه آمريڪا جي ڪارڊيليران جابلو سلسلي سان وابسته آهي. هن ڪانٽينٽل شيلف سوڙهو نسبتاً اُڀ ڪپرو ۽ پورو وڇوٽ آهي. هن ڀاڱي جي اترئين حصي ۾ اڪيپلڪو Acapulco ۽ گوئيٽيمالا واريون کاهيون نمايان آهن. سندس ڏاکڻي حصي ۾ مکيه کاهي پيرو ۽ چلي واري ٽرينڇ آهي.
2. پئسفڪ سمنڊ جو وچيون ڀاڱو ڌرتيءَ جي پهرين تهه جي شاهي ۽ نسبتاً پائيدار حصي تي مشتمل آهي. هن ڀاڱي ۾ سمنڊ جي عمومي گهرائي 15000 فوٽ آهي.
3. پئسفڪ سمنڊ جو الهندو ڀاڱو تنهن جي سامونڊي بائونڊري ڪيترين ئي سامونڊي کاهين تي مشتمل آهي. جيڪي هڪٻئي کان پري ۽ غير واسطيدار آهن. هن ڀاڱي جي اترئين حصي ۾ اليوٽين کاهي Aleutain Trench مشهور آهي.
هن ڀاڱي جي ڏکڻ ۾ وري ڪيتريون ٻيون به کاهيون جهڙوڪ: ڪُرل Kuril جاپان، ٽونگا ۽ ڪرماڊيڪ کاهيون موجود آهن. سمنڊ جو هي ڀاڱو بناوت ۾ ٻين ڀاڱن کان وڌيڪ پيچيدو آهي. هن ڀاڱي جي تقريباً سمورن جزيرن جي وچ ۾ وڏيون کاهيون موجود آهن. جزيرن جي بناوت اُڀڪپري آهي. سندن سطح سنوت وارو ۽ تراکڙي آهي. هنن جزيرن جي ڪنارن سان ڪيترائي علاقائي سمنڊ متصل آهن.
هن مهان ساگر ۾ ترائين. کاهي، زيرآب ٽڪرين ۽ پهاڙي زيرن جو تعداد پن تمام گهڻو آهي. ڪوڪوز Cocos نالي زيرآب پهاڙي سلسلو اڀرندي پئسفڪ ڀاڱي ۾ گيلاپيگوز جزيرن Galapagos Island تائين پکڙيل آهي. هنن جزيرن جي ڏکڻ اولهه ۾ اوڀر پئسفڪ واري وڏي ترائي موجود آهي. هن ترائي ۽ ڏکڻ اولهه واري ترائي جي وچ ۾ پئسفڪ اينٽارڪٽڪ رج Pacific Antarctic Ridghe نالي زيرآب پهاڙي سلسلو موجود آهي.
نيوزيلينڊ ۽ اوڀر آسٽريليا جي وچ ۾ ميڪري رج Macquarie Ridge زيرآب پهاڙي سلسلو آهي. هي پاڻيءَ ۾ لڪل پهاڙي سلسلو پئسفڪ سمنڊ ۽ هندي سمنڊ جي سرحد طور ڳڻيو وڃي ٿو. الهندي پئسفڪ ڀاڱي ۾ هنن ريرآب پهڙي سلسلو جهڙوڪر چوطرف پکڙيل.
ساڳيءَ طرح ڪُرلس kurils بونن Bonin مرياناز Maria naz ياپ Yap ۽ پاتو Patoce زير آب پهاڙيون بسمارڪ Bismarck سولومنس Solomons ۽ سانتا ڪروز Santa Cruz زيرآب پهاڙيون پڻ هن اڀرندي پئسفڪ ڀاڱي ۾ موجود آهن. هنن زير آب پهاڙي سلسلن مان سيمون Samoan ٽونگا Tonga ڪرماڊيڪ Karmadec چدام Chatham ۽ ميڪئري Macquarie نالي جزيرا ڦٽي نڪتل آهن.
اولهه پئسفڪ ۾ اليوٽين Aleutian ڪُرلس Kurils تائيوان Taiwan فلپينس Philippines انڊونيشيا Indonesia نيوگني New Guinea ۽ نيوزيلينڊ Newzeland پکيڙ ۾ وڏا هئڻ ڪري کنڊن جهڙا يعني خالص خشڪي علائقا ڀانئجن ٿا. هنن جزيرن ۾ ڀروارن ساحلي پهاڙي جا اُهڃاڻ به موجود آهن.
علم الارضيات جي مفروضن موجب اتر ۽ ڏکڻ آمريڪا جي کنڊن جو مٿاڇرو يعني مٿيون سطح نه فقط اوڀر پئسفڪ جي تري تي پاڻي وانگر مٿان چڙهي ويل ڀانئجي ٿو، پر هن سمنڊ جي سموري تري تي آمريڪي کنڊن جو اهو مٿيون تهه چڙهيل لڳي ٿو.
فضائي طور تي هن سمنڊ جي سطح ۾ ماٺار سبب هوائي داٻ وڌڻ ۽ اوڀر پئسفڪ ڀاڱي ۾ هلندڙ تيز تجارتي هوائون پڻ ٻين سمنڊن ۾ هلندڙ تجارتي هوائن سان فضائي هڪجھڙائي رکن ٿيون. البت اولهه ۽ اوڀر ڀاڱن ۾ ساڳيءَ ويڪرائي ڦاڪ تي هلندڙ هوائن جي روش ۽ رفتار ۾ فرق آهي.
پئسفڪ سمنڊ ۾ هلندڙ تجارتي هوائن جو دارومدار اوڀر خط استوائي هوائن جي گهيرن ۽ چڪرن تي آهي. اوڀر پئسفڪ ڀاڱي واريون هوائون تجارتي هوائون خشڪيءَ ڏانهن ٿڌيون هيرون موڪلين ٿيون. پئسفڪ سمنڊ ۾ لڳندڙ تجارتي هوائن جي سراسري رفتار تيرهن ناٽيڪل ميل آهي. فضائي ڪيفيت تقريباً سُٺي رهي ٿي ۽ جزوي طور هلڪن ڪڪرن جا ننڍا ننڍا ميڙ پڻ ڪٿي ڪٿي ۽ ڪڏهن ڪڏهن موجود آهن.
ڪڏهن ڪڏهن هنن تجارتي هوائن جي عرصي دوران سخت ڀيانڪ طوفان پڻ برپا ٿي پوندا آهن. اولهه پئسفڪ سمنڊ ۾ لڳندڙ هن قسم جي طوفانن کي ٽائيفون Typhoon سڏيندا آهن.
سامونڊي پاڻيءَ جي وهڪرن جو دارومدار پاڻيءَ ۾ لوڻ جي مقدار ۽ گرميءَ جي درجي تي هوندو آهي. سمنڊ جي تري تي پاڻي تمام گهاٽو ۽ مٿين سطح تي تمام ڇڊو ٿيندو آهي. انهيءَ صورتحال جو مکيه سبب گرميءَ جو درجو ٿئي ٿو. جنهن ڪري تري ۾ پاڻي تمام ٿڌو هئڻ سبب تمام گهاٽو هوندو آهي ۽ مٿاڇري تي اهو گرم ۽ ڇڊو هوندو آهي.
خط استوائي پٽيءَ ۾ تجارتي هوائن وارن ڀاڱن جي ڀيٽ ۾ پاڻيءَ ۾ لوڻ جو مقدار نسبتاً گهٽ هوندو آهي. پئسفڪ سمنڊ ۾ آبي حياتيءَ جو پڻ لاتعداد ذخيرو موجود آهي. انهيءَ سمنڊ ۾ تقريباً هر قسم جون مڇيون توڙي وڏي ۾ وڏا مڇ به موجود آهن. اوتي اوڀر پئسفڪ سمنڊ جا اسڪينا Skeena فريسر Fraser ۽ ڪولمبيا ندين جي ڇوڙ وارا علائقا ماهي گيريءَ جا مکيه هنڌ آهن. اتر اولهه پئسفڪ ۾ وري جاپان ۽ اوخوسٽڪ متصل سمنڊ ۾ مُڇيءَ جو تمام گهڻو مقدار شڪار ٿئي ٿو.
جاپان پئسفڪ جي ماهي گيريءَ ۾ سڀني ملڪن کان اڳتي آهي. پئسفڪ سمنڊ جي ڪنارن تي آباد قبيلن ۽ قومن سمنڊ شناسي جي ڪوشش گهٽ ڪئي. جيتوڻيڪ انهن ماڻهن پنهنجون تهذيبون ۽ ثقافتون اُجاگر ۽ روشن ڪيون هيون. نتيجتاً پئسفڪ سمنڊ جي سڃاڻپ يورپي ماڻهن کي سورهين عيسوي صديءَ دوران مُيسر ٿي. تنهن کان پوءِ يورپي لوڪن پئسفڪ سمنڊ کي اوڀر جي ملڪن جن ۾ گرم مصالحن جو تمام وڏو ذخيرو موجود آهي. اُتي پهچڻ لاءِ سولي ذريعي طور استعمال ڪيو.
سترهين عيسويءَ صديءَ ۾ ڊچ جهاز ران ايبل ٽسمان Abel Tasman تسمانيا، نيوزيلينڊ ۽ فجيءَ جا ٻيٽ ڳولي لڌا. ارڙهين صديءَ ۾ انگريز جهاز ران جيمس ڪوڪ James Cook فرينچ جهازران لوئس بوگينولي Louis Antoine Bougainoville ۽ ٻين پئسفڪ جي ڪوششن سان سموري پئسفڪ سمنڊ جي نسبتاً صحيح ماپ ڪئي وئي.
اوڻهئين صديءَ ۾ انگريز حياتياتي سائنسدان چارلس ڊارون هڪڙي کوجنا واري مهم جي لاءِ سن 1836ع دوران تقريباً سمورن وڏن سمنڊن جو چڪر لڳائي آيو ۽ حياتيات بابت جڳ مشهور نظريو ”قدرتي انتخاب“ نالي سان پيش ڪيو. تنهن کان پوءِ هن سمنڊ بابت تحقيق جو سلسلو چالو رکيو ۽ اهو اڃا تائين جاري آهي.
پاڻ نه ڪي سائنسدان آهيون ۽ نه وري ڊارون وانگر ڪو سامونڊي جستجو ڪرڻ وارا جو وري ڪو نئون نظريو پيش ڪريون. پاڻ ته صرف سياهه ۽ ليکڪ آهيون، جيڪو ڪجهه ڏسون ۽ پڙهون ٿا، سو مهربان پڙهڻ وارن کي به ٻڌايون ۽ پڙهايون ٿا.
جهاز ۾ هاڻ تمام گهٽ روشني ۽ گوڙ آهي، ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ ننڍڙي ٻار جي روئڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ اچي ٿو يا ڪنهن وقت ائر هوسٽس جي سئنڊل جي کُڙين جو آواز، جيڪو اڳ ۾ گوڙ جي ڪري بلڪل ٻڌڻ ۾ ڪونه ٿي آيو، سو به ٻڌجي پيو. آئون به اوريا فلاسي جو ڪتاب زوري پڙهڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان، پر ڪتاب پڙهڻ تي دل ئي ڪانه ٿي ٿئي، رکي رکي ننڊ جا جهوٽا اچڻ لڳا آهن. خبر ئي ڪانه ٿي پوي ته ماڻهو سُتو پيو آهي يا جاڳي پيو. هيڏو سارو نون ڪلاڪن جو سفر الله الله ڪري پورو ڪيوسين. ايئرهوسٽس پنهنجي مٺڙي آواز ۾ اها خوشخبري ٻڌائي ته پاڻ ٿوري وقت ۾ لنڊن جي جڳ مشهور هيٿرو ايئرپورٽ تي نه پر گيٽ وڪ Gate wick تي پهچڻ وارا آهيون ته جهاز ۾ به چرپر جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ۽ مسافر به پنهنجا ڪاغذ پٽ ڏسڻ ۽ سامان ٺيڪ ڪرڻ ۾ لڳي ويا ۽ مون به پنهنجو سامان ٺيڪ ڪري ڇڏيو. ٻاهر نظر ڊوڙايم ته صبح جا ڪنوارا ڪرڻا سمنڊ جي وشال ڇاتيءَ تي هوريان هوريان پنهنجا پر پکيڙي رهيا هئا ۽ آئون انهيءَ حسين منظر کي ڏسندو رهيس ته ۽ جهاز ڦيرو کاڌو ته لنڊن جي مٿان سفيد ڪڪرن جي وچ ۾ جهاز کي اڏامندو ڏسي روح کي ڄڻ راحت اچي وئي ۽ جيئن جيئن جهاز وڃي ٿو هيٺ پرواز ڪندو، تيئن تيئن لنڊن جي ساوڪ ۽ سهڻيون ترتيب سان ٺهيل جڳهيون هاڻ بلڪل چٽيون نظر اچي رهيون آهن.
اسان جو جهاز هاڻ بلڪل هيٺ زمين ڇهي رن وي تي ڊوڙي رهيو آهي ۽ سندس لهڻ ۽ ڊوڙڻ جو آواز (گوڙ) وڌي رهيو آهي ۽ سندس رفتار به ڪافي آهي، جيڪا ٿڪل هرڻ جيان آهستي آهستي ڍري ٿيندي وڃي. ايئرپورٽ اندر ٻيا به ڪئين جهاز هيٺ مٿي پرواز ڪري، لهي چڙهي رهيا آهن. اسان جو هوائي جهاز ايئرپورٽ بلڊنگ سان پنهنجي گيٽ تي لڳو آهي. پر جهاز جي ڪئپٽن مسافرن کي اڃان جهاز مان لهڻ جو ڪو نه چيو آهي. شايد ڪنٽرول ٽاور تان کيس اهڙي اجازت ڪا نه ملي آهي. مسافر گهڻو ڪري سڀ جهاز ۾ اٿي بيهي رهيا آهن. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ سيٽ تي ويٺل ٿو نظر اچي. جهاز مان ٻاهر نڪرڻ واري دروازي تي ڪافي رش نظر اچي رهي آهي.
امير ملڪن جا ماڻهو جن کي هر شئي مُيسر آهي مثلاً گهر، کاڌو، گاڏي، خوراڪ، تعليم، دوا ۽ گهمڻ ڦرڻ لاءِ جام ڏوڪڙ ۽ فالتو وقت جيڪي جيٽ سيٽ Jet set زندگي گذارين تن جي ساهه مان به ڄڻ خوشبوءَ پئي نڪري. باقي سونهن صحت رنگ مُنهن مهانڊا وري قيمتي ڪپڙن ۽ سونهن سينگار ڪري يورپ ۽ آمريڪا جا ماڻهو ڏاڍا حسين لڳندا آهن. انهن ۾ به وري فرينچ ڇوري ڏاڍي حسين لڳندي آهي. فرينچ عورت ته جهڙي ٻاهران تهڙي اندران سهڻي لڳندي آهي. ٻاهر نڪرڻ جي انائونسمينٽ ٿي ته آهستي آهستي مسافر جهاز کان ٻاهر نڪرڻ لڳا ۽ آئون به جڏهن جهاز جي گيٽ مان ٻاهر روانو ٿيس ته گيٽ تي بيٺل جهاز جي عملي اسان کي کلي خدا حافظ چيو ۽ آئون جهاز مان نڪري ايئرپورٽ بلڊنگ اندر داخل ٿيس ته صبح جو سوير هوندي به ماڻهن جي بي پناهه رش ڏسڻ ۾ آئي. اسان جي مختصر اميگريشن ۽ ڪسٽم چيڪنگ ٿي ۽ اسان لنڊن جي هن گيٽ وڪ ايئرپورٽ کي خدا حافظ چئي (جيڪو لنڊن شهر کان ڪافي پري ٺاهيو اٿن) اچي هڪ ريل ۾ ويٺاسين، جنهن اچي اسان کي ٻاهر هڪ ٽرمينل تي لاٿو. اسان پنهنجو سامان کڻي اچي ٽيڪسيءَ ۾ چڙهياسين، مون لاس اينجلس مان منهنجي رهائش جي هوٽل واري مالڪ نسرين کي چيو هو ته مون کي لنڊن ۾ ايئرپورٽ تي پنهنجي هوٽل جي سواري موڪلج، پر هينئر صبح سوير هئي، تنهنڪري مون هوٽل تي فون ڪرڻ مناسب ڪو نه سمجهيو، ٻيو هي هوٽل ڪا ايڏي وڏي هوٽلن جيان نه پر هڪ گيسٽ هائوس نما هوٽل هئي، جت خبر ناهي ته اهڙو بندوبست هو به يا نه سو ٽيڪسي ڪري جيڪا ڏاڍي مهانگي به پئي. هوٽل لاءِ روانو ٿي ويس. صبح جو سوير ٽيڪسي لنڊن جي سري Sury جي علائقي مان گذري رهي آهي. جيڪو ڏاڍو خوبصورت ۽ سرسبز آهي. روڊ عام روڊ نه پر انگلينڊ جو موٽر وي آهي. جيڪو ٻٽو رستو آهي ۽ هڪ طرف واري رستي ۾ به ڪئين روڊ آهن. جن تي سَوَن جي تعداد ۾ تمام تيز رفتاريءَ سان ڪارون ۽ ٻي ٽرئفڪ اچي وڃي رهي ۽ آئون چپ چاپ گاڏيءَ جي پٺئين سيٽ تي هن سرسبز ۽ حسين روڊ تان لنگهي رهيو آهيان. ساوا، وڏا قدآور وڻ گاڏيءَ جي تيز هلڻ ڪري ڄڻ مون سان گڏ ڊوڙي رهيا آهن. هتي جا وڻ به غريب ملڪن جي وڻن کان وڌيڪ سهڻا، ساوا صحتمند ۽ مختلف آهن. مون کي سنڌ جهڙو هڪڙو به وڻ يورپ ۽ آمريڪا ۾ نظر ڪو نه آيو. البت گل ٻوٽا ڪي قدر ملندڙ جلندڙ نظر آيا. پاڻ وٽ ته ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو گلن ۽ ڪتابن جو شوق رکن، نه ته ٻيو مڙئي ٿيو خير، پر آمريڪا کان به يورپ جا ماڻهو وڌيڪ ڪتاب پڙهن ۽ گلن ٻوٽن سان پيار ڪن ۽ وڌيڪ نفيس ۽ باذوق آهن. ڪتاب به ماڻهو خريد ڪري پڙهي، پوءِ کڻي ڪٻٽ ڀيڙو ڪندس، پر گلن کي ته هر روز ۽ هر وقت سار سنڀال جي ضرورت آهي. جيڪا گهر اندر ڪا سگهڙ عورت ڪري سگهي ٿي يا هڪ سٺو مالهي. جنهن جو هر وقت گلن جي سار سنڀال تي ڌيان هجي. انهيءَ کانسواءِ گلن جي افزائش ناممڪن آهي. پارڪ ۾ گلن جي چونڊ، انهن جي ڪٽنگس ترتيب سان گڏوگڏ انهن جي پوک ۽ گلن کي ڪيترو پاڻي ملي، جيئن نه سڙن ۽ نه ئي وري سُڪن. ديسي ڀاڻ به اهڙو ڏجي، جنهن ۾ گند ڪچرو نه هجي، نه ته سڄو باغيچو جهنگ ٿي ويندو. موسمي گل هميشه ڪونه ٿين، پر اهي صرف مختلف موسمن ۾ ٿين. جن جي سونهن ئي باغيچي جو ساهه سينگار هوندو آهي. انهن موسمي گلن جي چونڊ تي ئي باغيچي جي سونهن جو دارومدار آهي.
اسان هاڻ لنڊن جي سري جي سر سبز وادين کي خدا حافظ چئي لنڊن شهر جي حدن ۾ داخل ٿي رهيا آهيون. لنڊن شهر يا لنڊن سٽي دراصل ٻه جاڙا شهر آهن. هڪ لنڊن ته ٻيو ويسٽ منسٽر.
(ڏسو صفحو 218 ڪتاب (Did you know?
پر پاڻ وٽ ته ويسٽ منسٽر صرف پارليامينٽ هائوس، قبرستان ۽ چرچ تائين محدود علائقو ئي ويسٽ منسٽر جي نالي سان مشهور ۽ سُڃاتو وڃي ٿو.
جيئن جيئن اسان جي گاڏي شهر اندر داخل ٿي رهي آهي، تيئن تيئن ٽرئفڪ وڃي وڌندي ۽ اسان جي گاڏيءَ جي اسپيڊ وڃي گهٽجندي مون ٽيڪسيءَ ۾ چڙهڻ کان اڳ ڊرائيور کي پنهنجي رهائش واري هوٽل جي باري ۾ چڱي طرح سمجهائي ڇڏيو هو. تنهنڪري وري وري انهيءَ کي سمجهائڻ صحيح ڪو نه ٿو لڳي. هونئن به انگلينڊ جي ٽيڪسين ۽ ٻي سڄي دنيا جي ٽيڪسين ۾ تفاوت ٿئي. دنيا ۾ ٽيڪسيون پنهنجي شهرن ڪراچي، اسلام آباد وانگر ٿين، پر لنڊن شهر ۾ ٽيڪسي ڊرائيور اڪيلو اڳئين سيٽ تي بالم ٿيو ويٺو آهي. پٺيان سيٽن تي چار مسافر ويهن. انهن جي وچ ۾ هڪ دري ٿئي جيڪا هونئن ته بند هوندي آهي، پر بروقت ضرورت کُلندي رهندي آهي پر انهيءَ جي کولڻ ۽ بند ٿيڻ جو اختيار صرف ڊرائيور وٽ هوندو آهي نه ڪي مسافر وٽ. مسافر صرف دريءَ تي ٺڪ ٺڪ ڪري ڊرائيور کي دري کولڻ لاءِ چئي سگهي ٿو ۽ ڊرائيور ٺڪ ٺڪ جي آواز تي يڪڊم دري کوليندو آهي مون ڏٺو آهي ته ڪي قدر انهيءَ ٽيڪسيءَ ۾ ڊرائيور ۽مسافر وچ ۾ پرائويسي به رهي ٿي ۽ دري بند هئڻ ڪري هڪٻئي جو آواز به ڪو نه ٿو ٻُڌجي. ۽ ٻنهي مان ڪو به جيڪر موبائل فون تي ڳالهه ٻولهه ڪندو ته هڪٻئي جي فون به ڪو نه ٻڌي سگهبي ۽ ٻنهي مان ڪو به هڪ جيڪر سگريٽ پيئندو ته به هڪڙي جي سگريٽ پيئڻ ڪري ٻيو ڊسٽرب به ڪو نه ٿيندو. مطلب ته انگريز بادشاهه ماڻهو آهي. انهيءَ ٻيون به کوڙ خاميون ۽ خوبيون سوچي بعد اهڙي ٽيڪسي ملڪ ۾ هلائي ۽ روڊن تي آندي هوندي. جنهن ۾ اسان اڄ چڙهي لطف اندوز ٿي رهيا آهيون. انهن انگريز ٽيڪسين جو رنگ به ٻي سڄي جهان جي ٽيڪسين کان مختلف يعني صرف ڪارو نه ڪي ٻي سڄي جهان ۾ ٽيڪسين وانگر هلڪو هيڊو يا وري هيڊو ۽ ڪارو يعني ٻن رنگن واري ڪار. پاڻ وٽ پاڪستان ۾ ٻنهي رنگن واريون ٽيڪسيون روڊن تي هلن.
اسان جي رهائش واري هوٽل جي علائقي جو نالو ويسٽ ڪينسنگٽن West Kensington آهي. ٿوريءَ دير ۾ ٽيڪسي واري آڻي مون کي هوٽل اڳيان لاٿو. آئون ٽيڪسيءَ واري کي پئسا ڏئي کيس Thanks چئي پنهنجو سامان کڻي وڃي هوٽل ريسپشن تي پهتس ته ڪائونٽر تي ويٺل پوڙهي انگريز عورت مونکي خوش آمديد چئي پڇيو ته ڪنهن ڪمپنيءَ طرفان هت آيل آهيو يا انفرادي طور. مون کيس چيو ته مون آمريڪا مان فون ڪري هوٽل مالڪ نسرين کي منهنجي اچڻ جي لاءِ اڳواٽ رزرويشن ڪرائي هئي ۽ آئون اڳ به هتي رهي ويو آهيان. پاڻ سندس رڪارڊ چيڪ ڪري مونکي ٻڌائين ته توهان جي رزرويشن ٿي پئي آهي، پر توهان ته رات اچڻ وارا هئا.ڇو خير ته آهي جو رات نه پهتا ۽ هينئر آيا آهيو. مون کيس ٻڌايو ته مون ائين پئي سمجهيو ته شايد آئون لنڊن رات جو پهچندس پر هت ته صبح نه پر ٻپهر ٿيڻ وارا آهن. پاڻ خود ئي رسيپشن تان لهي چاٻي کڻي اچي مون کي پنهنجو ڪمرو ڏيکاريائين جيڪو هيٺ گرائونڊ فلور تي رسيپشن جي ويجهو ئي هو. ڪمرو تمام ڪشادو ۽ سينگاريل هو ۽ هو به ڊبل بيڊ رومِ پر آئون ته اڪيلو آهيان. هي ڊبل بيڊ روم ڇو؟ پاڻ چيائين ته هوٽل مالڪ مونکي توهان لاءِ هن ڪمري لاءِ چئي وئي آهي. وڌيڪ توهان هوءَ اچي ته انهيءَ سان ڳالهائجو. هوءَ شام جو ايندي منهنجي به ڊيوٽي ختم ٿي وئي آهي. وري پاڻ رات جو ملنداسين. توهان آمريڪا کان وڏي مسافريءَ تان پيا اچو تيستائين آرام ڪريو. مون کيس باءِ ڪري کڻي پنهنجو ڪمرو بند ڪيو ۽ هٿ منهن ڌوئي ڪپڙا بدلائي سمهي پيس ۽ ٽن چئن ڪلاڪن کان پوءِ جاڳ ٿي. هوٽل تان چانهه گهرائي پيتي ۽ ايندي ٻه ٽي رسالا به خريد ڪيا هوم. جن کي کولي پڙهيم ۽ اخبار به گهرائي پڙهيم. آئون ڪپڙا بدلائي تيار ٿي ٻاهر نڪري ٽيليفون بوٿ تان ٻَٽن دوستن کي فون ڪيم ۽ انهن سان وڌيڪ لنڊن ۾ گهمڻ ڦرڻ جو پروگرام ٺاهيم ۽ پوءِ اڪيلو ئي اڪيلو گهمندو ڦرندو اڳتي هلندو ويس. سوچيان ٿو ته يورپ جي ماڻهن سڄي دنيا تي قبضاگيري ڪري سڄي دنيا جا حاڪم ٿي ويهي رهيا. ڪن ملڪن تي سوين سال حڪومت ڪري پوءِ موٽي ويا، پر ڪن ملڪن ۾ خيما کوڙي ويهي رهيا. سوين هزارين ميل سامونڊي سفر ڪري ڪولمبس آمريڪا ڳولي لڌو. ته ڪئپٽن ڪڪ وڃي آسٽريليا پهتو ۽ هندستان ايسٽ انڊيا ڪمپني کولي ويئي ۽ اڄ به ته آمريڪا ۽ يورپ جون ملٽي نيشنس ڪمپنيون ڄرن جيان غريب ملڪن مان پئسو گڏ ڪيو. آمريڪا ۽ يورپ جي بئنڪن ۾ پيون گڏ ڪن، پر انسان هر شئي کي هر نموني سان ٿو سوچي اهو به ٿو سوچي ته جيڪر انگريز سنڌ ۾ نه اچن ها ته هي بئراج، پُليون، روڊ رستا، تعليمي ادارا، اسپتالون ريلون، ٽپال جو نظام ٽيليگرام، سنڌي ٻوليءَ جي صورتخطي، گرامر، موهن جي دڙي جي دريافت ۽ دنيا اندر شهرت، ٻهراڙين ۾ اسڪول ۽ شهرن ۾ ڪاليج ۽ يونيورسٽين جو قيام ۽ سنڌي شاگردن جو لنڊن ۽ بمبئي، علي ڳڙهه تعليم پرائڻ ۽ اتان ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ پي.ايڇ.ڊي ڪري اچڻ، قاعدن قانونن جو ٺهڻ ۽ هر ننڍي وڏي غريب امير جو انهيءَ تي عمل ٿيڻ. پوليس فورس ٺهڻ ۽ ڪچي پڪي ۾ انهيءَ تي عمل ٿيڻ. پهرئين ننڍا ڪارخانا ۽ پوءِ وڏن ڪارخانن جو قيام، مطلب ته انگريزن جي هتي اچڻ ڪري سڄي سماج ۾ وڏي پئماني تي تبديلي آئي. جنهن اسان کي علم، عقل جي بلندين تي پهچائي ڇڏيو. پر ظاهر آهي ته انگريز هت انهيءَ لاءِ ته ڪو نه آيا هئا. هو پنهنجي مطلب ۽ مفادن لاءِ آيا هئا. جيڪي هنن حاصل ڪيا ۽ انهن جي پوري ٿيڻ شرط هتان برصغير ۽ ٻين ڪيترن ملڪن مان هليا ويا، پر جت انهن کي پنهنجا مفاد دائمي طرح سان قائم رکڻا هئا، اُتي هميشه لاءِ آباد ٿي ويهي رهيا، پر مقامي آباديءَ کي هميشه لاءِ هيڻو ۽ ڪمزور رکيو. جيئن توهان اڄ آمريڪا، ڪئناڊا، آسٽريليا ۽ نيوزيلينڊ ۾ ڏسي رهيا آهيو. اهي اصل يورپين ئي هئا. جيڪي انهن ملڪن ۾ اچي آباد ٿيا هئا. پوءِ انهن ئي پنهنجي مطلب لاءِ دنيا مان ٻين قومن کي به هت اچي آباد ڪيو. اهو سلسلو اڄ به جاري آهي. جيڪو توهان هر روز اخبارن ۽ مئگزينن ۾ پڙهندا آهيو ته فلاڻي ملڪ کي هيترن ماڻهن جي ضرورت آهي ۽ هنن هنن شرط تي توهان آمريڪا، ڪئناڊا، نيوزيلينڊ ۽ آسٽريليا جا شهري ئي اتي آباد ٿي ڪم ڪار، روزگار، تعليم حاصل ڪري سگهو ٿا، پر توهان کي هيترن هيترن ڊالرن جي ضرورت آهي. مطلب ته ڪڏهن پئسن، ڪڏهن پڙهيل لکيل ڪڏهن ڪنهن بهاني سان. اڃا تائين انهن ملڪن ڏانهن ماڻهو وڏي تعداد ۾ وڃي رهيا آهن. جڏهن انهن جي ضرورت پوري ٿي تڏهن اهڙا ته قاعدا ۽ قانون ٺاهيندا جو يورپين کانسواءِ ٻيا ماڻهو اُت هڪ ڏينهن به رهي ڪو نه سگهندا ۽ مجبوراً واپس پنهنجن ملڪن ڏانهن موٽندا. جيئن توهان يارهين سيپٽمبر کان پوءِ آمريڪا مان مسلمان ملڪن جي شهرين کي اُتان واپس ايندي ڏٺو، اهو سلسلو اڃان تائين جاري آهي. سو هت به شايد ئي ائين هو. ان وقت انگريزن جي نظر ڪراچي بندر جي تعمير، درياهه سنڌ جيڪو ٽن صوبن ۾ جهاز راڻيءَ لاءِ هڪ واپار جو وسيلو هو ۽ سنڌ جي ڀلن وونئڻن جي فصل تي هئي. جنهن سان انگلينڊ جي ڪپڙي جا ڪارخانا هلن ۽ اهو ڪپڙو وري سڄي هندستان ۾ وڪامجي. جيئن انگلينڊ جا پورهيت ڪارخانيدار ۽ واپاري ڪمائي حڪومت کي ٽيڪس ڏين. جنهن سان انگلينڊ جي حڪومت به امير ۽ شاهوڪار ٿئي. پنهنجي ملڪ ۾ اڄ به سرمائيدار ٻنهي هٿن سان آبادگارن کي لٽي ڦري رهيو آهي. جنهن جو مثال کنڊ جا ڪارخانا ۽ ڪپڙي جا ڪارخانا آهن. هي ڪارخانيدار سيٺيون سستو ڪمند ۽ ڦُٽي خريد ڪري وڏي قيمت ۾ کنڊ ۽ ڪپڙو ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر وڪڻي بي تحاشا دولت ڪمائي ۽ حڪومتي عهدن تي پهچي وزير سفير ٿي پنهنجي ذاتي هوائي جهازن ۾ پيا ملڪ ۽ دنيا گهمن ۽ ويچارو آبادگار انهن ملن تي پنهنجن پئسن لاءِ پيا ڪارخانيدار جي ملازمن ۽ نوڪرن جون اُبتيون سُبتيون ڳالهيون ٻُڌن ۽ دربدر ٿين. ڪامورا به ڪارخانيدارن سان ٺهيا پيا آهن. نه رڳو ٺهيا پيا آهن پر انهن جي ٽڪرن تي پيا پلجن.
لنڊن جي هوائن ۾ هلندي اچي پنهنجا پور ياد پيا آهن. ٽرئفڪ سنگنل بند ٿيو ته گاڏيون بيهي رهيون. جيڪي صرف ڏهه ٻارهن گاڏيون روڊ جي هن طرف ڏهه ٻارهن گاڏيون روڊ جي ٻئي طرف نظر اچن ٿيون. هن زير زمين ۽ زمين مٿان ريلوي جو ايڏو ته جديد تيز رفتار ۽ سهڻو بندوبست آهي جو ماڻهو سواءِ آرتوار Sunday ۽ پري جي مسافري کانسواءِ سڀ ماڻهو ريل ۽ انڊر گرائونڊ ريلوي ۾ چڙهن نه ڪي ڪارن موٽرن ۾ هت ڪراچي وانگر ڪونهي، جو ماڻهو ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪارن ۾ رستن تي بيٺا آهن. هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ ويندي ويندي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ٿيو وڃن. آئون خود به ڪراچي کان پنهنجي ڳوٺ ٻني وڃان ته ڪلفٽن کان لانڍي تائين پنجاهه منٽ لڳن ۽ لانڍيءَ کان ٺٽي تائين ستر منٽ لڳن. يعني شهر جو شهر ۾ پنجاهه منٽ ۽ شهر کان ٺٽي تائين ٽيهٺ ميل مسافريءَ ۾ لڳن ستر منٽ صرف ويهه منٽ هيڏي مسافري ۾ زياده لڳن. پنجاب ۾ نوازشريف لاهور ۽ اسلام آباد وچ ۾ موٽر وي ته ٺهرايو آهي پر ڪنهن شئي کي ٺهرائڻ آسان آهي، پر انهيءَ جي سنڀال ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. خاص ڪري پنهنجي ملڪ ۾.
جيئن ئي ٽرئفڪ سنگنل کليو ته ڪارون وري روڊ رستن تي هلڻ لڳيون، ڪافي دير ٿي چُڪي آهي هڪ بُڪ شاپ تان ڪجهه مئگزينس ۽ ٻه اخبارون گارڊين ۽ مرر ورتم. هت اخبارن ۾ يورپ آمريڪا جا احوال کوڙ پر پنهنجي ملڪ جو احوال ڪنهن ڪنهن ڏيهاڙي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ اخبار ۾ ڇپجي. هت رسالا ايڏا ته خوبصورت ڇپجن جو دل پئي چوندي آهي ته ويٺو انهن رسالن کي اُٿلائي پُٿلائي ڏسجي. سهڻو ٽائيٽل، نفيس پنا، لاجواب ڇپائي ۽ بائينڊنگ، ڇپيل فوٽن جي رزلٽ ايڏي لاجواب جو سچ پچ ماڻهو کان به ڪتاب ۾ ڇپيل تصوير ۾ ماڻهو ويڪ حسين لڳي. وري مٿان رسالي اندر ائڊورٽائيز ايڏي ته پرڪشش جو ماڻهو پڙهڻ کان سواءِ به ڪتاب وٺڻ تي مجبور ٿيو پوي ۽ ايڏا سهڻا ڪتاب هوندي به ايترا مهانگا ڪو نه هوندا آهن. انهيءَ جو سبب وڌيڪ تعداد ۾ ڇپجڻ آهي. پاڻ وٽ ڪتاب پڙهندڙ ماڻهن جو تعداد تمام گهٽ آهي. جڏهن ته يورپ جي ماڻهن جو ڪتابن ۽ گلن سان ڏاڍو چاهه آهي. گهڻو ڪري هر گهر ۾ لئبرري ۽ باغيچو ضرور ٿئي. وڏو گهر ته وڏو باغيچو ۽ لئبرري، ننڍو گهر ته ننڍو پارڪ ۽ لئبرري، ماڻهو ته فليٽن ۾ به وڏي تعداد ۾ گل ۽ ڪتاب سهڙيو ويٺا آهن. پاڻ وٽ ته پڙهيل لکيل ماڻهن وٽ ڪتاب ته پري ٿيا، پر مون ڪيترا اهڙا ماڻهن جا گهر به ڏٺا آهن جن ۾ اخبار به ڪانه اچي ۽ نه وري اهڙا ماڻهو اخبار پڙهن. سو هت يورپ ۾ ته انڊر گرائونڊ ٽيوب ۾ يا ريل مان ماڻهو لهن ته هر سيٽ تي توهان کي انهن ماڻهن جون ڇڏيل اخبارون ۽ ڪٿ ته رسالا به وڏي تعداد ۾ ملن، پر انهن کي وري هت ڪير کڻن وارو به ڪونهي ڇو ته هت هر شهري اخبار پڙهي سو انڊر گرائونڊ ۽ ريل جي صفائي ڪرڻ وارو اسٽاف ئي اُهي اخبارون کڻي، انهن جي صفائي ڪري. آئون انڊيا به ڪافي دفعا ويو آهيان. پاڪستان جي ماڻهن جي مقابلي ۾ انڊيا جي ماڻهن کي پڙهڻ لکڻ سان وڌيڪ چاهه آهي. جيتوڻيڪ هندستان پاڪستان سالن کان هڪ ملڪ هو ۽ ورهاڱي کي صرف ڇاونجاهه سال ٿيا آهن، پر ٻنهي ملڪن ۾ وڏو تفاوت آهي. پاڻ وٽ عالمي معيار جا صرف آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ادارا آهن مثلاً ميڊيڪل جي آغا خان ميڊيڪل يونيورسٽي، انجنيئرنگ جو K.I.K.I.S.T ڪمپيوٽر جو F.A.S.T. ۽ SZABIST. اسلام آباد يونيورسٽي I.B.A، LUMS ۽ ٻيو کڻي ايڪڙ ٻيڪڙ يونيورسٽي يا انسٽيٽيوٽ يا ڪو ادارو هوندو نه ته ٻيو مڙيئي ٿيو خير. پر هندستان ۾ سَوَن جي تعداد ۾ عالمي معيار جا ادارا آهن جن جي نه رڳو انڊيا پر سڄي دنيا ۾ وڏي شهرت آهي. نه ته ورهاڱي کان اڳ پاڻ وٽ تعليمي ادارن جو ڏاڍو سٺو معيار هوندو هو. جنهن جو مثال انڊيا جي جڳ مشهور ليکڪ خشونت سنگهه جي سندس آتم ڪهاڻيءَ ۾ ڪيل ذڪر جو احوال آهي. جنهن ۾ هن لکيو آهي ته بابا امان مون کي دهليءَ مان لاهور ڪاليج پڙهڻ لاءِ موڪليو، ڇو ته دهليءَ کان لاهور ۾ وڌيڪ اعليٰ معيار جا ڪاليج ۽ تعليمي ادارا هئا. جت مون پنهنجي تعليم مڪمل ڪئي. پاڻ سندس وقت جي هم ڪلاسين جو به ذڪر ڪيو آهي. جيڪي پوءِ پاڪستان ۾ تمام وڏن عهدن تي پهتا.
مون واپسيءَ ۾ رستي تي هڪ هوٽل ۾ سوپ پيتو، پوءِ واپس رهائش واري هوٽل تي آيس ته ڪافي دير ٿي چُڪي هئي. رسيپشن تي ويٺل عورت کان پُڇيم ته توهان جي هوٽل جي مالڪ ڪٿي آهي. پاڻ چيائين ته هوءَ گهر هلي ويئي. مون وري کيس ڊبل ڪمري واري ڪهاڻي ٻڌائي ته پاڻ چيائين ته مون کي ڪا به خبر ڪانهي، توهان صبح جو هوٽل جي مالڪڻ کان پُڇي وٺجو. مون دل ۾ چيو ته لڳي رهيس. هنن جي مون کان ڊبل روم چارجس ورتي ته هروڀرو پنجاهه کن پائونڊ مفت ۾ ڏيڻا پوندا. پنجاهه پائونڊ معنيٰ تقريباً ست هزار روپيا. سي به خوامخواه. مون چيس ته تنهنجي مالڪ جي گهر جو فون نمبر ڏي ته آئون ساڻس ڳالهه ٻولهه ڪيان. چيائين ته آئون توهان کي هنن جي گهر جو نمبر نٿي ڏيئي سگهان. توهان صبح تائين انتظار ڪريو. مون کي خبر هئي ته يورپ ۾ هوٽل مالڪ پنهنجي گراهڪن کي بليڪ ميل ڪري پئسا گڏ ڪو نه ڪندا آهن. پر تڏهن به پرديس ۾ کُٽڪو ته ٿئي ٿو. خير آئون هوٽل رسيپشن گرل کي خدا حافظ چئي واپس پنهنجي ڪمري تي پهتس ۽ ٿوري دير ٽي.وي. ڏسي. رسالا ۽ اخبارون پڙهي سمهي رهيس ۽ صبح جو دستور مطابق سجاڳي ٿي ته چانهه گهرائي پيتم. صبح جي تازي اخبار پي پڙهيم ته فون جي گهنٽي وڳي ته سمجهيم ته ملڪ کان ٻاهران يا لنڊن مان ڪنهن دوست فون ڪئي هوندي. پر هوٽل مالڪ نسرين جي فون هئي. جنهن مون کي ٻڌايو ته جنهن وقت توهان لنڊن مان هت پهتا تنهن وقت هوٽل ۾ ڪو به سنگل روم خالي ڪو نه هو ۽ توهان اسان اکي آمريڪا مان فون ڪري ڪمرو رزروڊ ڪرايو هو سو اسان توهان کي عارضي طور انهيءَ ڊبل ڪمري ۾ رهايو، پر اڃان تائين ڪو به سنگل روم خالي ڪونهي. جيئن ئي سنگل روم خالي ٿيو ته يڪدم توهان کي انهيءَ ۾ شفٽ ڪنداسين. تيستائين توهان کان اسان ڊبل ڪمري جي مسواڙ نه پر سنگل ڪمري جي مسواڙ وٺنداسين. ڇو ته توهان ته اسان کي چيو ئي سنگل ڪمري لاءِ هو. مون کيس Thanks ڪيو ۽ پڻ کيس چيم ته مون کي پاسپورٽ ۽ ٻيو ضروري سامان رسيپٽن تي جمع ڪرائڻو آهي. توهان ڪيستائين هوٽل ۾ هوندا. چيائين ته آئون شام تائين هت آهيان توهان جنهن وقت به ٻاهر نڪرو ته هت مون وٽ پنهنجو سامان ۽ پاسپورٽ جمع ڪرائي رسيد وٺي وڃجو. آئون تيار ٿي ڪمرو بند ڪري ٻاهر ناشتي ڪرڻ لاءِ نڪتس، ڇو ته لنڊن يا ڪنهن به وڏي شهر ۾ هوٽل اندر ماني کائيندا يا فون ڪندا ته انهن جو ايڏو ته بل ايندو جو بل ڏيڻ مشڪل ٿي پوندو. تنهنڪري ملڪ کان ٻاهر ڪفايت ڪجي ۽ ڪڏهن به هوٽل تي ماني نه کائجي ۽ نه ئي وري فون ڪجي.
لائونج اندر هلندي پري کان نسرين کي ڏٺم جيڪا ڪنڌ هيٺ ڪيو ڪجهه لکي رهي هئي. يا ائين ڪنڌ هيٺ ڪيو ڪنهن رجسٽر کي چيڪ ڪري رهي هئي. مون ڪائونٽر تي پهچي سلام ڪري پنهنجي هٿ ۾ کنيل لفافو سندس حوالي ڪيو ته پاڻ مون کي سڄاڻڻ ۾ دير ئي ڪانه ڪيائين. پاڻ مُرڪي لفافو ورتائين. ۽ مون کان پنهنجي آمريڪا جي سفر ۽ آمريڪا مان هت ايندي جي سفر ۽ لنڊن ۾ هڪ ڏينهن جي رهڻ جو پُڇيو ۽ ائين به پڇيائين ته توهان اڳ به ته هت پنهنجي دوست سان گڏ اسان جي هوٽل ۾ رهيا هئا.
مون محسوس ڪيو ته هو مون کي عام هوٽل ۾ رهندڙ کان ڪجهه وڌيڪ پنهنجائپ محسوس ڪرائي رهي آهي. مون سمجهيو ته شايد لنڊن ۾ ٻيو دفعو اچي ساڳئي هوٽل ۾ رهڻ واري کي ائين ٽريٽ Treat ڪيو ويندو آهي. اها به بزنس ڊيل آهي. پر پوءِ مون هڪ ٻن ڏينهن ۾ محسوس ڪيو ته واقعي هوءَ مون کي ضرورت کان ڪجهه وڌيڪ پنهنجائپ جو تاثر ڏيئي رهي آهي ۽ آئون به اڪيلو هوس. آئون هوٽل مان نڪري ويسٽ منسٽرايبي واري بوٽس جي دِڪي پهچي هڪ بوٽ ۾ چڙهي ٿيمس نديءَ جي سير تي نڪري پيس. اڃان سوير آهي. تنهنڪري رش گهٽ آهي. کليل وڏيون بوٽس گهڻي انگ ۾ هت بيٺل آهن. اسان جي بوٽ ۾ جيئن ئي ماڻهن جو تعداد وڌيو ته بوٽ به هلڻ لڳي ۽ اسان آهستي آهستي ٿي ٿيمس نديءَ ۾ اندر هلڻ لڳاسين. ته بوٽ به تيز هلڻ لڳي. لنڊن جي هنن بوٽس کان جرمنيءَ جي رائن ندي ۽ ائمسٽرڊم جي ائمسٽر نديءَ ۾ هلندڙ بوٽس وڌيڪ سهڻيون، نفيس، سينگاريل، سنواريل ۽ ماڊرن هيون. منهنجو هي ٻن ڪلاڪن جو ٽوئر هو. ٿيمس ندي وچ ۾ ٻنهي ڪپرن تي هاڻ ڪافي تعداد ۾ سياحن سان ڀريل بوٽس هلي رهيون هيون ۽ جيئن پوءِ تيئن اهو تعداد وڌي رهيو هو. ننڍين لهرن ۾ بوٽ پاڻيءَ مٿان ڇر ڇر جو آواز ڪندي اڳين وڃي رهي آهي ۽ بوٽ اندر سياح فوٽو ۽ فلمون ڀري رهيا آهن. ته ڪي وري جوڙا جوڙا پاڻ ۾ کل ڀوڳ ۽ رهاڻيون ڪري رهيا آهن. آئون اڪيلو آهيان سو ڀر ۾ ويٺل هڪ يورپين مرد کي چيم ته آئون پٺيان وڃي اٿي ٿو بيهان. توهان مهرباني ڪري منهنجا فوٽو ڪڍو. پاڻ کِلي خوش ٿي ڪئميرا مون کان وٺي ڪئميرا کي ڏسي وائسي سمجهي منهنجا ڪئين فوٽو ڪڍيائين ۽ فوٽن ڪڍڻ کان پوءِ مون کي ڪئميرا واپس ڏني. مون سندس ٿورا مڃيا. پاڻ مُشڪي مون کي ويلڪم چيائين.
ٻن ڪلاڪن جو هي ٽوئر ڄڻ چند گهڙين ۾ گذري ويو ۽ اسان واپس انهيءَ جڳهه تي لٿاسين. جتان هن بوٽ ۾ سوار ٿيا هئاسين. آئون هت لهي ٿورو پنڌ ڪري پارليامينٽ هائوس جي ٻاهرئين پاسي جنهن کي هي ويسٽ منسٽرايبي سڏين. انهي علائقي ۾ گهمڻ لاءِ ويس. هت پارليامينٽ اسڪوائر جي اولهه طرف ويسٽ مسنٽر محل سان وابسته هي ننڍرو گرجا گهر ۽ گول ڇت وارو ميوزم اٺين عيسوي صديءَ ۾ قائم ڪيو ويو هو. تنهن کان پوءِ يارهين صديءَ ۾ بادشاهه ايڊورڊ دي ڪنفيسر ۽ تيرهين عيسوي صديءَ ۾ هينري ٽئين هن جي وري وڌيڪ تعمير ڪرائي. هن ايبي ۾ فقط ٻه دفعا تاجپوشيءَ جي رسم ادا ٿي آهي ۽ گهڻو ڪري سمورين امير هستين جو پنج سئو سالن تائين يعني هينري ٽئين کان وٺي جارج ٻئي تائين قبرستان ٿي ڪم آيو. هن ايبي جو احاطو قومي مشاهير جي يادگارن ۽ مجسمن سان سٿيو پيو آهي. احاطي اندر داخل ٿيڻ شرط وِنسِٽن چَرچل ۽ پهرين عالمي لڙائي جي هڪ شهيد سپاهيءَ جون پٿر جون ٺهيل يادگار سرون ڏسڻ ۾ اينديون. بهترين يادگار چرچ واري ڪوئر جي پويان موجود آهن. چرچ جي اترئين ڀاڱي ۾ اوڻيهين صديءَ جي مدبرن جا يادگار موجود آهن. جن ۾ ٽن وزيراعظمن هر هڪ مسٽر پيل، مسٽر پامسٽرن ۽ گليڊسٽون جا يادگار شامل آهن. شاعرن واري ايوان جيڪو چرچ جي ڏاکڻئي ڀاڱي ۾ واقع آهي. اتي جا فري چائوسٽر، لارڊ ٽينيسن، ٽي.ايس. ايليئٽ ۽ ٻين گهڻن عالمن، اديبن ۽ شاعرن جون قبرون ۽ يادگار آهن. جيڪي ڏسندي آئون اڳتي وڃي رهيو آهيان. هت به سياحن جي ڪافي رش آهي. توهان هت پارليامينٽ هائوس جو اجلاس به ڏسي سگهو ٿا پر انهيءَ لاءِ پاس جي ضرورت آهي. جيڪا وٺڻ يا ڪنهن پارليامينٽ ميمبر جي سفارش هئڻ گهرجي، يا نه ته پوءِ به انهي جي اجازت ملي ويندي آهي پر اهو وڏو، ڊگهو ۽ ڏکيو طريقو آهي.
اڄڪلهه يورپ آمريڪا ۽ ٻين عيسائي ملڪن ۾ مذهبي تنگ نظري انتها تي آهي خاص ڪري انهن جو مسلمان سان رويو ته ناقابل برداشت آهي.
دنيا جا عيسائي ملڪ جنهن کي ڏاڍي حرفت سان مغربي ملڪن جي نالي سان دنيا ۾ سڃاتو ۽ سڏيو وڃي ٿو. جيڪي مسلمانن کي مذهبي انتها پسند ۽ خبر ناهي ته ڪهڙن ڪهڙن نالن سان ياد ٿا ڪن ۽ پاڻ کي پوتي پاڪ ٿا سمجهن، پر سڄي دنيا جي ماڻهن ۾ زياده ۾ زياده مذهبي جنوني ته خود عيسائي پاڻ آهن. جيڪي سالن کان پوپ کي هر هنڌ ۽ ملڪ ۾ گهليندا گهمن ۽ انهي جي وڏي پئماني تي سڄي دنيا ۾ پروپئگنڊا ڪن ۽ مغرب جا سڀ ريڊيو ۽ ٽي وي چئنل انهي مذهبي ڏيکاءُ کان آجا ڪو نه آهن. ۽ پاڻ پوپ جي استقبالن، جلسن ۽ مذهبي تقريبن کي تمام شوق سان ڏسن ۽ سندن ميڊيا ذريعي سڄي دنيا کي وڏي فخر سان ڏيکاريل انهيءَ جو هڪ مثال هي به آهي ته گذريل صديءَ ۾ وڏي ۾ وڏيون جنگيون يورپ ۾ لڳيون. جنهن ۾ ٻه عالمي جنگيون به شامل آهن. پاڻ هڪٻئي جا وڏا دشمن هوندي ۽ ٻن فرقن ۾ يعني ڪيٿولڪ ۽ پروٽيسٽنٽ ۾ ورهايل هئڻ جي باوجود به هڪ ٻئي جي چرچن، ڪئٿڊرلن ۽ مذهبي عبادتگاهن تي نه بمباري ڪئي نه کين مسمار ڪيو، پر انهيءَ جي مقابلي ۾ مسلمان شيعا، سُني جي بنياد تي هڪٻئي جي امام بارگاهن، مدرسن ۽ مسجدن ۾ گهڙيو هڪٻئي کي نماز پڙهندي به ماريو رتورت ڪريو ڇڏين.
مسلمان ته حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي به نبي ڪري مڃين ۽ سندس وڏي عزت ڪن. خود قرآن پاڪ ۾ به حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو ذڪر آهي، پر عيسائي، مسلم قوم مسلمانن جي نبين، ديني ڪتابن ۽ مذهبي جڳهين کي نفرت جي نگاهه سان ڏسن. قدرت الله شهاب پنهنجي ڪتاب ”شهاب نامه“ ۾ لکيو آهي ته ”هالينڊ ۾ هر ماءُ جي پنهنجي اولاد لاءِ اها اپيل آهي ته توهان دنيا ۾ ڀلي هر مذهب اختيار ڪيو يا لامذهب ٿيو پر ڪڏهن به مسلمان نه ٿجو.“
هن وقت ايشيا ۽ آفريڪا ۾ عيسائي مشينري جو شهرن توڙي ڳوٺن ۾ ڄار وڇايو پيو آهي. جنهن تي اربين ڊالر خرچ ٿين. اهو خرچ ڪير ٿو ڪري. اُهي يورپ جا امير ماڻهو ۽ ملٽي نيشن ڪمپنيز آهن. جيڪي غريب ملڪن مان ڪمائي سڄي دنيا جي دولت انهي عيسائي مشينري نيٽ ورڪ کي مُهيا ٿا ڪن، پر ڪنهن عرب ملڪ يا مسلمان امير شهري ڪنهن مذهبي تنظيم يا اداري کي هڪ روپيو به امداد طور ڏنو ته سڄي دنيا ۾ Fox، BBC ۽ CNN انهي جو ذڪر ڪن.
خود هندستان ۾ سوين اهڙا واقعا به ٿيا آهن. جو عيسائي عورت راهبائن سان زنا ۽ زيادتي ڪئي وئي، پر مغربي پريس ۽ ميڊيا يا اهڙن افسوسناڪ واقعن کي ڪڏهن به اشو بنائي هاءِ گهوڙا ڪا نه ڪئي آهي. انهيءَ جي برعڪس مسلم ورلڊ ۾ ڪڏهن به اهڙو واقعو نه ٿيو آهي. سنڌيءَ ۾ پهاڪو آهي ته ”غريب تان ڪاوڙ لهي ئي ڪانه ۽ امير تي چڙهي ئي ڪانه.“ انهيءَ کانسواءِ خود يورپ ۽ آمريڪا ۾ مذهبي پارٽيون ۽ انهن جون اخبارون ۽ رسالا توهان کي هر ملڪ ۾ ملندا جنهن جو مثال جرمني، آسٽريليا ۽ ٻين يورپي ملڪن ۾ ڪرسچن ڊيموڪريٽڪ نالي سياسي پارٽيون ۽ آمريڪا ۾ ڪرسچن سائنس مانيٽر ۽ ٻيا ڪيترا مذهبي رسالا شايع ٿيندا آهن. ڪيترن ملڪن ۾ ننڍن قومن جي آزادي ۽ مذهبي تسلط جا سوين مثال آهن. ڪيترن جا نالا لکجن. جنهن جو شڪار اسان خود به آهيون. پر آمريڪا کي سڄي دنيا ۾ صرف عيسائي ۽ يهودي مظلوم نظر ٿا اچن. تازو اقوام متحده آمريڪا ۽ يورپ جي فوجي طاقت جي زور تي انڊونيشيا جي هڪ عيسائي اڪثريت واري صوبي اتر تيمور ۾ راءِ شماري ڪرائي، کيس حق خود اراديت ڏيئي آزاد مملڪت جو درجو ڏنو آهي ۽ ضرورت پوڻ تي هن کي به ايشيا ۾ ٻيو اسرائيل بنائي ڪورين، ويٽنامين ۽ چينين جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيندا. جيئن عربن سان ڪيو اٿن. هن وقت دنيا ۾ مسلمانن جي آدمشماري هڪ عرب چاليهه ڪروڙ ايڪٽيهه لک آهي ۽ دنيا جي نقشي تي مسلمان ملڪن جو تعداد ايڪهٺ آهي جن جا نالا هي آهن:
آذر بائيجان، آئوري ڪوسٽ. اردن، ازبڪستان، افغانستان، البانيا، الجزائر، انڊونيشيا، ايٿو پيا، ايران، بحرين، برڪينيافاسو، برونائي، بنگلاديش، بوسينيا، بينن، پاڪستان، تاجڪستان، ترڪمانستان، ترڪي، تنزانيا، تيونس، ٽوگو، جيوتي، چاڊ، سري نام، سعودي عرب، سوڊان، سيراليون، سيني گال، شام، صومياليه، عراق، عمان، فلسطين، قازقستان، قطر، ڪرغيزستان، ڪمورو، ڪوويت، ڪيمرون، گني، گني بساءُ، گيانا، گبيون، ڪيمبيا، لبنان، لبيا، مارطانيه، مالديپ، مالي، امارات، مراڪش، مصر، ملائيشيا، موزمبق، نائيجر، نائيجريا، وسطي آفريقا، يمن ۽ يوگنڊا.
انهن اٻڪهٺ ملڪن جي وڏي حصي تي گذريل سَوَن سالن کان عيسائي قابض رهيا آهن ۽ سندن دولت ۽ قدرتي وسيلن تي سڌي اڻ سڌي طريقي سان اڄ به عيسائي ملڪن جو قبضو آهي ۽ سڄي دنيا جي مسلمان ملڪن تي عيسائين ۽ يهودين (يهودي به عيسائين جي طاقت سان) جا حملا جاري آهن. جنهن ۾ چچنيا، بوسنيا، عراق، ايران، فلسطين، افغانستان، لبنان ۽ شام شامل آهن. پنهنجي انهيءَ مذهبي عيسائي سڃاڻپ کي لڪائڻ لاءِ پاڻ کي سڏائين عيسائين جي بدلي مغربي طاقت ۽ مسلمانن کي سڏين انتها پسند.
آئون بذات خود مذهبي جنوني نه پر ”لڪم دين ڪم وليدين“ رستي ۽ فڪر جو پيروڪار آهيان ۽ بقول شيخ ا ياز جي ته:
”جا ٻانهن ڀڳي منهنجي ڀڳي، جو ظلم ٿيو مون تي ٿيو.“
ظلم زبردستي ۽ انياء ته ڪنهن به قوم يا فرد تي ٿيڻ نه کپي، ڀلي کڻي اهو ڪير به هجي. حد ته اها آهي جو عيسائي ملڪن جي اسڪولن ۾ مسلمان شاگرد نياڻين کي قانوني طرح اسڪول ۾ مٿي تي پوتي ڍڪڻ جي اجازت به ڪانهي، پر خود پاڻ مذهبي تقريبن ۾ مٿي تي ٽوپي پائيندا آهن، جيڪو توهان BBC ۽ CNN تي ڏسي سگهو ٿا. تازو ماسڪو ۾ آمريڪي سفارتخاني ۾ 11 سيپٽمبر جي واقعي بابت هڪ تقريب ٿي جنهن ۾ گهڻو ڪري سڀني عورتن جا مٿا ڍڪيل هئا. اها تقريب BBC پندرهين سيپٽمبر ڏينهن جو ٽين بجي ڏيکاري. يعني پاڻ عيسائي مٿو ڍڪين يا اگهاڙو ڪن ته مرضيءَ جا مالڪ، پر اسان ڪيون ته رجعت پسند ۽ ڏوهه جا ڏوهاري.
23 ۽ 24 نومبر تي BBC هي خبر ڪيترائي ڀيرا هلائي ته آسٽريليا جي عيسائي مذهبي اڳواڻ مطالبو ڪيو آهي ته مسلمان عورتن کي برقعي ۽ چادر سان پردي ڪرڻ تي بندش وڌي وڃي ڇو ته انهيءَ آڙ ۾ هي دهشتگردي ٿيون ڪن. جنهن جو مثال هن روس ۾ ٿيئٽر کي يرغمال ٿيڻ ڏنو. اهو اڄ نه پر جڏهن کان اسلام دنيا ۾ عام ٿيو. تڏهن کان سندن اسلام سان رويو هليو اچي. حد ته اها آهي جيڪي مسلمان اسلام کي گاريون ڏين تن کي هي جيءَ ۾ جايون ڏين جنهنجو مثال سلمان رشدي ۽ تسليمان نسرين کي وائيٽ هائوس ۾ دعوتون ۽ ڪئين انعام اڪرام ڏيڻ آهن. پر پنهنجو مطلب پوري ٿيڻ کان پوءِ پُڇن ئي ڪو نه. جنهن جو مثال اسٽالن جي ڌيءَ، رضا شاهه پهلوي ۽ ٻيا سَوَ هزار آهن. مسلمان هنن جي خوشنوديءَ لاءِ ڪيترو به مسلمانيءَ کان پري ٿيڻ جي ڪوشش ڪن، پر هنن ڳالهين کان ڪيئن ٿا انڪار ڪري سگهن.
1. اسان جو نالو اسلامي طرز مطابق آهي.
2. هر مسلمان پنهنجي ٻار کي ”طُهر“ سنت ڪرائي ٿو.
3. هر مسلمان سڏائڻ وارو شاديءَ مهل نڪاح پڙهائي ٿو.
4. مرڻ کان پوءِ سڀ رسمون مسلمان طور طريقي مطابق ٿين ٿيون ۽ مسلمانن جي قبرستان ۾ دفن ٿئي ٿو.
سن 2002ع جو عالمي حسن جو مقابلو نائيجريا جي شهر قدونا ۾ منفرد ٿيو. جنهن ۾ عيسائي پارٽين جي اخبارن ۾ ههڙا دل آزاريندڙ مضمون لکيا ته نعوذ بالله جي اڄ حضرت محمد جن زنده هجن ها ته هنن حسينائن مان ضرور ڪنهن هڪ سان شادي ڪن ها. اسان ته حضرت عيسيٰ، گرونانڪ، گوتم ٻڌيا ٻي ڪنهن مذهبي رهنما لاءِ اهڙا لفظ سوچي به ڪو نه ٿا سگهون. گهڻو وقت اڳ هڪ هندو به ”رنگيلا رسول“ نالي اهڙو هڪ دل آزاريندڙ ڪتاب لکيو هو.“
دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي فوجي طاقت ناٽو جا 26 ملڪ سواءِ ترڪي جي سڀ عيسائي آهي. جن جا نالا هن ريت آهن: آمريڪا، ڪئناڊا، ڊينمارڪ، فرانس، انگلينڊ، يونان، آئيسلينڊ، لگزمبرگ، نيدرلينڊ، ناروي، پورچوگال، ترڪي، اسپين، جرمني انهيءَ دنيا جي وڏي ۾ وڏي دولت جي تنظيم G8 ۽ I.M.F جا سڀ ميمبر سواءِ جپان جي عيسائي آهن.
مطلب ته سڄي دنيا جا عيسائي هڪ پليٽفارم تي گڏ آهن ۽ ٻي سڄي دنيا کي پٺتي ڌڪڻ ٿا چاهين. هاڻ ته پنهنجي عيسائي مذهبي پيشوائن جا احوال ريڊيو تي ٻڌائين ۽ انهن کي اولياء ڪري دنيا اڳيان پيش ڪن. 19 ڊسمبر 2002ع تي شام جو سيربين ۾ BBC ٻڌايو ته پوپ مدر ٽريسا کي اولياء جو درجو ڏنو آهي. ڇو ته ڪلڪتي ۾ هڪ عورت جڏهن مدر ٽريسا جي تصوير ڏسي دعا گهري ته کيس پراڻي ڪئنسر جي بيماري ڇڏي وئي. اها خبر BBC وڏي شدمد سان نشر ڪئي، پر خود اڳوڻي پوپ کي ايڊز جي بيماري ڪنهن دعا يا ڪرشمي سان به نه ڇڏيو.
هت مون کي گهمندي ڦرندي ڪافي وقت ٿي ويو هو. سو آئون هتان، ٽيڪسي ڪري پنهنجي رهائش جي هوٽل جي ويجهو هڪ انڊين هوٽل تي لٿس، خيال ڪيم ته اڄ انڊين کاڌو کائي پوءِ هوٽل تي وڃي آرامي ٿيان. ٻاهر هلڪي ڦوهار پئجي رهي هئي. اهو پنهنجي ملڪن ۾ ته سالن پڄاڻان ٿئي، پر هت اها معمول جي ڳالهه آهي. مٿي آسمان ۾ ڪپهه جي پوڻين جهڙا وڏا سهڻا سفيد ڪڪر نظر اچي رهيا آهن. هوٽل اندر ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو نظر آيو. هوٽل ۾ پنج پائونڊن ۾ جيڪو کپي سو کڻي کائو يا پنهنجي مرضيءَ تي آرڊر ڏئي پهرين ويجيٽيبل سوپ کڻي ٽيبل تي ويهي پيو، تنهن کانپوءِ ماني کاڌم ۽ آخر ۾ مٺي ۾ ڪلفي کاڌيم. مون کي ان وقت شوگر ڪا نه هئي. هاڻ ته سال ٿيا آهن ته کنڊ جو استعمال بلڪل ڪو نه ڪيان. ڪڏهن ڪڏهن ڪراچي ۾ ٻار منهنجي لاءِ شگر فري ڪيڪ اسپيشل آرڊر تي ٺهرائيندا آهن ۽ آئس ڪريم واري کان شگر فري آئسڪريم منهنجي لاءِ وٺي اچن. ڊاڪٽر پارس چوندي آهي ته بابا هن ۾ شوگر ته ڪانهي پر ڪوليسٽرول تمام گهڻو هوندو آهي جيڪو به شگر وارن لاءِ خراب آهي.
بهرحال ڪلفي کاڌيم، ڏاڍي مزيدار هئي. پنج پائونڊ ڪائونٽر تي ڏيئي پنڌ ئي پنڌ هوٽل تي اچي پهتس. ڪمرو کولي ڪجهه دير آرامي ٿي پوءِ بيڊ تان اُٿي ڀوراڻيءَ کي فون ڪيم ته پاڻ چيائين ته سائين پنهنجي گهر هوندي هوٽل ۾ وڃي رهيا آهيو. هتي اچو ه ته آئون ٿو اچان هوٽل تان توهان جا ٽپڙ کڻڻ. مون چيس آئون ڪالهه آمريڪا کان هت پهتو آهيان ننڊ اچي خراب ڪريان اهو سٺو و نه ٿو لڳي. آئون هفتو کن هتي لنڊن ۾ آهيان توهان وٽ ضرور ايندس ڪچهريون ڪبيون. هتي برسات به پئي پوي، جيئن ئي برسات گهٽبي ته آئون فون ڪري توهان ڏانهن ايندس پاڻ وٽس رهڻ لاءِ ڪافي چيو. ڀوراڻي صاحب لنڊن ۾ اصل اوطاق کوليو ويٺو آهي. هڪڙا پيا اچن ته ٻيا پيا وڃن، ڪي آمريڪا کان، ڪي انڊيا کان، ڪي دبئي کان پر پاڪستان مان مڙئي ڳچ ڄڻا وٽس اچن. جنهن ۾ آئون سر فهرست آهيان. جو هر سال ٻارن سان ڏينهن جا ڏينهن لنڊن ۾ وٽس رهان، پر هينئر آئون آمريڪا کان اچي رهيو هوس ۽ منهنجو اندازو هو ته آئون رات جو دير سان پهچندس ۽ آئون اڪيلو آهيان رات جو ڪنهن هوٽل ۾ رهي پوءِ صُبح جو وٽس ويندس ۽ ميل ملاقات ٿيندي رهندي ۽ پيا گڏ لنڊن گهمنداسين. برسات پوري ٿي ته ٻاهر نڪرڻ لاءِ ڪمري جي دروازي وٽ پهتس ته نسرين به سامهون کان اچي رهي هئي ۽ اچي منهنجي ڪمري جي اڳيان بيهي رهي مون کيس هيلو ڪيو ته پاڻ به بيهي اوُڀارين لهوارين ڳالهين ۾ شروع ٿي وئي. آئون اڳ به سندس هوٽل ۾ ٻه ٽي ڀيرا لنڊن ۾ رهي ويو هوس ۽ اڳ به ائين ڪمري جي اڳيان بيهي ڪيترا دفعا پنهنجائپ سان مون سان عليڪ سليڪ ڪندي هئيِ پر اڳ ۾ آئون اڪيلو ڪو نه هوس، هينئر اڪيلو آهيان ۽ مون کي هت لنڊن ۾ اڪيلائي دور ڪرڻ لاءِ ڪنهن اهڙي ساٿيءَ جي ضرورت هئي. پاڻ هميشه جيان دروازي جي بلڪل ٻانهين تي ٽيڪ ڏيئي بيهي رهي ۽ اسان هڪ ٻئي سان الاهي ڇا ڳالهائي رهيا هئاسين.
آئون دل ۾ سوچي رهيو هوس ته ڪيئن کيس چوان ته اچو اندر ٻاهر ڇو بيٺا آهيو. سو ساڻس ڳالهائيندي ڳالهائيندي انهيءَ سوچ ۾ غلطان هوس. نيٺ سوچيندي سوچيندي دل ۾ خيال ڪيم ته آخر هت خود ئي ته ٿي بيهي آئون ته ڪو نه چوانس يا گهرايانس. زياده ۾ زياده چوندي ته نه يا هلي ايندي ٻيو ڇا. جي اندر آئي ته معنيٰ ٻيڙائي پار، نه ته به اتان ئي پيو اُڀرندو. سو کيس رسمن چيم ته اچو اندر اچي ويهو. پاڻ معنيٰ خيز نظرن سان منهنجي اکين ۾ ڏسي مشڪي اندر هلي آئي، ته منهنجي دل جي دڙڪن تيز ٿي وئي ۽ ڏٺم ته ڳالهائڻ ڍرو ٿيندي ويو. ڪمري جو دروازو کليو پيو هو، پاڻ ويهندي شرط رسيپشن تي فون ڪري ٻڌايائين ته آئون فلاڻي ڪمري تي ويٺي آهيان. دل ۾ چيم ته پان ڪمري ۾ هلي آئي آهي باقي مڙسي توکي ڪرڻي آهي. کيس چيم ڇا کائيندا پاڻ چئين ته ڪجهه به نه. مون کيس چيو ته موسم جي تقاضا آهي ته ڪافي پيئجي. توهان جي اڳ پياريل ڪافي اڃان نٿي وسري، پاڻ مشڪي چپ ٿي ويهي رهي. مون رسيپشن تي ڪافيءَ جو آرڊر ڏنو. نسرين بوهري مسلمان هئي ۽ پاڻ انڊين هئي. بمبئي جي اصل رهواسي هئي. تنهنڪري پاڻ عام هندستاني عورتن وانگر لڄاري ڪا نه هئي، پر تڏهن به ته هئي ته عورت. مون کيس چيو ته توهان هت لنڊن ۾ ڪڏهن کان رهندا آهيو. پاڻ چيائين ته آئون ڄائي لنڊن ۾ آهيان ۽ پڙهي نپني هت آهيان. ۽ منهنجو ڪڏهن به هندستان وڃڻ جو اتفاق نه ٿيو آهي. منهنجو پيءُ بمبئي مان هت لنڊن ۾ اچي آباد ٿيو هو. باقي منهنجو مڙس هندستاني مان هت پڙهڻ لاءِ آيو هو، پر ان کي به مون سان شاديءَ کان پوءِ هندستان ويندي ڪي سال ٿي ويا آهن. مون کيس چيو ته ٻاهر گهمڻ هلون، پاڻ چيائين ته منهنجي ڌيءَ جي طبيعت ٺيڪ ڪانهي سو آئون اڄ هوٽل تان به جلد گهر پئي وڃان پوءِ ٻي مھل ضرور گهمڻ هلنداسين. مون کيس سندس گهر جو فون نمبر گهريو ته پاڻ ٻڌائڻ ۾ دير ئي ڪا نه ڪئي. پاڻ اٿڻ واري ڪَئين ته آئون کيس ڪافي ويجهو ٿيس، پر پاڻ پري ڪا نه ٿي ته کڻي هٿ ۾ جهليو مانس ته مشڪي پئي پر پاڻ هٿ مان هٿ ڪونه ڇڏيائين ۽ ائين موڪلائي هلي ويئي. جو خبر ئي ڪانه پئي ته هي سڀ ڪجهه ڇا ٿي ويو ۽ آئون سوچن ۾ گم ٿي ويس. واپس ڪرسيءَ تي ويهي رهيس ۽ ڪافي دير ڪمري ۾ ويٺو رهيس. ڪافي دير کان پوءِ ڪمري کان نڪري ڀر ۾ هڪ پارڪ ۾ وڃي ويٺس جت مون وانگر سَوَن جي تعداد ۾ گهمي ڦري ۽ پاڻ ۾ ڪچهريون ڪري رهيا هئا. ڪي وري هت رکيل بنئچن تي يا سهڻي سائي ڇٻر تي ويهي يا سمهي ڪچهريون ڪري رهيا هئا پر هاڻ آئون به لنڊن ۾ اڪيلائي کي محسوس ڪو نه ڪري رهيو هوس. سهڻا ٻار ڪي اڪيلا ته ڪي ٻارن سان گڏ يا مائٽن سان گڏ ٺينگ ٽپا ڏيئي رهيا هئا، ڪي وري پري پري تائين ڊوڙي رهيا آهن. ٿورو پريان ننڍي ڍنڍ ۾ ماڻهو ٻيڙين ۾ گهمي ڦري رهيا آهن ۽ آئون اڪيلو اڪيلو اهو سڀ ڪجهه ڏسي رهيو آهيان، پر بور ڪو نه ٿي رهيو آهيان. مزو پيو اچي. ڪافي دير کان پوءِ هِتان اُٿي ڀوراڻيءَ کي فون ڪري چيم ته آئون توهان ڏانهن اچي رهيو آهيان ۽ رات جو گڏ ڪچهري ڪبي ۽ ٻاهر ڪٿ گهمڻ لاءِ هلبو. پاڻ چيائين ته هوٽل ڇڏي سامان کڻي هت اچي رهو. مون کيس چيو ته اهي احوال روبرو ڪبا ۽ ائين آئون ٽيوب ۾ چڙهي ڀوراڻي ڏانهن وڃي رهيو آهيان. جيڪو بالم جي علائقي ۾ رهندو آهي ۽ آئون جنهن علائقي ۾ رهندو آهيان انهيءَ کان ڪافي پري آهي. ٽيوب اندر اڪثريت انگريزن جي آهي پر هندستاني ۽ شيدي به ڪافي تعداد ۾ نظر اچي رهيا آهن، پر ٽيوب اندر بلڪل چُپ لڳي پئي آهي. سڀ ڪو ڪجهه نه ڪجهه پڙهڻ کي لڳو پيو آهي. آئون سوچيندو آهيان ته دنيا جي جن به شهرن ۾ ٽيوب جي سهولت آهي. ڪيڏا نه خوش نصيب آهن انهي شهر جا رهواسي جو کين هيڏي وڏي سهولت دستياب آهي. دنيا جي جن به شهرن ۾ اها سهولت آهي. انهيءَ شهر جي شهرين کي پنهنجي سواريءَ جي ڪا به ضرورت ئي ڪانهي. سڄو ڏينهن پنهنجي صحيح وقت تي سڄي شهر ۾ ٽيوب ۾ پيا هلن. جنهن ۾ هزارن جي تعداد ۾ شهري پيا چڙهن ۽ لهن. انهن ماڻهن جو انهيءَ ٽيوب سروس ڪري ڪيڏو نه وقت بچندو هوندو ۽ ڪيڏو نه کين ذهني سڪون هوندو. ٽيوب جيئن ئي بالم جي اسٽيشن تي پهتو ته آئون ٽيوب مان لهي ٽڪيٽ گيٽ ۾ لڳل سوراخ ۾ داخل ڪري دروازو کولي ٻاهر روڊ تي اچي پهتس. بالم منهنجو ڪيئي ڀيرا ڏٺل علائقو هو. جت آئون ڪيئي ڀيرا اچي رهيس. پل جي هڪ طرف ٽيوب اسٽيشن تي ٻئي طرف ريلوي اسٽيشن. ريلوي اسٽيسن هيٺان اخبارن واري جو دوڪان جت لنڊن مان نڪرندڙ جنگ اخبار به ملي. جڏهن ڀُوراڻي جي گهر رهان ته صبح سوير بيا سڀ ستا پيا هجن. پر آئون سوير اٿي اچي اخبار وٺان ۽ پوءِ چانهه ڍاهي پارڪ ۾ اخبار پڙهان ۽ ۽ چانهه پيان. ٻيا سڀ سُتا پيا هجن ۽ آئون اڪيلو اڪيلو ناشتو ٺاهي خود کاوان. سو ٽيوب مان نڪرڻ شرط سڄو علائقو پنهنجو لڳو. آئون پهريائين ٿورو اڳتي چڪر لڳائي ميڪڊونلڊ ۽ ٻيا ڏٺل واٺل دڪان ۽ نظارا پسي پوءِ ڀوراڻي لاءِ گفٽ وٺي پوءِ ڀوراڻي واري گهر جي گهٽيءَ ۾ گهڙيس، جتي سندس چوٿون نمبر گهر آهي. گهر ٻاهران گهنٽي هنيم ته ڀوراڻي گهر جو در کولڻ ۾ دير ئي نه ڪئي. ڏاڍي حب ۽ اُڪير سان مليو ۽ ملڻ شرط ڏوراپو ڏنئين ته واهه سائين واهه پنهنجي گهر هوندي به وڃي هوٽل ۾ ٽپڙ لاٿئي. مون کيس جوابي سلام ڪيو ۽ پاڻ مونکي وٺي اچي سندس ڪمري ۾ ويهاريائين جت پاڻ ٽي.وي. ڏسي ۽ جن به پي رهيو هو. ڪمري ۾ گهڙڻ شرط منهنجو گلاس ٺاهي کڻي منهنجي اڳيان رکئين. ۽ ائين اڄ جي شام جي شروعات ٿي ويئي. پاڻ سندس دوستن کي فون ڪري گهرايائين. ٿوري دير ۾ سڀ يار پهچي ويا. جن ۾ ٽيري، جسٽني ۽ لورا به شامل هيون. جن به اچڻ شرط پنهنجو گلاس ٺاهيو ۽ اسان جي گلاس سان گلاس ٽڪرائي پوءِ پاڪستان جا ۽ اسان جا حال احوال ورتا ۽ کين ڀوراڻي ٻڌايو ته آئون هت نه پر هوٽل ۾ وڃي ترسيو آهيان ته سڀ مونکي ڏوراپا ڏيڻ شروع ٿي ويا.
جسٽني گهڻو ڪري سڄو ڏينهن ڀوراڻي جي گهر هوندي هئي ۽ رات جو به ڪچهري ڪري کائي پي تمام دير سان رات ۾ گهر ويندي هئي ۽ ائين حالن احوالن سان ڪچهري جي شروعات ٿي ۽ وڃي رات جو ٻين ٽين بجي سڀني اٿڻ اوري ڪئي جيئن ته رات جو ٻارهين بجي کان پوءِ لنڊن ۾ ٽيوب بند ٿي وڃي. سو ٽيڪسي ڪري وڃي هوٽل ڀيڙو ٿيس ۽ صبح جو دير سان اُٿڻ ٿيو. اخبار پڙهي ناشتو ڪري وري سمهي پيس ته شام ٽاڻي فون جي گهنٽي وڄڻ تي اک کلي. فون نسرين جي هئي. پاڻ چئين ته لنڊن گهمڻ آيو آهين يا سمهڻ. مون کيس رات جي دعوت جو سربستو احوال ٻڌايو ۽ کيس چيم ته ڪمري ۾ چانهه موڪل ۽ تون به اچ. پاڻ چئين ته چانهه موڪليان ٿي ۽ آئون ٿوري دير کان پوءِ اينديس. مون چانهه پي اخبار پڙهڻ شروع ڪئي ته ڪمري ٻاهران ٺڪ ٺڪ جو آواز ٿيو ۽ مون چيو ته ڪم اِن ۽ ائين دروازو کليو ته نسرين اندر هلي آئي مون کيس چيو ته دروازو بند ڪري ڇڏيو ته پاڻ ائين ڪيائين ۽ مون کي هاڻ هن قلعي کي فتح ڪرڻ ۾ ڪا به رنڊڪ نظر نه ٿي آئي. آئون بيڊ تان اٿي دروازي کي ڪندي ڏئي کيس پنهنجي ڀاڪرن ۾ ڀڪوڙي کڻي آڻي بيڊ ڀيڙو ڪيم. ته پاڻ ڪنهن بند ٻوٽي جيان ٽڙڻ ۾ دير نه ڪيائين. مون سندس بٽڻ کي آهستي آهستي کوليو ته پاڻ کڻي اکيون بند ڪيائين سندس شرٽ جا بٽڻ هڪ هڪ ڪري لاهيندو ويس. جڏهن سڀ بٽڻ کليا ته سندس شرٽ لاهڻ جي ڪوشش ڪيم ته سندس شرٽ ڪلهن ۾ ڦاسي پئي ته نسرين پاڻ خود سندس شرٽ لاٿي ته کيسي ۾ پيل ريزگاري جي پٽ تي ڪرڻ جو گهڻو آواز ڪو نه ٿيو پر ريزگاري هيڏانهن هوڏانهن ٽڙي پکڙي وئي ۽ پاڻ ان طرف ڪو به ڌيان نه ڏنائين. شايد مون کان به وڌيڪ کيس تڪڙ هئي. قميص لهڻ شرط سندس بدن جي سرهاڻ سڄي ڪمري کي ائين مهڪائي ڇڏيو. ڄڻ پرهه ڦٽيءَ جو ماڪ ڀنل رابيل جي سرهاڻ، پاڻ سندس شرٽ ۽ جينس لاهي کڻي ڪرسي تي رکيائين ته ڄن چوڏهين جي چنڊ جي روشني ڪمري ۾ پکڙي وئي. سندس ڊگهي ڳچي ۽ ويڪري ڇاتي من کي موهي ڇڏيو. مون کيس ڀاڪرن ۾ پڪوڙي ڳچي کان وٺي، دُن تائين چميو ۽ چٽيو ته پاڻ مدهوش ٿي وئي ۽ سندس ڳچيءَ جون نسون پڙڪڻ لڳيون. مون سندس ڪن ۾ آهستي چڪ پاتو ته پاڻ هوش وڃائي ويهي رهي ۽ سندس اندر جي اُڏام کيس آهستي آهستي آڻي منهنجي ڪڇ ۾ ليٽايو. سندس ڪنڌ هيٺ لڙڪي پيو ۽ سندس وار هيٺ جهومي رهيا هئا. آئون ڪيترو وقت سندس خماريل نيڻن کي ڏسندو رهيس. انهيءَ کان اڳ پاڻ باٿ روم مان باڊي پرفيوم هڻڻ سان گڏ سندس مڌمتي لبڙن تان لالاڻ لاٿائين. پر اڃا تائين سندس لبڙن مان ڀيني ڀيني خوشبوءِ اچي رهي هئي. مون ڏٺو ته جڏهن سندن جي اردگرد چمڙي سخت ٿيڻ لڳي ۽ سندس چپ ڦڪي مرڪ سان ڀڙڪڻ لڳا ته مون کڻي کيس پنهنجي ڀاڪرن ۾ ڀيڙيو ۽ ائين اسان جا انگ انگن سان ملي هڪ ٿي ويا ۽ مون ڏٺو ته سندس اندر جي اُڃ ۾ سندس شرير ٻري رهيو هو ۽ سندس جواني موجون ماڻڻ لاءِ مانڌي ٿي رهي هئي. جڏهن سندس شرير جا چنڊ ستارا گردش مان نڪري ٻاهر آيا ته هوش ٺڪاڻي آيس ۽ ائين پاڻ ڪرسيءَ تي رکيل سندس پينٽ ۽ پوني کڻي باٿ روم ڏانهن رواني ٿي. مون ڀر ۾ رکيل گلاس کڻي هڪ تڪ سان ختم ڪري ڇڏيو. جنهن ۾ اڃان به ٿورو فرينچ ريڊ وائين پيل هو. جيڪو نسرين آندو هو. نسرين جينس ته باٿ روم مان پائي آئي پر شرٽ منهنجي اڳيان اچي وڌائين. پان ٽيهن سالن کن جي ٿيندي، پر پاڻ عمر کان ننڍي لڳي رهي هئي. جيئن يورپ ۽ آمريڪا ۾ هر عورت لڳندي آهي. بٽڻ پائيندي مون کي ڏوراپو ڏيندي چيائين ته اڳ به تون هت اسان جي هوٽل ۾ اچي رهيو هئين ۽ آئون تنهنجي ڪمري ٻاهران اچي ڪلاڪن جا ڪلاڪ بيهندي هيس ۽ تو سان ڪچهري ڪندي هيس ۽ تنهنجي چوڻ تي تنهنجي لاءِ پنهنجي هٿن سان ڪافي ٺاهي ايندي هيس (پر اهو ڪو نه چيائين ته ان ڪافي جا پئسا بل ۾ ڪو نه لڳائيندي هيس) اهو سڀ ڪجهه تون سمجهي ڪو نه سگهين. يا منهنجي چهري جي ڪتاب جا پنا اٿلائڻ ڪو نه ٿي چاهي. يا مون کي ٻي وقت لاءِ ٽاري رکيو هئي. مون سواءِ ڪو به جواب ڏيڻ جي کيس ڪرسيءَ تان کڻي اچي. پنهنجي پلنگ تي ليٽايو. سندس شرٽ لاهي مٿان کڻي بستري جي چادر وڌيم ته پاڻ کلي چيائين ته اڳوڻا پراڻا حساب برابر ٿو ڪرين ڇا؟ مون کڻي کيس پيل ڀاڪر ڍرا ڪيا ته پاڻ ٽپ ڏئي پلنگ تان اٿي شرٽ پائڻ لڳي. پاڻ بيحد حسين هئي ۽ سندس فيشني انداز لنڊن وارو هو. جنهن کي ڏسندي مون کي هي بيت ياد اچي ويو.
ڪيا رات تهي، ڪه اڪ ڪهاني مين ڪٽ گئي.
سندس سونهن سوڀيان کي ڏسي مون کي روسي صدر گروميڪو جي سوانح حيات جا هي لفظ ياد اچي ويا. جيڪي هن حسين عورت لاءِ استعمال ڪيا هئا. ”ته هڪ هزار ڊارون Darwin ۽ نفسياتدان به عورت جي خاص خويبن جي وضاحت نٿا ڪري سگهن. اهو پڻ فطرت ۽ قدرت جو هڪ راز آهي.“ جنهن کي سمجهڻ انساني عقل کان زور آهي. پاڻ اهو چئي ته جلدي ٿي اچان ڪمري کان ٻاهر هلي وئي، سندس بنگلي نما هوٽل ۾ ڪم ڪندڙ هڪ انگريز پوڙهي عورت ڪمرو ناڪ ڪري مونکي هڪ ٽيپ رڪارڊ آڻي ڏنو جنهن جو بٽڻ آن ڪيم هي گانو وڄڻ لڳو.
چلتي چلتي موهي ڪوئي مل گيا تھا سر راه...
نسرين جي الھڙ جواني ۽ فرينچ ريڊوائين جي مدهن مون کي هڻي ٽُن ڪري ڇڏيو. نسرين ڪافي دير کان پوءِ فون ڪيو ۽ پاڻ ٻڌيائين ته آئون هينئر گهر ٿي وڃان ۽ سڀاڻي پنهنجي ڪار کڻي اينديس پوءِ ٻاهر گهمڻ هلنداسين. آئون اها سڄي رات نسرين جي ڪمري ۽ بستري تي ڇڏيل خوشبوئن جو واس وٺندو رهيس ۽ ائين سوچن سوچن ۾ ننڊ اچي وئي. صبح سوير ٻاهر سنهي سنهي ڦوهار پئجي رهي هئي ۽ آئون دريءَ جو پردو هٽائي ڪافي دير اهو نظارو ڏسندو رهيس. هونئن به يورپ ۾ بوندون بس نه ڪن وارو لقاءُ لڳو پيو آهي. سڄو ملڪ سر سبز هو تنهن مٿان سهڻا وڏا وڏا وڻ هر هنڌ قسمين قسمين ڪيترن رنگن جا گل جن کي ڏسيو روح کي راحت پئي اچي. تقريباً ساڍي يارهين ڌاري نسرين پنهنجي ننڍي ڪار کڻي آئي. مون کي چيائين ته توهان تيار ٿيو ته پاڻ ٻاهر ٿا هلون. تيسين آئون به هوٽل رسيپشن تان ٿي اچان ٿي. آئون تيار ٿي ٻاهر ڪار جي ڀر ۾ اچي نظارا ڏسڻ لڳس ته پاڻ به اچي ڪار جو دروازو کولي ڪار ۾ ويٺي ته آئون به ڪار جو دروازو کولي اچي ڪار ۾ ويٺس ۽ ائين ڪار لنڊن جي رستن تي ڊوڙڻ لڳي. مون کي چيائين ته لنڊن ۾ ڇا ڇا گهميو آهين؟ مون چيس ته گهڻو ڪري سڄو لنڊن گهميل آهي. پوءِ پاڻ مون کي چيائين ته ڪيو گارڊن ڏٺو اٿئي. مون چيس ته ڪيو گارڊن گهمڻ ته پري پر مون ته انهيءَ جو نالو ئي ڪو نه ٻڌو آهي. پاڻ سندس ڪار جو رخ انهيءَ باغ ڏانهن ڪيائين جيڪو لنڊن ته ڇا پر سڄي دنيا ۾ قائم گارڊنس ۾ پنهنجي نوعيت ۾ نرالو باغ آهي. اسان ڪافي دير لنڊن جي رستن تان هلندا اچي انهيءَ باغ ڀيڙا ٿياسين. اسان ڪار مان لهي ڪار پارڪ ڪري اندر وڏي قطار ۾ بيهي ٽڪيٽ خريد ڪري پوءِ دنيا جي عجيب غريب باغ اندر گهمڻ لاءِ داخل ٿياسين.
ڪيو باغات (Kew gardens) کي اڳي رائيل باٽينڪ گارڊنس سڏيندا هئا. اهي باغات اڳوڻي شاهي جاگير جنهن جو نالو ڪيو Kew هو. هي جاگير لندن شهر مان وهندڙ ٿيمس نديءَ جي ڪناري سان ملحق برگ آف رچمونڊ Berough of Richmond علائقي ۾ واقع آهي. هنن باغن جو وجود ڪيو جاگير ۾ ذاتي ملڪيت جي حيثيت سان سورنهن صدي عيسويءَ کان قائم آهي. هنن باغن واري زمين ويلس جي شهزادي فريڊرڪ لوئيس ۽ شهزادي آگسٽا، ڪيپل گهراڻي وارن کان سن 1731ع ۾ حاصل ڪئي. جتي هنن 1759ع ۾ ولايتي ٻوٽن جا باغ پوکايا. سن 1969ع ۾ هنن باغن ۾ 3400 چوٽيهه سئو قسمن جا بوٽا موجود هئا. سر جوزف بينڪس جي انتظام هيٺ هتي دنيا ڀر جي چونڊ ٻوٽن ۽ وڻن جي پوکي سان باغن ۾ واڌارو ٿيو ۽ اهي دنيا ۾ مشهور ٿي ويا. سر جوزف بينڪس 1772ع کان 1819ع تائين منتظم رهيو. تنهن کان پوءِ سن 1841ع کان 1865ع تائين سر وليم ۽ پوءِ سندس پٽ جوزف ڊالٽن باغن جا ڊائريڪٽر رهيا.
سندن دور ۾ هي باغ سائنسي تحقيق جو مرڪز ٿي پيا ۽ دنيا جي ناياب وڻن ٻوٽن جي هتي ڏي وٺ ٿيڻ لڳي. سن 1840ع ۾ هنن باغن کي قومي ملڪيت ۾ شامل ڪيو ويو. ويهين صديءَ جي شروعات ۾ باغن جي ايراضي وڌائي 300 ايڪڙ ڪئي وئي.
رٻڙ جي صنعت لاءِ ڪم ايندڙ وڻن ٻوٽن جي پوک به هنن باغن ۾ شروع ڪئي وئي هئي. مون ۽ ڊاڪٽر راڄي مرحوم هن کان اڳ سريلنڪا جي شهر ڪيئنڊي ۾ ڪيئي رٻڙ جا وڻ ۽ ان مان ٺهندڙ رٻڙ ڏٺا هئا. جيڪي رٻڙ جي ڪارخانن ۾ ٿي ٺهيا. هي باغ اڃا تائين وڻن ٻوٽن جي سڃاڻپ ۽ تعارف ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا ۽ انهن جي نرسري طور موجود آهن. هنن باغن ۾ 33400 زنده وڻن ٻوٽن جا قسم ۽ سندن سائنسي احوال موجود آهي. هتي هڪڙو سائنسي اصولن تحت ٺهيل گودام آهي. جتي تقريباً ستر ملين سڪل ٻوٽا محفوظ ڪري رکيا ويا آهن. جيڪو دنيا ۾ موجود سمورن ٻوٽن جو تعداد جو اٽڪل 98 سيڪڙو ٿيندو. هتي هڪڙو ڪتبخانو به قائم ڪيو ويو آهي. جتي وڻن ٻوٽن بابت هڪ لک ٽيهه هزار ڪتاب رکيل آهن. يعني سنڌالاجي جي لئبريري جيترا ڪتاب، رسالا، جريدا، پمفليٽ، ڇپيل مواد، تصويرون ۽ يادگار شيون اڃا جدا پڙهڻ وارن جي لاءِ موجود آهن. هنن باغن ۾ گرم علائقن وارا ڪيترائي ناياب ۽ عمدي قسم وارا وڻ ٻوٽا پوکيل آهن. جن ۾ ٽراپيڪل آرڪڊس، ٽراپيڪل سڪولينڊس ٽراپيڪل فرنس ۽ ٻيا آسٽريليا وارا وڻ ٻوٽا مکيه آهن. سن 1965ع کان هتي باٽنيڪل آئوٽ اسٽيشن، ويڪهرسٽ پليس وٽ، ويسٽ سُسيڪس نالي قائم آهي.
سن 1974ع ۾ ڪيو باغن ۾ هڪ سيڊ بينڪ ته شامل ڪئي وئي آهي، پر پنهنجي سنڌ سيڊ ڪارپوريشن وانگي نه جت سيڊ ئي نه ملي.
سن 1761ع ۾ سر وليم چيمبرس نارنگين پوکڻ لاءِ جارجيا جي عمارت سازيءَ موجب هڪڙي عمارت جي ڊيزائين تيار ڪئي هئي. ان سان گڏ هڪ چيني مذهبي عمارت پيگوڊا نالي، 163 فوٽ اوچو ٽاور ۽ ٻيون ڪيتريون يادگار شيون هتي جوڙايون هيون. هنن باغن ۾ نئين اڏاوتن ۾ سن 1887ع ۾ ويلس جي شهزاديءَ واري ڪنزرويٽر، سن 1990ع ۾ سرجوزف بينڪس سينٽرفارم اڪنامڪ باٽني ۽ وزيٽرس سينتر سن 1992ع ۾ ٺهي راس ٿيا.
ڪيو باغن ۾ هڪڙو نئون جاپاني طرز وارو باغ سرڪاري طور تي سن 1996ع ۾ کوليو ويو آهي. جيڪو نسرين مونکي ڏاڍي شوق سان ڏيکاريو. اسان هت ڪافي هڪ ٻئي جا فوٽا ڪڍيا، ڪيو باغات جي اداري طرفان ڇپجندڙ مواد ۾ ”ڪيو بوليٽن“ هر ٽن مهينن ۾ ڇپجي ٿو ۽ ٻيو ”ڪيوسائيٽيسٽ“ ٻن سالن ۾ هڪ دفعو ڇپجي ٿو. شامل آهن. تنهن کانسواءِ انڊيڪس ڪيوئينسس Index kewensis نالي هڪ ٻيو به جريدو هن اداري طرفان شايع ٿئي ٿو. جنهن ۾ پوري دنيا جي وڻن جو رڪارڊ محفوظ ڪيو وڃي ٿو. مون اُهي سڀ ڪتاب خريد ڪيا، جيڪي اُتِ سٺي ڊسڪائونٽ تي مليا ٿي.
باٽنيڪل گارڊن بحيثيت هڪ اداري جا بنياد قديم چين ۽ رومي سمنڊ جي ڪناري سان آباد ملڪن ۾ ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اهي اوائلي نباتاتي ادارا ميون، ڀاڄين ۽ ٻين اهڙن ٻوٽن جي افزائش جا مرڪز هئا جن وڻن ۽ ٻوٽن مان انساني غذا ملي ۽ دوائون ٺاهڻ لاءِ ڪم اچن، مون ڏٺو آهي ته يورپ ۽ آمريڪا ۾ اڄڪلهه هربل دوائون وڏي تعداد ۾ استعمال ٿين ٿيون. ڇاپخانن جي ايجاد کان پوءِ انهيءَ دور ۾ صدين کان موجود انهن وڻن ٻوٽن بابت لکڻين جي وڏي پيماني تي اشاعت ٿي جنهن ڪري دلچسپ ٻوٽن جي اشتهارن جي اشاعت ۾ بي پناهه اضافو ٿيو. انهن اشتهارن کي هربل سڏيندا هئا. هربل ۽ انهن جي ڇپائيندڙ مٿين صورتحال جي ردعمل طور باٽنيڪل گارڊن قائم ڪرڻ واري عمل جي لاءِ همٿايو. سورهين صديءَ جي آخر ۾ سڄي يورپ ۾ اهڙا پنج گارڊن هئا ۽ ويهين صديءَ جي وچ ڌاري ڪئين سئو تائين وڌي ويو. انهن ۾ سڀ کان پهرين ٻه اٽلي ۾ قائم ڪيا ويا. هڪڙو سن 1543ع ۾ پيزا (Pisa) شهر ۾ ۽ ٻيو سن 1545ع ۾ پائوڊا Pouda شهر ۾ قائم ڪيو ويو. شروعات ۾ اهڙا باغيچا يونيورسٽين جي ميڊيڪل اسڪولن سان لاڳاپيل هئا. طب جا ماهر وقت جا نباتاتي ماهر پڻ هئا. انهن باغيچن ۾ شاگردن کي انهن وڻن ٻوٽن پوکڻ ۽ منجهائن دوائون ٺاهڻ جي سکيا ڏني ويندي هئي.
سورهين صديءَ جي مشهور نباتاتي ماهر ڪيرولس ڪِلوسيئس Carolus Clucius ليڊن شهر ۾ قائم باٽنيڪل گارڊن ۾ فلاورنگ بلب Flowering bulb نالي هڪ ٻوٽي پوکي جنهن ڪري ڊچ بلب انڊسٽري جي شروعات ٿي. سن 1800ع جي شروع ۾ سئٽزرلينڊ جي ماهر طب ۽ نباتات لکيو ته ارڙهين صديءَ جي آخر ۾ يورپ ۾ 1600 باٽنيڪل گارڊنس هئا. ارڙهين ۽ اوڻهين صدي دوران علم نباتات پنهنجي سڌريل صورت اختيار ڪئي ۽ نباتات علم جا ماهر انهن باغيچن جا منتظم هئا.
انهيءَ کانپوءِ انهن باغيچن جي اڳوڻي روايتي حيثيت جنهن دوران اُتي طب ۽ نباتات بابت سکيا ڏني ويندي هئي. اها حيثيت تبديل ٿي ۽ انهن جي حيثيت فقط باغبانيءَ واري وڃي رهي. جتي گلن ۽ ٻي خصوصيت وارن ٻوٽن جي نمائش ۽ افزائش ٿيڻ لڳي.
اهڙن هنڌن تي زنده وڻن جي ڪثرت ۾ موجودگي پيشيور ماهرن جي لاءِ زبردست ذريعو آهي، پر عام ماڻهن جي سکيا جو به. اهي باغ بهترين وسيلو آهن، ته ڪجهه اهڙن باغن ۾ مختلف وڻن جي پوکي ۽ سنڀال بابت ٻارن توڙي بالغن لاءِ پڻ مختصر نصاب پيل آهي. هنن باغن ۾ وڻن ۽ ٻوٽن جو جيڪو ذخيرو موجود آهي. انهيءَ ۾ ٻوٽن جي نوَن قسمن ۽ جنسن ٺاهڻ واري صلاحيت موجود آهي. ڪينٽ اسڪوائر جي ويجهو لانگ وُڊ گارڊنس وارن آمريڪي زراعت کاتي جي ساٿ سان قدرتي طور سهڻن ٻوٽن کي گڏ ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ئي مهمون هلايون آهن. جيئن ته گلدار سهڻن ٻوٽن جون نيون جنسون ٺاهي سگهجن.
تاريخي طور تي انگلينڊ جي ڪيو وارن رائل باٽنيڪ گارڊنس کي اقتصادي ٻوٽن ۽ وڻن کي ڳولي لهڻ ۽ انهن کي دنيا جي انهن علائقن ۾ پهچائڻ جي انهن جي افزائش سٺي ٿئي ٿي. وڏي شهرت حاصل ڪئي.
اسان کي هت گهمندي ڦرندي ڪافي وقت ٿي ويو. مون نسرين کي چيو ته بک پئي لڳي پاڻ چيايائين ته ٿوري مفاصلي تي هوٽل آهي. اُت ٿا هلي لنچ ڪريون، اسان هوٽل تي پهچي باٿ روم مان فريش ٿي ماني وٺي اچي ٻاهر ڇٻر تي کاڌي. هوٽل اندر ۽ ڇٻر تي ويٺل سياح هزارن جي انگ ۾ هئا پر سڀني ماني ڪا نه ٿي کاڌي، ڪي ٺلها ويٺا ڪچهريون ڪندي به ڏسڻ ۾ آيا، اسان به هڪ خوبصورت گلن سان ٽمٽار وڻ جي هيٺان ويهي ماني کائڻ لڳاسين. انگلش طرز سوپ اندر گوشت جا ننڍا ٽڪر پيل هئا ۽ سوپ ڏاڍو لذيذ هو ۽ ماني پڻ لذيذ هئي. ماني نسرين پنهنجي پسند مطابق ورتي هئي ۽ سوپ منهنجي پسند جو هو. ماني کائي ڪجهه دير آرام ڪري پوءِ وري باغ گهمڻ شروع ڪيوسين. ڇو ته هي باغ ايڏو ته وڏو هو جو هن کي گهمڻ لاءِ هڪ ڏينهن نه پر ڪئين ڏينهن جي ضرورت هئي. ڪيو باغن جي اها به ذميواري آهي ته هيٺ ڄاڻايل وڻن ۽ ٻوٽن جي شهرت پيدا ڪري. انهن کي دنيا ۾ پکيڙيو وڃي.
مثلاً: رٻڙ، پائين ايپل، ڪيلو، چانهه، ڪافي، ڪڪائو، سنڪونا جنهن مان ڪونئين ٺهي ٿي ۽ ٻيا ڪيترائي وڏا وڻ جن جو ڪاٺ عمارت سازي ۽ فرنيچر وغيره ۾ ڪم اچي ٿو. باٽنيڪل گارڊنس ۾ هڪڙو ٻيو ته اهم ڪم ٿئي ٿو ته اتي ماڻهن کي باغباني جي سکيا ڏني ويندي آهي. ڪيناڊا وارن نياگرا آبشارن وٽ قائم باغبانيءَ جي اسڪول ۾ ڪافي وقت کان اهڙي سکيا جو بندوبست ڪيو آهي.
ڪيو، ايڊن برگ، ڊبلن ۽ رمسليءَ ۾ قائم باغن ۾ قائم سکيا جي مرڪزن ۾ گهڻا باغبان تيار ٿيا آهن. جيڪي گهڻن ملڪن ۾ باغبانيءَ جي ادارن ۾ ڪم ڪن پيا. پاڻ وٽ به ڪراچي، لاهور ۽ اسلام آباد ۾ گلن جون نمائشون ٿين. ۽ اُت ليڪچر به گلن جا ماهر ڏين مون به جناح باغ ڪراچيءَ ۾ اهڙا ليڪچر ٻڌا آهن. باغن جي بناوت حيثيت ۽ سهولتون سائنسي بنيادن ۽ اصولن موجب پوکيل باٽنيڪل گارڊنس ۽ عام باغيچن ۽ پارڪن ۾ وڻ ٻوٽا نمائش ۽ تفريح خاطر پوکجن ٿا، پر سائنسي باغيچن ۾ وڻ، ٻوٽا تعليم تحقيق ۽ سکيا خاطر پوکيا وڃن ٿا.
مثلاً: ڪنهن خاص قسم، گروپ، فئملي يا خاندان جا وڻ ۽ ٻوٽا خاص هنڌن تي پوکيا وڃن ٿا ته جيئن انهن جو اڀياس سولائي سان ڪري سگهجي. سائنسي باغيچا ٻوٽن جي اصل طبعي ماڳ موجب پڻ پوکجن ٿا. عموماً وڏن پارڪن جي وچ ۾ مختلف گلن جهڙوڪ: گلاب، اِرِس راڪ، وائلڊ فلاور وغيره. جون اڪثر و بيشتر ٻاريون تفريح طور پوکيل هونديون آهن. سائنسي باٽنيڪل گارڊنس جي پکيڙ گهٽ وڌ هوندي آهي. ڪي ننڍا ڪجهه هيڪٽرن تي مشتمل ته ڪي وري سوين ايڪڙن تي پوکيل هوندا آهن.
جيتوڻيڪ هنن باغن جي منصوبن ۽ نقشن ۾ ٻوٽن جي سندن نسلن ۽ سندن مزاج موجب پوکيءَ جي ترتيب جو امڪان موجود آهي. پر ڪي اهڙا گل جهڙوڪ، گلاب جنهن جا هٿرادا سوين قسم آهن، جيڪي سونهن خاطر نمائشن موجب پوکجن ٿا. مگر عام قائدن موجب ٻوٽا نسلي گروهه بنديءَ موجب پوکجن ٿا. عموماً سائنسي باغيچن سان گڏ نمائشي باغ يا گرين هائوس پڻ قائم ڪيل آهن، جن وسيلي انهن وڻن ٻوٽن جي مشهوري ڪئي وڃي ٿي. جن تي موسمي تبديليون ۽ اثرات گهٽ ٿين ٿا. پوري پُني آبهوا وارن علائقن ۾ جتي سياري ۾ ٿڌ گهڻي ٿئي ٿي. اتي ٽراپيڪل آرڪڊ ٻوتاٽ گرين هائوس ۾ پوکجن، هنن گلن سان گڏ ٽراپيڪل فرن بروميليئڊ، ڪيڪٽي ۽ ٻيا، سڪولينٽس، آفريڪي وايوليٽس بيگونياس ۽ ڪوسي قمر بند وارا اقتصادي ٻوٽا پڻ گرين هائوس ۾ پوکجن ٿا.
هاٽ بيڊس توڙي گرين هائوس نرسري يعني، ٻيجارڻ طور استعمال ٿين ٿا ته جيئن گرمي جو درجو وڌي ته انهن ٻوٽن کي کليل فضا ۾ لڳائجي.
اسان هڪ اهڙي ڪمري ۾ وياسين جيڪو ڏاڍو گرم هو ۽ مونکي گرمي ۽ مُنجهه محسوس ٿي رهي هئي.
مون ڏٺو ته نسرين جو انگ انگ پگهر ۾ شم ٿي ويو هو، پر پاڻ ڪڇي به ڪانه ۽ آئون جلد کيس اتان ٻاهر ڪڍي وري ٻئي هنڌ وٺي ويس ۽ تازي گلاب وانگر وري ٽڙي پئي. هت جنهن سائنسي باغيچي ۾ وڏن وڻن جي افزائش ٿئي ٿي. اتي اهڙن سائنسي گدامن جي به ضرورت ٿئي ٿي. جتي ٻجن ۽ ٻيجارن لاءِ سندن مزاج موجب گرمي جو درجو مهيا ڪري سگهجي. مناسب ٿڌ وارا گدام اهو مقصد پورو ڪري سگهن ٿا ۽ نازڪ ٻوٽن کي گهڻي ٿڌ کان بچائي سگهن ٿا. ڪاٺ جي سنهن تختن سان ٺهيل گرهن ۾ پڻ گهڻي اس نه سهندڙ ٻوٽا رکي سگهجن ٿا. ڪيترن ئي باغيچن ۾ هربيريا (Herberia) يعني اها جاءِ جتي سڪل ٻوٽن جا هزارين گل، پن، ڏانڊيون ڪاغذ يا گتي جي شيٽن تي لڳائي رکن ٿا. موجود آهن. انهن ٻوٽن بابت معلومات سندن ڪاغذن تي ڏنل آهي ته هن جو نالو ۽ قسم ڪٿان لڌو ويو ۽ سائنسي نالو به ڄاڻايل هوندو آهي. انهن ٻوٽن وارن ڪاغذن کي شوڪيسن ۾ سندن قسمن ۽ نسل موجب نمائش لاءِ رکيل آهي. جيئن ته انهن بابت اڀياس ۽ تحقيق ڪرڻ وارن کي به آساني ٿئي. اهي سڪل ٻوٽن وارا گهر ٻوٽن جي لائبريري يا لغات جي حيثيت جا حامل آهن. جيڪي وڻن ۽ ٻوٽن بابت تمام گهڻي ڄاڻ مهيا ڪن ٿا. يونيورسٽين سان واڳيل سائنسي باغيچن ته مخصوص، لائبريريون، هربيريا ۽ تجربيگاهون موجود آهن. جيڪي نباتات جي ماهرن جون تقاضائون پوريون ڪن ٿا.
ڪجهه سائنسي باغيچن ۾ باغباني ۽ گرين هائوس بابت پڙهائي لاءِ ڪلاس روم پڻ آهن. جتي مذڪور سکيا ڏني وڃي ٿي. اتي باغباني جو رجحان وڌڻ لڳو آهي. اڪثر وڏن باٽنيڪل گارڊنس طرفان سائنسي ٽيڪنيڪل توڙي عام دلچسپي جا حامل جريدا ۽ رسالا وغيره شايع ٿيندا آهن. ۽ ڪي وڏا باغيچا ته ڪتاب ۽ فلمون به تيار ڪرائيندا آهن. اهو آهي هت گلن وڻن جو قدر.
اسين وچينءَ ڌاري هن گارڊن مان ٻاهر نڪتاسين ۽ ٻاهر نڪري ڪار ۾ چڙهي اچي پنهنجي هوٽل پهتاسين، مون پنهنجي ڪمري تي ٿورو آرام ڪري چانهه پي پوءِ ڀوراڻي کي فون ڪيم، پاڻ چيائين ته توهان هت منهنجي گهر اچو ته پوءِ رات جو ڪلب هلنداسين. آئون هوٽل مان ٻاهر نڪري پنڌ ٽيوب اسٽيسن پهتس جت ٽڪيٽ وٺي ٽيوب ۾ چڙهي ڀوراڻيءَ جي گهر پهتس، ڀوراڻي منهنجي انتظار ۾ ويٺو هو.
پاڻ ٻڌايائين ته مون پنهنجي هڪ دوست کي فون ڪئي آهي، جيڪو پهچڻ وارو آهي. اهو هت ڪيترن ڪلبن جو ميمبر آهي ۽ اهو پاڻ کي به اتي وٺي گهمائي ڦيرائي سگهي ٿو. ٿوري دير ۾ ڀوراڻي جو اهو دوست جيڪو هندستاني هندو هو ۽ سندس نالو گپتا هو. ۽ پاڻ انگلينڊ جو شهري هو ۽ رٽائر زندگي ٿي گذاريائين. ڪافي امير ماڻهو هو. ڀوراڻي منهنجو ساڻس تعارف ڪرايو. پاڻ اسان کان پاڪستان جي باري ۾ ڪافي معلومات ورتائين. ۽ پاڻ ٻڌايائين ته هندستان ۽ پاڪستان جي جهڳڙي هڻي ٻنهي ملڪن جا لاهه ڪڍي ڇڏيا آهن ۽ اسان انگلينڊ ۾ رهندڙ هندستاني ۽ پاڪستاني چاهيون ٿا ته ٻنهي ملڪن ۾ اها ڪشمڪش ختم ٿئي. مون کيس چيو ته اهو جهيڙو انگريزن جي حڪمت عملي هئي. جيڪو هو هر غلام ملڪ ۾ ملڪ ڇڏڻ وقت ڪري ويا آهن. اهو جهيڙو نه رڳو هندستان ۽ پاڪستان پر هر انهيءَ جڳهه نظر ايندو جت انگريز حاڪم رهيا آهن. مثلاً: هندستان، پاڪستان، مڊل ايسٽ، جتي عراق جو هڪ ننڍو تيل وارو ٽڪرو ڪٽي ڪويت ٺاهون. اردن، شام، مصر وچ ۾ اسرائيل قائم ڪيئون ۽ فلسطين جي ملڪ واري ڀاڱي تي اردن جي حاڪم عبدالله کي چئي انهيءَ تي قبضو ڪرايائون. ۽ ترڪي کي به ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيئون. ۽ انهيءَ جي مقابلي ۾ ٻين يورپي قومن جت جت ڪالونيون قائم ڪيون، اُت نه رڳو ملڪن کي ٺاهيو ۽ امن قائم ڪيو، پر ملڪ ڇڏڻ مهل به اُت اهڙي نموني ملڪ کي آزاد ڪيو، جو دنيا ۾ ڪٿ به جهيڙو فساد ڪونهي. انهيءَ جي مقابلي ۾ انگريز ڄاڻي واڻي پٺيان فساد ۽ جهيڙي جو اهڙو ته بنياد وجهي ويا، جو اهي ملڪ اڃا پيا لوڙهين. گڏيل هندستان ۾ انگريزن بنگال تي جدا ته ميسور تي جدا ته سنڌ پنجاب تي جدا جدا قابض ٿيا هئا، پر ملڪ ڇڏڻ مهل جدا جدا رياستن ۽ ملڪن کي ڳنڍي مصنوعي سرحدون ٺاهي صرف پنهنجي مفاد خاطر جيئن ڪرڻو هئن، تيئن ڪري هليا ويا. ڪشمير کي زوريءَ هندستان سان شامل ڪري سوا سئو ڪروڙ ماڻهن جو جيئڻ جنجال ڪري ويا. جي ڪشمير پاڪستان سان شامل ٿئي ها ته ڇا ٿي پوي ها. پر صرف نهرو جي ضد جي ڪري اهو سڀ ڪجهه ٿيو ۽ لارڊ مائونٽ بيٽن پنهنجي زال جي ڪري اهو سڀ ڪجهه ڪيو. ڇو جو مائونٽ بيٽن جي زال نهروءَ جي دوست هئي. هنن جي اها سنگت تڏهن کان هئي جڏهن مائونٽ بيٽن سينگاپور ۾ نيوي جو ڪمانڊر هو ۽ هندستان جي آزادي کان پوءِ به جڏهن به نهروءَ لنڊن ويندو هو ته ليڊي مائونٽ بيٽن جي گهر وڃي رهندو هو. اهو سربستو احوال خشونت سنگهه پنهنجي آتم ڪٿا ۾ تفصيل ساڻ بيان ڪيو آهي نه رڳو نهروءَ جو اهو احوال، پر ٻيو به گهڻو ڪجهه لکيو اٿس. اسان گپتا جي ڪار ۾ لنڊن جي رات واري روشنين ۾ سهڻن رستن ۽ چوڪن تان ڦرندا گهرندا وڃي رهيا آهيون. لنڊن جي نائيٽ لائيف پنهنجي رنگينين جي ڪري سڄي دنيا ۾ مشهور ۽ بدنام آهي جنهن ۾ لنڊن جو ٿئيٽر ۽ پب جو ته سڄي دنيا ۾ جوڙ ۽ ثاني ئي ڪونهي. جيتوڻيڪ پب يارهين بجي بند ٿي ويندو آهي، پر انگلينڊ جو پب سڄي دنيا ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي. جنهن جو ٻئي ڪنهن ملڪ ۾ مثال ئي ڪونهي. انهيءَ کانسواءِ لنڊن جي نائيٽ لائيف ۾ به ميوزڪ ۽ ڊانس جي وڏي ڌوم متل هوندي آهي. جنهن ۾ لنڊن جون ڇوريون ۽ ڇورن کانسواءِ دنيا جا سياح ڀرپور نموني حصو وٺن. خاص ڪري لنڊن جي سنڊي نائيٽ ته کٽندي ئي ڪانهي، وڃي صبح ٿئي. گاڏي گپتا هلائي رهيو هو،آئون ۽ ڀوراڻي گاڏي ۾ پٺيان ويٺا هئاسين. گپتا سان اڳيان گاڏي ۾ به ڀوراڻي جو دوست اعظم ويڍل هو. جيڪو هت سروس ۽ بزنس ڪندو آهي. گپتا اسان کي جتان جتان ٿي لنگهياسين اتي جا حال احوال ۽ معلوامت ٻڌائيندو ويو ۽ ڀوراڻي رڳو گوڊ، گوڊ، گوڊ (Good, Good, Good) چوندو ٿي ويو. اعظم ۽ آئون رڳو. سُر ۾ سُر ملائيندا اڳتي وڃي رهيا هئاسين. تان جو وڃي پنهنجي منزل انهي ڪلب جي اڳيان گاڏي مان لٿاسين. اسان جي گاڏي مان لهڻ شرط هڪ همراهه گپتا کان چاٻي وٺي اسان جي ڪار وڃي پارڪنگ ۾ بيهاري ۽ اسان ڪلب ۾ داخل ٿياسين. هي لنڊن جو ڪلب پنهنجي حيدرآباد جي جيم خانا ڪلب يا ڪراچي جي سنڌ ڪلب، ڪريڪ ڪلب، جيم خانا ڪلب يا ڪراچي ڪلب کان گهڻو ننڍو پر سندس بلدنگ پنج ڇهه ماڙ ۽ تمام وڏي بلڊنگ هئي. جنهن جي هر فلور تي ڪافي رش هئي ۽ تمام سهڻو سينگاريل هو. جنهن ۾ عورتون ۽ مرد راندين ۽ ٻين محفلن ۾ مصروف هئا. گپتا اسان کي سڄو ڪلب هر هر فلور ڪري ڏيکاريو. ڪلب اندر به هڪ دنيا لڳي پئي هئي. گپتا اسان کي ڊرنڪ ۽ ماني به پنهنجي طرفان انهيءَ ڪلب ۾ کارائي ۽ پاڻ اسان کي ڪلب جي اسٽاف ۽ دوستن سان هر هنڌ ٿي تعارف ڪرايو. پاڻ هن ڪلب جو پراڻو ميمبر هو. ڀوراڻي اسان کي گهڻا سال اڳ هن ڪلب ۾ وٺي آيو هو. پر انهيءَ وقت اسين تمام ٿورو وقت ڪلب ۾ گهميا هئاسين، پر هن دفعي اسان تمام گهڻو وقت هن ڪلب ۾ گذاريو. هت:
راڪ جاز Rock Jaz
بليو ڊسڪو Blues Disco
۽ ٻين ڪيترن قسمن جي ميوزڪ ۽ ڊانس جو بندوبست هو، پر اڄڪلهه جي اليڪٽرانڪ انٽرومينٽ جي اچڻ جي ڪري راڳ ۽ سنگيت ۾ گوڙ وڌي ويو آهي. جنهن ڪري ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه ٿي اچي، پر وٺ رينگٽ واري ماجرا لڳي پئي آهي. هت پاڪستان ۾ به توهان ڊجيٽل سيٽ لائيٽ چئنلس تي اهي سازن جا قسم ڏسي ۽ ٻُڌي سگهو ٿا. پر انهن جو آواز ته توهان جي ڪنٽرول ۾ آهي گهٽ ڪريوس يا مٿي اها اوهان جي پنهنجي مرضي آهي، پر هت ڪلبن يا نائيٽ ڪلبن ۾ ته هو پنهنجي مرضيءَ جا مالڪ آهن. اسان رات جي پونئين پهر هتان روانا ٿي اچي ڀوراڻي جي گهر پهتاسين. آئون به ات ئي سمهي رهيس صبح دير سان اٿياسين، پر ڀوراڻي اڃا ستو پيو هو. مون چانهه هت پيتي پوءِ ٽيڪسي ڪري پنهنجي رهائش واري هوٽل پهتس ۽ وهنجي سهنجي ڪپڙا بدلائي اخبار کڻي پڙهڻ ويهي رهيس. آمريڪا ۽ يورپ جي اخبارن پڙهڻ جو به هڪ نشو آهي ۽ ٻين نشن مان ته ماڻهو جان ڇڏايو وڃي، پر هي نشو جيئن پوءِ تيئن وڌندو ويندو ۽ چڙهندو ويندو. انسان ڪٿ به هجي پر جي ڪڏهن اخبار نه ملي ته سمجهو ته زندگيءَ جي ڊائريءَ مان اهو ڏينهن ئي نڪري ويو.