باب پهريون : تعارف
[/b] سنڌ جو نالو، سنڌ جي مٽي، سنڌ جي سر زمين، متبرڪ ۽ ڀاڳ ڀري آهي. هي اهو خطو آهي، جيڪو الله جي نبين، ولين ۽ بزرگن جي نالن ۽ سندس پاڪيزه ڪارنامن سان سڃاتو وڃي ٿو . سنڌ جي نامور مورخ مير علي شير قانع ٺٽوي، تحفته الڪرام ۾ لکيو آهي ته ” سنڌ تي اهو نالو حام بن نوح عليه سلام جي پٽ، هنڌ جي ڀاءُ سنڌ جي نالي سان پٺيان پيل آهي.“ هي سڄي زمين جي ايڪهٺ ملڪن مان ٽيتاليهين ملڪ جو نالو آهي. پهرئين اقليم ( ولايت) سندس اتر کان ۽ ٻي ولايت سندس وچان لنگهي ٿي. هي ملڪ پهرين، ٻي، ٽئين، چوٿين ۽ پنجين ولايت ۾ مشترڪ آهي. پر هن جو گهڻو ڀاڱو ٻي ولايت جي خط هيٺ آهي. تنهن ڪري مڪي مڪره ۽ مديني منوره جي پاڪ زمين سان هن جو حقيقي قرب آهي.
شمس الدين قريشي آئينه قديم سنڌ ۾ لکي ٿو ته سنڌ جو نالو حضرت آدم عليه اسلام جو ٻيو نالو آهي جنهن کي تورات سيت جي نالي سان سڏيو آهي ۽ رگ ويد ورڻ ڪوٺيو آهي. جنهن جي معنى پاڻ جنهن ۾ سمنڊ ۽ درياءَ اچي وڃن ٿا. الله تعالى حضرت آدم عليه السلام جي انهيءَ پٽ کي اها عزت بخشي، جو زمين خواهه پاڻي، جتي هو رهيو، سڀ هن جي نالي سان سنڌ ڪوٺجڻ آيا. طوفان نوح کان پوءِ حضرت نوح عليه السلام جي نسل وارن سنڌ جي نالي کي عزت ڏني، حضرت نوح جي پٽن مان سام ۽ يافت، سنڌ ملڪ ۾ رهڻ کي پنهنجي عزت سمجهي ۽ حام جي پٽن ڪوش نسل وارن، سنڌ ملڪ ۾ رهڻ پنهنجو فرض ڄاتو.
ڪاڪي ڀيرو مل قديم سنڌ ۾ لکيو آهي ته ” سنڌ تي اهو نالو سنڌو ندي جي ڪري پيو.“
فقير غلام نبي سهتو ” سنڌ حضرت نوح جي نظر ۾“ لکي ٿو : ” سنڌ و نالو سنڌي ٻولي جو آهي ۽ هن جو بنياد آهي. “ سينڌ لفظ جيڪو ٺيٺ سنڌي ٻولي جو آهي. جنهن کي اڄ به عام ۽ اسان طرح اسان ورجائي رهيا آهيون. مثلاً اسان پنهنجي مٿي تي وارن مان سڌو ليڪي وانگر نشان ٺاهي، پوءِ ان کي ” سينڌ“ ڪوٺيون ٿا. سينڌ لفظ جي معنى آهي وهڻ، عجيب اتفاق اهو آهي جو حديث شريف ۾ سنڌوندي کي سيعون سڏيو ويو آهي، جنهن جي معنى آهي سدائين وهندڙ، جيڪا سنڌ جي معنى سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿي.
بهرالحال سنڌ جو نالو به هڪ تاريخ آهي ۽ ان جي نالي سان ئي ڪيتريون تاريخي روايتون وابسته آهن. سنڌ جو نالو سنڌ جي عظمت ۽ اهميت کي نمايان ڪري ٿو ۽ هتان جي هر شئي هر پيداوار ۽ هر تخليق ان جي نالي سان سڃاتي وڃي ٿي. ايندڙ صفحن ۾ سنڌ جي جنهن به شيءَ جو ذڪر ڪيو ويندو، اهو سنڌ جي ” تشخيص“ لاءِ ڪافي آهي.
[b]2 – سنڌ جي جاگرافي
[/b] هي حقيقت آهي ته انساني تاريخ ۽ سندس سماجي خواهه معاشي زندگي تي جاگرافي جو وڏو اثر آهي. فرينچ قانوندان مانٽيسڪو لکي ٿو ته : هر ملڪ جو قانون، ان ملڪ جي فطري حالتن مطابق جنم وٺي ٿو، مثلاً، ملڪ جي طبعي بناوت، موسمي حالت، قوم جو مذهبي اعتقاد ۽ سندس اخلاقي ۽ سياسي حالتون، اهو هڪ قدرتي عمل آهي. انسان جي تندرستي، صحت، سڀاءُ، اخلاقي قدرن، رنگ ۽ محنت جي طريقن تي جاگرافيائي حالتن جو گهاٽو اثر رهي ٿو. ان ڪري ئي چيو وڃي ٿو ته انسان ماحول جو ٻالڪ آهي. ٻيٽن تي رهندڙ قومن ۾ سمنڊ جهاڳڻ جون صلاحيتون پيدا ٿين ٿيون ته سامونڊي ڪنارن کان پري رهندڙ سمنڊ جي نالي کان ئي ڊڄن ٿا. ڪچي جي علائقي جا ماڻهو پاڻي جا پتنگ ٿين ٿا ته ڪچي کان پري رهندڙ ماڻهو ترڻ ڄاڻن ئي ڪين، جابلو علائقي جا ماڻهو ڪٺن زندگي گذارڻ جا هيراڪ ته دريائن جي ماٿرين ۾ رهندڙ ماڻهو کيتي ڪرڻ جا شوقين. مطلب ته ملڪ جي سماجي، معاشي، سياسي ۽ اخلاقي ارتقاءَ تي جاگرافي جو اثر پوڻ هڪ لازمي امر آهي. قديم زماني ۾ ڌرتي جي سيني تي جن شهرن جنم ورتو انهن جي ڀاڙڻ جو ڪارڻ جاگرافيائي حالتون هيون، اهي اوائلي شهر نيل وادي، فرات، دجله ۽ سنڌو جي ماٿري هئي، جتي پاڻي جي گهڻائي ڪري ماڻهن رستن تي شهر اڏيا. جتان کاڌي ۽ ضرورت جون ٻيون شيون آڻي ۽ موڪلي سگهجن ڌ. ان ڪري وڏن شهرن جي وجود محنت جي ورڇ کي جنم ڏنو ۽ اقتصادي ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ شهر ۽ زندگي انسان کي فاضل وقت جي استعمال جو پورو پورو موقعو فراهم ڪيو، جنهن ۾ افرادي قوت ڪتب آڻي ملڪ کي خوشحال بڻايو ويو. سنڌ به جاگرافيائي طور انهن خاصيتن جي حامل آهي، جنهن جون خاصيتون هي آهن.
[b]الف : بيهڪ:
[/b] سنڌ بيهڪ ۾ ٽڪنڊي جي شڪل جي آهي، اولهه ۾ خشڪ جبل ۽ ويران کيرٿر جبلن جي قطار اٿس اوڀر ۾ هندستان جو وڏي ۾وڏو رڻ پٽ ٿر اٿس، اتر ۾ سندس سوڙهي چوٽي پنجن دريائن جي ديس سان وڃي ٿي ملي ۽ ڏکڻ ۾ ڪڇ جو رڻ ۽ عربي سمنڊ اٿس. ڪنهن وقت هن جون حدون اڀرندي ۽ اتر ۾ ڪشمير تائين ۽ الهندي کان ڪيڪان تائين پکڙيل هيون. هن وقت سنڌ اتر ويڪرائي ڦاڪ جي 30 ۽ 35- 23 درجن جي وچ ۾ ۽ 66 – 42 ۽ 71- 15 اوڀر ڊگهائي ڦاڪ جي وچ ۾ آهي. اڄ هن پرڳڻي جي ڊيگهه اتر کان 360 ميل ۽ اڀرندي کان اولهه 170 ميل آهي. سندس ڪل پکيڙ 59166 چورس ميل آهي. سندس هيٺاهين ماٿري، سنڌو درياءَ جي ڪري هڪ وسيع ميدان جي شڪل ۾ وڇايل آهي. زمين زرخيز هجڻ ڪري انسان توڙي حيوان جي بقاءَ لاءِ ملڪ ۾ قديم زماني کان وٺي فطرت جون سڀ شيون موجود پئي رهيون آهن.
[b]ب : طبعي خصوصيتون :
[/b] سنڌ جي طبعي ماحول جو هتان جي حالتن تي خاص ضابطو پئي رهيو آهي ۽ سنڌ جي سياسي توڙي اقتصادي زندگيءَ کي ٺاهڻ ۽ ڦٽائڻ ۾ گهڻي حد تائين طبعي حالتون ئي جوابدار آهن. سنڌ جي طبعي طور تي مرڪزي بيهڪ سندس اثنڪ ۽ دائمي طرح گهرجائو پاڙيسري، سندس نديون، سندس آبهوا، زرخيز ميدان، انهن سمورن جو سنڌ کي ” سنڌ“ بنائڻ ۾ وڏو هٿ آهي. سنڌ جي طبعي خصوصيت مان هڪ هي به آهي ته هت انسان ذات جي جياپي ۽ بچاءُ جو پورو پورو بندوبست ٿيل آهي. عالمن جي راءِ آهي ته انسان ذات جي آبادي سڀ کان پهرين کير ٿر جبل جي ڪڙ وٽ، منڇر ڍنڍ جي آسپاس وجود ۾ آئي هوندي. سندس طبعي خصوصيت ڪري هي ملڪ ايشيا ۽ يورپ جو مرڪز رهيو آهي. سندس سامونڊي بندر ڪراچي، هندوستان کان مغرب ڏانهن وڃڻ لاءِ ويجهو بندر هو. هي به سندس طبعي خاصيت مان هڪ آهي، جو پراڻي زماني ۾ تهذيب يافته دنيا سان سنڌ جا تمدني توڙي واپاري لاڳاپا تمام ويجها ۽ گهاٽا هئا. اها سنڌ ئي هئي جتان سڪندر اعظم هندوستان تي ڪاهه ڪرڻ کان پوءِ وطن ورندي اچي لنگهيو هو ۽ اها سنڌ ئي هئي، جتي عرب پهرين پهرين واپار سانگي آيا ۽ مسلمان ٿي حڪومت ڪيائون، سنڌ جي طبعي خصوصيت هر حمله آور کي حملي ڪرڻ لاءِ هرکايو، يونانين، مغلن، افغانن ۽ راجپوتن سڀني ان تي قبضي ڪرڻ ۽ ان کي ڦرڻ، لٽڻ لاءِ ڪاهون ڪيون پر اهي گهڻو وقت رهي نه سگهيا ۽ سنڌ ۾ملي جذب ٿي سنڌ واسي بڻجي ويا.
[b] ث: سنڌ جا طبعي حصا :
[/b]جاگرافي جي علم مطابق سنڌ جا 5 حصا آهن، سرو، وچولو، لاڙ، ڪوهستان ۽ ٿرپاڪر
1 – سرو : هن کي عام طور اتر سنڌ به چئبو آهي ۽ هتان جي ماڻهن کي اتراڌي چئبو آهي. هن وقت سکر، شڪارپور، جيڪب آباد ۽ خيرپور ضلعن وارا علائقا هن ۾ اچي وڃن ٿا.
2 – وچولو : هن ۾ نواب شاهه ۽ حيدرآباد جا ضلعا اچي وڃن ٿا.
3 – لاڙ : لاڙ واري علائقي ۾ بدين، ٽنڊومحمد خان ۽ ٺٽي ضلعن وارا سمورا حصا اچي وڃن ٿا.
هي ٽيئي علائقا پراڻي زماني کان وٺي مهراڻ جي وجود ڪري آباد ۽ سرسبز هئا زندگيءَ جون سڀ سهولتون اڄ به موجود آهن ۽ صنعتي زرعي، تعليمي ۽ معاشي لحاظ کان سنڌ جي هي علائقا ترقي يافته سڏائين ٿا.
سنڌ جو چوٿون طبعي حصو ڪوهستان آهي، جيڪو بي نقاب، سخت ۽ اجڙ مٽي جي بي ڪيف زمين آهي. هن جابلو علائقي جي ڪڇ ۾ ڪاڇو آهي. جيڪو ڪيترن هزار چورس ميلن جو خطرو آهي، سنڌ لاءِ هڪ قدرتي روڪ آهي. ڪوهستاني علائقي جو ٻيو حصو لس ٻيلو آهي. جيڪو سنڌ جي الهندي سرحد تي اٽڪل 3271 چورس ميلن ۾ پکڙيل آهي. هن وقت سنڌ جو هي علائقو بلوچستان ۾ آهي، پر عربي دور حڪومت کان وٺي سمن جي حڪومت تائين لس ٻيلو جو ئي علائقو هو.
سنڌ جو پنجون حصو ٿر آهي، هي علائقو ڪنهن زماني ۾ سمنڊ جي تري هيٺ هو، محمود غزنوي جي ڪاهه وقت سمنڊ جون ڇوليون ڪڇ جي رڻ تائين پهچنديون هيون. اڪبر اعظم جي سنڌ فتح ڪرڻ وقت بدين سمنڊ جي ڪناري تي هو، هن وقت ٿر ۾ ڇاڇرو، مٺي، ڏيپلو، ننگر پارڪر، عمرڪوٽ ۽ کپري جاشهر آهن. ٿر جا قدرتي چار ڀاڱا آهن. واري جي ڀٽن وارو حصو، ڪٺو، مهراڻو ۽ پارڪر، اتر واري حصي کي کائر ڏکڻ واري حصي کي پائر ۽ انهن ٻنهي ٿرن جي وچواري حصي سڄي ٽڪر کي ”ڍٽ“ سڏيو وڃي ٿو. هتان جو ڀٽون اولهه کان اوڀر طرف آهن. اڳ ٿر آباد هو، مها ڀارت جي زماني ۾ هاڪڙو عمرڪوٽ ۽ ٿر مان لنگهي ننگر پارڪر وٽ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو.
[b]ج : آبهوا :
[/b] سنڌ جي آبهوا جو به سنڌ جي اقتصادي زندگيءَ تي وڏو اثر پوي ٿو. آب هوا جو مطالعو به جاگرافيءَ جو خاص موضوع آهي.لئمبرڪ لکي ٿو ته ” سنڌ جي آبهوا جي خاصيت آهي، ته هتي ٿڌ به گهڻي پوي ٿي، ته گرمي به، ميداني حصن جي آبهوا اونهاري ۾ سخت گرم ۽ خشڪ آهي، سياري ۾ وري سخت سردي ٿئي ٿي. هت مينهن تمام ٿورو پوي ٿو ۽ اهو به پنهنجي مرضي جو مالڪ هوندو آهي. وڻيس ته وسي ۽ جي نه وڻيس ته نه وسي. ان ڪري سنڌ گرم علائقو آهي ۽ ان گرمي جو اثر اهو ٿيو آهي جو هتي جا رهواسي نستا ۽ سست آهن، جيتوڻيڪ بلوچي قبيلا اڃان تائين پنهنجي جنگجو خصوصيتن جي ڪري مشهور آهن. ان گرمي جو اثر اڄ به سنڌين تي آهي. ان ڪري هو ڏکيو ۽ سخت ڪم نه ٿا ڪري سگهن. سستي ۽ گرمي ڪري اسان کان پنجاب ۽ سرحد جا ماڻهو زندگي جي هر شعبي ۾ اڳتي وڌيل آهن. سياري ۾ سنڌي ماڻهو اتر جي سرد هوائن ڪري سيءَ ۾ سڪي ساهه ڏين ٿا. لطيف رحه به چيو ته ” اتر ڊاهي ان جا، ته ڪنهن کي ڪارو ڪر.“
سنڌو ندي جي جاگرافيائي حيثيت :
سنڌ جي معاشي، تاريخي، جاگرافيائي ۽ سياسي حالتن تي سنڌو نديءِ جو وڏو اثر آهي. ايڇ ٽي لئمبرڪ لکي ٿو ته ” اها ڳالهه بلڪل مناسب آهي، جو سنڌ جي سرزمين کي سر جيو ئي دريا شاهه آهي.“ ان سموري ڏيهه کي سنڌو جو پاڻي ڪڻو ڪڻو ڪري آڻي تهه مٿان تهه کري جوڙيو ۽ ٿانيڪو ڪيو آهي. هن ئي نديءَ جي موج ۽ مستي ڪري سنڌو هزارن چورس ميلن ۾ ساوڪ جو بي پناهه سمنڊ ڏسڻ ۾ ايندي آهي. هن ئي ندي جي پاڻي کي ڏسي هزارين ميلن کان پکي ۽ انسان هٿ اچي رهيا. سنڌو ندي ڪيترن ئي شهرن کي جنم ڏنو ۽ سنڌ جي ترقي جو راز هن تي ئي آهي. سنڌو ۾جڏهن سيلاب ايندو آهي، تڏهن ڪيترائي شهر، انسان، جانور ۽ مال ملڪيتون لڙهي وينديون آهن ۽ اهڙي طرح درياءَ وهڪرو ڦيرائي ۽ شهر پائي ويندو آهي. ان مان هڪ فائدو ٿيندو آهي، جو درياءَ جي پاڻي ۾ رءُ، واري ۽ لٽ گڏجي ويندي آهي، جيڪا زمين کي زرخيز بڻائيندي آهي. جڏهن سيلاب جو پاڻي لهندو آهي، تڏهن مليريا، ڪالرا ۽ ٻيون وچڙندڙ بيماريون ڦهلجنديون آهن.
مطلب ته سنڌ جي جاگرافي ۽ طبعي حالتن صوبي جي سماجي، اقتصادي ۽ سياسي زندگي ٺاهڻ ۾ وڏو حصو ورتو آهي. سنڌ هندوستان جي الهندي ڪناري تي هڪ خاص جڳهه تي واقع آهي، جتان سندس ٻاهرين ملڪن سان لاڳاپا تاريخ جو خاص موضوع آهن، جن سنڌ کي هر دور ۾ ” عظيم“ رکيو.
[b]3 – سنڌ جي تاريخ
[/b] سنڌ سونهاري ايامن، لاڪون آهي، جڳن کان آهي، ڌرتي جي ٺهڻ سان ئي هي خطو وجود ۾ آيو، ڪائنات ۾ هن خطي جي تخليق آدم عليه السلام جي نزول جو سبب بڻي. پهريائين انسان، جنهن زمين جي ٽڪري تي قدم رکيو، اها ڀاڳن ڀري جاءِ ۽ مان وارو هنڌ سنڌ ئي آهي. هن ڌرتي کي جنم ڏيندڙ ٽيٿس سمنڊ هو، ڪروڙين سال اڳ ڪائناتي تبديلين ڪري هماليه کان اهڙا زلزلا آيا، جنهن ڪري پاڻي هٽي ويو ۽ طوفاني لهرن ۽ ڇولين جي جڳهه تي ڌرتي ظاهر ٿي. هي اهو شروعاتي دور هو، جو ڪائنات ۾ مختلف هنڌن تي طوفانن ۽ زلزلن ڪري سمنڊ هٽي پري ٿيو ۽ ڌرتي جو جنم ٿيو، اهو ثابت ٿي چڪو آهي ته سنڌ جي موجوده ڌرتي جي پکيڙ جو دور لکين ورهيه پراڻو آهي. اٽڪل پنجويهه هزار سال ق – م ۾ موجود سنڌ جون سرحدون هن ريت هيون: اولهه ۾کير ٿر ۽ پٻ جبل جون چوٽيون، اوڀر ۾ سرسوتي، ڏکڻ ۾ سمنڊ ۽ اتر ۾ ميداني علائقا. عالمن جي چوڻ موجب سنڌ پراڻي زمين ۾ سڄي هندستان تي مشتمل خطو هو. آريت سنڌو کي هندو ۽ سنڌ کي هند سڏيو. مولانا گرامي لکي ٿوته ” اهو سنڌ لفظ تلفظ ۾ بدلجي انڊيا ٿي پيو. حالانڪ انڊيا جو ڪوبه وجود ڪو نه هو. “ سڪندر واري هيرو ڊوٽس ۽ ٻين يوناني مورخن لکيو آهي ته گنگا جي وادين کان پرتي ڪابه آبادي ڪانه هئي . گويا انهي سڄي سنڌ کي انڊيا ڪري سڏبو هو.
ڊاڪٽر زمان شيخ لکي ٿو ته ” سڄي ڀارت ۾ پهريائين سنڌو ماٿري هئي، جنهن پنهنجي سڀيتا جي ڪري اهڙو ته نالو ڪڍيو، جو سڄي هندو جاتي ۽ سمورو هندوستان سندس نالي پويان سڏجڻ ۾ آيو، دراصل سنڌ مان ئي هند لفظ نڪتو آهي، نه ته اڳ سڄي علائقي کي سنڌ سڏبو هو. جناب قمرالدين احمد جو رايو آهي ته پراڻي زماني ۾ هند جي بحري تجارت ۽ بحري مهارت جو چوٻول هو، پر اهو هنڌ اڄوڪو ڀارت نه هو، پر اهو سمنڊ سان ويجهو ۽ قديم دنيا جي مهذب ملڪن سان متعارف سنڌ ئي هئي.“ ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر ان سنڌ جون سرحدون بيان ڪندي لکي ٿو ته ” اهو قديم سنڌ وارو ملڪ اتر سائبريا، ڏکڻ ۾ ڪرهندو، الهندي جي دجله درياءَ ۽ اڀرندي ۾ چين واري سمنڊ تائين پکڙيل هو، ان ڪري هي چوڻ ۾ واڌاءُ ڪونهي ته انهيءَ قديم زماني ۾ ذري گهٽ سمورو ايشيا کنڊ، سنڌ جي نالي سڏيو هو.“ مسلمانن جي اچڻ وقت سنڌ جون سرحدون هن ريت هيون، اتر ۾ جهلم ندي تائين جنهن ۾ ڪشمير جا هيٺيان ضلعا، هندوڪش جبل، اتر ۾ هيلمند ندي تائين ڏکڻ اولهه ۾ ايران تائين، جن ۾ مڪران به هو، ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ، ڏکڻ اوڀر ۾ ڪڇ جو رڻ ۽ اوڀر ۾ راجپوتانا ۽ جيسلمير جي سرحد تائين سنڌ هئي.
قديم زماني ۾ سنڌ جي عظمت جو اهڃاڻ موهن جو دڙو هو، پروفيسر احمد حسين مدني لکي ٿو ته : ڪنجهي واري دور جي قديم ترين سڀيتا موهن جو دڙو آهي، جيڪا پنج هزار سال اڳ سنڌو جي ڪناري تي ڦهليل هئي، جنهن جو زمين توڙي سامونڊي رستي، ميسو پوٽا مير سان گهرو ناتو هو. بلوچستان جي رستي، هنن علائقن درميان ماڻهن جي اچ وڃ ۽ قافلن سان واپاري تمدني، اثرات کي آڻڻ جو ذريعو هئا، فنون لطيفه ۽ هنرن ۾ هڪ جهڙائي، سڄي وادي کي لڙهيءَ ۾ پوئي رکيو هو، هنن جي زندگي نهايت ئي منظم ۽ ديني اعتقاد واري ۽ اشڪالي زبان قديم علم سکڻ جي جستجو جي نشاني آهي. موهن جي دڙي جي هاڻوڪي اوچائي جي ماپ مان حساب ڪري سڏبو ته سنڌو ماٿري جي اها سڀيتا ٻارنهن هزار ورهيه جهوني آهي. هتي جا رهاڪو پنهنجي راڃ ڀاڳ، هارپ، وڻج واپار جا مالڪ هئا ۽ سندن ايمانداري جو چرچو عراق، مصر، شام ۽ اٽلي ڦهليل هو.
هن کان پوءِ دراوڙن جو دور اچي ٿو، جيڪي سنڌ جا اصلي رهاڪو هئا. سندس رنگ ڪارو، نڪ ويڪرو ۽ وار گهنڊيدار، ڪاريون اکيون ۽ قد ۾ بندرا هئا. دراوڙن جا 6 قبيلا هئا. ليبيا، ڌني، چوموري، پيپرو، ورچين ۽ سمبارا. دراوڙ صنعتي، تجارتي ۽ زرعي لحاظ کان وڏي ترقي جا مالڪ هئا. هو نهايت سڌريل هئا، سون ۽ چاندي جا زيور ٺاهي پهريندا هئا ۽ ٽامي جا سڪابه ٺاهيا هئا ۽ تجارت جي مقصد سان سمنڊن ۽ جهازن ذريعي سفر ڪندا هئا. اهي لکڻ به ڄاڻيندا هئا، ڪڻڪ، ڪپهه، جون ۽چانورن جي پوک ڪندا هئا. درزي ۽ ڀرت ڀرڻ ۾ ڪاريگر هئا. رگ ويد ۾ آهي ته ” داس ۾ چار راجا ڳئن، ڍڳن ۽ گهوڙن جا مالڪ آهن، وٽن انهن جا وڏا ڏڻ آهن. “ داس وڏا دولت وارا آهن ۽ سون ۽چاندي جا مالڪ آهن. داسن جي شهرن جا پناهه گاهه ايترا ته ڊگها آهن جو منجهن داخل ٿيڻ لاءِ سڌ سڌ دروازا آهن. ” دراوڙن کي آرين مات ڏيئي ڀڄائي ۽ پاڻ سنڌ جا مالڪ ٿي ويهي رهيا، آرين ۽ مقامي ماڻهن جي ميل ميلاپ ۽ شادين مرادين جو سلسلو عام ٿيڻ ڪري، ڪيترائي ان آڙ ۾ قبيلا ۽ غير آريائي قومون به آريائي قومن ۾ گڏجي ويون، آريائي ۽ ديسي ماڻهن جي اهڙي ميل ميلاپ مان هڪڙي نئين تهذيب اسرڻ لڳي. آرين مقامي ماڻهن کي پاڻ سان ملائي سنڌ جي فلاح ۽ بهبود ۽ ترقي لاءِ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. هنن سنڌين جي قابليت، صلاحيت، فن ۽ ڪاريگري کي همٿائي سنڌ جي صنعت ۽ تجارت کي چار چنڊ لڳايا. آرين جي زماني ۾ سنڌ سرسبز ۽ شاهوڪار علائقو هو، رگ ويد ۾ آهي ته ” سنڌ گهوڙن ۾ شاهوڪار، اٺن ۾ شاهوڪار، ڪپڙي ۾ شاهوڪار، کاڌي پيتي ۾ شاهوڪار ۽ سدا تازي هوا ۾ شاهوڪار آهي.“ سلما ٻوٽا يعنى مڃ وغيره مان واڻ ۽ رسيون ٺهن ٿيون، سي ٻوٽا به سنڌ ۾کوڙ آهن ۽ سڀاڳي سنڌو جا ڪنارا ماکي ڏيندڙ گلن سان سينگاريل آهن.
آرين کان پوءِ سنڌ تي ايران جي حاڪم دارا اعظم هستاسس 515 ق – م ۾ حملو ڪري ايراني شهنشاهيت سان ملائي ڇڏيو. ان کان پوءِ هت ايرانين جي اچ وڃ وڌي وئي. 380 ق – م ۾ بهمن بن اسفنديار سنڌوندي جي لوهاڻي شاخ تي بهمن آباد ۽ اقليم سنڌ ڪڇي صوبي ۾ قندا ڀيل شهر ٺهرايا. فردوسي شاهنامي ۾ لکي ٿو ته ” سنڌ اڻٽيهن ولايت آهي، دارا کي سنڌ مان ساليانو ڏن 260 مڻ سون ملندو هو. ايرانين جي دور ۾ سنڌ جو واپار عروج تي هو.“
ايرانين کان پوءِ 325 ق – م ۾ يوناني حاڪم سنڌ تي ڪاهي آيو. هي سوات کان ٿيندو پنجاب۾ پهچي، راجا پورسد کي شڪست ڏيئي سنڌو ندي ذريعي لاڙ جي مرڪزي شهر پتالا پهتو ان وقت اتي جو حاڪم موئرس هو. جنهن آڻ مڃي . سڪندر حڪومت سندس حوالي ڪري، سنڌ ڇڏي حب ندي ٽپي روانو ٿي ويو، واپس ويندي هن بابل ۾ وفات ڪئي. سڪندر جي تاريخ نويس پلو ٽارڪ لکيو آهي ته سڪندر اعظم مهراڻ ندي جي ڪناري تي مالي قوم جي تيز انداز نوجوانن جي لشڪر ۾ اچي ويو ۽ شديد زخمي ٿي پيو. يونانين کان پوءِ هت سٿين آيا. هنن مغلستان کان نڪري شام جي شهر اسڪلان ۽ يورپ تائين ڪاهون ڪيون. هنن سنڌ تي 465ع ۾ پنجاب، سنڌ، بلوچستان مالوا تي قبضو ڪيو، ٿوري وقت کان پوءِ هو هتي جا ٿي ويا. سنڌ تي گپت خاندان جي حڪومت 320ع کان 525ع تائين رهي جنهن جو پهريون حاڪم چندر گپت هو. زماني ۾ڪشن سنڌ تي حملو ڪيو. ڪشن بادشاهه ڪانيشڪا ٻڌ ڌرم پوئلڳ هو ان ڪري هتي ٻڌ ڌرم زور ورتو ۽ اها سرڪاري مذهب رهيو.
450ع ۾ سنڌ ۾ راءِ گهراڻي جي حاڪم راءِ سهاسي حڪومت جون واڳون سنڀاليون. هن دور ۾ سنڌ خوشحال ۽ سرسبز علائقوهو، ملڪ کي انتظامي لحاظ کان چئن صوبن ۾ ورهايو ويو ۽ هر صوبي تي هڪ گورنر مقرر ٿيو هو. سندس راڄ ڌاني ۾ ڪوبه ظالم ڪونه هو جيڪو ملڪ کي نقصان پهچائي سگهي. سندس گادي جو هنڌ اروڙ هو، جيڪو واپار جي لحاظ کان ديسان ديس مشهور هو. هن زماني ۾ ملڪ آزاد ۽ شاهوڪار هو، چچنامي ۾ آهي ته ” راءِ سيهرس وٽ تمام گهڻا خزانا ۽ بيحد پوريل ناڻا هئا.“ هن گهراڻي جي حڪومت کان پوءِ چچ برهمڻ سنڌ جي حڪومت جو سربراهه ٿيو. اهڙي طرح 632ع ۾ سنڌ تي برهمڻ گهراڻي جو بنياد پيو. چچ سخت برهمڻ حاڪم هو، هن هندو ڌرم جي بدنام ذات پات جي فرق واري اصول تحت عوام جي اڪثريت کي ” گهٽ ذات جي لقب“ جو ڦندو ڳچي ۾ وڌو، جنهن ۾ جت، چنا، سما، سهتا ۽ لوهاڻا شامل هئا. هن راءِ ساهسي جي زال سونهن ديوي جي مدد سان بدڪرداريت جي عمل تحت سازش ڪري پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. هن جي مذهبي پاليسي ٻڌ ڌرم وارن جي خلاف هئي، حڪومت جي نائبن مان ڪي ته رڳو صوبن جي دينوي معاملات مٿان حاڪم هئا، پر ڌرمي حيثيت ۾ به گرو جو درجو رکندا هئا.
هن زماني ۾ سنڌ ۾ آسودگي هئي سلطنت جا خزانا ڀرپور هئا، ڍلون جنس ۽ نقدي اراڪين اڳاڙيندا هئا. هتي جا ڳوٺاڻا پنهنجي سادي زندگي تي قائم هئا. سنڌ جا راجا چار مهينا گرمي جا راودها ۾ چار مهينا برهمڻ آباد ۾ ۽ چار مهينا الور ۾ گذاريندا هئا. وزيرن ۽ درٻاري مشيرن جي صلاح مشوري سان حڪومت هلائيندا هئا. صلاحاڪارن مان جوتيش کي وڏو دخل هو، سندس چوڻ کان سواءِ ڪوبه ڪم نه ڪندا هئا. هن گهراڻي جي پوئين حڪمرانن راجا ڏاهر جي زماني ۾ 12- 711ع ۾ عربن محمد بن قاسم جي سربراهي ۾ سنڌ تي حملو ڪري پهرين ديبل ۽ پوءِ اروڙ کي فتح ڪري راجا ڏاهر کي شڪست ڏيئي سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ اهڙي طرح سنڌ کي باب الاسلام جو شرف حاصل ٿيو. مسلمانن هتان جي رهاڪن سان رواداري جو سلوڪ ڪيو ۽ انهن جي وڏي تعداد اسلام قبول ڪيو. سڄي برصغير ۾ پهرين مسجد سنڌ جي سرزمين تي ديبل ۾ جڙي ۽ اسلام جو امن ۽ روحاني پيغام هتان ئي ٻين علائقن کي پهتو. هن دور ۾ عربي ٻولي ۽ تهذيب جو گهڻو اثر پيو. مقامي ماڻهن مان عربي ٻولي توڙي دينيات جا وڏا عالم پيدا ٿيا، جن جي مهارت کي سموري عالم اسلام ۽ توحيد جي نظرئي مذهبي ۽ طبقاتي منافقت ختم ڪري سماجي طرح معاشري ۾ هڪجهڙائي پيدا ڪئي، جنهن ڪري سنڌ جي عوام کي ترقي ڪرڻ جو موقعو نصيب ٿيو. سنڌ ۾ عربن جو دور اٽڪل سوا سئو سال رهيو. سندس گاديءَ جو هنڌ پهرين اروڙ، پوءِ منصوره ۽ تنهن کان پوءِ ٺٽو ٿيو، منصوره تنهن زماني ۾ سنڌو جي ڪناري تي وڏو واپاري بندر هو ۽ تاريخ ۾ ان جي هاڪ هئي.
سنڌ ۾ جڏهن مسلمانن جي حڪومت ڪمزورٿي، تڏهن سلطان عبدالرشيد بن سلطان محمود جي ڏينهن ۾ سومرن ٿرڙي ۾ گڏ ٿي سومرن نالي هڪ شخص کي 1051ع ۾ سنڌ جي حڪومت جون واڳون ڏيئي، سومرن جي حڪومت جو بنياد وڌو. هن گهراڻي جي ٽئين حاڪم دودي پهرين 24 سال حڪومت هلائي ۽ نصرپور تائين حڪومت وڌايائين. اهڙي طرح دودي جي پٽ سنگهار جي ڏينهن ۾ ڪڇ کان وٺي مالا ڪنڊي تائين سمورو ملڪ سومرن جي تابع هو. سومرن جو آخري حڪمران همير سومرو هو، جنهن کي قتل ڪري سمن حڪومت قائم ڪئي. هن دور ۾ سڄو ملڪ حصن ۾ ورهايل هو. گادي جي مرڪزي شهر يا سڄي ملڪ ۽ حڪومت کي اصلاحي طور ديهه سڏيو ويندو هو. تخت کي پيڙهي يا منجي سڏيندا هئا. ملڪ جي گادي جي شهر ۾ حڪومت جو شاهي دفتر هو. سنڌ جي اصلي زبان سنڌي هئي. سومرن جو دور سنڌ جو سونهري دور هو، هي مقامي مسلمانن جي پهرين وطني حڪومت هئي. ڊاڪٽر غلام علي الانا جي لکت موجب سومرن جو دور وطنيت جي جذبي ۽ خود قرباني جي لحاظ کان خاص اهميت وارو دور هو.
سمن جي حڪومت جو بنياد 1351ع ۾ پيو ۽ سندس پهريون حاڪم ڄام انڙ هو . هن خاندان جا ڪل ارڙنهن حاڪم هئا. سما حڪمران معنى سردار هئا. هنن کان رعيت تمام گهڻو خوش هوندي هئي. ڄام نندو هن خاندان جو مشهور حڪمران هو، جنهن 48 سال حڪومت ڪئي. هو بهترين منتظم، عوام پرور ۽ سخي انسان هو. هن جي ڏينهن ۾ وڏي علمي ترقي ٿي. عالم صالح فقير ۽ سپاهي کائنس ڏاڍا خوش هئا. رعيت نهايت ڪمزور ۽ پرمتڙو هو، جنهن پنهنجي وزيراعظم دريا خان کي ڪڍي ڇڏيو ۽ قنڌار مان آيل مغلن ۽ ارغونن کي نوڪري ۾ رکيو. جن اندروني طور سازش ڪري، سمن جي حڪومت جو خاتمو آندو.
سنڌ ۾ مرزا شاهه بيگ ارغون 1521ع ۾ وڏي ڦرلٽ کان پوءِ پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. هن کي بابر کان سدائين خطرو رهندو هو ۽ چوندو هو ته بادشاهه سنڌ ۾ اسان کي آرام سان رهڻ نه ڏيندو ۽ اڳي پوءِ سنڌ به اسان کان کسيندو ان ڪري هن جي مرڻ کان پوءِ، سندس پٽ شاهه حسن ارغون گادي تي ويٺو، ته هب خطبي ۾ بابر بادشاهه جو نالو کنيو. شاهه حسن جي وفات کان پوءِ سندس هڪ امير مرزا عيسى ترخان گادي تي ويٺو. مرزا جاني بيگ ترخان جي ڏينهن ۾ اڪبر جو سپهه سالار عبدالرحيم خان خاني سنڌ تي ڪاهه ڪري آيو ۽ جاني بيگ سندس اطاعت قبول ڪري، مغلن جي غلامي جي ڳٽ وجهي نشي ۾ خوشيون ملهايون. اهڙي طرح مغلن جو اهو قبضو جيڪو 1592 ع ۾ شروع ٿيو، آهستي آهستي 1612ع ۾ پڪو ۽ پختو ٿيو. سنڌ ۾ مغلن جي حڪومت 147 سال رهي.
مغليه درٻار جو هڪ گورنر ميان يار محمد ڪلهوڙو هو، جنهن 1701ع ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت جو بنياد وڌو. سندس تختگاهه خدا آباد هو. 1718ع ۾ سندس پٽ ميان نور محمد گادي تي ويٺو جنهن لاڙ ۾ ڪڪرالو ۽ سري ۾ شڪارپور تائين قبضو ڪيو. 1736 ع ۾ دهلي درٻار بکر، سيوهڻ ۽ ٺٽو سندس حوالي ڪيا. هن جي زماني ۾ نادرشاهه ڪاهه ڪري ميان کان ويهه لک روپيه ڦريا کائنس پوءِ ميان غلام شاهه سنڌ جي دٻدٻي سان حڪومت ڪئي . غلام شاهه کان پوءِ سندس پٽ ميان سرفراز تخت نشين ٿيو، جيڪو هن خاندان جو آخري حڪمران هو.
ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ زراعت ۾ وڏي ترقي ڪئي خاص ڪري ميان نور محمد ڪلهوڙي جي ڏينهن ۾ هتان جو آبپاشي نظام سڌريل هو ۽ هن ڪيترائي واهه کوٽايا. سنڌ زرعي ۽ صنعتي لحاظ کان دنيا ۾ مشهور هئي. شيون، سستيون ۽ جهجهيون هيون. ماڻهو فارغ الباس ۽ خوشحال هئا. پئسي ۽ ان جي رواني هئي. 1783ع ۾ هالاڻي جي جنگ ۾ ڪلهوڙن کي شڪست ملي ۽ سنڌ جا حاڪم ٽالپر ٿيا. هن گهراڻي جو پهريون حاڪم مير فتح علي خان هو. جملي ڇهن ميرن 1843ع تائين حڪومت ڪئي. هن سنڌ کي ٽن خاندانن ۾ ورهايو. جيڪي مير شهداد خان جي پيڙهي مان هئا، سي شهداداڻي سڏجڻ لڳا ۽ سندن تختگاهه حيدرآباد ٿيو. ماڻڪائي ٽالپورن جو ميرپورخاص، انهن ٽنهي رياستن جو نظام حڪومت هي هو ته جڏهن به ڪوبه دشمن انهن تي حملو ڪندو ته هو ٽيئي متحد ٿي ان جو مقابلو ڪندا هئا ۽ جيڪڏهن ڪنهن ملڪ تي پاڻ قبضو ڪندا هئا ته هو انصاف سان پاڻ ۾ ورهائيندا هئا. هنن حاڪمن، پنهنجي ٻڌي سان سنڌ جا اصلوڪا علائقا به واپس ورتا، جيڪي ڪلهوڙن جي زماني ۾ ٻين جي قبضي ۾ هئا، مثلاً سبزل ڪوٽ کي نواب بهاولپور کان ڪراچي ۽ ان جي ٻين علائقن کي خان قلات کان ۽ ريگستان کي راجا جوڌپور کان واپس ورتو. اهڙي طرح هنن سنڌ جي حڪومت کي وسعت بخشي.
ٽالپورن جي ڏينهن ۾ سنڌ جون صنعتي ۽ تجارتي حالتون بهتر هيون. مير فتح علي خان جي اپت 5113000 روپيه هئي. انتظامي لحاظ سان سنڌ پرڳڻن ۽ تعلقن ۾ ورهايل هئي. هر هڪ پرڳڻي مٿان مختيارڪار مقرر هئا. هاري گذريل دور کان آسودو گذاريندا هئا. ميرصاحبن جيڪي علمدار مقرر ڪيا تن کي وڏي پگهار ملندي هئي ۽ خانداني اشراف ماڻهو چونڊي عهدن تي رکندا هئا، چورن کي قيد ۽ ڏنڊ جي سزا ملندي هئي. سنڌ تجارت ۽ صنعت ۾ ملڪان ملڪ مشهور هئي. خاص ڪري انگريز واپاري ڏاڍو ڪمائيندا هئا. تعليم مڪتبن، مدرسن ۽ مسجدن ۾ ڏني ويندي هئي ۽ باقاعدي نصاب تعليم مقرر هو. ذريعه تعليم سنڌي ٻولي هئي. دفتري زبان فارسي هئي. ان زماني ۾ سنڌي شاعري به خاص ترقي ڪئي ۽ ڪيتريون ئي نيون صنفون به ايجاد ٿيون، عورتن جي تعليم ڏانهن به ڌيان ڏنو ويو. انگريزن ميرن کي 17 فيبروري 1814ع ۾ دٻي ۽ مياڻي جي جنگين ۾ هار ڏيئي سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ اهڙي طرح انگريزن سنڌ کي پنهنجي حڪومت بنائي سر چارلس نيپئر کي ان جو پهريون گورنر مقرر ڪيو. جيڪو 1847ع تائين گورنر رهيو. هن صوبي کي ٽن ضلعن ۾ ورهايو، ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور، هر هڪ ضلعي مٿان هڪ ڪليڪٽر هو، جنهن جي هٿ هيٺ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ ڪاردار هئا. 1847 ع کان پوءِ سنڌ جي صوبائي حيثيت ختم ڪري، ان کي بمبئي صوبي سان ملائي، مٿانئن ڪمشنر مقرر ڪيو ويو. هن جو پهريون ڪمشنر مسٽر پرنگل هو ۽ آخري ڪمشنر گبسن هو.
انگريزن جو دور سنڌ ۾ نئين جاڳرتا جو زمانو هو، نئون دور نيون تقاضائون، نئين تعليم جو دور هو، سنڌ واسين به مغربي تعليم حاصل ڪري، معاشري ۾ نئون مقام حاصل ڪرڻ جو ن ڪوششون ڪيون، پر شروعاتي زماني ۾ انگريز حڪومت سنڌ جي جاگيردارن، زميندارن ۽ پيرن سان اهڙو ورتاءُ ڪيو، جيئن هو پنهنجي مان ۽ مرتبي کي سلامت رکڻ لاءِ سرڪار جا خوشامدي ٿي رهن. انهن پاڻ کي سرڪار سان وفاداري جو ثبوت ڏيکارڻ لاءِ ڪي ئي طريقا اختيار ڪيا، جنهن ۾ آفيسر ن جون دعوتون، سرڪاري ڪامورن کي شڪار ڪرائڻ، تحفا ۽ سوغاتون پيش ڪرڻ هو، جنهن ۾جن جاگيردار ۽ زميندار خوددار ٿي ڏيکاري ته ان کي ڪچليو ويو. زميندار کي پنهنجي عزت رکڻ لاءِ سرڪاري ڪامورن جي آنڪي ڀرڻ ضروري هئي. مختيار ڪار ۽ ڪليڪٽر جي درٻار ۾ ڪرسي حاصل ڪرڻ لاءِ علمدارن جي خوشامد ڪرڻ ضروري هئي. جنهن لاءِ ڪيترائي خرچ ڪرڻ شامل هو، جيڪو زميندار ۽ جاگيردار جي چنبي ۾ قابو هو، عدالتن جو نظام رائج هو، وڪيل ملزم جا مددگار ٿيا. پوليس ۾ رشوت جو رواج پيو ۽ ان سان گڏ انگريز حڪومت ۾ رشوت جو مرض وڌڻ لڳو، هي رشوعت عام راءِ، آزادي ۽ ايمانداري جي واڌاري ۾ وڏي رڪاوٽ ثابت ٿي. ڪوڙيون شاهديون شروع ٿيون. ڏوهي ۽ بي ڏوهي جي تميز مشڪل ٿي پئي. ڏوهه جي جانچ دوران ماڻهن جي زالن، ٻارن،ڌيئرن، ڀينرن ۽ مائرن تي به ظلم ٿيئڻ لڳو. سنڌ سرڪاري ڪامورن جي شڪار گاهه بڻجي ويئي جنهن ۾ سارو خرچ زميندار ڪندو هو ۽ عام ماڻهو رستا ٺاهڻ، تنبو کوڙائڻ، گاهه ميسر ڪرڻ ۽ ٻين اهڙن ڪمن ۾ مصروف ٿي ويندا هئا. سرڪار پرست زميندارن، انگريز سرڪار جي خدمت ڪري، وڏا وڏا انعام لقب ۽ خطاب حاصل ڪيا. ڪاموري کي صاحب بهادر سڏيو ويو ۽ انگريز سرڪار کي فيل مست سرڪار جو تصور ڏنو ويو.
هن زماني ۾ سنڌ جي عوام مغربي ۽ سائنس کان واقف ٿي اسڪول ۽ اسپتالون قائم ٿيون، روڊ ۽ ريلون، موٽر ۽ ڪارون وجود ۾ آيون، ڏورانهن علائقن ۾ رستا هئا، ٽيليفون ۽ ريڊيا وجود ۾ آيا انگريز عالمن سنڌي ٻولي سکي، سنڌي ادب ۽ شاعري جي وڏي خدمت ڪئي جنهن جو واضع ثبوت سنڌي ادب جون نيون صنفون فئنٽسي ڊرامه سانيٽ، ترائيل ۽ سنڌي ٻولي ۾ انگريزي لفظن جي گهڻائي آهن.
14 آگسٽ 1947ع ۾ جڏهن پاڪستان وجود ۾ آيو، تڏهن سنڌ پاڪستان ۾ شامل ٿي . هي هڪ تاريخي حقيقت آهي ته سنڌ پهريون صوبو آهي، جنهن آڪٽوبر 1938ع ۾ ڪراچي ۾ مسلم ليگ جي اجلاس ۾ پاڪستان جو مطالبو پيش ڪيو هو، جيڪو لاهور واري قرارداد پاڪستان کان ڏيڍ سال اڳ پاس ڪيو ويو هو. ان کان پوءِ هندستان جي يارنهن صوبائي اسيمبلين مان سنڌ اسيمبلي پهرين ۽ اڪيلي اسيمبلي هئي جنهن 3 مارچ 1940ع تي آئيني طور پاڪستان جو مطالبو ڪيو پاڪستان کان اڳ سڄي هندوستان ۾ سنڌ ئي هئي، جتي 5 سالن کان مسلم ليگ جي حڪومت قائم ٿي. 1947ع ۾ جڏهن پاڪستان ٺهيو تڏهن سنڌ ئي مرڪزي حڪومت کي پنهنجي صوبائي سيڪريٽريٽ جون عمارتون پيش ڪيون ۽ پاڪ حڪومت کي پنهنجو صنعتي علائقو ڪراچي گادي لاءِ ڏنو. سنڌ پاڻ وٽ ايندڙ نون مهمانن کي ساڍا 27 لک ايڪڙ زمين آبادي لاءِ 99 هزار ست سئو گهر ۽ 38 هزار ۽ سنڌ جو پهريون گورنر سر غلام حسين هدايت الله کي مقرر ڪيو ويو. 1948 ع ۾ ڪراچي کي سنڌ کان ٽوڙي فيڊرل ايريا ڪيو ويو. 1955ع ۾ گورنر غلام محمد جي ايام ڪاري ۾ اولهه پاڪستان جي سنڌ ۽ ٻين ٽن صوبن پنجاب، بلوچستان ۽ سرحد کي گڏي يڪو صوبو بنايو ويو. جنهن کي ون يونٽ سڏيو ويو. سنڌي عوام ان جي ايڏي سخت مخالفت ڪئي جو 1958 ع ۾ اولهه پاڪستان اسيمبلي ون يونٽ ٽوڙڻ جو ٺهراءُ بحال ڪيو. تڏهن فوج جي چيف ڪمانڊر محمد ايوب خان مارشل لا لڳائي، اسيمبليون ٽوڙي، پاڻ صدر ٿي ويو . ون يونٽ کي جاري رکيو. 1968ع ۾ ايوب خان جي خلاف جڏهن زبردست تحريڪ هلي تڏهن هو فوج جي چيف ڪمانڊر جنرل آغا محمد يحى کي واڳون ڏيئي پاڻ هليو ويو. 28 نومبر 1969ع ۾ صدر يحى خان ون يونٽ ٽوڙڻ جو اعلان ڪيو ۽ 21 جولاءِ 1971ع تي ون يونٽ ۾ ختم ڪيل صوبا قانوني طرح وري وجود ۾ اچي ويا ۽ انهن جي سيڪريٽرين پنهنجو ڪم شروع ڪيو. سنڌ جي گادي جو هنڌ ڪراچي ۾ رکيو ويو ۽ اهڙي طرح 1955ع ۾ سنڌ جو ختم ڪيل نالو وري زندهه ٿيو، نه ته اڳ ڪراچي ۽ حيدرآباد ريجن لکيو ويندو هو ۽ سنڌ لکڻ ڏوهه هو.
هن وقت سنڌ پنج ڊويزنن ڪراچي، حيدرآباد، لاڙڪاڻو، ميرپورخاص ۽ سکر تي مشتمل آهي ۽ سنڌ ۾ 25 ضلعا ڪيا ويا ۽ 2002 کان ضلعي حڪومت جو نظام رائج ڪيو ويو آهي ۽ دعا آهي ته شل نظر بد کان بچي.
سر ۾ پکي هيڪڙو، پارهيڙي پنجاهه
سندي آس الله، لڏي لهرن وچ ۾
شاهه رح
[b]4 – سنڌ جي ندي
[/b]
سنڌو ندي سنڌ جي سونهن آهي، سنڌ جي سوڀيا آهي، سنڌ جي سوغات آهي، سندس ذخيري ۽ خوشحالي جو ديوتا آهي. سنڌ جي زندگي سڌو سنڌو سان وابسته آهي. سنڌ جو پاڻي آب حيات آهي . امام سوطي کان روايت آهي ته ” جنت مان چار درياءَ بيل، فرات، جيحون ۽ سيحون نڪرن ٿا، جن مان سيحون سنڌو آهي.“ هي حقيقت آهي ته اهي چارئي درياءَ برڪت وارا آهن، جي مصر ۾ نيل نه هجي ۽ سنڌ ۾ سنڌو نه هجي ته هي ملڪ تهذيب، تمدن ۽ زرخيزي مان گهواره نه بڻجي سگهن ها. سنڌو ندي جي ساراهه ويدن جي ڏهين منڊل ۾ هن طرح ڪيل آهي. اي سنڌو! جڏهن تون ميدان مان وهين ٿي، تڏهن بيشمار کاڌو پاڻ سان آڻين ٿي، تنهنجو پاڻي اتم
آهي، اي سنڌو! تنهنجي وهڪ جو آوازا ڍڳيءَ وانگر آهي. جيئن ڍڳيون پنهنجن ڦرن کي کير پيارين ٿيون، تون هڪڙي سپهه سالار وانگر فوجون وٺي نڪرين ٿي، اي سنڌو! تنهنجي خوبصورتي جي ڀيٽا ڪجي ته تون ” عروس البحر“ آهين، تنهنجي چال ۽ سونهن هڪڙي نو عمر ڪنوار جهڙي آهي. اي سنڌو! تون عبادت گذارڻ لاءِ آستان آهين. تنهنجو پاڻي امرت آهي.
قديم زماني ۾ هن ندي جو نالو سنڌو هو، جيڪو سنسڪرت لفظ آهي جنهن جي معنى وڏو سمنڊ، سينڍ لفظ جي آهي وهڻ يعني اها ندي جيڪا سدائين پئي وهي. آرين هن جو نالو ” سوشاما“ رکيو. آرين جڏهن پنجاب جي ستن دريائن واري ميدان ۾ بيٺڪون وڌيون تڏهن هن ديس تي سپت سنڌو نالو رکيو جنهن کي ايرانين پنهنجي لهجي ۾ هيت هندو ڪوٺيو. اهڙي طرح سنڌو بدلجي هندو ٿيو ۽ يونانين کيس انڊو سڏيو. مغربين وري انڊو مان انڊس ڪيو. عربن پنهنجي زماني ۾ سنڌو کي مهراڻ سڏيو، جيڪو اصل پارسين جي لفظ مهرا مان نڪتل آهي. عربي ۾ (ڻ) ڪونهي. ان ڪري اڄ سنڌو مهراڻ به سڏجي، چينين کيس ” سين“ سڏيو، ان کان سواءِ اٽڪ، نيل درياءَ ۽ شير درياءَ به سڏبو رهيو آهي. بهرالحال هن وقت مهراڻ ۽ سنڌو سندس پيارا نالا آهي.
سنڌوندي جي نڪرڻ جي جاءِ سنگيڪاباد نالي اهو پاڪ صاف چشمو آهي، جيڪو مانسرو ڍنڍ وٽ هماليه جي اترئين پاسي، ڪيلاش پريت جي اتر اولهه ۾ آهي ۽ سمنڊ کان ان جي اوچائي 16946 فوٽ مٿي آهي. جڏهن اها ڪيلاش پربت جي چوٿين جي وڏي ميڙ منجهان نڪرندڙ جهرڻن مان ٻاهر اچي ٿي ته ٽن سرچشمن جو پاڻي کيس ڀرتي ڪري ٿو. اهڙي طرح سنڌو اتر ۾ لداخ جي پهاڙي سلسلن کان ڏکڻ ۾ هماليه جي مکي برفاني چوٽي زڪسار جي پهاڙن تائين 530 ميل طئي ڪري ٿي. ڏکڻ اولهه ڏانهن ٿوري مفاصلي کان سواءِ هي پنهنجي روايتي واٽ اتر اولهه ڏانهن وٺي هلي ٿي. پوءِ اها سموري گڏيل پاڻي سان راڪاپوشي چوٽي تي اچي ٿي سهڙي. اتي آخري ڀيرو ڏکڻ اولهه ڏانهن مڙي ٿي ۽ گلگت ۽ هنزا جبلن جي جبلن ۾ پيهي اوچتو پنهنجي 15000 فوٽن جي گهرائي تائين هيٺ ڪري ٿي. جلد ئي پوءِ دنيا جي وڏي ۾ وڏي کاهي مان اڀري گلگت جي درياءَ کي اچيو ڇهي. اهڙي طرح جبلن مان ٿيندي، اتر ڪشمير ۾ سنڌو 500 ميلن جو سفر ڪري ٿي. تورا ميل اڳتي وڌي ڪوهستان ۽ هزارا جي پهاڙن کي لتاڙِ، ٻنهي پاسن کان پاڻي وٺندي، اها آخري طرح پنجاب جي ميدانن ۾ داخل ٿئي ٿي. هتي اها پنهنجي جنم ڀومي کان 850 ميل پري وهي ٿي. اٽڪ وٽ ڪابل درياءَ، هندوڪش جبل مان پاڻي آڻي ٿو ۽ ڪرم، توچي، زوب ۽ گومل نديون وري سليمان جبل مان پنهنجو حصو آڻي پيش ڪن ٿيون . سمنڊ جي سطح کان ٻه هزار فوٽ مٿي هوندي هتي جهازراني جي قابل ٿيو پوي. 450 ميل اڃان به ڏکڻ تي پنجاب جو پنج نديون به ڊوڙيو اچيو سنڌو سان ملن. سنڌو هاڻي مان ۽ شان سان سوين ميلن تائين انيڪ پهاڙن ۽ آبشارن جي زرخيز مٽي ميڙي عطر ۽ عنبير جون سرهاڻيون کڻي سنڌ جي حدن ۾ داخل ٿئي ٿي. هتي اها اهڙي مستي سان وهي ٿي، جو سنڌي ماڻهو ان کي درياءَ چون، اڳتي ان ۾ ڪوبه پاڻي وڌيڪ نٿو گڏجي پر جيڪي هو پنهنجي سفر ۾ هر هنڌان ميڙيندي آئي آهي سا هتي وارن کي آڇيو ڇڏي. سنڌ ۾ هن جو پنڌ ٽي سئو ميل آهي، تان جو وڃيو عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري. سنڌو درياءَ جي سڀني ندين وانگر هڪ حد نمايان خصوصيت آهي ته سنڌ منجهان وهندي وقت واريءَ جي ترائي مان نه پر چوٽي تان وهي ٿي. سندس ٻنهي ڪنڌين وٽان زمين جيئن پوءِ تيئن آهستي آهستي گهڻو هيٺائين لهندي وئي آهي. ريگستانن ۽ جبلن مان لگهندي اها ندي ندي تقريبن S شڪل وڃي ٿي اختيار ڪري ۽ سندس انهي شڪل ۾ وهڻ سان پاڻ صوبي جي زياده ايراضي کي پاڻي پهچي ٿو. جيڪڏهن اتر کان ڏکڻ ڏي، سڌو ئي سڌو وهڪرو هجيس ها ته تمام ٿوري ايراضي کي پاڻي پهچي سگهي ها. سنڌ جي اها نمايان خصوصيت آهي ته سندس زمين گهڻي ڪري درياءَ جي ڪنڌين وٽ تمام اوچي آهي ۽ جيئن جيئن هيٺ لهي ٿي، تئين تئين وڌيڪ هيٺاهين وڃي ٿي ۽ پوءِ جڏهن درياءِ لڳي ٿو ته سموري سنڌ ان جي لپيٽ ۾ اچي وڃي ٿي . ان ڪري ڪيترائي شهر ڦٽي وڃن ٿا ۽ ماڻهو بي گهر ٿين ٿا. پر جڏهن پاڻي لهي ٿو ته انهن علائقن ۾ ٻيهر ساوڪ ۽ سبزي ٿئي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو لئمبرڪ لکي ٿو ته ” هن ندي جي موج ۽ مستي ڪري سنڌ هزارن چورس ميلن ۾ ساوڪ جي بي پناهه سمنڊ ڏسڻ ۾ ايندي آهي .“
سنڌو ندي نه صرف آبادي جو ذريعو آهي پر پرڏيهي واپار ۽ تجارت جو به اهم وسيلو آهي. ڊاڪٽر ڇٻلاڻي لکي ٿو ته ” سنڌو ندي ئي ملڪ جي قدرتي اڪيلائي کي ٽوڙي کيس هڪ اهڙي تجارتي اهميت بخشي ڇڏي، جنهن لاءِ ڪنهن وقت سنڌو ديسان ديس مشهور هئي. انهيءَ ندي جي ڪناري تي ئي سنڌ جي مختلف تاريخي دورن ۾ الور، منصوره، برهمڻ آباد، بکر، ديبل،لهري، سيوهڻ، نصرپور ۽ ٺٽي جهڙا ناميارا شهر آباد ٿيا. انهن مان گهڻا جيڪڏهن سنڌو نديءَ جا پراڻا تاجر جيڪو به واپار ڪندا هئا، سو هن درياءَ رستي ڪندا هئا. دارا سنڌ تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي اميرالبحر سائيلاڪس کي سنڌ ۾ واپار ڪرڻ جي سروي لاءِ موڪليو. هن سنڌ ۾ اچي مهراڻ ۾ واپار جو معائنو ڪيو. هن مهراڻ جي وهڪري ۽ هندي وڏي سمنڊ جي رستن کي معلوم ڪيو هو. پهريون جهازران هو جنهن مهراڻ جي وهڪري کي اٽڪ کان سمنڊ تائين ڪاميابي سان معلوم ڪيو ته مهراڻ هڪ اهم تجارتي شاهراهه آهي، جنهن جي ذريعي دنيا جو مال ايراني نار ڳاڙهي سمنڊ رستي يونان تائين آسانيءَ سان پهچي سگهندو. هن سنڌو جي ڪپن تي نوان شهر تعمير ڪرايا، اچ، پٽالا، ڀنڀور ۽ سون مياڻي جي بندرن تي جهاز جي سهوليت لاءِ دڪان ٺهرايا ويا. سڪندر سنڌو درياءَ ۽ عربي سمنڊ جي ڪنارن سان رستا ٺهرايا ۽ سروي ڪرائي . راءِ دور ۾ اٽڪ کان مهراڻ رستي مال سنڌو ۾ ايندو هو. عربن جي دور ۾ اروڙ، ملتان، ويهند،منصوره سنڌو ندي
تي لاڙي بندر رستي وڏو واپار ٿيندو هو. انگريزن، ٽالپرن جي زماني سنڌو درياءَ ۾ تجارت ڪرڻ جي اجازت گهري، ان سلسلي ۾ اليگزنڊر برنس ڊيلٽا کان وٺي اچ تائين سنڌو درياءَ جي ماپ ورتي ۽ پانٽيچر 8131ع ۾ ٽالپورن کان درياءَ ۾ واپار ڪرڻ جو اختيار حاصل ڪيو. اهڙي طرح هر هفتي 500 ٻيڙيون مال سان ڀريل بکر اينديون هيون. پانٽچر لکي ٿو ” هن 19 ڏينهن ۾ 341 ٻيڙيون مال سان ڀريل حيدرآباد کان راڄيدري ڏانهن لگهندي ڏٺيون. سنڌو رستي واپار کي وڌائڻ لاءِ سنڌ ۾ ” آگبوٽ سروس“ شروع ڪئي وئي . نمورڊ پهريون آگبوٽ هو جنهن 1847ع ۾ سڀ کان پهرين ڪراچي ۽ ڪوٽڙي جي وچ ۾ سفر شروع ڪيو. هن واپار جي هيڊ ڪواٽر ڪوٽڙي هو. پنجاب جو مال جهازن وسيلي ڪوٽڙي کان ڪراچي موڪليو ويندو هو. ان کي فلاٽن ۾ ڀري جهازن رستي ڇڪيو ويندو هو. مهراڻ جي ٻنهي ڪپن تي آگبوٽ کي ٻارڻ لاءِڪاٺين پهچائڻ لاءِ اسٽيشنون هيون. 1851ع ۾ ملتان ۽ ڪراچي جي وچ ۾ آگبوٽ سروس شروع ٿي. اهڙي طرح سنڌوندي هڪ تجارتي شاهراهه بڻجي ويئي. جڏهن 1889ع ۾ لئنسڊائون پل ۽ 1900 ۾ ڪوٽڙي پل تيار ٿي تڏهن ڪراچي کان پنجاب مال ريلوي رستي وڃڻ لڳو ۽ سنڌو رستي واپار ختم ٿي ويو ۽ پنجاب ۾ ڊيمن ٺهڻ کان پوءِ سنڌو ندي جي هوڏ۽ هستي ختم ٿي وئي ۽ هاڻي ته هڪ ميربحر چوهاڻي ” سنڌو جي پيٽ مان ٻلو به اڪري وڃي ٿو. “
[b]5 – سنڌ جي تهذيب:
[/b]
سنڌ جي تهذيب ۽ تمدن جي عظمت تي بجا ناز آهي. تاريخ جي وقتن ۾ هي حقيقت سمايل آهي ته سنڌ اصل کان ئي تهذيب ۽ تمدن، ادب، ڪلچر، صنعت ۽ حرفت، تجارت ۽ ڪاريگري جو مرڪز پئي رهي آهي. اها سنڌ جي زمين آهي، جنهن انسان ذات کي رهڻ سيکاريو ۽ زندگي گذارڻ جو فن سيکاريو. انساني تهذيب جي ارتقا هن ئي زمين تان ٿي. قديم آثارن جي ماهر مسٽر آر جي بير چيو آهي ت ه” تاريخ جي دور کان گهڻو اڳ هن ملڪ جي گود ۾ انساني تهذيب ۽ تمدن جنم ورتو.“ ڊاڪٽر نوحا ايس ڪريمر لکي ٿو ته ” بيشڪ تهذيب ۽ تمدن جو سرچشمو جنهن مان سڄي دنيا سيراب ٿي، علم ۽ عرفان جي وسعت ۾ قدم رکندي اڳتي وڌندي ويئي سا هن تاريڪ خاڪدان جي مرهون منت آهي، جنهن کي ” وادي سنڌ“ سڏيو ويندو آهي. “ قديم بابلي ادب ۽ تاريخ ۾ سنڌ کي ” سج اڀرڻ جو ديس“ سڏيو ويندو آهي. اخبار الحڪماءَ ۾ آيل آهي ته دنيا جي سڀني قومن ۾ سنڌ علم ۽ حڪمت جو سرچشمو آهي ۽ سنڌ عدل ۽ سياست جو پهريون مرڪز آهي. اسان جي ملڪ کان پري هئڻ ڪري سنڌ جا ڪتاب اسان جي عالمن تائين گهٽ پهتا آهن. تان ته اسان وٽ جو ڪجهه به آهي اهو تمام گهٽ حصو آهي. حضرت علي رضه جو قول آهي ته ” سنڌ جي سرزمين اها علم ۽ برڪت واري زمين آهي جتان علم ۽ عرفان جو سج اڀريو“.
هي صرف دعوى نه آهي پر حقيقت آهي به آهي ته جڏهن دنيا ۾ انسان غارن ۽ چرن ۾ رهندو هو تڏهن سنڌ جو ماڻهو اعلى معيار جي زندگي گذاريندو هو. سندس شهري نظام بهترين هو. مورخ سنڌ جي شهرن جي تصوير هن طرح چٽين ٿا ته ” هن شهر ۾ هر طرف سک سانت ۽ امن امان آهي، هتي ڪوبه طاقتور ڪنهن به ڪمزور کي ڪو اهنج رسائي نه ٿو سگهي . هتي ڪوبه پوڙهو پاڻ کي پوڙهو نه ٿو سڏائي ۽ هت ڪابه پوڙهي زال پوڙهي نه ٿي چوائي، هتي جون نينگريون گهٽين ۾ گندو پاڻي نه ٿيون هارين، هتي ڪو به يتيم ناهي، ڪابه بيوه زال نه آهي، هتي ڪوبه شخص بيمار نه ٿو گذراري،ڪنهن کي مٿي جو سور يا اکين جو آزار نه ٿو ٿئي، هت مرثيو پڙهڻ وارو ڪونهي، نڪي پروهت کي ميرا پائي ڳوڙها وهائڻا پون ٿا. نڪي ڪو ديوار جو سهارو وٺي فرياد ڪري ٿو. هتي مٺي پاڻي جا کوهه ۽ چشما آهن. هتي جون ٻنيون سرسبز فصل اپائن ٿيون. بيشڪ هي زمين بهشت جي سرزمين آهي. ڊاڪٽر ڪريمر جو رايو آهي ته هت ماڻهو وڏن پڪن گهرن ۾ رهندا هئا ۽ شهر جو نظام نهايت سڌريل، جڏهن ته سنڌي پنهنجي همعصر عراقين جي مصرين کان وڌيڪ سڌريل ۽ تمدن هئا. سنڌ جي هڪ ئي عالم اونيس ضلعي هارس پار سميرين ( عراق ۽ بابال) کي لکڻ، پڙهڻ، ترڻ، تير هڻڻ، ٻيڙيون جوڙڻڻ، ٻڙيون هلائڻ، ٿانو ٿپا ٺاهڻ، ڪپڙو اڻڻ، اڇو اجرو اوڍي سکي زندگي گذارڻ لاءِ شهر اڏڻ جي سکيا ڏني. اهي ڳالهيون سامهون رکي نازمن برائون لکيو ته ” مصر فونيقيه ۽ عراق جون تهذيبون سڀني سنڌ جي ڪري ئي ترقي ڪئي.“
ائڊورڊئڪن لکي ٿو ته ” مهراڻ وادي جي تهذيب ان طلسمي جنت جي خواب جو تعمير ڳولي لڌو هو جنهن ۾ دنيا امن ۽ آسودگي جو آدرش حاصل ڪري چڪي هئي. جنهن جي دولت جو ڪو ٿوروحصو به دفاع يا اڳرائي ڪرڻ لاءِ استعمال ڪونه ٿيندو هو ۽ اها جنت ته آهي جنهن جي تصوير هر معقول انسان جي ذهن ۾ آهي.
ڪروسر لکي ٿو ته ” جيڪڏهن اهڙو ملڪ هن ڌرتي تي آهي، جنهن لاءِ دعوى ڪري سگهجي ته اهو انسان ذات جو گهوارو آهي يا گهٽ ۾ گھٽ شروعاتي تهذيب جو مرڪز رهيو آهي. جنهن جي تهذيب وڌندي وڌندي ساري قديم دنيا جي تهذيب بڻجي وئي ۽ ان جو علم سڄي دنيا جو علم بڻجي ويو ته اهو ملڪ پڪ ئي پڪ سان سنڌ آهي.“
پروفيسر جور لکي ٿو ته ” تهذيب اها آهي جنهن ۾ سهڻيون شيون ٺاهيون وڃن، خيالن جي آزادي هجي، سٺين شين جو تصور ڪيو وڃي ۽ ٻين سان گڏجي رهڻ جي اصولن تي هلجي ۽ جنهن معاشري ۾ اهي سڀ خصلتون هجن، اهو هڪ سڌريل تهذيب يافته ۽ پنهنجي ڪلچر جو ڌڻي معاشرو سڏبو آهي. هي سڀ خصلتون وادي سنڌ جي رهاڪن ۾ 5 هزار ق – م تائين هن ڌرتي جا رهاڪو اهڙي منزل تي پهچي چڪا هئا، جو کوجنا جي ماهرن ان کي سڌريل تهذيب ۽ سڌريل معاشري وارو انسان آهي. گورڊن لکي ٿو ته ” وادي سنڌ منڍ کان ئي جاگرافي نسلي، لساني، تهذيبي ۽ ثقافتي لحاظ کان هڪ مستقل وحدت رهي آهي ۽ وادي سنڌ جي تهذيب عراق ۽ مصر جي تهذيب کان وڌيڪ ترقي يافته هئي. هن ئي وادي کي اهو شرف حاصل آهي جو دنيا جي پهرين ۽ قديم تهذيب آهي.
هنن بيانن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌو تهذيب پنهنجي اوج ۽ عروج واري زماني ۾ دنيا جي سڀني اتم ۽ مشهور تهذيبن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ۽ تمام وسيع علائقي ۾ پکڙيل هئي. سنڌو تهذيب کي وجود خود ئي ڏنو. ايڇ جي ويلس لکي ٿو ته ” هندوستان ۾ هڪ تهذيب هئي، جيڪا منڍ کان وٺي پنهنجن پاڙن تي اڀري هئي ۽ جنهن کي پنهجون مخصوص خصلتون هيون. ان تهذيب جو مغرب ۽ مشرق جي تهذيبن سان بلند پهاڙن ۽ ريگستانن جي ڪري ڪوبه تعلق نه هو. آرين کي هن ملڪ ۾ اڳ ئي هڪ ٽڙيل پکڙيل تهذيب نظر آئي جنهن کي دراوڙي تهذيب سڏيو وڃي ٿو. سنڌو تهذيب وارو سماج هڪ منظم سماج هو، جنهن ۾نمي، ماحول، حالتن ۽ آبهوا جي ڪري ڪجهه نه ڪجهه ڦير گهير به ٿي. اهو سماج اقتصادي طور تي شاهوڪار هو، جنهن وٽ تمام گهڻا وسيلا هئا. جنهن ڪري تمام گهڻو تعداد پورهيتن ۽ هنرمندن جو هو. سنڌو سماج هڪ صاف سٿرو شاهوڪار فلاحي منظم ۽ موثر سماج هو.
ان ۾ شڪ ناهي ته سنڌين جو رنگ سفيد هو فام قومن جي مقابلي سانورو، پر الله تعالى کين قديم قومن ۾ علم، حڪمت هنر، تهذيب، اخلاق ۽ سياست جي ڪري فضيلت عطا ڪئي هئي. سنڌي نجومين جو چوڻ آهي ته زحل ۽ عطارد سنڌ جي طبعي حالت تي حڪمران آهي. زحل جي ڪري سندس رنگ سانورو آهي ۽ عطارد جي ڪري سندس عقل ۾ صفائي ۽ ذهن ۾ لطافت پيدا ٿي آهي. کين مغلن ۾ رب طوبى نصيب ٿيو ۽ تهذيب ۽ تمدن جي دنيا ۾ سرفراز ۽ ڪامران ٿي اڳتي قدم وڌائيندا ويا رهيا.
هن ڪتاب ۾ سنڌ واسين جي انهن ڪارنامن جو ذڪر جتي ڪٿي پڙهندڙن سان ڪيو اٿم، ته جيئن ماضي کي اڳيان رکي، حال کي سنواري مستقبل جي تعميرن ڪن.
[b]6 - سنڌ جي ٻولي
[/b] هي هڪ تاريخي حقيقت آهي ته دنيا جي قديم ترين تهذيبن ۾ سنڌي ثقافت کي اوليت ۽ عظمت جو شرف حاصل آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌي ٻولي پنهنجي طويل ۽ پراڻي، اوائلي ۽ تاريخي ورثي کي سانڍيندي پنهنجي علمي، ادبي، لغوي ۽ تهذيبي سرمائي جي حيثيت سان پاڪستان جي سڀني علائقائي زبانن ۾ ممتاز ۽ منفرد، اوائلي، پختي ۽ زندهه ٻولي آهي. اهليت ۽ اهميت لحاظ کان سنڌي زبان پاڪستان جو قيمتي سرمايو آهي. علم اللغت موجب سنڌي زبان پاڪستان جي قديم ترين ٻولي آهي. پر ساري برصغير جي قديم ٻولين مان هڪ آهي. ڪن محققن جي چوڻ موجب ڀارت جي ڪلاسيڪي ٻولي سنسڪرت به سنڌي کان پوءِ جي پيداوار آهي . خود هاڻوڪي سنسڪرت ۾ ڪيترائي لفظ سنڌي جا آيل آهن. موهن جي دڙي واري ٻولي جا ڪيترائي آثار آوازانه، لفظن ۽ ويا ڪرڻي صورتن جي ويس ۽ روزمراهه واري ٻولي ۾ ملن ٿا.
بين الاقوامي لحاظ کان سنڌي ٻولي قابل تعريف آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ طرف دنيا جي قديم آرياني تمدن، مصري، بابلي ۽ عراقي تمدن جي ساٿي سنڌو تمدن جي ٻولي آهي ۽ ٻئي طرف دنيا جي هي واحد زبان آهي جيڪا تاريخ توڙي لغت جي لحاظ کان آريائي توڙي سامي خوبي جي پيداوار ۽ علمبردار آهي. اسلامي جهموريه رياست جو ته سنڌي ٻولي روشن چراغ آهي. ڪن عالمن هن کي الحامي زبان ۾ چيو آهي. حديث شريف جي ڪتاب ” مسند احمد بن حنبل “ ۾ آهي ته نبي اڪرمﷺ واپار جي خيال کان نبوت کان اڳ بحرين جي مشهور عالمي واپاري ميلي ۾ واپار لاءِ ويندا هئا. هڪ ڀيري پاڻ ﷺ ان ميلي ۾ بيٺا هئا ته پنهنجن ساٿين کي ڪنهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪندي فرمايائون ته ” اهي سنڌي واپاري آهن ۽ سنڌي ٻولي ڳالهائي رهيا آهن.“ هن مان صاف ظاهر آهي ته هن زبان حضور ﷺ کان ٻڌڻ ۽ سمجهڻ جو شرف حاصل ڪيو. تابعين 7 تابع تابعين ڳالهايو،محدثن، عالمن، راوين ۽ سنڌ جي نيڪ عرب حاڪمن هن زبان جي خاص پرورش ڪئي. هي اها ڀاڳڀري ۽ متبرڪ زبان آهي. جنهن کي دنيا ۾ پهريون قرآن شريف جي ترجمي جو شرف حاصل ٿيو.
سڄي برصغير ۾ هي پهرين زبان آهي جيڪا قديم زماني کان عربي رسم الخط ۾ لکي وڃي ٿي . هن ئي زبان ۾ ڊاڪٽر سورلي جي لفظن ۾ دنيا جي عظيم شاعر حضرت شاهه عبدالطيف رح پنهنجي شاعري ڪئي. جنهن جو ڪلام هن وقت بين الاقوامي حيثيت حاصل ڪري چڪو آهي.
سنڌي زبان هڪ سرمائيدار، علمي ۽ فني زبان آهي، جنهن ۾ نون لفظن، محاورن ۽ اصطلاحن کي پاڻ ۾ جذب ڪرڻ جي صلاحيت آهي. هن ٻولي کي پنهنجي لغت ۽ پنهنجو گرامر آهي. جيڪو هر لحاظ کان مستقل ۽ پائدار آهي. ڊاڪٽر ٽرمپ سنڌي گرامر لاءِ لکي ٿو ته سنڌي ٻولي پنهنجي لاءِ گرامر جي اهڙي صورت اختيار ڪئي آهي جو هو پنهنجي سڀني انڊو، آرياڻي ڀينرن کان رسد ۽ ميٺاج توڙي علمي خوبين ۾ گوءِ کنيون بيٺي آهي. هن زبان ۾ ٻن لکن کان مٿي لفظ موجود آهن ۽ اصطلاحن خواهه محاورن جو ته ڪاٿو ئي ڪونهي. هيءَ زبان فني سائنٽيفڪ لحاظ کان تمام وسيع آهي . هن ۾ هر قسم جا فني ۽ علمي مسئلا بيان ڪري سگهجن ٿا. سائنس، نباتات، صحت، طب، تاريخ ۽ ادب تي خالص سنڌي لفظ ۽ محاوارا ملن ٿا، جيڪي هن زبان جي علمي بصيرت جي گواهي ڏين ٿا. سنڌي زبان کي پنهنجي تاريخي حيثيت سان گڏ ٻوليءَ جي ساخت، لساني تشڪيل، لغت جي ترتيب،حرف لهجي جي اصولن متعلق وڏو علمي ۽ تاريخي ذخيرو موجود آهي. سنڌي کان سواءِ جن ٻين ٻولين هندي، سنسڪرت، انگريزي ۽ پارسي ۾ علم الله متعلق جيڪي به ڪتاب گرامر تي علمي ڇند ڇاڻ ڪري کيس ساراهيو ويو آهي. هنن خوبين ۽ صلاحيتن جي ڪري هيءَ ٻولي صدين کان سنڌ جي تعليمي ۽ دفتري زبان ٿيندي رهي آهي.
عربن جي دور حڪومت ۾ سنڌي ٻولي مڪمل طور لکي ۽ ڳالهائي ويندي هئي. خود عربي حاڪم ۽ عالم سنڌي سکندا ۽ ڳالهائيندا هئا. پنهنجي دور ۾ عربن سنڌي کي ترقي ڏيڻ جي بيحد ڪوشش ڪئي ۽ ان کي عربي جي برابر جو درجو ڏنو. هنن ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي لفظن ۾ ” سنڌي ٻولي کي وڏي اهميت ڏني ۽ ان جي ترقي ۽ واڌاري جو باقاعدي انتظام ڪيو.“ عربي زبان جا اثر ڪري سنڌي زبان جي لغت ۾ واڌارو ٿيو ۽ سنڌ جي عالمن عرب ۾ وڃي سنڌي ٻولي جو نالو روشن ڪيو. عربن کان پوءِ سنڌ جا حاڪم سومرا ٿيا. هي پهرين وطني حڪومت هئي جيئن ته سومرا خود سنڌي هئا، ان ڪري هنن سنڌي زبان جي ترقي ۽ واڌاري لاءِ وڏا ڪم ڪيا. هن دور ۾ سنڌي ٻولي پنهنجو جائز مقام حاصل ڪيو ۽ سنڌي سرڪاري ٻولي ٿي رهي. هي دور سنڌي زبان لاءِ جاڳرتا جو دور هو. هن زماني ۾ سنڌي زبان کي مذهبي تعليم ۽ ديني پرچار جو ذريعو سمجهيو ويو. ان مان ثابت ٿيو ته سنڌي زبان يارهين صدي عيسوي کان ذريعه تعليم رهي آهي. ان وقت سوين حاڪم سڀ سرڪاري ڪاغذ ۽ سمورو رڪارڊ سنڌي ٻولي ۾ رکندا هئا. سمن جي زماني ۾ سنڌي ٻولي وڌيڪ ترقي ڪئي هن زماني ۾ زبردست عالم پيدا ٿيا، جن مدرسن ۾سنڌي زبان ۾ تعليم ڏيئڻ شروع ڪئي . هن دور ۾ عام ماڻهن کان سواءِ خود حاڪمن جي مادري زبان به سنڌي هئي. ان ڪري سنڌي ٻولي کي سياسي قوت حاصل ٿي ۽ کيس درٻاري زبان بنجڻ جو شرف مليو. هتان جي حاڪمن جي علم پروري ڪري ڪيترائي عالم ٻاهران لڏي سنڌ ۾ اچي ويٺا. مدرسن ۾ مخدوم بلاول، قاضي قاضن، شيخ محمد، مولانا مصلح الدين ۽ ٻيا عالم سنڌي ۾ تعليم ڏيڻ لڳا ۽ انهن مذهبي تعليم ۽ تدريس وارن مدرسن، سنڌي عالم و ادب جي ترقي ۽ سنڌي زبان جي ارتقا ۾ اهم ڪم ڪيو. ان وقت جا وڏا وڏا عالم، سنڌي ٻولي جا نامور شاعر به هئا. سمن کان پوءِ ارغونن ۽ ترخانن جو زمانو آيو. هن زماني ۾ سنڌي جي جاءِ تي فارسي کي مٿي آندو ويو، پر عوام هن ٻولي کي جيءُ ۾ جايون ڏنيون ۽ سنڌي جي تحفظ جو چرچو وڌڻ لڳو. عوام کي پنهنجي خطي جو احساس ٿيو ۽ سنڌي عالمن سنڌي ٻولي جي خدمت ڪرڻ جو عزم ڪيو. شاهه ڪريم رحه، مخدوم بلاول، شاهه لطف الله قادري ۽ قاضي قاضن سنڌي ٻولي کي تقرير ۽ تحرير رستي زنده جاويد بڻائي ڇڏيو. بيان العارفين جهڙو ڪتاب هن زماني ۾ لکيو ويو. سنڌي ٻولي ان زماني ۾ خط نستعليق يا نسخ خط ۾ لکجڻ لڳي. مغلن جي راڄ جو آخري حصو ۽ ڪلهوڙن جي شروعات وارو دور سنڌي زبان لاءِ نوان نياپا، نوان موڙ،نيون ڌارائون ۽ نوان ماپا کڻي آيو. هن زماني ۾ ٺٽي جي عالمن، سنڌي ٻولي کي رسم الخط ڏيئي ان کي هيمشه لاءِ امر بڻائي ڇڏيو. مخدوم الحسن سنڌي ٻولي لاءِ نسخ خط مقرر ڪري ان ۾ ڪتاب لکيو. اهڙي طرح سنڌي ٻولي ۾ مڪمل طرح تعليم ڏني ويئي ۽ ڪافي لٽريچر لکيو ويو. جنهن کي ” سنڌيون“ چئجي ٿو. ڪلهوڙن جي دور جي شروعات واري زماني ۾ به سنڌي سرڪاري طور يا عوام جي پسند موجب مدرسن ۾ ذريعه تعليم طور استعمال ٿيندي هئي.
ٽالپرن جي دور حڪومت ۾ به مدرسن ۾ تعليم سنڌي زبان ۾ ڏني ويندي هئي. اعلي تعليم لاءِ عربي ۽ فارسي جي تعليم به ڏني ويندي هئي. 1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ فتح ڪئي، تڏهن هي تحريڪ هلي ته مدرسن ۾ سنڌي ۾ تعليم ڏني وڃي. ان ڪري سنڌ صوبي جي سرڪاري زبان سنڌي کي ڪيو ويو. ان ڪري 1848ع ۾ بمبئي صوبي جي گورنر هڪ آرڊر ڪڍيو، جنهن ۾ ڄاڻايل هو ته ” سنڌي ٻولي کي دفتري ٻولي بڻايو وڃي“ اهڙي طرح سڀني سول ڪامورن کي ارڙنهن مهينن جو مدو ڏنو ويو. جنهن ۾ هو سنڌي ٻولي ۾ امتحان پاس ڪن . اهڙي طرح سنڌي ٻولي سنڌ اندر مڪمل طور دفتري زبان تسليم ڪئي وئي. قانون جا ابتدائي ڪتاب سنڌي ۾ ترجمو ٿيا. ٽائيپ ۽ ڇاپخانه وجود ۾ آيا ۽ 1852ع ۾ موجوده سنڌي رسم الخط جوڙي ويئي.
آزاديءَ کان پوءِ سنڌي زبان ۾ هيڪاري وڌيڪ ترقي ٿي آهي ۽ سنڌي ٻولي جي وڌاري لاءِ 1947ع ۾ سنڌي ادبي سنگت جو بنياد وڌو ويو. جنهن ۾ 1956ع ۾ هڪ بنيادي شڪل اختيار ڪئي جيڪا اڄ تائين ڪم ڪري رهي آهي ۽ موجوده وقت جي ادب کي ڏسندي ائين چئي ٿو گهجي ته سنڌي ٻولي دنيا جي ڪنهن به ترقي يافته ٻولي سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي بيهي سگهي ٿي. اڄ آمريڪا، يورپ ۽ رشيا جي عالمن جديد علم جي روشني ۾ سنڌي ٻوليءَ جو مطالعو ڪرڻ شروع ڪيو آهي. برطانيا جي لنڊن يونيورسٽي جي اسڪول آف اورينٽل اينڊ اسٽيڊيز فران جي پئرس يونيورسٽي، فيلسنڪي آمريڪا جي پينسلوانيا ۽ ٽئڪساس ۽ هارورڊ يونيورسٽي ۾ سنڌي زبان تي لسانيات جي جديد علم جا ماهر تحقيق ڪري رهيا آهن. جرمني جي باد يونيورسٽي جي مشهور ڊاڪٽر اين ميري شمل سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي تحقيقي مضمون لکي چڪي آهي. اهڙي طرح اٽليءَ ۾ ڊاڪٽر تربياتي، ماسڪو ۾ رايا ييگور ۽ پروفيسر گنڪو وسڪي سنڌي زبان جا ماهر ليکجن ٿا. بان، لنڊن، واشنگٽن، هونو لو، هارڊورڊ، ماسڪو، ٽوڪيو، بيجنگ، فرئنڪوٽ، هيلسنڪي وغيره ۾ انهن ملڪن ۽ شهرن جي اديبن ۽ شاعرن سنڌي زبان ۾لکيل افسانن ۽ شعرن جو ترجمو پڻ ڪيو آهي.
انهن حقيقتن ۽ نقطن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌي زبان جي علمي، ادبي، لساني حيثيت دنيا ۾ پنهنجو مقام حاصل ڪري چڪي آهي. اڄ سنڌي ٻولي ۾ ڪيتريون ئي اخبارون ۽ سنڌي رسالا ٻولي جي واڌاري لاءِ ڪم ڪري رهيا آهن. سنڌي ٻولي پرنٽ ميڊيا سان گڏ هاڻي اليڪٽرانڪ ميڊيا طور به ظاهر ٿي آهي. 2002 کان وٺي هينئر تائين سنڌي ٻولي ۾ پنج چينل به ڪم ڪري رهيا آهن. جنهن ۾ ڪي ٽي اين ۽ سنڌ ٽي وي نمايان آهي ۽ هن زبان جو آئيندو روشن آهي پر شرط هي آهي ته اسان به پنهنجي ٻولي سان خلوص ۽ پنهنجائپ وارو رويو رکون.
[b] 7 – سنڌ جي موسيقي
[/b] انسان ذات جي تخليق هن ڌرتي جو اهڙو خوبصورت وجود آهي. جنهن ۾ هر شيءَ سان گڏ هڪ ترنگ ۽ ترن ۾ به آهي. انسان جو ذهن ۽ وجود، موسيقي جي ترنم ۾ مزو وٺي مدهوش ٿي وڃي ٿو. هوا ۾ پاڻي جي لهرن ۾، موڻن ٽڻن ۾، پکي پکڻ جي ٻولين ۾، ڳوٺاڻي ۽ شهري ماحول جي گوڙ ۽ شور ۾، مطلب ته هر هنڌ موسيقي موجود آهي. موسيقي جو واسطو آواز سان آهي، جتي آواز آهي اتي موسيقي آهي ۽ پهريون آواز جيڪو انسان جي ڪن تي پيو، اهو خود خالق حقيقي جو آواز ” الست بربکم “ هو ۽ اهو ايڏو ته سريلو، مٺڙو ۽ پيارو آواز هو، جيڪو انسان کان ڪڏهن به نه وسرندو ۽ ان نه وسارڻ ۾ ته انسانيت جو راز آهي. موسيقي ان سريلي آواز جو نالو آهي. اهڙو سريلو آواز الله جي نبي حضر ت دائود عليه السلام جو به هو، جيڪو زبور جون آيتون اهڙي ته مڌر ۽ مٺڙي آواز ۾ پڙهندو هو، جو پکي پکڻ به ماٺ ٿي ويندا هئا. موسيقي سريلي آواز جي آمد رفت جو ٻيو نالو آهي. هر قوم جي موسيقي پنهنجي پنهنجي ٿيندي آهي. ايڇ ايڇ پئري لکي ٿو ته ” ڏيک ويک رکندڙ قوم جي موسيقي تال سان ڀرپور، حقيقت پسند ماڻهن جي سڌي سادي ۽ وحشي ماڻهن جي جنگهلي ۽ ڊيڄاريندڙ، زنده دل ماڻهن جي خوشي جي جذبن سان ڀرپور، يا ادب ۽ سڌريل ماڻهن جي فضيلت ڀري، پروقار ۽ مذهب ٿئي ٿي.“ انهي راءِ کي اڳيان رکي محترم شيخ عزيز لکي ٿو ته ” سنڌ جي موسيقي به هڪ ڪري به درست چئي سگهجي ٿي ته سنڌ جا قديم رهاڪو سڌريل به هئا ته سنجيده به، محنت ڪش به هئا ڏيک ويک رکندڙ به ” سنڌ سنڌي موسيقي کي ڄڻيو ۽ نپايو. جيئن سنڌ ۾ هن هنر ۽ فن جي ٻين شعبن ۾ ترقي ٿي، تئين راڳ ۽ رقص جو فن پڻ عروج تي پهتو. ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ” سنڌ ۾ فن موسيقي جي روايت اوائلي زراعت پيشي سان شروع ٿي ۽ چار هزار سال کن اڳ موهن جي دڙي واري سنڌو تهذيب جي شهري زندگي واري دور ۾ اوج کي پهتي.“ ۽ ان کان پوءِ اها روايت مستقل هلندي رهي ۽ راڳ ۽ ساز ۾ ترقي ٿيندي رهي. موهن جي دڙي جا ماڻهو راڳ ساز جا شوقين هئا. هڪ مهُر تي ڍولڪ جي تصوير ملي آهي، جنهن مان صاف ظاهر آهي ته اتي ڍولڪ وڄائڻ جو رواج هو. هڪ مرداني شڪل واري مورت ملي آهي، جنهن جي ڳچي ۾ دهل يا مردنگ وڌل آهي، ان کان سواءِ بربط ۽ جنگ کڙتال جابه اهڃاڻ مليا آهن. بوڙينڊي جي نموني تي به هڪ موسيقي جوم ساز مليو آهي جنهن جي وچ ۾ هڪ ۽ ڪناري تي ٻه وڏا سوراخ آهن جيڪو اندران پورو ۽ خالي آهي.
ويدڪ زماني ۾ سنڌ جا ماڻهو ساز وڄائڻ ۾ ڀڙ هئا. راڳ ٻن قسمن جا هئا. سامن، الاهي محبت جا راڳ هئا، ٻيا گاٿا، جنهن جو سنڌي ۾ اچار ڳاهه آهي. ڳاهن ڏيندڙن کي گاٿن چوندا هئا، ڳاهن جو مضمون ڌرمي هوندو هو. ڪي گيت تعريفي به هئا. آريه لوڪ جنگ مهل توڙي صلح سانت وقت هڪ قسم جو دهل يا نغارو وڄائيندا هئا، جنهن کي دندڀي چئبو هو. ٻيو ساز ملي وانگر هو، ڪنجهون جنهن کي آگهاٽي چئبو هو، سي به وڄايون وينديون هيون، جن مان جدا جدا قسمن جا سر نڪرندا هئا.
ان کان پوءِ راڳ ترقي ڪئي . پيرومل آڏواڻي لکي ٿو ته ” هندو ماڻهو ورهيه ۾ ڇهه رتيون لکند آهن. هر هڪ رت يا موسم لاءِ خاص راڳ رٿيائون، انهن ڇهن راڳن جا نالا ڀيرو، هنڊول،مينگهه، سريراڳ، ديپڪ ۽ مالڪوس آهن . راڳ کي تمثيلي طور ديوتائون ڪري سڏيائون. هر هڪ ديوتا جي نالي ڄاڻايو ويو ته ان کي پنج زالون ۽ اٺ پٽ آهن ۽ انهن زالن کي راڳڻيون ڪري ڪوٺيائون.
سڪندر مقدوني جڏهن سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تڏهن سنڌين جي لشڪر ۾ راڳي به هئا. ميرو ڊوٽس لکي ٿوته ” سنڌين جنگي گيت ڳائي دهل وڄائي دشمن جي لشڪر تي حملو ڪيو.“ راءِ گهراڻي جي زماني ۾ هتان لولي ڳائيندڙ ماهرن جو ٽولو ايران ۾ويو، جتي هو ” لورا راڳيندڙ سڏجڻ لڳا.“ بهرام گور هتان اهڙا ٻارنهن راڳيندڙ گهرايا. ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ته پنجين صدي عيسوي ۾ ايراني بادشاهه بهرام گور سنڌ مان شادي ڪئي . ان موقعي تي سمن سردارن هڪ هزار ڳائڻا ۽ فنڪار سندس استدعا تي کيس ڏاج ۾ ڏنا هئا. انهن سنڌي موسيقارن جو فن ۽ سنڌي لئي ايران ۾ ايڏي ته مقبول ۽ عام ٿي جو هي سندس نالي سان ” لورن جي موسيقي“ سڏجڻ لڳي. موسيقي جا جيڪي اٺ بنيادي الحان متعين ٿيا. تن مان عالباً هڪ سنڌي موسيقي مان ورتو ويو. جنهن کي سنڌستان يعنى سنڌي لحن سڏيو ويو. هن ئي زماني ۾ سنڌ ۾ ايراني سازن وڃائڻ جو رواج پيو جن مان شرناءِ، بينون، چنگ ۽ ڪماچو مشهور آهن. نڙ جو ساز به هن زماني ۾ ايران مان سنڌ ۾ آيو، جيڪو اصلي ترڪي جو ساز آهي جو زوتي يعني جت قبيلن سن۾ آندو. ان زماني ۾ هتان جا سنڌي مصر، جرمني، فرانس به پهتا. اتي کين جپسي سڏيو ويو جن سنڌي موسيقي کي وچ مشرق توڙي يورپ ۾ پهچايو. عراق ۾ انهن سنڌي راڳيندڙ کي قوليه سڏيو وڃي ٿو. رباب سندس وڄت جو خاص ساز آهي.
عربن جي سنڌ آمد وقت هتي ڳائڻ وڄائڻ جو رواج هو. محمد بن قاسم جي سنڌ فتح ڪرڻ وقت سمن جي قبيلن موسيقي جو جشن ملهايو، جنهن ۾ دهل ۽ شرنايو استعمال ڪيون ويون. هن تي فوج جي هڪ سپاهه سالار خريم بن عمر الضري کين ويهه مغربي سونا دينار ڏنا. هن زماني ۾ سنڌ مان ٻه موسيقار بغداد ويا جتي هارون الرشيد جي درٻار ۾ رهيا. هڪ السنڌي بن علي الوراق ۽ ٻيو ابوالحسن علي بن ناقع. علي الوراق علم موسيقي ۾ مهارت رکندڙ هو جنهن ان موضوع تي هڪ ڪتاب ” ڪتاب اخبار الاغاني الڪبير“ ( نغمن بابت وڏو ڪتاب) لکيو. ابو الحسن علي بن نافع ”زرياب“ جي نالي سان مشهور ٿيو ۽ دنيا جي وڏن موسيقارن مان هڪ آهي. هن هڪ ساز عود ايجاد ڪيو. جنهن ۾ پنج تارون هيون، اهڙي طرح سنڌي موسيقي سنڌ مان بغداد ۽ اتان اندلس پهتي، ان کان متاثر ٿي عرب محقق مسعودي سنڌي موسيقي ۽ سازن جو احوال پنهنجي هڪ موسيقي جي ڪتاب ۾ لکيو آهي.
وار موسيقي جي سنڌ ۾شروعات سومرن جي دور ۾ ٿي. اهو زمانو تاريخ جو رومانوي دور هو. جنهن ۾ عشقيه داستان ۽ سورهيائي جا ڪارناما هڪ خاص انداز۽ لئي ۾ بيان ڪيا ۽ ڳايا ويا. ڳائڻ واري حالت ۾ ڳالهه ۽ ان جو ڳائڻ هڪ ٻئي جا لازم ملزوم جز بنيا ۽ سرن جو بنياد پيو. يعني قصي يا ڳالهه ۽ ان جي مخصوص ڳائڻ کي ملائي ” سر سڏيو ويو“ ۽ اهڙي طرح سومرن جي دور ۾ سنڌي راڳ جي تاريخ ۾ هڪ نئين باب يعني سروار موسيقي جو اضافو ٿيو. ستن قصن مان ست راڳ شروع ٿيا ۽ ست سرا بيت ڪچهرين ۾ ڳائجڻ لڳا. اهي ست قصا سسئي، سهڻي، مورڙو، سورٺ، ليلان، مارئي ۽ راڻو جدا جدا مخصوص سرن ۾ ڳائجڻ لڳا. سمن جي دور ۾ سروار موسيقي جي لحاظ کان وڌيڪ ترقي ڪئي. هر قصو ۽ هر داستان مخصوص سر ۾ ڳايو ويو. هن زماني ۾ مدح ۽ تعريف هئي يعني قصيده گوئي جو رواج به پيو.
ارغون ۽ ترخان جي زماني ۾ سنڌي ٻولي ادب ۽ ثقافت تي فارسي زبان ۽ زبان جو اثر پيو ۽ سنڌي موسيقي ۾ ايمن، حسيني، ٽوڙي ۽ جهنگلو جهڙن راڳن جنم ورتو. ان وقت جا حڪمران پاڻ به راڳ جا شوقين هئا. امير علي شير قانع تحفته الڪرام ۾ لکي ٿو ته ” مرزا غازي بيگ ۽ سندس پيءُ مرزا جاني بيگ ٻنهي کي موسيقي ۾ ۽ خاص طور ٽوڙي راڳڻي جي ڳائڻ ۾ وڏو شعف ۽ پوري مهارت حاصل هئي. مرزا غازي بيگ پاڻ وڏو موسيقار ۽ پنهنجي دور ۾ موسيقي جو وڏي ۾ وڏو ڄاڻو هو.
مغلن جي دور ۾ هندوستاني موسيقي جو اثر سنڌ تي به پيو. ڊاڪٽڙ بلوچ لکي ٿو ته ” سنڌ جي موسيقيءَ تي ان جو پاڇو پيو. بکر ۽ ٺٽي جي مغليه صوبيدارن جي ذريعي سنڌ ۾ هندوستاني موسيقي جو ذوق وڌيو ۽ هندوستاني موسيقي ۽ سنڌي موسيقي جا سلسلاهڪ ٻئي سان مليا.“
ڪلهوڙن جو دور سنڌي موسيقي جو سونهري دور آهي. جنهن ۾ شاهه عبدالطيف ڀٽائي رح سنڌي موسيقي ۾ نئون روح ڦوڪيو. شاهه صاحب کان اڳ سنڌ ۾ خالص سنڌي راڳ جي ورايت توڙي عوامي ڳائڻ جا سلسلا موجود هئا. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي چوڻ موجب انهن جو پاڻ ۾ رابطو ڪونه هو. ڊاڪٽر بلوچ جي چوڻ موجب انهن جو پاڻ ۾ رابطو ڪو نه هو. شاهه عبدالطيف رح انهن مختلف سلسلن ۾ روايتن کي هڪ خاص فڪر هيٺ اداري جي صورت ۾ منظم ڪيو، جنهن کان پوءِ شاهه جو راڳ سڏيو ويو. هي راڳ اڄ تائين عوام ۾ مقبول آهي. شاهه صاحب هڪ موسيقي جو اوزار دنبورو به ايجاد ڪيو. اهو دنبورو شاهه صاحب ٺٽي ۾ پاڻ ويهي اتي جي سوٽهڙن کان ٺهرايو، جيڪي اڄ تائين فقير واري اوطاق ۾ رکيل آهي.
ميرن جي دور ۾ سنڌي موسيقي جون محفلون متل رهيون. شاهه رح جي روايت ۽ موسيقي کي قائم رکندي ڪيترائي موسيقار هن مشغل کي جاري رکيو آيا، انگريز جي زماني ۾ به راڳ رهاڻيون ٿينديون رهيون. هن زماني ۾ ڀڳت جو رواج پيو. هي هڪ نج سنڌي موسيقي جو فن آهي،جنهن جهڙو مزيدار راڳ ۽ ناچ جو ڍونگ روءِ زمين تي نه ملندو. ڀڳتن اڪثر معياري مضمونن واريون ڪافيون ڳايون ۽ انهن کي سوز اثرائتي انداز کي ڪنور ڀڳت اوج تي پهچايو. ڀڳتن جو اهو وڏو ڪارنامو هو جو ڪافين ڳائڻ واري سنڌ جي روايت کي ڪنهن حد تائين قائم رکيائون.
موجوده وقت ۾به سنڌ ۾ راڳ جون محفلون جاري آهن. يڪتارو، سرندو، نڙ، بيت، مرلي، ڪاني، بوڙيندو،گهاگهر، ڀير، دلو، ڪنجهيون، ڪٽوريون، کڙتال ۽ دهل هتان جا مشهور موسيقي جا ساز آهن. هتان جي ڪيترن ئي موسيقارن پنهنجي فن جو مظاهرو روس، چين، برطانيا، انڊونيشيا، سئٽزرلينڊ، آمريڪا، جرمني، هندوستان، افغانستان،دبئي عراق ۽ ايران ۾ ڪري داد حاصل ڪيو. ان کان سواءِ سنڌي ٽي _ وي چئنل ڪي ٽي اين گروپ سنڌي موسيقي جي واڌاري لاءِ ڪشش ٽيليويزن کوليو آهي. جيڪو سنڌي موسيقي جي واڌاري لاءِ جوڳو ڪم ڪري رهي آهي.
اڄ جي زماني ۾ سنڌي موسيقي کي فلمي طرز جي موسيقي ۽ بازاري گوين کان وڏو خطرو آهي. مثال سنڌي ان کي ڀلائي پنهنجي روايتي ڪلاسيڪي موسيقي سان ناتو نڀائين.
[b]8 - سنڌ جي مٽي
[/b] مٽي ۽ انسان جو هڪ ٻئي سان ازلي تعلق آهي، مٽي جو شان بلند ۽ بالا آهي. انسان اشرف المخلوقات آهي ۽ اهو اشرف وارو انسان جيڪو ” احسن تقويم“ جي درجي تي پهتل آهي، سو مٽي مان بڻايو ويو، ” لقد خلقا الانسان من سلالته من طين“ ۽ پوءِ مٽي جي ان بوتي کي فرشتن سجدو ڪيو. ان ڪري ئي اسان جي سرمست شاعر چيو ته” ملڪن ٿي سجدا ڪيا واهه مٽي تنهنجو مان“.
مٽي جو ڪم آهي نوڙت ۽ نياز، هيٺاهين وٺڻ، نمي کمي نهارڻ مٽي ۽ باهه ۾ فرق اهو آهي ته مٽي کي مٿي اڇلبو ته اها هيٺ ايندي ۽ باهه کي جيترو دٻائبو ته اها مٿي ويندي. ان ڪري ئي رومي رحه چيو ته ” اي انسان تون مٽي ٿي، نرم ٿي، ڇو ته گل ۽ گلزار هيمشه مٽي ۾ ئي ٿين ٿا.“
مٽي ۾ سونهن آهي مٽي ۾ سرهاڻ آهي، مٽي ۾ ئي سڳند آهي. مٽي انسان جو بستر آهي .چون ٿا ته آدم عليه السلام جڏهن آسمان مان زمين تي آيو تڏهن ڪيترو ئي وقت هو ڌرتيءَ سان مٽيءَ سان چنبڙيو رهيو. انسان مٽي مان آيو ۽ مٽيءَ ۾ ئي ويندو. ” اول آخرآهه هلڻ منهنجو هوت ڏي.“
سنڌ جي مٽي به متبرڪ آهي، زرخيز آهي. مردم خيز آهي. هن جي مٽي ۾ سون آهي، هن جي مٽي پارس آهي. اها هڪ حقيقت آهي ڪا ٻٽاڪ نه آهي. هن جي مٽي مٺي آهي. ٿڌي ٿانئبري آهي.
سنڌ جي زمين گهڻي ڀاڱي هموار ۽ هيٺائين آهي. سندس مٽي جا ٻه اصطلاح آهن، ندين، برساتين ۽ ٻين طبعي حالتن وسيلي جيڪا ٻاهران کڄي آيل مٽي اچيو گڏ ٿئي تنهن کي سيلابي مٽي چئجي ٿو. ان جي ابتڙ جيڪا مٽي ٻاهران آيل لٽ لڙاٽ کان آجي آهي تنهن کي مقامي مٽي چئجي ٿو. سنڌ جيئن ته سنڌو جي سوغات آهي ۽ سنڌو ٻاهران لٽ آڻي ٿي ان ڪري هيءَ مٽي زرخيز آهي ۽ سنڌو ٻاهران لٽ آڻي سنڌ جي مٽي کي اسان ٽن قسمن ۾ ورهايو آهي.
[b]الهندي جابلو علائقي واري مٽي:
[/b] جنهن ۾ کير ٿر جبلن وارو علائقو آهي، هتان جي مٽي مقامي آهي ۽ آبادي گهٽ ٿئي. ڪلراٺي مٽي ۾ لوڻ وڌيڪ هوندو آهي. هي خيرپور، لاڙڪاڻي ۽ سکر ضلعن ۾ گهڻي آهي. ٻئي قسم ۾ سنڌو جي هيٺِين ماٿري واري مٽي آهي. جنهن ۾ سنڌ جو لٽ آهي. ان ڪري ان کي سيلابي مٽي چئبو آهي. هن جي ٽئين قسم ۾ واري وارو علائقو اچي وڃي ٿو. جنهن ۾ وارياسا ميدان ۽ ڀٽون آهن. ڪٿي ڪٿي ترايون آهن ۽ مٽي ۾ ڪجهه آبادي ٿئي ٿين.
[b] وارياسي مٽي :
[/b] هن جي آبادي ڪانه ٿئي . هيءَ مٽي ٿرپاڪر واري علائقي ۾ آهي ۽ ڪجهه سکر،خيرپور ۽ گهوٽڪي ضلعا به هن ۾ اچي وڃن ٿا. ڪچي مٽي جنهن ۾ فصل ڀلا ٿين ٿا. اها نوابشاهه، حيدرآباد ۽ سانگهڙ جا علائقا والاري ٿي.
[b]چيڪي يا پڪي مٽي :
[/b] درياءَ جي پاسن واري آهي هن ۾ گهڻو هوندو آهي. هتي ساريون، ڪڻڪ ۽ ٻيو فصل عام ٿيندو آهي. لاڙڪاڻو، شڪارپور ۽ جيڪب آباد جا ڪجهه علائقا هن تي مشتمل آهن.
مٽي جي مٿين نمونن بابت سنڌ جو هڪ زرعي ماهر محترم محمد اسحاق کتري لکي ٿو ته ” چيڪي مٽيءَ جا ذرا تمام باريڪ ٿين ٿا، ته واري جا وڏا رواجي مٽي يا سلٽ جي ذرن جو مقدار انهن ٻنهي جي وچ تي آهي. جيڪڏهن واري جا ذرا، مٽي ۾ وڌيڪ آهن ۽ مٽي وارياسي آهي ته ان کي نرم مٽي ۽ رواجي مٽي جي ملاوٽ هوندي آهي. اهي ٻئي جڏهن خشڪ ٿينديون آهن ته تمام سخت ۽ پٿرائتيون بڻجي وينديون آهن ان ڪري انهن کي سخت مٽي چئبو آهي. واري رواجي مٽي ۽ چيڪي مٽي جي متوازن ملاوٽ کي وچولي يا معياري مٽي چئبو ٿو، جيڪا پوک لاءِ مفيد آهي.
ماضي ۾ سنڌ جي مٽي زرخيز ۽ پوک لاءِ غذائي جزن ۾ تمام شاهوڪار هئي. پر هاڻي وقت بدلجڻ جي ڪري ڪيميائي صورتحال مختلف هنڌن تي ڌار ڌار آهي. ان ڪري هن وقت سنڌ جي مٽي کي سائنسي نقطه نگاهه کان پرکي زير ڪاشت آڻي سگهبو. ڪٿي مٽي ۾ نائٽروجن جي کوٽ آهي. ڪٿي فاسفورس جي ڪمي آهي ته ڪٿي پوٽاشم جي گهٽتائي آهي. گهڻي مٽي ڪلراٺي به آهي، بهرحال اسان کي پنهنجي مٽي جو مان رکي ان مان سون پيدا ڪرڻو آهي.
پوک ۽ آبادي واري مٽي کان سواءِ سنڌ ۾ اهڙي به مٽي ملي آهي جنهن مان ڪيترائي اوزار، ٿانءَ ۽ ٻيا ڪيميائي سامان ٺاهي سگهجن ٿا. اهڙين مٽين مان هڪ سليڪا مٽي آهي. هي مٽي شيشي ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿي ۽ ان صنعت کي معراج تي پهچائي ٿي. هي حيدرآباد ۽ خيرپور ۾ لڌي آهي. دادو ۽ جنگشاهي ۾ تمام وڏي مقدار ۾ ملي ٿي. 1970ع ۾ هي 11 هزار ٽن هئي. 1972ع ۾ ان جي پيداوار 13 هزار ٽن، 1973ع ۾ 18 هزار ٽن ٿي. 1974ع ۾ هن جي پيداوار 14 هزار ٽن، 1975ع ۾ 28714 ٽن ٿي. سنڌ ۾ سال 2003 ع دوران 397666 ڪلو گرام مٽي لڌي وئي جڏهن ته سال 2004ع جي سروي مطابق 3002735 ڪلو گرام لڌي وئي.
ٻي چيرولي مٽي آهي، جيڪا سيمنٽ ۽ ڀاڻ ٺاهڻ جي ڪم ايندي آهي. هن مان ٻارن جا رانديڪا به ٺاهيا ويندا آهن. هي ٿاڻي بولا خان ۽ ڄام شوري ۾ ملندي آهي.
ٽئين قسم جي ڪيميائي مٽي فلرسدارٿ آهي، جيڪا روهڙي ۾ لڀي ٿي، هن ٿانو ٺهن ٿا.
ننگر پارڪر ۾ به بهترين مٽي آهي، جنهن مان ڪيتريون ئي ڪيميائي شيون تيار ٿي سگهن ٿيون، ارضيات جي ماهرن جو خيال آهي ته هن مٽي تي به هڪ ڪارخانو لڳائي سگهجي ٿو.
ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته اسان ۾ محنت جو گڻ پيدا ٿئي مٽي جي قدر ۽ قيمت کي سڃاڻي سگهون.
[b]9- سنڌ جي معدنيات
[/b] بنيادي طرح سنڌ سمنڊ جي گود مان جنم ورتو آهي. ارضيات جي ماهرن جو رايو آهي ته ٽرشري پيرڊ ۾ اسان جي سنڌ ۽ اتر هندوستان جو ڳچ حصو ٽيٿس سمنڊ (Tethes sea) هيٺ آيل هو، پر پوءِ قدرتي حرڪتن جي ڪري هماليه طرف اهڙا ته خوفناڪ زلزلا آيا، جو سمنڊ هيٺ آيل زمين مٿي چڙهي آئي ۽ سمنڊ هٽي ڏيهان ڏور هليو ويو ۽ زمين ظاهر ٿي پيئي. اهڙي طرح ڇهه ڪروڙ سال اڳي اسان جي سنڌ سمنڊ هيٺ هئي ۽ پوءِ زلزلن جي ڪري سنڌ ۽ ان جي پاسي وارا حصا مٿي کڄي آيا ۽ سمنڊ پري هٽي ويو. اهڙي طرح سنڌ جي ڌرتي ظاهر ٿي پئي ۽ ان ڪري ئي هتي جابلو علائقا گهڻا آهن. سمنڊ مان جنم وٺڻ ڪري هتان جي ڌرتي پنهنجي سيني ۾ اعلى پائي جون قيمتي شيون سانڍيون آهن جن کي معدنيات چئجي ٿو. سنڌ معدنيات ۾ سڀ کا ن اڳرو علائقو آهي.
سنڌ ۾ ٻن قسمن جا جبل آهن. پهريون قسم آتشي جبلن جو آهي. جيڪي زمين جي ٺرڻ سان ٺهيا. سنڌ ۾ هي جبل ننگر پارڪر ۾ موجود آتشي مادي (magma) ۾ آهن . هنن ۾ ڳاڙها ۽ اڇا ٽڪر آهن. جن مان عمارتون سٺيون ٺهن ٿيون . هنن جبلن مان قيمتي پٿر به ملن ٿا. ٻيو قسم تهي جبلن جو آهي. جيڪي کير ٿر ۽ لڪير جبلن جي نالي سان مشهور آهن. هنن جبلن ۾ چن جو پٿر، واري جو پٿر ۽ سليٽي ڪچو پٿر ملي ٿو. ان کان سواءِ رني ڪوٽ جا جبل به مشهور آهن جن مان قيمتي پٿر ملن ٿا.
سنڌ جي انهن جبلن، ٽڪرن ۽ زمين جي اندر ڪيتريون قيمتي شيون دفن ٿيل هيون. جڏهن سڪندر مقدوني سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تن ڏينهن ۾ هتي اهڙي قسم جون ڪوليون هيون جيڪي ڌرتي کوٽي اندران سون ڪڍنديون هيون. ظاهر آهي ته انهن ڏينهن ۾ هتي ٽامو ۽ قلعي گهڻي انداز ۾ هوندو هو ۽ هتان جا رهاڪو انهن ٻنهي کي ملائي هڪ نئون ڌاتو ٺاهيندا هئا جنهن کي يورپي محقق براتر جو نالو ڏنو آهي.
ڪلهوڙن ۽ مغلن جي دور ۾ هتان جي کاڻين مان شيهو لڀندو هو. ٽالپرن جي دور ۾ سنڌ ۾ ڪلمي شوري جي وڏي پيداوار هئي ۽ هتان انگريزي واپاري وڏي انداز ۾ ڪلمي شورو خريد ڪندا هئا. ٿاڻي بولا خان ۾ گندرف جون کاڻيون هيون . خيرپور ۽ ٿر چانيهي جي اپت ڪري مشهور هئا. روهڙي، خيرپور، حيدرآباد ۽ جهرڪن جي ٽڪرين ۾ ميٽ جون کاڻيون هيون. کيرٿر جون کاڻيون سرڪاري نگراني هيٺ هيون.ٺٽي جي ٽڪرين مان لوهه نڪرندو هو.
انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ هتي نئين تعليم ۽ کوجنا جي ڪري معدنيات ڏانهن ڌيان ڏنو ويو ۽ ان ڪري ئي انگريز حڪومت سنڌ ۾ روڊن ۽ ريلوي لائين جو ڄار وڇايو.
پاڪستان جي حڪومت سنڌ جي معدنيات کي ترقي وٺرائڻ لاءِ ٻاهرين ڪمپنين سان معاهدا ڪري زمين جي کوٽائي ڪرائي آهي. هن وقت اسان وٽ جيڪي معدبي شيون ملن ٿيون تن جو ذڪر هتي ڪجي ٿو.
[b]چن جو ڀٿر:
[/b] سنڌ ۾ هي پٿر تمام گهڻي انداز ۾ ۽ تمام سٺو ملي ٿو. هن مان چونو ۽ سيمينٽ ٺهي ٿو. هن مان سوڍا، ڪاسٽڪ (کار) ۽ بليچنگ پائوڊر به ٺاهيو وڃي ٿو. ان کان سواءِ عمارتن ۽ رستن ٺاهڻ ۾به ڪم اچي ٿو. سنڌ ۾ 1970ع ۾ 21 لک 90 هزار ٽن ۽ 1972ع ۾ 16 لک 40 هزار ٽن، 1973ع ۾ 21 لک هزار ٽن، 1974ع ۾ 18 لک 2 هزار 85 ٽن ۽ 1975 ع ۾ 2186961 ٽن پيداوار ٿي.
[b]آڪر[/b]:
هي لوهه جو هڪ قسم آهي جيڪو تمام نرم هوندو آهي. ٺٽي ۾ تمام گهڻو لڀي ٿو. هن مان مختلف قسمن جا رنگ ٺهن ٿا ۽ چمڙي رڱڻ جي ڪم ايندو آهي.
[b]بيلسائيٽ:
[/b] هي ٿاڻي بولاخان وٽ لڀي ٿو، اسٽراسٽم ڌاتو ٺاهڻ جي ڪم ايندو آهي. هي عمارتي پٿر جي صورت ۾به ڪم ايندو آهي.
[b]واريءَ جو پٿر:
[/b] هي جنگشاهي وٽ گهڻو ۽ سٺو ملي ٿو، هن مان چڪي جا پڙ ٺهن ٿا ۽ رستن ٺاهڻ ۾ به ڪم اچي ٿو.
[b]جپسم:
[/b]هي سيمينٽ، ڪيميائي ڀاڻ، پلاسٽر آف پئرس ۽ ڪاغذ ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿو. هن مان پالش به تيار ڪئي وڃي ٿي. 1971ع ۾ جپسم جي پيداوار صرف 1915 ٽن هئي، جنهن ۾ لاڳيتو واڌارو ٿيندو رهيو. 1972 ع 2765 ٽن ٿي ۽ 1974ع ۾ 5697 ٽن ۽ سن 1975ع ۾ 6834 ٽن ٿي.
[b]لوڻ[/b]:
سنڌ ۾ لوڻ هونئن ته ڍنڍن ۽ سمنڊ مان حاصل ڪيو ويندوآهي، پر هتي جابلو لوڻ به ٿئي ٿو جنهن کي سينڌو لوڻ چئبو آهي. هي ڳنڍن جي شڪل ۾ هوندو آهي. هي لوڻ پاڻي مان ملندڙ لوڻ کان وڌيڪ سوادي هوندو آهي.
[b]ڪوئلو[/b]:
سنڌ ۾ ڪوئلي جا وڏا ذخيرا آهن. اڳي دادو ضلعي ۾ لاکڙا ۽ ٺٽي ضلعي ۾ ميٽنگ ۽ جهمپير ۾ ڪوئلو گهڻي انداز ۾ هو. هڪ اندازي مطابق اتي اڍائي ڪروڙ ٽن ڪوئلو موجود آهي. لاکڙي مان مليل ڪوئلو پاڪستان ۾ ملندڙ ڪوئلي ۾ سڀ کان وڌيڪ آهي. هن ڪوئلي جي ذخيري جو اندازً 24 ڪروڙ ٽن آهي. جيڪو پاڪستان جي ڪوئلي جي 50 سالن جي ضرورت پوري ڪري ٿو. هن ڪوئلي جي صلاحيت 5 هزار بي ٽي ويو آهي.
تازو ٿر مان ڪوئلي جو وڏو ذخيرو مليو آهي. ماهرن مطابق اها دنيا اندر ڪوئلي جي وڏي ۾ وڏي فيلڊ آهي. هن ڪوئلي جا ذخيرا ڇاڇري تعلقي کان ڪڇ جي رڻ تائين پکڙيل آهن. ٿر ۾ بهتر معيار جي ڪوئلي جا 175 ٽن ۽ گهٽ معيار جا 11 ارب ٽن ذخيرا آهن. ڪوئلي جي مڪمل طور شروع ٿيل پيداوار ملڪ کي ايندڙ 50 سالن تائين 25000 ميگاواٽ بجلي ساليانو پيدا ڪري سگهجي ٿي. ٿر جي چئن بلاڪن ۾ موجود ڪوئلو 1000 ميگاواٽ جي ڇهن بجلي گهرن لاءِ 30 کان 50 سالن تائين خام مال مهيا ڪري سگهجي ٿو. بجلي جا اها پيداوار پاڪستان جي موجوده بجلي جي ذخيرن جي پيداوار برابر آهي. جيڪڏهن ٿر جو سمورو ڪوئلو ڪڍجي ته ساليانو 25000 ميگاواٽ 50 سالن جي عرصي تائين پيدا ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي .ٿر ۾ اهو ڪوئلو ملڻ بعد پاڪستان جي ڪوئلي جي موجودگي جي سمورن ذخيرن جو ڪل مقدار 184 بلين ٽنن تي پهتو آهي ۽ پاڪستان دنيا جي ڪوئلو پيدا ڪندڙ 12 مک ملڪن جي لسٽ ۾ ستين نمبر تي آهي.
ٿر ۾ ڪوئلي جو انڪشاف پهرين ڀيرو هوئن ته سال 1988ع ۾ ٿيو ۽ سازدا ۽ برطانيا جي هڪ اداري پاران پاڻي جي کوٽائي دوران مٺي تعلقي جي ڳوٺ کاريو غلام شاهه ۾ ڪاربان جهڙو مادو مليو. پر بعد ۾ جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان سال 1992ع ۾ ٿر جي وڏي مقدار ۾ ڪوئلي جي ذخيرن جي موجودگي جي پڪ ڏيندي انڪشاف ڪيو ته ٿر سنڌ ڌرتي جي پيٽ ۾ ڪل هڪ کرب 75 ارب 506 ٽن ڪوئلي جا ذخيرا موجود آهن ۽ ٿر ڪول فيلڊ ڪل 9 هزار چورس ڪلوميٽرن تي ٻڌل آهي.
ٿر ڪول فيلڊ ٿرپارڪر ضلعي جي مٺي ڇاڇري ۽ ننگر پارڪر تعلقن تي ڦهليل آهي. جنهن جي ڊيگهه ڏکڻ اتر ۾ 140 ڪلوميٽر ۽ اولهه اوڀر ۾ 65 ڪلوميٽر آهي. ٿر ۾ دريافت ڪيل ڪوئلو لگنائٽ قسم جو آهي. جنهن ۾ گندرف ۽ ڇار جو مقدار گهٽ آهي. جنهن ۾ ٿر جي ڪوئلي کي ڪنهن حد تائين ماحول دوست چئي سگهجي ٿو. ٿر جي ڪوئلي ۾ گهم 46.77 سيڪڙو، ڇار 6.24 سيڪڙو، ڪاربان 16.66سيڪڙو، گندرف 1.16 سيڪڙو ۽ گرمي پيدا ڪرڻ جو مقدار 5774 بي ٽي يو آهي. اهڙي طرح اهو ڪوئلو بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ نهايت مناسب آهي.
ٿر جي ڪوئلي جي کوٽائي لاءِ 1994 ع ۾ پ پ حڪومت ڪوشش ورتي پر حڪومت ختم ٿيئڻ ڪري ڳالهه لئي مٽي ٿي وئي. هاڻي به وفاقي حڪومت ۽ سنڌ حڪومت جي ڪوشش سان هڪ چيني ڪمپني جي ڪوششن سان کوٽائي لاءِ ڳالهيون جاري آهن.
ياد رهي سنڌ پاڪستان جي 99 سيڪڙو ڪوئلي جي گهرج پوري ڪري ٿو.
Pakistan Energy Year Book, Pakistan Hydrocarbon Companyحوالو؛
[b]قدرتي گئس:
[/b] هن ڏس ۾ سنڌ سڀ کان اڳڀري آهي سون ۽ جواهرن کان قيمتي شيءَ گئس آهي. سنڌ مان ملندڙ گئس ۽ تيل ڪري ملڪ جي بجيٽ ۾ سنڌ جو حصو 82 سيڪڙو آهي. ايشيا ۾ سڀ کان وڌيڪ گئس جا ذخيرا سنڌ ۾ آهن. پهرين نمبر تي سنڌ، ٻئي نمبر تي ترڪمنستان ۽ ٽئين نمبر تي گئس ڪويت ۾ ملي ٿي. سنڌ ۾ هن وقت تقريباً سڀني ضلعن ۾ گئس جا وڏا ذخيرا لڌا آهن. گهوٽڪي، سانگهڙ، حيدرآباد، دادو، بدين، خيرپور، لاڙڪاڻو، جيڪب آباد ۾ گئس جا ذخيرا مليا آهن. تفصيلن سنڌ ۾ گئس جا ذخيرا هن ريت آهن.
(1) ماڙي 1957ع ڏهرڪي ضلع گهوٽڪي (2) خيرپور 1957ع (3) ڪنڌڪوٽ 1957ع (4) هنڊي خيرپور 1971ع (5) ماتلي 1986 ع (6) ڌاٻي 1986ع (7) مخدوم پور 1986ع (8) پير _ 1 1988ع (9) ڪوراهه 1988ع (10) باگلا 1988ع (11) قادن واري (12) قادرپور 1990ع ( 13) گودوار 1991ع (14) نوڪري 1992ع (20) مياڻو 1993ع (21) بلند 1993ع (22) بدر 1994ع (23) سارا 1994 (24) مخدوم پورڊي 1995ع (25) چاچڙا 1995ع (26) جادو 1995ع (27) کورواهه 1995ع (28) زئور 1995ع (29) کپرو 1995ع.
اهڙي طرح ڪي ٻيو پڻ جيڪي گذريل سالن ۾ کوٽايون ٿيون آهن اهي لڳ ڀڳ 15 فيلڊس آهن. سنڌ ۾ جتي به گئس ملي آهي اتي اڃا تائين گئس پريشر جي ذريعي ٻاهر اچي ٿي.
سنڌ ۾ گئس ٻن قسمن جي ملي ٿي. ماڙي گئس فيلڊ ۾ 86 کوهه خيلو گئس جا آهن ۽ 12 ڊيپ ويل آهن. جيڪو ساڙڻ جي ڪم ايندو. شيلو گئس صرف اڍائي هزار فوٽن ٿي ملي ٿو. هن گئس جي کوٽائي هڪ هفتو هلندي آهي. هن گئس ۾ موجود بائٽروجن گئس جي کوٽائي هڪ هفتو هلندي آهي. هن گئس ۾ موجود نائٽروجن گئس هر هنڌ نه ملندي آهي. هن ۾ نائٽروجن گئس گهڻي مقدار ۾ آهي. تنهن ڪري هن مان پلاسٽڪ به ٺهي سگهي ٿي. سنڌ جي ٻن قسمن جي گئس مان هڪ قسم جيڪو اڍائي هزار فوٽن تي ملي ٿو ۽ بلڪل صاف آهي جنهن ۾3 سيڪڙو پاڻياٺ آهي. جيڪا معمولي خرچ سان صاف ٿيو وڃي. ٻيو گئس 5 هزار فوٽن کان 7 هزار فوٽن تائين ملي ٿو. جڏهن ته پاڪستان جي ٻين علائقن ۾ گهٽ ۾ گھٽ 10 هزار فوٽن تي گئس ملي ٿي . سنڌ جو گئس ڀاڻ ۽ پلاسٽڪ ٺاهڻ جي ڪم اچي ٿو. سنڌ جي گئس جي آمدني اٽڪل هڪ سئو 67 کرب 41 ارب ڪعب فوٽ گئس آهي. جيالاجسٽ جا ماهر چون ٿا ته سنڌ ۾ يارنهن سئو کرب ايم ايم سي اين گئس جا ذخيرا مليا آهن. جيڪي ملڪ جا سڀ کان وڏا ذخيرا آهن. اهڙي طرح هن قدرتي گئس بجلي جي جاءِ ڀري آهي ۽ گهرن ۾ ٻارڻ لاءِ پڻ ڪم اچي ٿي. اخباري اطلاعن مطابق پاڪستان ۾ جيڪا توانائي يا انرجي ڪم اچي ٿي ان جي 35 سيڪڙو گئس مان پورت ٿئي ٿي.
Daily Awami Awaz April 2004 حوالو:
[b]تيل :
[/b] چون ٿا ته جتي گئس آهي ان جي هيٺيان تيل آهي.تنهنڪري سنڌ ۾ گئس جام هجڻ سان گڏوگڏ تيل به جام آهي. سنڌ ۾ تيل مختلف ضلعن جي 83 جاين تان ملي ٿو جيڪو باقي صوبن کان تمام گهڻو آهي ۽ پهرين نمبر تي آهي. سنڌ ۾ تيل روزانو 56577 بيرل روزانو ملي ٿو. سنڌ ۾ سڀ کان پهرين ايوب خان جي دور ۾ آئل گئس ڊولپمن ڪارپوريشن ذريعي تيل جي ڳولا ڪئي وئي. بدين ضلعي ۾ تعلقي گولاڙچي ۾ اهو ڪم 1977ع کان 1981ع تائين هليو ۽ اهڙي طرح 16مئي 1981ع ۾ تيل نڪتو. ان کان پوءِ ڳوٺ لغاري ضلعي بدين مان تيل نڪتو جنهن مان روزانو 37031 تيل نڪري ٿو. ان کان پوءِ 1985ع ۾ ڏکڻ مزاري وٽ تيل جو ذخيرو مليو جنهن مان 346227 بيرل تيل نڪري ٿو. ان کان سواءِ سونو ( حيدرآباد) 888558 بيرل، لاشاري گوهه 683795 گهانگهرو 2353215 بيرل روزانو تيل ملي ٿو. ان کان سواءِ ٽنڊو آدم، قادرپور ( گهوٽڪي)، ڪنڌڪوٽ،بدين ۽ ٽنڊو غلام علي ۽ ٻين ڪيترين ئي جاين تان تيل ملي ٿو.
سنڌ جو تيل پهترين ۽ ڪارائتو آهي. جنهن مان 26965 ٽن گهريلو استعمال لاءِ، 513507 ٽن فئڪٽرين لاءِ، 9386 ٽن زرعي استعمال لاءِ، 2190773 ٽرانسپورٽ لاءِ، 126281 ٽن پاور لاءِ ۽ 166778 ٽن ٻين حڪومتن جي ڪمن لاءِ استعمال ڪئي ويندي آهي. تيل جي سنڌ اندر ساليانو آمدني 112 کرب آهي.
پوري سنڌ ۾ جتي گئس مليو آهي اتي لوڪل ماڻهن کي روزگار گهٽ مليو آهي. ڇو ته انهن ڪمپنين جي سربراهي فوجي فائونڊيشن ۽ پرائيوٽ پرڏيهي ڪمپنيون هونديون آهن. جيڪي پنهنجي ماڻهن کي ترجيح ڏينديون آهن. جيڪو سنڌين سان سڌو سنئون تعصب پرستي آهي.
Pakistan Energy Year Book 2007.حوالو
[b]لوڻ :
[/b] ماهرن جو چوڻ آهي ته ننگر پارڪر جا پهاڙ تمام قيمتي آهن. ڇو ته اهي پهاڙ حيدرآباد دکن جي پهاڙن جهڙا آهن ۽ اتان هيرا، سون ۽ چيني مٽي کان سواءِ جيڪو لوهه مليو آهي، تنهن کي رڪ ٺاهڻ ۾ ڪم آندو ويو آهي. ننگر پارڪر به اهڙو پهاڙ آهي. پراڻي زماني جا ماڻهو هتان ڪچو لوهه ڪڍي ان کي پنهنجي هٿراڌو کوهن ۾ پگهاري ڳاڙهو لوهه ٺاهيندا هئا. هن پهاڙ مان اڄ به سون ۽ جواهر ملي سگهن ٿا پر ڪو ٿڌي سيني سان ان تي سوچي.
ڪاش سنڌ دبئي بنجي پوي ۽ سنڌين کي در در جا ڌڪا نه کائڻا پون.
[b] 10 – سنڌ جون تاريخي ذاتيون ۽ قبيلا
[/b] ساري انسان ذات آدم عليه السلام جي نسل مان آهي ۽ اهڙي طرح ”وحدت نسل انساني“ جي ڌاڳي ۾ پيل موتين جي مالها آهي. هي ذاتيون پاڙا ۽ قبيلا صرف سڃاڻپ لاءِ آهن. قرآن شريف جي سورت الحجرات جي هڪ آيت موجب ” هي ذاتيون ۽ پاڙا ان لاءِ آهن، ته جيئن هڪ ٻئي کي سڃاڻي سگهجي. الله وٽ انهي جي عزت آهي، جيڪو نيڪ ۽ شريف آهي“. اصل ۾ انسان ذات هڪ ئي آهي. پوءِ جنهن جيڪو ڌنڌو ڪيو، اهو ان لحاظ کان سڃاتو ويو ۽ ان کي ذات ۽ قبيلو سڏيو ويندو آهي.
جيتري تائين سنڌ جو تعلق آهي ته ملڪ ان وقت کان ئي وجود ۾ آيو. جڏهن ڌرتي تي نسل انساني جي تخليق ٿي ۽ جڏهن پورهئي جي ورڇ ٿي ته ذاتيون ۽ قبيلا وجود ۾ آيا. سنڌ جا اصل رهاڪو ڪولهي، ڀيل ۽ مهاڻا آهن. جن جون کوپڙيون موهن جي دڙي مان لڌيون ويون آهن. ماڻڪ پٿاوالا جو چوڻ آهي ته ” سنڌ ۾ رهڻ وارا اهي خانه بدوش آهن ۽ شڪار ڪندا هئا. مڇي سندس مکيه کاڌو هو. “ سيد سبطه حسن لکي ٿو ته ” سنڌو ماٿري جي رهاڪن جا قد ننڍا ۽ مٿا وڏا هئا.“ رنگ جا ڪارا ۽ گهونگهرن وارن، ويڪري نڪ ۽ ڀريل چپن وارا هئا.“ ان مان معلوم ٿئي ٿو ته سندس واسطو دراوڙ نسل سان هو. مولائي شيدائي لکي ٿو ته ” سنڌ جا اصل رهاڪو ڊرويڊي آهن، جن جو رنگ ڪارو، نڪ ويڪرو، وار ڪارا ۽ قدرتي گهنڊيدار، ڪارين اکين وارا ۽ قد ۾ بندرا هئا.“ سر پي آر ڪوڊيل جو چوڻ آهي ته ” سنڌ جا اصلي رهاڪو دراوڙ آهن.“ بهرحال تاج صحرائي جي لفظن ۾ ” سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو سنڌي هئا، جيڪي هن ڌرتي مٿان ڄميا، اسريا ۽ ارتقا جون منزلون طئي ڪري، مهر ڳڙهه، آمري، ڪوٽڏجي ۽ مهين تهذيبن جا خالق ٿيا، پوءِ انهن کي اوهان ائبروجنميزا چئو، رولو شڪاري چئو، مهاڻا چئو، ميمڻ چئو يا دراوڙ ۽ ڪولهي چئو، پر اصلي ۽ بنيادي طور سنڌي هئا ۽ جن جي جسماني اوم محنت ۽ مشقت سان ذهني آسودگي ۽ پختگي سان هن سرزمين تي دنيا جي قديم ترين، شاهوڪار ترين ۽ مهذب ترين تهذيب جي آبياري ٿي.“ جڏهن آريا سنڌ ۾ آيا، تڏهن هنن پورهئي جي ورڇ جي نظرئي تحت چار ذاتيون ٺاهيون. برهمڻ، کتري، وئش ۽ شودر جن مان اڳتي هلي برهمڻ مذهبي حيثيت حاصل ڪئي ۽ ٻين ذات وارن سان نسورو ظلم ڪيو. برهمڻ پاڻ کي ” ايشور جي مک مان“ پيدا ٿيئڻ جو نظريو ڏنو ۽ پاڻ کي اتم سمجهي، ننڊي ذات وارن سان وڏا ظلم ڪيا. سندن زمانو 1200 ورهيه کان شروع ٿئي. برهمڻ اڳتي هلي ايڏو زور ورتو، جو سنڌ تي سندن حڪومت قائم ٿي. جنهن جو وجود 622ع کان 711ع تائين رهيو. هن حڪومت جو بنياد وجهندڙ چچ بن سيلائج هو ۽ آخري حڪمران راجا ڏاهر هو. ان زماني ۾ نردازبه هندن ۽ ستن ذاتين جو هن طرح ذڪر ڪيو آهي. 1 – شاکتري يا چتري، جيڪي راجائون آهن ۽ ماڻهو کين سجدو ڪن ٿا. 2- براهمن يا برهمڻ، جيڪي شراب پيئڻ کان پرهيز ڪن ٿا. 3 – کستري يا کتري جن مان برهمڻ شاديون ڪن ٿا. 4 – شودر هي ڪڙمت جو ڪم ڪن ٿا. 5 – بيشن يا وئش هي ڪرت يا پورهيو ڪن ٿا. 6 – شندال يا چنڊال ۽ 7 – ذنب يا ڊوم جيڪي ڳائين وڄائن ٿا.
هن دور ۾ سنڌ ۾ ٻه مشهور ذاتيون جت ۽ ميد به هئا. جن جو تاريخ ۾ اهم مقام آهي . محترم اٽڪن لکي ٿو ته ” جت سنڌي قبيلو آهي، جيڪي اٺن جا وڳ ڌاريندا هئا. “ ڊاڪٽر هائينس نويسٽ فال جو چوڻ آهي ته ” جت قبيلو قديم سنڌ ۾ اسلام جي ظهور کان اڳ اڙ واري حصي ڪڇ ۽ راجستان ۾ آباد هو. هن جا مختلف قبيلا ۽ پاڙا اسلام جي سنڌ ۾ آمد کان اڳ سنڌ مان لڏي بلوچستان، لسٻيلي رياست، ايران، عراق، اردن، عربستان ۽ اڃان به اڳتي وڌي وڃي آباد ٿيا.“ جت جنگجو ۽ ويڙهاڪ هئا، ان ڪري ايراني فوج ۾ شامل ٿي مستقل طور ڪنارن وارن شهرن ۾ آباد ٿيا. عرب ۾ جتن جا وڏا مرڪز عراق، بصره، دجله ۽ ڏکڻ يمن هئا. بلاڌري لکي ٿو ته ” جڏهن حضرت علي رضه بصرو فتح ڪيو، تڏهن ستر جتن سندس خدمت ۾ پيش ٿي اسلام قبول ڪيو. انهن جنگ ”حمل، جنگ صفين، يوم مسعود ۽ يوم ربدهه ۾ حصو ورتو. عباسي حاڪم معتصمد الله جي ڏينهن ۾ سندس 17 هزار تعداد هو.“ ابن خلڪان لکي ٿو ته ” ڪنهن زماني ۾ سنڌ جا جت ڪابل ۾ آباد هئا. انهن مان ئي امام اعظم ابو حنيفه نعمان بن ثابت زوطي بن ماهه رخ پيدا ٿيو. هن وقت سنڌ ۾ جتن جو ڪافي تعداد رهي ٿو. جاتي شهر جتن سان ئي منسوب آهي. ڪي پاڻ کي ميرجت سڏائين. هندن ۾ ان ذات وارا ماڻهو ”جٽيا“ سڏجن ٿا ۽ پنجاب ۾جاٽ ڪوٺائين ٿا.“
ميدن جو ذڪر مهاڀارت جي زماني کان ملي ٿو. هي جهازران هئا. هي اهو طاقتور قبيلو هو، جنهن مهاڀارت کان اڳ ايراني مٿانهين پٽ جي اتر الهندي حصي تي ميڊيا جي سلطنت جو بنياد وڌو هو، جنهن جون حدون آرمينه کان پري ايشيا مائنر جي اوڀر حصي تائين هيون .هنن ست صديون ق م کان اڳ اشور جي پرشوڪت شهنشاهه سائرس هٿان ميڊيا جو خاتمو ٿيو، ته اتان ٽڙي پکڙي مڪران ۽ سنڌ ۾ اچي رهيا ۽ مڇي مارڻ ۽ جهازراني جو پيشو اختيار ڪيائون. هو سامونڊي جهاز به ڦريندا هئا . ابن خرداز به لکي ٿو ته ” مهراڻ جي پهرين منزل کان سرڪش ڊاڪن جو سلسلو شروع ٿئي ٿو ۽ ٻي منزل تائين پوري علائقي کي سندن نالي تي ميدن جو علائقو چيو ويندو آهي.“ ڊاڪٽر بلوچ لکي ٿو ته ” ديبل بندر ميدن جو مرڪز هو.“ ايليٽ جي چوڻ مطابق ” ميد سنڌ مان لڏي پهريائين اچي ڪڇ ۾ ويٺا ۽ پوءِ اتان مڪران لڏي ويا. اهي ايراني نار کان وٺي ملبار تائين جهاز راني ڪندا هئا. عربن جا جهاز هنن ڦريا هئا، جنهن ڪري حجاج بن يوسف سنڌ تي حملو ڪيو هو. هن وقت ميد پاڻ کي ملاح سڏائين ٿا.
[b]راجا هرش :
[/b] راجا هرش جي حڪومت ڪمزور ٿيڻ کان پوءِ راجپوتن زور ورتو. راجپوت کي راجائن جو اولاد سڏائين ٿا. اوائل ۾ هنن جا ٻه نسل هئا. سورج ونسي ۽ چندر ونسي. ڪي وري پاڻ کي آسمان، پاڻي ۽ نانگ جي نسل مان سڏائڻ لڳا. سندن چار ٻيون ذاتيون به آهن. پرمار، پرهار، سولنڪي ۽ چوهاڻ هي پاڻ کي اگني ڪل يعني باهه جي نسل مان سڏائين ٿا. سورج ونسي ڪل مان چار ذاتيون آهن. گهلوت، ميمڻ، ڪڇوا ۽ راٺوڙ چندر ونسي نسل مان يارو ڪل وارا اٺن شاخن ۾ آهن. يارو، ڀاٽي، جاڙيما، سمتيجا، مديحا، يدمن، بدا ۽ سوها سندس وطن ماروسٿل راجپوتانا آهي. يادو، دوارڪا جي راجا ڪرشن جو اولاد آهن. سنڌ جا سما، جاڙيجا ان نسل مان آهن. سنڌ ۾ رهندڙ راجپوت پاڻ کي ٺاڪر سڏيندا هئا، جيڪي 12 ۽ 15 عيسوي صدي جي تاريخ ۾ نمايان حيثيت رکن ٿا. عمرڪوٽ تي هنن ڪيترائي سال حڪومت ڪئي. سومرن ۽ سمن جي لشڪر جا خاص سپاهي راجپوت هئا، جن پوءِ اسلام قبول ڪيو. سما اصل سنڌي ۽ هن ملڪ جا رهاڪو هئا ۽ ڇهين صدي عيسوي ۾ سنڌ جي هن مقامي قبيلي جي راءِ خاندان جي مستقل حڪومت قائم ٿي. سمن جي دور ۾ سيوهڻ سما نگر سڏبو هو. چچنامي موجب هو نيرون ڪوٽ ۽ ٻڌيا جا حاڪم هئا. هو برهمڻن جي خلاف هئا، ڇو جو برهمڻن سندن حڪومت کسي هئي. جناب مولائي شيدائي لکي ٿو ته ” سما چندرونسي راجپوت هئا، دوارڪا جي راجا ڪرشن جي ستين راڻي جامبوتي جي وڏي پٽ سامبا سنڌو ندي جي ٻنهي ڪٻن تي زابلستان تائين هڪڙي حڪومت جو پايو وڌو هو. جنهن جو تختگاهه سمانگر يا مينا نگر ساموئي وٽ هو. اها حڪومت سنڌ سما سڏبي هئي. ساميل هن خاندان جو راجا هو. جنهن سڪندر يوناني سان جنگ ڪئي هئي. جامبوتي جي پٽن مان هئڻ ڪري سندس ۽ سندس اولاد جو لقب ڄام هو. جاڙيجا پاڻ کي سنڌ جي سمن مان سڏائن ٿا. سماٽ جي ٻين ذاتين وانگر هي سنڌ جي ڪن علائقن ۾ مسلمان ته ڪن ۾ وري هندو سڏائن ٿا. سولنگي يا سولنڪي ۽ چوهاڻ راجپوت چندرونسي جي راجپوتن مان آهن. سولنگي ذات به ڪنهن زماني ۾ حڪمراني ڪندي هئي. مالوهه سوراشٽر ۽ ڪوڪن تي صدين تائين سندن راڄ رهيو. هنن ۾ ماڻڪ سندن رياست هئي. گجرات ۽ ڪوڪن ٻيئي سمنڊ جي ڪناري تي رهن. تنهن ڪري سولنگي ماهيگيري جي ڪم جا ماهر هئا. حڪومت وڃائڻ کان پوءِ هنن مڇي مارڻ جو ڌنڌو اختيار ڪيو.
[b]چنا:
[/b] چنا ايوڌيا جي راجا سورج ونسي ڪل مان هئا، جيڪي عربستان کان سواءِ ڪڇي ۽ سيري تائين حڪومت ڪندا هئا. جڏهن عربن سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تڏهن هنن اسلام قبول ڪيو ۽ سنڌوندي جي اولهه وارو ملڪ جو ٽڪر سندن حوالي ڪيو ۽ کين ” مرزوق“ ڪري سڏيو. محمود غزنوي جي سنڌ ۾آمد وقت سنڌوندي علائقن ۾ ورهايل هئي، جنهن مان ٻه علائقا چنن جي حوالي هئا. هڪ ڄموستان جنهن جو حاڪم پنهون هو ۽ ٻيو ڀاڳياڙي جنهن جو حاڪم جان محمد چنو ۽ الهڏنو چنو هو. ان وقت سکر ۽ اپر سنڌ جا علائقا به چنن جي هٿ هئا ۽ ملتان سنڌ جي گادي جو هنڌ هو. چنا سنڌ جي حاڪم کي صدقه ۽ عشر ڏيندا هئا. چناب ندي به اصل ۾ چنن جي کوٽايل آهي. عربن سنڌ فتح ڪري ان جو انتظام چنن جي حوالي ڪيو. راءِ ڏياج هن ذات مان هو.
[b]گُجر
[/b] گجر به هتان جي تاريخي ذات آهي. جنهن جو وجود پنجاب، راجپوتانا ۽ گجرات تائين موجود آهي. گجر سورت ونسي نسل مان راجا رامچند جي وڏي پٽ جي اولاد مان آهن. مالوه ۾ ڍونڍ ونڍار سندس رياست هئي جنهن جو تختگاهه راجپور هو. جيڪو الور رياست جي شهر راجڳڙهه کان 15 ميل اولهندي ۾هو. گجر راجائن 166 سال سوراشٽر تي حڪومت ڪئي. سندن ئي ڏينهن ۾ سوراشٽر تي گجرات جو نالو پيو. ميجر راورتي مکي سنڌ ۾ به گجرن جو وڏو اثر رهيو هو. راجا نند جيڪو ماٿيلي جو اڏيندڙ ۽ حاڪم هو. سو هتان جو هو، مومل سندس نياڻي هئي.
[b] ارغون :
[/b] ارغون، ترخان ۽ مغل چنگيز خان جي اولاد مان هئا. هنن جو ڌنڌو ئي رت وهائڻ هو ۽ انسانن جو رت پيئڻ هو. شاهه بيگ ارغون، مير ذوالنون بيگ، پوئين تيمور، شهزادي هرات جي والي سلطان حسين بائقارا جو امير الا لاءَ ۽ سپاهه سالار هو ۽ سلطان حسين بائقاتا جي پٽن مان شهزاده بديع الزمان جيڪو سندس ناٺي هو، تنهن جو اتاليق هو. ارغون خان چنتيز خان جي پنجين پيڙهي آهي . سنڌ ۾ ارغون شاهه بيگ سان گڏ آيا. ترخان منگول نسل مان آهي جن جي پيڙهي به چنگيز خان سان ملي ٿي. مغل گورگان، هندستان جي مغلن جو ڏاڏو امير طاغوئي، برلاس جو پٽ هو، جيڪو 1333ع ۾ ڄائو. سندس وڏا چغتائي جي درٻار ۾ وزارت تي معمورهئا. قيشن شهر سندن جاگير هئي. هي 9 صدي جي پڄاڻي ۽ عيسوي 15 صدي جي شروعات ۾ تيموري شهزادا خراسان ۽ افغانستان ۾ نظر اچن ٿا. منجهائن ظهيرالدين بابر بن عمر شيخ مرزا بن ابو سعيد بن سلطان مرزا پٽ ميران شاهه بن امير تيمور گوگاني ڪابلو جو بادشاهه هو . جنهن 1526ع ۾ هندستان کي فتح ڪيو. سندس پوٽي اڪبر سنڌي کي 1591ع ۾ پنهنجي جاگير شاهي ۾ داخل ڪيو . ان کان پوءِ مغل سنڌ ۾ آيا ۽ هاڻي ” سنڌي قوم“ جا فرد آهن.
[b]عرب حڪمران :
[/b] عرب حڪمرانن سان گڏ سنڌ ۾ ڪيتريون ئي ذاتيون جيڪي سنڌي قوم ۾ ملي جلي ويون، جن مان مکيه هي آهن : موسى بن يعقوب ثقفي الور جو قاضي هو ۽ ان جي اولاد مان پشت به پشت الور ۽ بکر جا قاضي ٿيندا آيا. ٿگيم بني تميم جي اولاد مان آهن. بني مغبر جو اولاد هن وقت موريا سڏجي ٿو. عباسي حضرت عباس رضه جو اولاد آهي، جيڪي قضا جو ڪم يا مڪتب ۾ تعليم ڏيئڻ جو ڪم ڪندا هئا. صديقي، حضرت ابوبڪر صديق رضه جو اولاد آهي ۽ فاروقي حضرت عمر فاروق رضه جو اولاد آهن. بني حارث جي اولاد مان هن وقت پنهور آهن. منگي پاڻ کي نب تميم سان گنڍين ٿا. بنو حاڪم مان باجار ۽ جهانگار آهن. سنڌ جا سپيا پاڻ کي بنوجريمه مان سڏائين ٿا. انصاري مدينه مان انصارن سان پاڻ کي ملائين ٿا. سنڌ ۾ سيد جا مختلف پاڙا آهن. قريشي قريش سان پاڻ کي ملائين ٿا. اهڙي طرح جيلاني، بخاري وغيره سڀ عربستان مان آيا آهن.
[b]ڪلهوڙا [/b]:
ڪلهوڙا سنڌي حڪمران ذات آهي، جيڪي سرائي به سڏجن ٿا. ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ جو خيال آهي ته اهي اصل ديرهه جات کان آيا. انهن جي اصليت مڪران جي ٻڌائي وڃي ٿي. اهو اصل جتن جي شاخ ڪلوڙا مان آهن. رچرڊ برٽن جو خيال آهي ته ڪلهوڙا اصل نو مسلم چنا قوم مان هئا. جن زور وٺڻ کان پوءِ پاڻ کي عباسي سڏائڻ شروع ڪيو. ڪلهوڙن جو ڏاڏو ميان اوڍاڻو الله وارو بزرگ هو جيڪو پيري مريدي ڪندو هو. هن جي پوٽي ميان چني بلال سمي جي ڌيءَ دهرا سان شادي ڪئي جنهن جي پيٽ مان محمد نالي پٽ ڄائو جيڪو ڪلهوڙن ۽ دائودپوٽن جو ڏاڏو ڪوٺجي ٿو. محمد جي نائين پيڙهي مان ميان آدم شاهه بکري جي اولاد سياست ۾ حصو وٺي حڪومت قائم ڪئي. هن خاندان مان ميان يار محمد، ميان نور محمد ۽ ميان غلام شاهه مشهور حاڪم آهن.
[b]ٽالپر :
[/b] ٽالپر به سنڌ جو حڪمران قبيلو آهي. جيڪي اصل ۾ ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ جي لفظن ۾ ايراني سيد آهن. اهي ڪلهوڙن جي صحبت ۾ رهي سنڌ ۾ آيا ۽ آهستي آهستي زور وٺي حڪومت تي قابض ٿيا. ٽالپر اصل ۾ ٽال + پور آهن، جنهن جي معنى آهي ٽال يا ٽالي خان جو اولاد ٽالپرن کي تالمر يا تنمير سان ملايو ويندو آهي، جنهن کي يوناني پالميرا سڏيندا هئا. جيڪڏهن ائين آهي ته ٽالپر عرب قبطي، يوناني، يهودي ۽ رومين جي مخلوت نسل مان آهن. ٽالپرن جي شڪل مشابهت اٿ ويهه، بدني بناوٽ ۽ پڻ سندن ٻولي مان ثابت ٿئي ٿو ته اهي آريا آهن يا ته ڪردن جي جنگجو قبيلي جي هڪ شاخ آهن يا وري ميد آهن. ايران، خراسان ۽ آذر بائيجان جي علائقن تي ڪيترائي سئو سال حڪومت ڪئي. سندس اصل وطن مزندارن يا ڪسئپين سمنڊ جي ڏکڻ اوڀر وارو علائقو آهي. مورخ سنڌ مولائي شيدائي جو چوڻ آهي ته ” ٽالپور ٻن بلوچي لفظن جو مرڪب آهي. ٽال جي شاخ پر معني وڍڻ، وڻ ڇاگيندڙ يا ڪاٺير ٽالپرن مان مير آلودوخان ۽ مير مسعود خان، ميان مير محمد جا مريد هئا. جن کي ميان يار محمد دعوت ڏئي، خدا آباد گهرايو. رچرڊ برٽن جو چوڻ آهي ته ” جڏهن هو سنڌ ۾ آيا تڏهن هنن ٻنهي سردارن کي ڪلهن تي ڪانڀو ۽ هٿ ۾ ڏاس جي ڍيري هئي، جا هو وٽيدا آيا. سندن پٺيان ٻڪرين جو ڌڻ هو، سندن ٻار ٻچا ۽ اٽالو گڏهن تي هو، اهڙي حالت ۾هو تختگاهه خدا آباد ۾ وارد ٿيا“. ٽالپرن جي ڏاڏي مير سليمان خان کي موراني ديري مان پنج پٽ هوتڪ، عالي، ماڻڪ، ميرڻ ۽ جيوڻ نالي هئا. وڏي پٽ هوتڪ کي ٻه پٽ شهداد خان ۽ شهڪ خان، شهڪ خان جي پٽ مير شاهد جو اولاد شاهاڻي آهن. مير عالي کي ٻه پٽ دريا خان ۽ مبارڪ خان هئا. مير ماڻڪ خان کي چار پٽ الهيار خان، ٺارو خان، ڇٽو ۽ سائينداد هئا. مبارڪ جي پيڙهي وارا خاناڻي سڏجن ٿا. حيدرآباد ۽ خيرپور وارا مير شهداداڻي آهن. ميرپورخاص وارا مير ماڻڪ خان جو اولاد آهن. ان ڪر ي ماڻڪائي سڏجن ٿا. مير شهداد خان کي دهلي درٻار مان سنڌ ۾ ”پٽ باران “ بطور جاگير مليو. مير شهداد خان سرائي ميان يار محمد جي عقيدن مندن مان هو ۽ مير صاحب جي فوجي لياقت ڪري، ميان صاحب هن کي پنهنجو سپهه سالار ۽ مدرالمهام مقرر ڪيو هو.
ٽالپرن کان سواءِ ان وقت ٻيا به ڪيترائي بلوچ قبيلا ٺٽي کان وٺي بکر تائين پکڙيل هئا، جن وٽ مغل حاڪمن جو سندون هيون. سندن ڪن خاندان مان مير شاديون ڪيون. ڪن کي ميرن جاگيرون ڏنيون، ڪن کي ڪلهوڙن نوازيو. ڇو ته بلوچ حڪومت جا فولادي بازو هئا ۽ جنگ وقت فوج ڏيئڻ لاءِ ٻڌل هئا. مولائي شيدائي لکي ٿو ته” سنڌي ۽ بلوچ ٻه جدا جدا قومون نه آهن. حقيقت ۾ ٻروچ بهادر، جنگجو ۽ غيرمند قوم آهي. جنهن 1783ع کان 1843 ع تائين سنڌ تي حڪومت ڪئي ۽ پنهنجي فطري طبيعت ڪري هنن هر وقت سنڌ ۾ بااقتدار حيثيت سان زندگي بسر ڪئي. ٽالپرن کان سواءِ ٻين بلوچن جو مختصر تعارف هن ريت آهي.
[b]رند:
[/b] مير جلال خان کي 5 پٽ هئا رند، لشار، فرائي، جتوئي ۽ هن ڪڇ ۾ شوران سندس رياست هئي. مڪران کان وٺي پنجاب، سنڌ ۽ راجپوتانا تائين پکڙيل هئا. سنڌ ۾ ٽالپور کين وڏا عهدا ڏنا. سردار بهادر خان رند، قلات جي فوج ۾ علمدار هو. سندس پٽن مان دليل خان ۽ سندس پوٽو يار محمد خان، مير فتح علي خان وٽ رهندا هئا،جن کي مير گڏيل جاگير ڏني هئي. مير محمد علي خان رند جو پٽ بهاول خان، مير نور محمد خان وٽ چئن سپاهين جي دستي مٿان علمدار هو ۽ جهانگارن ۾ سندس جاگير هئي . سندن منٽگمري واري رياست تي 1810 ع ۾ رنجيت سنگهه قبضو ڪيو. رندن جا سيوي ۽ ڍاڍار ۾ مضبوط قلعا هئا.
[b]مگسي ؛
[/b] هي اصل مگس جا آهن، جيڪو ايراني بلوچستان ۾ رنڪ جي ويجهو هڪ مضبوط قلعو هو. هنن جي رياست جهل کان غيبي ديري تائين هئي. پنجاب ۽ سنڌ ۾ سندن جاگيرون هيون، ٽالپرن جي دور ۾ هنن جي سرداري قائم هئي.
[b] جتوئي:
[/b]مير جتوئيءِ جو اولاد آهن. ڪڇ ۾ ڀنر جتوئي سندن رياست هئي، شاهه بيگ ارغون سان مقابلو ڪيائون. ڪلهوڙن ۽ ٽالپورن جي صاحبي ۾ جتوئين کي جاگيرون مليل هيون. 1857ع جي جنگ آزادي ۾ هنن اهم ڪردار ادا ڪيو. ان ڪري سندن سردار امام بخش خان جي جاگير ضبط ڪئي وئي.
[b]لاشاري :
[/b] مير جلال خان جي پٽ لشار جو اولاد آهن. ٽيهن سالن جي ويڙهه ۾ پنهنجن ڀائرن کان شڪست کائي، سنڌ، پنجاب ۽ گجرات ڏانهن هجرت ڪري ويا. سمن جي دور ۾ مشهور سپهه سالار مير دريا خان هن قبيلي مان هو. ٽالپرن جي صاحبي ۾ سنڌ ۽ سندن سردار ۽ جاگير هئي. ڪڇ ۾گنج آبوا سندن رياست هئي. اڄ گندا واهه سڏجي ٿي.
[b]چانڊيا:
[/b]چانڊيا هوت جي ٻن پٽن مير حسن ۽ مير جاجي جي اولاد مان آهن ۽ مير جلال خان سان حلب کان آيا. اصل ۾ سندس رياست ناڙي تي هئي، پوءِ ماڇين کي شڪست ڏيئي، سنڌ جي اتر الهندي ۾ چانڊڪا رياست قائم ڪيائون. سندن صدر مقام غيبي ديرو هو. مياڻي جي جنگ ۾ هنن ويهن هزارن جي فوج سان انگريزن کي مدد جي آڇ ڪئي، انگريزن سندن سردار کي نوابي جو خطاب ڏنو.
[b]لغاري:
[/b] لغاري اصل ديره غازي خان جا ويٺل آهن، جن مان ڪجهه خاندان ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ ۾ آيا. انهن مان غلام محمد 1140هه ۾ سنجهوري تعلقي ۾ ڳوٺ ٻڌي اچي ويٺو. مير بهرام خان ٽالپور جو درٻاري هو. سندس پٽ نواب ولي محمد لغاري، مير فتح علي خان کان وٺي مير غلام علي جي دور تائين سنڌ جو حقيقي معنى ۾ حاڪم رهيو. ڊاڪٽر جيمس برنس لکي ٿو ته ” نواب ولي محمد ۾ نه فقط اميرن جو ڪلي اعتبار آهي، پر عجب اهو ته عوام کي به سندس واسطي عزت ۽ احترام آهي. ” نواب ولي محمد جي وڏي ڀاءُ علمي محمد خان وٽ جاگير هئي. اختيار ان عيساڻي کي ٽالپورن شهدادپور، هالا ۽ ميهڙ ۾ جاگيرون هيون. جڏهن انگريزن سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تڏهن سڀني لغارين قرآن شريف تي هٿ رکي قسم کنيو ته هو انگريزن سان مقابلو ڪندا، سڀني واعدو ڪيو ته هي ملڪ سنڌ اسان بلوچن لاءِ ماءُ برابر آهي جنهن جي ڇاتي مان اسان پشت به پشت ٿڃ پي پليا آهيون، ماءُ پيءُ تي اولاد جا وڏا حق آهن. اسان پنهنجي ماءُ تان جان نثار ڪنداسون ۽ تاريخ شاهد آهي ته دٻي ۽ مياڻي جي جنگين ۾ علي محمد خان، غلام محمد خان ۽ خان احمد خان لغاري ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي وڙهندا رهيا.
[b]کوسا:
[/b] کوسا توراني نسل مان آهن ۽ سندن وطن ڪاسريگا ڪاشغر چينائي ترڪستان آهي. هي بلوچن جو بهادر قبيلو آهي. فوجي خدمتن جي ڪري کين مڪران کان وٺي پنجاب ۽ سنڌ ۾ جاگيرون مليون. صوبي سرحد، هانسي، حصا، کاڏل، پٽ نير، ٿرپارڪر کان سابرمتي تائين پکڙجي ويا. همايون کين سون مياڻي جاگير ۾ ڏني. ميان الياس ڪلهوڙي مير روهل خان کوسي کي مهراڻ جي اولهندي ڪپ تي جاگير ڏني. سمن کين ٿرپارڪر ۾ زمينون ڏنيون. غلام شاهه ڪلهوڙي کوسن جي مدد سان ڪڇ فتح ڪيو. مير حڪمران ٿر جي سرحدن جي حفاظت ڪندڙ کوسن کي وظيفا ڏيندا هئا. شهداداڻي ٽالپورن، سندن جاگيرون بحال ڪيون. ان کان سواءِ گبول، لنڊ، پتافي، بوزدار، جمالي، جکراڻي، مري، بگٽي، مزاري، گرگيج وغيره بلوچن جا ڪيترائي پاڙا آهن، جن سنڌ جي تاريخ ۽ ثقافت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. مهر به کوسن جو خاص قبيلو آهي، جيڪو ايران کان نڪري بلوچستان کان ٿيندو ساري هندستان ۾ پکڙجي ويو. پنجين صدي جي آخر ڌاري گپتا خاندان کي شڪست ڏيئي مهرن، اتر ڪاٺياواڙ جي علائقي تي قبضو ڪيو. ڪاٺياواڙ ۾ اڃان تائين مهر رهن ٿا. سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي زماني ۾ کين جاگيرون مليل هيون. شاهه بيگ ارغون جي ڏينهن ۾ ڌاريجن سان گڏجي بکر ۾ هنن سندس مقابلو ڪيو. مغلن جي زماني ۾ بکر ۽ ماٿيلي ۾ سندن اڪثريت هئي ۽ مغلن جي گورنرن سان ڪيترائي مقابلا ڪيائون. شڪارپور ۾ به سندن وجود دائود پوٽن جي ڏينهن ۾ هو. سندس اڪثريت ٿر جي علائقي ۾ ميرن جي زماني ۾ ٿي.
[b]ميمڻ:
[/b] سنڌ جا ميمڻ اصل ۾ لوهاڻا آهن، جيڪي ايوڌيا جي راجا رامچند جي پٽ لو جي اولاد مان آهن. سنڌ ۾ لوهاڻن جو ڌار علائقو هو جتان وهندڙ درياءَ کي لوهاڻو درياءَ چوندا آهن. رئيس ضياءُ الدين ايس بلبل جو رايو آهي ته لوهاڻا آرين کان اڳ موهن جي دڙي جي تهذيب جا مالڪ هئا. لوهاڻن جو وڏو ملڪ جي چوراسي لک برادرين جو چڱو مڙس هو. جنهن سيد سيف الدين قادري رحه جي هٿ تي بعيت ڪئي. سندن مسلمانڪو نالو احمد هو. لوهاڻا اڪثر ڪري واپاري ذهن رکندڙ آهن، ان ڪري ڪاروبار کي ترجيح ڏين ٿا. هن وقت ميمڻن جو ڪڇ، ممبئي، گجرات، ڀڄ ۽ راجپوتانا ۾ به گهڻو تعداد آهي.
[b]ابڙا:
[/b] ابڙا اصل ۾ راجپوت آهن. سلطان علاءُ الدين خلجي جي زماني ۾ ڪڇ جي کنڊ ڪلا پرڳڻي کان نڪري سنڌ ۽ ڪڇ تائين پکڙجي ويا.
[b]ڏهر:
[/b] ڏهر راجا ڏاهر جي نسل مان آهن. وٽن اورنگزيب عالمگير جي سند هئي. اوٻاوڙو سندس جاگير هو. ٽالپرن سندن جاگير کي بحال رکيو. ڏهرڪي جو شهر سندن ٻڌايل آهي . هن وقت به وٽن ڪافي زمينون آهن ۽ سياسي اثر رسوخ رکن ٿا.
[b]چاچڙ:
[/b] چاچڙ به سنڌ جي مشهور ذات آهي، هي ڄام چيوڙ جي اولاد مان آهن جنهن جو تعلق جادم سان ملي ٿو. راجا چيور جي ڪري هي خاندان ڄام، ارباب ۽ ڄاموٽ جي لقبن سان سڏجي ٿو. هي قبيلو سنڌ، ملتان، بلوچستان، سرحد، پٽ فيڊر ۽ لسٻيلي تائين پکڙيل آهي. هن خاندان مان شيخ محمد حيات السنڌي مديني جو ناميارو محدث ۽ عالم ٿي گذريو آهي. سندس ڪٽنب مان مولانا عبدالقادر السنڌي مسجد قبا جو پيش امام آهي.
بهرحال هي سنڌ جي ذاتين جي بحر مان موتين جي هڪ مٺ آهي. هونئن ته سنڌ ۾ ڪيتريون ئي نالي واريون ذاتيون آهن، جن پنهنجي خاندان، لياقت ۽ ذهني قابليت آهر سنڌ جي سياسي، علمي، ادبي ۽ تاريخي خدمت ڪئي آهي ۽ پنهنجي ماتر ڀومي جي خدمت ڪنديون رهنديون.
[b]11. سنڌ جون تاريخي رانديون:
[/b] سنڌ جون تاريخي رانديون پهلواني، زور آزمائي، جسماني ۽ ذهني ڪاوشن جو نتيجو آهن. آڳاٽي وقت کان وٺي سنڌ ۾ پهلواني جو زور هو. پهلوانن جو شان شوڪت جاري هو. هڪڙا پنجاهيا پهلوان هئا جيڪي هڪ ٻئي سر پنجاهه ڄڻن جو مقابلو ڪندا هئا ته ٻيا ڏهيسر هئا، جيڪي ڏهن جو مٽ هئا. جسماني زور ۽ طاقت ۾ هڪڙا اڍائي ونگ ورنهه هئا جيڪي پنهنجن ڊگهن وارن کي هٿ تي اڍائي وڪڙ ڏيئي زور ڏيندا ته ته وارن ۾ پيل تيل ٽمي پوندوهو،ته ٻين ڌگ مڙسن وري پاڻ کي لوهه مروڙ ٿي چوايو. سنڌ ۾ اهڙيون ڪافي رانديون آهن جنخبر مان انسان جي جسماني سگهه جي خبر پوندي هئي. انهن مان چنبو ۽ پڃري مشهور آهن. هڪ پهلوان هو جيڪو آڱوٺي جي گهڪي سان اکر مٽائيندو هو يا سچين ڪوڏين جي مٺ ڀري زور ڏئي انهن کي پتاشن وانگر ڀوري ڇڏيندو هو.
[b]ملهه:
[/b] ملهه سنڌ جي قومي راند آهي ۽ سنڌ جي ميلن ملاکڙن ۾ اڄ به کيڏي ويندي آهي. هي راند به زور آزمائي جو بهترين نمونو آهي. پڃري به سنڌ جي راند آهي. جنهن ۾ طاقت ۽ سگهه جو مظاهرو ٿئي ٿو. سنڌ ۾ ويدڪ زماني کان ئي اهڙا ميلا ملاکڙا ٿيندا هئا، جتي پهلوان اچي طاقت جو مظاهرو ڪندا هئا. شرطون لڳنديون هيون، تيز اندازي ٿيندي هئي ۽ پهلوان هڪ ٻئي سان ملهون وڙهندا هئا. ان وقت ملاکڙي جو جشن سڄو ڏينهن هلندو هو. هن مان جيڪو ساري ڪندو هو تنهن کي ڳچي ۾ شهزاديون هار وجهنديون هيون. راجائون ملهن مٿان جواهر هيرا ۽ لعل نڇاور ڪندا هئا. انهي قومي راند ڪري مادر وطن جا بلوان سپوت نه صرف حڪومت پر عوام کان به خراج تحسين وصول ڪندا هئا. هيءَ راند 4 هزار ق – م کان وٺي اڄ تائين سنڌين جي جسماني طاقت ۽ پهلواني جي نشاني رهي آهي. هن قومي راند سان اسان اڄ به پنهنجي نسل کي امن پسند، انصاف واري ۽ قربائتي تهذيب جي رنگ ۾ رنڱي سگهون ٿا.
مٿي جي راندين جو ذڪر ڪيو اٿم، اهي آهن زور، سگهه ۽ جسماني طاقت جون رانديون، سنڌ ۾ اهڙيون به رانديون آهن جيڪي صرف ذهن ۽ دماغي صلاحيتن سان واسطو رکن ٿيون. جن چوڀڙ ۽ شطرنج جو ن رانديون مشهور آهن . ڍاري يا ڇڪي واري راند سنڌ جي پراڻي راند آهي. هي راند سنڌ ماٿري جي ماڻهن جي دل گهري وندر هئي. سندن ڇڪا مٽي ۽ پٿر جا ٺهيل مليل آهن. انهن جي ڇهن ئي پاسن کان جدا جدا عدد جا گول نشان ڏنل آهن. هي نشان هڪ کان ڇهن تائين آهن ۽ اهڙي طرح ڏنل آهن جيئن هڪ جي پٺيان ٻه، ٽن جي پٺيان چار ۽ پنجن جي پٺيان ڇهه آيل آهن. موهن جي دڙي مان هڪ اهڙي سر به لڌي آهي جنهن تي چئن چوڪنڊن خانن جون ٽي قطارون اڪريل آهن، جن مان هڪ خاني ۾ ڪنڊائتيون سڌيون ليڪون هڪ ٻئي کي آر پار ڪاٽيل موجود آهن يعني مسطتيل جنهن جون ٻه منهيون سامهون ڪنڊون ليڪن سان ڳنڍيل آهن. خيال آهي ته اها چسر راند جي تختي جو هڪ ٽڪر آهي. ويدڪ زماني ۾ به هي راند کيڏي ويندي هئي. ان وقت ڍارا عاج جا ٺهيل هوندا هئا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڍارن طور ٻهيڙن جو ن ککڙيون ڪم اينديون هيون. اهي ککڙيون رنگ جون ڀوريون هونديون هيون.ان ڪري کين بڀرو يعني ڀورو چوندا هئا. اها راند هڪ ميز تي کيڏي ويندي هئي. جنهن ۾ کڏ هوندي هئي. انهي ۾ ککڙيون وڃي پونديون هيون. راند جو اصول اڪي ٻڌي تي ٻڌل هوندو هو ۽ ٻڌي وارو کٽندو هو. اڄ ڪلهه به هن راند جو اسان وٽ رواج گهڻو آهي.
مروج الذهب جي مصنف، سنڌ جي چوپڙ راند جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” چوپڙ راند روزگار حاصل ڪرڻ جو هڪ مثال آهي. جيڪو ان حڪمت ۽ تدبير سان هن دنيا ۾ حاصل ٿئي ٿو ۽ نه صنعت ۽ حرفت سان هي به بيان ڪيو ويندو آهي ته سڀ کان پهرين ارد شير بن باڪ هي راند ايجاد ڪئي. هن دنيا وارن سان دنيا جي انقلاب ۽ نيرنگي جو نقشو ڏيکاريو ۽ مهينن جي تعداد مطابق ان جا ٻار هنن برج ۽ مهيني جي ڏينهن جي تعداد موجب ٽيهه مهرون بنايون ۽ ٻه پڙا بڻايا. ڄڻ هيءَ راند تقدير ۽ انقلاب جو مثال آهي. جڏهن انسان اها کيڏي ٿو ته قضا ۽ قدر جي اعانت سان ان جي ذريعي پنهنجي مراد حاصل ڪري ٿو ۽ ماهر ۽ هوشيار ماڻهو کي به اها شيءَ حاصل نه ٿي ٿئي. راجا معمولي ماڻهو حاصل ڪري ٿو. بشرطيڪه قضا ۽ قدر انهي معمولي ماڻهو جو ساٿ ڏئي ته يعقوبي لکي ٿو ته ” راجا حشران وٽ تفلان نالي هڪ شخص آيو جو وڏو هوشيار ۽ قابل هو . هن هڪ نقشو ٺاهيو. ان ۾ 24 خانا رات جي ڏينهن جي ڪلاڪن جي لحاظ کان بنايائين، جيڪي 12 خانن جي هر ڪنڊ ۾ بنايل هئا. 30 ڏينهن ۽ ان جي برجن جي مثالن ۾ 30 ستارا بنايا ويا ۽ ڏينهن جي لحاظ کان ٻه نيايا ويا. هر ٻڙي کي ڇهه پاسا هئا ان ڪري جو هي ئي اهڙو مڪمل عدد آهي، جنهن جو اڌ ٽيون حصو ۽ ڇهون حصو ٿي سگهي ٿو. هر ٻڙي ۾ جڏهن هو مٿي کان هيٺ ايندو هو ته ست نقطا نظر ايندا هئا. ڇهن جي هيٺيان هڪ پنجن جي هيٺيان ٻه ۽ چئن جي هيٺيان ٽي، هي ستن سيارن ۽ ڏينهن جو مثال هو. ستن سيارن مان چنڊ، زحل، مشتري، مريخ، عطارد ۽ زهره مراد آهي . پوءِ ان کي آزمائش لاءِ ٻن ماڻهن جي آڌار رکيائين ۽ هر هڪ شخص کي هڪ هڪ ٻڙو ڏنائين ۽ چيائين ته جنهن شخص کي مون مٿين نقطن وارو ٻڙو ڏنو آهي، اهو پنهنجي ساٿيءَ کان شروعات جي لحاظ کان وڌيڪ آهي. ان ڪري ٻئي انگ گڏ ٿي ويا. هي ڄڻ مثال بيان ڪيائين ۽ ٻنهي انگن مان جيڪي ڪجهه ظاهر ٿيو ٿي، ان جي چوڌاري ستارا گردش ڪندا هئا. هي انهي نصيب ۽ قسمت جو مثال هو. جنهن کي فلڪ جي حرڪت عاجزي ڪندي آهي ۽ هي انهي بدقسمتي ۽ محرومي جو مثال هو، جنهن کي فلڪ جي گردش جي لحاظ کان هوشيار ۽ صاحب تدبير ماڻهو به دوچار ٿيندو آهي. جڏهن جي ڳالهيون بادشاهه جي آڏو آيون ته هن ان کي قبول ڪيو ۽ ملڪ ۾ ان جو رواج پئجي ويو.
[b]شطرنج:
[/b] سنڌ جي مشهور راند شطرنج به آهي، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته ” سنڌين وٽ شطرنج آهي، جنهن لاءِ وڏي غور و فڪر ۽ اورچائي جي ضرورت رهي ٿي. جيڪا ٻي ڪنهن راند ۾ نٿي ڏٺي وڃي ته هن راند جا ثبوت موهن جي دڙي کان مليا آهن.“ محمد ادريس صديقي لکي ٿو ته ” هتان هاڻوڪي شطرنج جي پيادن جي شڪل جون مٽي، پٿر ۽ ٻين شين مان ٺهيل ڪيتريون ئي ڳوٽيون پڻ مليون آهن، جن مان ڪي ته سچ پچ ڏاڍيون سهڻيون آهن. اهي مقدار ۾ هڪ ٻئي کان وڏيون وڏيون آهن. سنڌ مان هي راند ساساني حاڪم نوشيروان (53-56ع) جي دور ۾ ايران پهتي. ماڻڪ پٽنا والا لکي ٿو ته ” هن درو ۾ سنڌ مان نه فقط موسيقار ۽ ٻيا فنڪار ايران پهتا، پر شطرنج جا کيڏاري به ايران جي درٻار ۾ پنهنجي مهارت جو ڌاڪو ڄمائيندا آيا. عربن جڏهن سنڌ فتح ڪئي تڏهن ستين صدي عيسوي ۾ هي راند عرب پهتي ۽ اتان يارهين صدي عيسوي ۾ يورپ پهتي.“ اهڙي طرح سنڌ جي سرزمين تان وجود ورتل هي راند اڄ بين الاقوامي حيثيت حاصل ڪري چڪي آهي. سنڌ ۾ شطرنج جا کيڏاري تمام سٺا ٿي گذريا آهن. سنڌ جي انهن راندين ۽ ٻين ملڪن جي راندين ۾ فرق رڳو هي آهي ته سنڌ جا رانديگر شطرنج کي راند ڪري کيڏندا آهن ۽ ٻيا ذريعا نام و نمود ڪري کيڏن ٿا. حضرت پير صبغت الله راشدي کي جڏهن ڦاهي جو حڪم ٻڌايو ويو، تڏهن هڪ انگريز جيلر ساڻن سڄي رات شطرنج ڪئي، پر هڪ به بازي نه کٽي سگهيو. خيال ڪريو جنهن ماڻهو کي صبح جو ڦاهي اچڻي هجي، موت پيو سندس اکين اڳيان ڦري انهي حالت ۾
انهي انگريز جيلر کي هڪ به راند نه ڏني، جو اهو آزاد هوندو ته ڪيڏي نه اعلى پائي جي راند ڪندو هوندو. اهڙي طرح حضرت شهيد بادشاهه جي ڪري شطرنج راند کي به تاريخي حيثيت ڏني آهي.
سنڌ ۾ ٻيون هلڪيون ۽ تفريحي رانديون گهڻيون آهن، ڏاندن ۽ گهوڙن جي ڊوڙ کي ته تاريخي حيثيت حاصل آهي. ويدڪ زماني ۾ گهوڙن کي سونن زيورن سان سينگاري ڊوڙايو ويندو هو ڏاندن کي به آرين جي زماني ۾ وڏي اهميت هئي. ننڍن پکين جي شڪار سان پاڻ وندرائڻ به پراڻي مشغولي آهي، جنهن جو ثبوت موهن جي دڙي مان ملي ٿو. موهن جي دڙي مان هڪ تصوير ملي آهي، جنهن ۾ پکي هڪ ٻئي تي جهپڪو ڏئي رهيا آهن. جنهن مان سمجهجي ٿو ته اتي پکي ويڙهائڻ جو رواج هو. ڪڪڙن ويڙهائڻ جو رواج به پراڻو آهي. موهن جي دڙي کان وٺي اڄ تائين هي مشغولي قائم آهي. سانڊ وڙهائڻ به سنڌين جي پراڻي راند آهي، جنهن جو رواج سومرن جي دور ۾ عام هو.
بهرحال سنڌ ۾ ماضي ۾ ڊاڪٽر ڇٻلاڻي جي لفظن ۾ ته تفريح ۽ وندر جون شيون غريب توڙي امير، شاهه توڙي هاري، ٻنهي لاءِ گهڻو ڪري ساڳيون هيون. معاشري جي مختلف درجن ۾ رڳو انهن جون صورتون مختلف هيون. شڪار، ملهه، پتنگ بازي يالغڙ اڏائڻ، ڪڪڙ ويڙهائڻ، گهوڙي ڊوڙ، شرطون، شطرنج، ڍارو، تاس ۽ ٻيون اهڙيون رانديون ۽ سڀ کان وڌيڪ راڳ، ناچ ۽ شراب لاءِ پيار، اهي هيون سنڌ جي ماڻهن جون مخصوص تفريحون.
هن وقت نئين تهذيب ۽ مغربي معاشرت اسان سنڌين کان جيڪي قومي ۽ نج سنڌي ثقافت جون خصوصيتون کسي ورتيون آهن، اتي اسان جو اهي جسماني ۽ ذهني، تاريخي ۽ قومي رانديون به ختم ٿي رهيون آهن، جيڪي اسان جو قيمتي ورثو هيون.