مهاڳ
” سنڌ گهوڙن سان، ڍڳي گاڏين سان، سونن زيورن سان، کاڌي پيتي جي شين سان پتن ۽ وڻن سان مالا مال ۽ ڀرپور آهي“.
موئن جي دڙي مان خبر پوي ٿي، ته هتان جا ماڻهو پڪين جاين ۾ رهندا هئا، سنهي ململ زيب تن ڪندا هئا. زالون سچن موتين ۽ سون جا والا پائينديون هيون. مرد ريشمي شال ڪلهي تي رکندا هئا. هتان جو واپار ساري دنيا سان هوندو هو. علامه ابن القيم لکي ٿو ته الله تعالى سنڌ کي هي خصوصيت بخشي آهي، جو منجهس هر قسم جون شيون جهڙوڪ: جواهرات،ياقوت، الماس، خوشبودار مصالحه، عنبر عاج، عمارتي ڪاٺ، ريشمي ڪپڙو، سوٽي ملمون ۽ ٻيا اهڙا قيمتي سامان ڌارين ملڪن ڏانهن وڪري لاءِ ويندا هئا.
الڪتاب الثاني ۾ آهي ته ”هتان جي سمنڊ ۾ موتي ۽ عنبر آهن. انهن جي جبلن ۾ جواهر ۽ سون آهي. اتان جي چوپاين جي وات ۾ عاج آهي، ان جي زمين ابنوس، بقم، بيد، عود، ڪافور، لونگ، صندل ۽ ٻيون پاڪيزه ٻوٽيون پئدا ٿينديون آهن. پکين ۾ طوطي جهڙا خوشحال ۽ مور جهڙا جوشنما پکي آهن. پکين ۾ طوطي جهڙا خوشحال ۽ مور جهڙا خوشنما پکي آهن. ان جي زمين ۾ زباد ( هڪ خوشبودار پگهر وارو جانور) مشڪ وارو هرڻ ۽ اهڙي قسم جون ٻيون گهڻيون شيون موجود آهن“.
ڪلداني بابلي ۽ اشو وارا سنڌ مان نير ۽ سنهي ململ گهرائيندا هئا. ڪلدياني قديم بندر، اونفير سنڌ جي پيداوار ڪري مشهور هئا. انهن بندرن تان سنڌ جا مور ۽ باندر حضرت عمر رضي الله تعالى عنه هڪ عرب سياح کان سنڌ بابت پڇيو ته هن جواب ۾ چيو ته ” سندس درياءَ موتي آهن، سندس پهاڙ ياقوت آهن ۽ سندس وڻ عطر آهن.“
عربن 711ع ۾ سنڌ فتح ڪئي . محمد بن قاسم خزاني ۾ رکيل سون ۽ هڪ سونو بت حجاج ثقفي کي موڪليو. جنهن کي هن ڏسي چيو ته هاڻ اسان جو ڪاوڙ دور ٿي وئي، ڇو ته جنگ تي خرچ ٿيل رقم جو ٻيڻو انداز خزاني ۾ داخل ٿيو ۽ ڏاهر جو سر اسان کي نفعي ۾ مليو. مامون الرشيد کي جنگين جي انداز سنڌ جي گورنر سر دائود 12 هزار درهم روانا ڪيا. ان وقت سنڌ جي سالياني اپت 27 لک روپيا هئي. هڪ عرب سياح لکي ٿو ته ” کليل مارڪيٽ ۾ ٽيهه هزار مڻ اناج جي قيمت هڪ درهم آهي ۽ اصلي ماکي جا 30 سير هڪ درهم ۾ ملن ٿا. عرب جيڪو سامان واپار ۾ پنهنجي ملڪ نيندا هئا، ان ۾ هي شيون قابل ذڪر آهن. جواهرات، ياقوت، الماس، ڳنيڍا، هاٿي، مور، عنبر، سنبل، لونگ، دالچيني، ناريل، ڪارا مرچ، بيد، بانس، ڪٽور ۽ ساڳ جو ڪاٺ، هن واپار مان کين ڪيتري ڪمائي ٿيني هئي. ان جو هڪ مثال هي آهي ته هڪ عرب واپاري سنڌ مان هڪ تجارتي جهاز تجارتي سامان جو ڀري ويو، جنهن ۾لکين اشرفين جي مشڪ ۽ اوتري قيمت جا ريشمي ڪپڙا ۽ جواهرات نيان، هن ان سامان جو 5 لک دينار، عرب حڪومت کي محصول ادا ڪيو. بشاري المقدسي لکي ٿو ته سنڌ تجارت جو اهم مرڪز آهي. هتي سون، جڙي ٻوٽيون، دوائون، مصري، چانور گهڻي تعداد ۾ ٿين ٿا. شيون سستيون ۽ گهڻيون آهن. بازارن ۾ قسمين قسيمن سامان وڪامي ٿو. واپاري وڏو نفعو ڪماين ٿا. جنيد بن عبدالرحمان هڪ عرب گورنر، هشام بن عبدالمالڪ جي ڏينهن ۾ ساڍا ڇهه لک قيدي ۽ اٺ ڪروڙ درهم شاهي خزاني کي موڪليا ۽ اوترو خزانو قيدين ۽ فوج ۾ ورهايو.
سومرن جي زماني ۾، سنڌ جو واپار سمنڊ رستي هرمز، قبرص، بحرين، عدن، گجرات، ملبار، ڪارومنڊل ۽ چين سان هلندو هو. سنڌ ۾ ڪپڙو هندستان جي بندرن تان نيڪال ٿيندو هو. مصر کان ريشمي ڪپڙو ۽ خوشبودار شيون ۽ سچا موتي قافلن رستي خراسان تائين پهچندا هئا. اهڙي طرح سنڌ ڪروڙين روپيه ڪمائيندي هئي جن ڏينهن ۾ لهري، سنڌ جو خاص بندر هو، جنهن جي سالياني آمدني ويهه لک دينار هئي. ڪي مورخ هڪ لک ٽيهه هزار روپيه لکن ٿا. مغلن جي دور ۾ سنڌ جي سالياني اپت 232010000 روپيه هئي. اناج 5 آنا في مڻ هو هتان جي ساڍا ڇهه لک ايڪڙ زمين آباد هئي، جنهن جي ڍل مان دهلي حڪومت کي 247 لک روپيا آمدني ٿيندي هئي. هڪ پئسي ۾ لوڻ جو مڻ، 4 پئسن ۾ ڳائو گوشت ۽ ٻي آني ٻڪرو گوشت سير ملندو هو. آئين اڪبري ۾ سنڌ جي پيداوار ۽ خوشحالي لاءِ لکيل آهي ته هت ڪيترن ئي قسمن جا ميوا آهن. چانور گهڻي انداز ۽ مقدار ۾ ٿين ٿا. ماڻهن جو خاص کاڌو چانور ۽ مڇي آهي.
ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ جي سالياني پيدائس سٺ ڪروڙ روپيه هئي. زمين مان 2 ڪروڙ 56 لک مڻ اناج پيدا ٿيندو هو، جنهن جي سالياني ڍل هڪ ڪروڙ سٺ لک روپيه هئي. اناج جو اگهه 5 آنا في مڻ هو، ان وقت ٺٽي ۾ ٽيهه هزار آڏاڻا هئا. ان دور بابت انگريز واپاري لکن ٿا ته : هت هر قسم جون شيون جام آهن، هندستان جي ٻئي هر حصي جي ڀيٽ ۾ شيون تمام گهڻيون سستيون آهن. مڇيون ۽ ميوا جام آهن ۽ شيون ايتريون ته سستيون آهن جو اعتبار ئي نه ٿو اچي. ٽالپرن جي زماني ۾ مير فتح علي خان کي سنڌ مان 5 لک 13 هزار سالياني ڍل ملندي هئي . اناج ۽ کاڌي پيتي جا اگهه هن ريت هئا. گيهه 20 روپيا مڻ، ڳاڙها چانور هڪ روپئي مڻ، ڪڻڪ سوا روپئي سنڌ جي ان شاهوڪاري ۽ اميري کي ڏسي هر دور ۾ لٽيرن کيس ڦرڻ جي ڪوشش ڪئي. سڪندر مقدوني هتان ٻيو ته سڀ ڪجهه نيو پر پڇاڙي ۾ نيرا ڪبوتر ۽ هرڻ جو کلون به کڻي ويو. 1555ع ۾ پورچوگيزن ٺٽي تي ڪاهه ڪري ٻن لکن پائونڊن کان به وڌيڪ ملهه جون سونيون اشرفيون ساڙي ڇڏيون ۽سنڌ مان ايڏو ته سامان کڻي ويا، جو ايشيا کنڊ ۾ ٻئي ڪنهن لٽيندڙ قوم کي نه مليو. شاهه بيگ ارغون پورا يارنهن ڏينهن ٺٽي ۾ ڦر ڪئي. مدد خان پٺاڻ افغانستان مان اچي سنڌ ۾ ڦر ڪري گهوڙا ڀرائي پوئتي موٽي ويو. نادر شاهه ايراني 40 ڪروڙ سنڌ مان نيا ۽ 20 لک روپيه ساليانو ڏن مقرر ڪيو. احمد شاهه ابدالي 1747ع ۾ 14 لک، تيمور شاهه 1775ع ۾ 7 لک ۽ شاهه شجاع الملڪ ڏهه لک سنڌ مان ڍل اڳاڙي، افغانستان کي رنگ لاتو. 1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ فتح ڪري ڦرلٽ ڪئي تڏهن سونن زيورن ۽ جواهرن کان سواءِ کين ڏهن لکن پائونڊن جيترو خزانو قلعي مان هٿ آيو. فقط نيپئر کي ستر هزار پائونڊ حصي ۾ آيا.
1947ع ۾ جڏهن پاڪستان وجود ۾ آيو تڏهن سنڌ پنهنجي اميري ۽ شاهوڪاري جو ثبوت ڏيندي، نئين حڪومت ۽ نون مهمانن لاءِ پنهنجو دستر خوان وڇايو، جنهن تي بروقت هڪ لک کان به وڌيڪ نوان ڀائيوار اچي وارد ٿيا ۽ پاڪ حڪومت کي سنڌ پنهنجو ساهه ۽ صنعتي علائقو ڪراچي ڀيٽا طور ڏنو. جنهن کي گادي جو هنڌ بڻايو ويو. سنڌ ان وقت پنهنجن نون مهمانن کي آبادي لاءِ ساڍا 27 لک ايڪڙ زمين، 99 هزار 7 سئو ڏهه گهر ۽ 38 هزار 5 سئو 89 دڪان بخشش ڪيا. 1955ع ۾ جڏهن سنڌ کي ون يونٽ ۾ شامل ڪيو ويو. تڏهن هن صوبي ٽيهه ڪروڙ روپيه روڪڙا ۽ پنجاهه ڪروڙ روپين جون جايون ۽ ٻيو دفتري سامان نئين حڪومت جي نذر ڪيو.
سنڌ پاڪستان جو نهايت زرخيز ۽ پيداوار وارو صوبو آهي 53_ 1952 جي سالياني رپورٽ موجب سنڌ ۾ چانورن جي اپت 520000 ٽن ۽ ڪڻڪ جي اپت 235 هزار ٽن هئي. ڪپهه 85 هزار ٽن مڇي ٻاهر ويندي آهي. هتان هر سال 5 لک مڻ ٻارڻ وارا ڪوئلا ۽ 86 مڻ جلائو ڪاٺيون ڪراچي ۽ ڪوئٽا ڏانهن موڪليا ويندا آهن. چانور، ڪپهه ۽ ڪڻڪ کان سواءِ ساليانو 8 هزار ٽن چڻا، 37 هزار ٽن تيلي ٻج ساليانو ٿين ٿا. 1952ع ۾ سنڌ جي سالياني پيداوار 8 ڪروڙ 31 لک روپيه هئي. 69_ 1968 ۾ پاڪستان جي ڪل پيداوار ۾ سنڌ جو حصو 30.440 هو، جيڪو پنجاب کان پوءِ ٻئي نمبر تي هو. 70_ 1970ع ۾ زرعي جنسن جي پيداوار ۾ ڪڻڪ 13.4 سيڪڙو چانور، 43.6 سيڪڙو ڪپهه، 26.5 سيڪڙو ۽ ڪمند 12.47 سيڪڙو ٿيو. هن وقت سنڌ جي مرڪزي شهر ڪراچي ۾ ڏهن لکن کان وڌيڪ پٺاڻ آفيسر ۽ مزدور ويهن لکن کان وڌيڪ پنجابي سرمائيدار ۽ آفيسر ڪم ڪن ٿا.
بهرحال سنڌ پاڪستان جو ترقي يافته ۽ اهم صوبو آهي. جنهن جي تاريخ ۽ معيشت دنيا ۾ مڃيل مڃايل آهي ۽ مان هينئر چوندس ته پاڪستان جي شناس سنڌ سان ئي آهي. ان ڪري سنڌ جي تاريخ دنيا جي مکيه علمن مان رهيو آهي. الله تعالى جو آخري ڪتاب قرآن شريف تمام گهڻن علمن جو سرچشمو آهي، ان جو ڳپل حصو تاريخ تي مشتمل آهي. ڪلام الاهي تاريخ کي عبرت جو سبق ڏنو آهي.
” پڪ! انهن جي قصن ۾، عقل وارن لاءِ عبرت جون نشانيون آهن. “
تاريخ جو علم خاندان ماڻهو حاصل ڪندا آهن جنهن ماڻهو جي پنهنجي ڪا تاريخ نه آهي، جنهن جو ڪو تاريخ سان سنٻڌنه آهي، اهڙو ماڻهو تاريخ جي علم کان بيزار هوندو آهي. آڳاٽي زماني ۾ تاريخ جو علم ديو مالائي قصن ۽ اڌ تاريخي خبرن تي به مشتمل هوندو هو، پر اڄ جي دور ۾ تاريخ تحقيق جو حصو بڻجي وئي آهي. اڄوڪي زماني ۾ مورخ محقق به آهي، شاعر، اديب ۽ ڪهاڻيڪار بنجڻ آسان آهي انهن علمن لاءِ ڪنهن به پڙهائي ۽ ڪتابن جي مطالعي جي ضرورت ڪانه ٿي پوي. دنيا جي هر ٻولي جا وڏا شاعر اڻ پڙهيل يا ٿورو پڙهيل رهيا آهجان. اڄوڪي دور ۾ به سنڌ جا سگهڙ شاعر، تمام وڏا شاعر ڳڻجن ٿا. ڪهاڻي، افسانو ۽ شاعري ” تخليقي پر اهو علم جنهن ۾ تربيت ۽ جاکوڙ کي دخل آهي“. اهڙو علم لکڻ ۽ ان جا ڪتاب عوام آڏو آڻڻ ڏاڍو ڪٺن ڪم آهي. ڪنهن ملڪ ۾ نظر ڊوڙائي ڏسبو ته اديب ۽ شاعر ڪيئي نظر ايندا ۽ اڻ ڳڻيا نظر ايندا پر مورخ ۽محقق ڪو ورلي ملندو.
اسان جي سونهاري سنڌ ۾ به تاريخ جي جاکوڙين جي اڻاٺ آهي. هن آساني جي دور ۾ ڪير ايڏا ڪشالا ڪڍي، سوين هزارين ڪتاب پڙهي، ماڳن ۽ مڪانن جو مشاهدو ڪري ۽ سالن جي محنت کان پوءِ ڪو ڪتاب پڌرو ڪري ان جي ڀيٽ ۾ صبح جو ننڊ مان اٿي ڪري شاعري ڪرڻ وارا اڻ ميا نظر ايندا.
داداسنڌي تاريخ جي کوجنائن جي قافلي جو هڪ فرد آهي ۽ هن صاحب ڪشالا ڪڍي، محنت ڪري، تاريخ جي علم ۾ ڪيترن ئي ڪتابن جو واڌارو ڪيو آهي. سنڌ جي تاريخ اڃان به اسان کان لڪيل نه آهي. ڪيترائي ماڳ مڪان اسان جي توجهه جا طالبو آهن ۽ آڳاٽي سنڌ جا ڪيترائي حڪمران ۽ انهن جا ڪارناما اڃان تائين سنڌين کان لڪل آهن.
داداسنڌي صاحب جو هي ڪتاب ”خوشحال سنڌ“ سنڌ جي تاريخ جي هر دور جي سنڌ جي هر ميدان ۾خوشحالي ۽ سکيائي جي ساک ڀري ٿو. اميد ته اسان جو نوجوان نسل ٿوري وقت ۾ پنهنجي جنم ڀومي بابت مڪمل معلومات ڪري، ان بابت پنهنجي ڄاڻ وڌائيندو.
حافظ ارشد انڍڙ
سکر سنڌ
16 آڪٽوبر 1995 ع