فصل ٻيو: مذھب جي پيدائش جا ڪارڻ ۽ ان جي جوڙجڪ جا جائزا
انھن ابتدائي عقيدن ھيٺن قسمن جي صورت اختيار ڪئي – جن جي مختصر تشريح اڳتي پيش ڪئي ويندي.
(1)سماجي وجودن، عنصرن، مادي شين، جانورن، ماڻھن ۽ انھن جي چند خواھشن ۾ روح، آتما يا جوھري نفس ھئڻ جي عقيدي جو اُسرڻ.
(2) ڪن شين ۽ جانورن جي سڀاڳي ۽ نڀاڳي يا پاڪ ۽ پليت ھئڻ جي عقيدي جو بنياد پوڻ.
(3) سڀاويڪ ٻڌين يا جبلتن جي تقاضا موجب پيدا ٿيل خواھشن تي ضابطي رکڻ لاءِ ڪن اخلاقي قانونن، دستورن ۽ عقيدن جو رائج ٿيڻ.
(1)روحن بنسبت عقيدو: جئين مٿي ظاھر ڪري آيو آھيان، ماڻھن کي لکن ورھين جي تجربي، وھم ۽ خيال بعد اھو عقيدو ويھي ويو تہ سج، چنڊ، سيارن، نکٽن، آسمان، بادلن، وڄ، سمنڊن، دريائن، تلاون، جبلن، وڻن، جانورن، ماڻھن ۽ انھن جي پنھنجي ڪن خواھشن جھڙوڪ: نفساني خواھش، نشي جي حالت وغيرھ ۽ سندن ڪن صفتن جھڙوڪ: طاقت، حسن، وغيرھ کي روح ھئا. انھن مان گهڻن کي مختلف ملڪن ۽ قومن ۾ جدا جدا نالن سان منسوب ڪيو ويو. ماڻھن کي اھو وھم يا خيال ويھي ويل ھو تہ ھر ڪا شيءِ ھڪ لڪل طاقت جي سھاري ھلي رھي ھئي، جنھن کي ھو ان جو روح يا آتما سڏڻ لڳا. انھيءَ ساري مسئلي تي مختلف قومن جي مٿالاجي (علم الاصنام يا ديو مالا) ڀري پئي آھي ، جنھن مان انھن جي ابتدائي وھمن ۽ عقيدن جو پتو پوي ٿو. ديوين ۽ ديوتائن، پرين، ملائڪن، جنن ۽ ديون، شيطانن ۽ اھڙن ٻين منحوس ۽ مسعود روحن جا قصا ۽ ڪھاڻيون انھي تخيل جي پيداور آھن.
(2) انھن طاقتن جي تسخير يا راضپو: انھن طاقتن جي وھم ۽ خيال ابتدائي دور جي ماڻھن کي خوفزده ۽ مرعوب بنائي ڇڏيو ھو، ھنن ٻہ طريقا اختيار ڪيا ھئا: (الف) جادوءَ جو، ۽ (ب) مذھب جو؛ جن ٻنھي طريقن جا مقصد ماڻھن کي انھن نحس ۽ سعد طاقتن جي نقصان ۽ خطري کان بچائڻ ۽ انھن کي پنھنجي فائدي لاءِ ڪم آڻڻ ھئا – جيتوڻيڪ استعمال جا ڍنگ ٻنھي طريقن جا ڪيترين ڳالھين ۾ جدا جدا ھئا.
جادوءَ انھن طاقتن کي تسخير ڪرڻ، رضامند بنائڻ ۽ سندن نحوست يا بدبختيءَ جي ٽارڻ لاءِ ڪي رواج ۽ ٽوڻا ايجاد ڪيا، جھڙوڪ: ماڻھو يا جانور ڪھي (قرباني ڪري)، ان جو رت مکيه جاين تي ھارڻ، گوشت کي چئن يا ڪن خاص طرفن تي رکڻ، ان جي ھڏن گوشت ۽ وارن وغيرھ کي ساڙي ھيڏانھن ھوڏانھن دونھون ڏيڻ، وغيرھ؛ ڪن لفظن جي ڪيترا دفعا اچارڻ ۾ تاثير ڄاڻي، انھن کي ڪن جاين تي ليڪاڪڍي پڙھڻ سان چنڊ، سيارن، جنن، ديون، شيطانن کي قبضي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪرڻ؛ بيماري جي حالت ۾ جنن کي ڪڍڻ لاءِ (ڇاڪاڻ تہ بيماريءَ جو مکيه ڪارڻ انھن جي ناراضگي يا دشمني سمجهبي ھئي) بيمار کي مارون ڏيڻ، داغ ھڻڻ يا ڌاڳا وٽي، انھن تي منتر پڙھي، شوڪاري، ڳنڍون ڏيئي، ٻڌڻ؛کاڌي جون شيون جھڙوڪ ميوا، ڪچو گوشت، گل، پن وغيره، روحن کي پھچائڻ لاءِ ڪن خاص جاين تي رکڻ، ۽ ٻيا اھڙا سوين جادو جنتر منتر ايجاد ٿيا ۽ ڪم ۾ آيا، جن جو احوال جادوءَ جي ڪتابن يا عالمن طرفان ڪيل کوجنائن مان پئجي سگهي ٿو. خاص ڪري سرجان فريزر جي ڪتاب “گولڊن بو” ۾ ان مسئلي تي عمدي کوجنا ڪيل آھي.
اوائلي مذھبي عقيدن، دستورن ۽ رسمن، ۽ جادوءَ جي مٿي بيان ڪيل طريقن ۾ تمام ٿورو تفاوت ھو، سواءِ ھن ڳالھہ جي، تہ جادوءَ وارن وانگر غيبي طاقتن کي مطيع بڻائڻ، ڊيڄارڻ يا رشوت ۽ اٽڪل بازي سان ريھي ريبي ٽارڻ جي عيوض، مذھب جا طريقا انھن کي ميڙمنٿ ڪري ۽ انھن جي چاپلوسي ۽ خدمت چاڪري ڪري انھن کي رضامند ڪرڻ جي حق ۾ ھئا. مذھب جي طريقن انسان ۾ گهڻي قدر بي وسيءَ ۽ ڪمزوري جي جذبن کي فروغ ٿي ڏنو، ۽ جادوءَ انسان ۾ گهڻي قدر پنھنجي ھمت، طاقت ۽ لياقت تي ڀروسي پيدا ڪرڻ جو ڪم ٿي ڏنو. بھرحال اوائلي عقيدن جو بنياد جنھن صورت ۾ ڊپ جي آڌار تي ھو، تنھنڪري جادو ۽ مذھب جي رسمن ۽ دستورن ۾ ڪو گهڻو تفاوت نہ ھو. قربانيءَ جو دستور ٻنھي وٽ ھو. ڪن لفظن جي تاثير ۾ ۾ ٻنھي جو اعتقاد ھو. روحن يا غيبي طاقتن کي کاڌي آڇڻ جو رواج ٻنھي وٽ جاري ھو. ڌاڳن، منترن ۽ وظيفن ۾ پڻ ٻنھي کي ويساھ ھو. ٻنھي مان ڪھڙو طريقو پھريائين پيدا ٿيو ۽ عمل ۾ آيو، ان بابت اختلاف راءِ آھي. پر ڪيترن ماھرن جو رايو آھي تہ مذھب کان جادوءَ قديم آھي. انھن جي ابتدائي ڪارڻن ۽ سدباب لاءِ طريقن جو مفصل ذڪر اسان جي ڪتاب جي دائري کان ٻاھر آھي. انھيءَ بابت سائنسدانن ۽ عالمن طرفان ڪافي کوجنا ٿي رھي آھي. عمرانيات، فوڪ لور، فوڪ ڪسٽمس، ۽ ديومالا جي علمن ان مسئلي تي ڪافي معلومات ميسر ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آھي.
(3) سڀاڳين ۽ نڀاڳين شين جو عقيدو: مذھبن جي تاريخ ۾ ذڪر ٿي آيو آھي تہ ھزارن ورھين جي تجربن بعد، ڪيئن ماڻھن جي جدا جدا قبيلن ۾ مختلف شين، جانورن وغيره جي سڀاڳي ۽ نڀاڳي ھئڻ بابت وھم ويٺا ھئا. ان مان، غور ڪرڻ بعد، پتو پئجي سگهندو تہ ترقي يافتہ مذھبي عقيدن جي شروعات اتان ٿئي ٿي. پھريائين سڀ شيون، جانور ۽ روح خوفناڪ ۽ نقصانڪار شمار ٿيندا ھئا. ٿورو ئي پوءِ، ڪي شيون، جانور ۽ روح سڀاڳا شمار ٿيڻ ۾ آيا، جنھن مان خوف سان گڏ اميد جو بہ مذھب جي محرڪ جذبي ۾ اضافو ٿيو. ھنن ڪثير طاقتور ھستين جي ھنن ٻن گروھن ۾ ورھاست، اڳتي ھلي، دوئيءَ جي ترقي يافتہ خيال جو بنياد وڌو، جنھن جي آڌار تي پاڪ ۽ پليت، غلط ۽ صحيح، فائديمند ۽ نقصانڪار، خوشي پھچائيندڙ ۽ رنج ڏيندڙ قوتن جي تخيل جي شروعات ٿي، ۽ جادوءَ کان مذھب جي علحده شمار ٿيڻ جو بنياد پيو.
(4) ڇڙواڳ فطري خواھشن تي ضابطي جا دستور: مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ جانورن وانگر ماڻھن ۾ بہ ڪي سڀاويڪ ٻڌيون يا جبلتون قدرت طرفان وديعت ٿيل ھيون، جن جي ذريعي ھو زندگيءَ جي وسيلن جي حصول، نسل جي قائم رکڻ، پاڻ بچائڻ، نقصانڪار شين کان درو رھڻ، زيب زينت ۽ اقتدار جي حصول لاءِ ڪوشش ڪري سگهيا ٿي. راوجي طرح اھي خواھشون، فطري ھئڻ ڪري، انفرداي دائري ۾، بي ضرر ھيون، پر ماڻھن جنھن صورت ۾ وڳرن ۾ رھڻ واري قسم جي حيوانن (Gregarious animals)مان ھو، تنھنڪري جڏھين ھن انھن خواھشن جي پورائي جماعتي زندگي جي بنيادي مفادن يعني اتحاد، امن ۽ ترقي جي خلاف ڪرڻ گھري ٿي، تہ سندس اھي خواھشون باھمي نفاق، بدامنيءَ، ۽ نتيجتن گڏيل تباھيءَ جو ڪارڻ بڻيون ٿي. ان ڪري، ھزارن ورھين جي تجربن بعد، مختلف قبيلن انھن مسئلن جي حل لاءِ ڪي دستور ۽ رواج قائم ڪيا، جن اڳتي ھلي، جماعتي زندگيءَ جي نظام ۽ امن ۽ آسودگيءَ لاءِ، قومن ۽ مذھبن طرفان پيش ٿيندڙ قانونن ۽ ضابطن واسطي بنيادي مواد ميسر ڪيو.
مذھب جي پيدائش جي ڪارڻن جي ايتري مختصر ذڪر ڪرڻ بعد، ھاڻ آءُ مذھبن جي ترڪيبي اجزاءُ (جوڙجڪ جي جزن) تي روشني وجهڻ جي، پنھنجي سمجهه آھر ڪوشش ڪندس.
جيتري قدر مون غور ڪيو آھي تہ مذھبن جي تعليم ۽ عمل جا ھيٺيان مکيه صيغا يا جزا معلوم ٿيا اٿم:
(1)ڪائنات جي پيدائش ۽ روحن وغيرھ جي بابت عقيدا يا معلومات، جنھن کي الاھيات جو صيغو سڏي سگهجي ٿو.
(2) اخلاق، نفس ۽ علم سان واسطو رکندڙ اصولن جو صيغو، جنھن کي طريقت جي نالي سان شمار ڪري سگهجي ٿو.
(3) مذھبي رسومات، ڪرياڪرم ۽ عبادات جو صيغو.
(4) سماجي دستورن ۽ قانونن جو صيغو، جو عام طور شريعت يا فقھ جي نالي سان مشھور آھي.
جيئن تہ ھي احوال مذھب جي بنيادي شعبن تي روشني وجهن جي مراد سان لکيو وڃي ٿو، تنھنڪري ان تي ذرا وڌڪ تفصيل سان بحث ڪندس، جيئن پڙھندڙن اڳيان ان ساري مسئلي جو پس منظر پيش ٿي سگهي.
(1)لاھيات جو صيغو:
مذھب جي ھن صيغي جي وسيلي ھيٺين ڳالھين تي روشني پوي ٿي؛
(الف) ڪائنات جي پيدائش ۽ ان جي مختلف حصن جي معلومات.
(ب) روحن جي وجود، ابتدائي پيدائش، تسلسل ۽ انتھا جو علم.
(ج) خلقت جي رٿا ۽ مقصدن جي تحقيق.
(د) جسم ۽ روح جو باھمي رابطو ۽ ان جو نتيجو.
(ھ) غيبي طاقتن جو کوجنا ۽ ان جو علم.
(الف) ڪائنات جي پيدائش ۽ ان جي مختلف حصن جي معلومات: ھن کي ھيٺين ٽن ڀاڱن ۾ ورھائي، انھن تي مختصر روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪندس.
(1)فلڪيات جي پيدائش ۽ نظام جو علم.
(2) ساھ وارين شين جي پيدائش ۽ ارتقا جو علم، ۽
(3) ماڻھن جي پيدائش ۽ ارتقا جو علم.
(1)فلڪيات جي پيدائش ۽ نظام جو علم: جيتري قدر منھنجي ناقص علم مان مونکي معلوم ٿي سگهيو آھي، دنيا جي موجودہ عالمگير يا ثانوي مذھبن جي بانين ھن علم طرف ڪو خاص توجهه نہ ڏنو آھي. سندن ڪتابن ۾ ان وقت جي ھيئتدانن جي کوجنا ڪيل معلومات جي بنا تي ڪي ناقص حوالا ڏنل آھن. ھندستان، وچ مشرق، يونان، مصر ۽ چين جي قديم ھيئتدانن ان مسئلي تي، سندن وسائل آھر، ڪجھه روشني برابر وڌي آھي؛ ليڪن جديد سائنسي ايجادن سبب ان مسئلي تي جا معلومات ميسر ٿي سگهي آھي، ان اڳوڻي معلومات مان ڪيترين ڳالھين کي غلط ثابت ڪيو آھي. ۽ ڪن ۾ اضافو ڪيو آھي. اھا دعوى تہ مذھب جي بانين يا انھن جي ڪتابن مان ان مسئلي متعلق ڪجھه بہ صحيح پتو پئجي سگهندو، سواءِ جھالت ۽ ضد جي ٻيو ڪجھه بہ نہ آھي، ڇا قرآن شريف ۾ ڏنل ھڪٻئي مٿان ڇتين وانگر آسمانن جي ذڪر کي ھن وقت ڪا اھميت ڏيئي سگهبي؟ تنھنڪري اھو علم سائنسي تجربي جي بنا تي مذھبن جي دائري کان خارج ٿي، سائنس جي حوالي ٿي چڪو آھي.
(2) ساھ وارين شين جي پيدائش ۽ ارتقا جو علم: ھن مسئلي تہ بہ جملي مذھبن جي بانين ۽ مذھبي ڪتابن مان ڪي مفصل روشني پئجي نٿي سگهي. ان مسئلي تہ بہ علم الارضيات، علم الحيات، علم الانسان ۽ ٻين ڪيترن علمن، جا اڄڪلھه روشني وڌي آھي. ان جي آڌار تي صاف ظاھر ٿي چڪو آھي تہ ھن مسئلي تي مذھب وسيلي ڪنھن بہ روشني پوڻ جو خيال ئي خام آھي.
(3) ماڻھن جي پيدائش ۽ ارتقا جو علم: ماڻھن جي پيدائش بنسبت مذھبن طرفان ٻہ مکيه نظريا پيش ٿيا آھن ؛ (1) مغربي مذھبن جو نظريو ۽ (2) مشرقي مذھبن جو نظريو.
مغرب جي جديد مکيه مذھبن ۾ زيانزم (يھوديت)، ڪرسچئنٽي (عيسائيت) ۽ اسلام شمار ڪيا وڃن ٿا. انھن ٽنھي مذھبن مطابق خدا سائينءَ ڪائنات ستن ڏينھن ۾ پيدا ڪري، مٽيءَ مان آدم جو بوتو پنھنجي صورت تي ٺاھي، ان ۾ ساھ وڌو. جملي انسانذات ان جي اولاد مان پيدا ٿي. ان کي گذرئي 7500 ورھيه ٿيا آھن. ان کان اڳ ماڻھو ڪونہ ھئا. ھي نظريو جديد سائنسي معلومات جي بنا تي غلط ۽ فضول ثابت ٿي چڪو آھي. ماڻھوءَ جي پيدائش جا دنيا ۾ لکين ورھين کان آثار ثابت ٿي چڪا آھن. ھن وقت سواءِ ڪٽر ۽ جاھل ماڻھو جي ٻيو ڪوبه ان نظريي جي صداقت ۾ اعتبار ڪونہ ٿو رکي.
مشرقي مذھبن ۾ مکيه مذھب ھندو ڌرم، ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم ھئا، جن ان مسئلي تي ڪجھه روشني وڌي آھي. انھن جي چوڻ مطابق ماڻھو ھن زمين تي ڪروڙھا ورھين کان رھندو آيو آھي. جا ڳالھہ موجودہ سائنسي معلومات سان ٺھڪي اچي ٿي. پر انھن بہ ماڻھن جي بنيادي پيدائش ۽ ارتقا تي، سواءِ ڏند ڪٿائن ۽ ڌڪن جي ڪا خاطر خواه معلومات پيش نہ ڪئي آھي.
جديد سائنسي معلومات ان معاملي ۾ جملي مذھبن کان وڌيڪ، مستند ۽ تجرباتي حقيقتن جي بنياد تي، ڪي نظريا پيش ڪيا آھن، جي جيتوڻيڪ آخري ۽ مڪمل شمار ڪري نہ سگهجن، تہ بہ مذھبن جي پيش ڪيل نظرين کان بھتر آھن. تنھنڪري ان علم کي مذھبن جي دائري کان خارج ڪري، جديد سائنس جي حوالي ڪرڻ کان سواءِ ٻيو چارو ئي ڪونہ آھي. ان سلسلي ۾ علم الارضيات، علم الاثار، علم الحيات ۽ علم نسل انسانيءَ منجھان مذھبن کان وڌيڪ معلومات ملي سگهي ٿي.
(ب) روحن جي وجود، ابتدائي پيدائش، تسلسل ۽ انتھا جو علم: ھن مسئلي کي پوري طرح سمجهڻ لاءِ ان کي ٻن ڀاڱن ۾ ورھائي، ذڪر ڪندس؛
(1)روحن جي وجود جو عقيدو، ۽
(2) روحن جي ابتدائي پيدائش، تسلسل ۽ انتھا جو علم
(1)روحن جي وجود جو عقيدو: روحن جي جسم کان علحده وجود جو عقيدو نھايت پراڻو آھي ان جي شروعات ماڻھن جي وحشيانہ دور جي وھمن ۽ عقيدن کان ٿئي ٿي. جديد قياسي ۽ سائنسي علمن گهڻ قديم عقيدن کي، تجربي ۽ عقل جي بنياد تي، غلط ثابت ڪيو آھي. ليڪن ھيءُ ئي مسئلو آھي، جنھن جي پوري معلومات اڃان حاصل نہ ٿي سگهي آھي. ان بابت اڃا تائين قرآن ۾ ڏنل جواب ٺھڪي اچي ٿو.
“قل الروح من امر ربي وما اوتيتم من العلم الا قليلا.”
پيغمبر صلعم کي چيو ويو آھي تہ ماڻھو توکان روح بابت سوال پڇن ٿا، “اُنھن کي جواب ڏي تہ روح خدا جي اسرار مان ھڪ آھي؛ ان جي اوھان کي تمام ٿوري خبر پئجي سگهندي.”
اوائلي دور ۾ روح جي وجود جو اطلاق گهڻين شين ۽ ھستين تي ڪيو ويندو ھو، ليڪن آھستي آھستي ٿي، ان جي وجود جي حيثيث صرف غيبي طاقتن، جھڙوڪ ملائڪن، شيطانن، جنن، ديون، ماڻھن ۽ جانورن جي جداگانہ روحن تائين وڃي محدود رھي آھي. ھن وقت جا اڪثر مذھب سج، چنڊ، تارن، سيارن، جبلن، وڻن، زمين، سمنڊن ، دريائن جي روحن ۾ ويساھ نہ ٿا رکن –جيتوڻيڪ خود انھن مذھبن جي قديم ديومالا اڃا تائين انھن شين جي روحن جي قصن ڪھاڻين سان ڀري پئي آھي. ممڪن آھي تہ سائنس جي وڌيڪ کوجنا بعد، ان جي موجودہ تعداد ۾ اڃا بہ گهٽتائي ٿي.
اھا حقيقت آھي تہ اھو عقيدو موجودہ مذھبن جي پيدائش کان گهڻو آڳاٽو آھي. جديد مذھبن بہ ان بابت ڪي نظريا قائم ڪيا آھن. جديد سائنس بہ انھن جي وجود کان قطعي انڪار جو ڪو مؤثر ثبوت پيش ڪري نہ سگهي آھي. تنھنڪري اڃا تائين ماڻھن جو ڪثير تعداد روحن جي ازلي ۽ ابدي وجود جو قائل آھي.
(2) روحن جي ابتدائي پيدائش، تسلسل ۽ انتھا جو علم: وحشياني دور جي ماڻھن ۽ قديم مذھبن ۾ روحن جي پيدائش ۽ تسلسل حيات بابت عقيدن تي عالمن طرفان کوجنا ٿي رھي آھي. ممڪن آھي تہ ان تي مستقبل قريب ۾ ڪافي معلومات ميسر ٿي وڃي. ليڪن ھن وقت روحن جي پيدائش ۽ حيات بعدالممات بابت ھيٺان چار نظريا مروج آھن؛
(1)مغربي مذھبن جو نظريو، (2) مشرقي مذھبن جو نظريو، (3) ويدانيت ۽ وحدت الوجود جو نظريو، (4) مٽيريلزم (دھريت جو نظريو).
(1)مغربي مذھبن جو نظريو: مٿي ذڪر ڪيو اٿم تہ مغربي مذھبن مان منھنجو مطلب يھوديت، ڪرسچئنٽي ۽ اسلام آھن، تن جو ان مسئلي تي چوڻ آھي تہ الست واري ڏينھن خدا سائينءَ سڀني روحن کي خلقي عالم ارواح ۾ محفوظ رکيو، جتان ھر ھڪ روح پنھنجي مقرر ميعاد لاءِ انساني جسم ۾ اچي، زندگي گذاري، وفاتيءَ بعد عالم برزخ ۾ رھڻ وارو ھو، جتان قيامت جي ڏينھن کيس واپس بدن ۾ آڻي، سندس عملن جي حساب ڪتاب بعد، ان کي سندس عملن جي نتيجي مطابق بھشت يا دوزخ ۾موڪلڻو ھو.ان عقيدي مطابق، ورح ابتدا کان مفرد (ھڪ ھڪ جدا) خلقيل ھئا، ۽ ڪروڙھا ورھيه عالم ارواح ۾ گذاري، ھتي عارضي عرصي لاءِ رھي، پوئتي موٽڻ وارا ھئا.
(2) مشرقي مذھبن جو نظريو: مشرقي مذھبن مان منھنجي مراد ھندو ڌرم، ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم آھي – انھن جي راءِ مطابق بہ روح مفرد ھئا. انھن جي پيدا ٿيڻ جو وقت مقرر ٿيل نہ ھو. روح ۽ مادو ابدي ۽ ازلي ھئا. ڪروڙن ورھين کان روح، ڪرمن جي ڦل مطابق، جدا جدا جوڻين يا حياتين ۾ ڦرندا رھن ٿا. پھرين جمادات پوءِ نباتات پوءِ حيوانات ۾ جنم وٺي، تجربو حاصل ڪري، ترقيءَ بعد، ماڻھوءَ ۾ جوڻ وٺن ٿا، جتي ڪرمن جي ڦل مطابق جدا جدا جوڻين جي چڪر ۾ ڦرندا رھن ٿا، جتان آخر ۾ چڱن عملن ۽ حاصل ڪيل تجربي جي ترقي بعد نرواڻ پد ۾ نجات حاصل ڪري، سنسار جي جوڻين واري چڪر کان ٻاھر نڪرڻو اٿن. ان کان پوءِ ڪٿي، ڪيڏانھن ۽ ڪھڙي صورت ۾ ويندا، ان بابت چٽائي سان ڪجھه نہ چيل آھي.
(3) ويدانيت ۽ وحدت الوجود جو نظريو: اھي ٻہ نالا ھندن ۽ مسلمانن جا استعمال ڪيل آھن. درحقيقت انسان جي مھذب دور کان وٺي، ھر مذھب ۽ ملڪ ۾ ھڪ ڄاڻن جو گروھ ان نظريي ۾ اعتقاد رکندو آيو آھي. انھن جي نقطہ نگاھ کان روح ۽ مادو ٻہ جدا شيون نہ ھيون. حقيقي وجود ذات الاھي جو ھو. مادو ۽ روح سبب ان ذاتي حقيقيءَ جو مظھر ۽ صفات ھئا. ان ڪري ماڻھن جي روحن جو جدا جدا وجود ڪونہ ھو. اھي نوالاھيءَ جا ڪرڻا يا بحر حقيقيءَ جا عارضي طرح جدا ٿيل قطرا ھئا. جن جو مرڪز ذات حقيقي ھو. مسلمان صوفين قرآن جي ھن آيت “انا لله و انا اليہ راجعون” يعني اسان خدا مان نڪتل آھيون، وري ان ۾ سمائباسون جي اھا معني ڪڍي آھي. سچل سرمست ان خيال کي ھن طرح ادا ڪري ٿو:
“صورت جو سبحان، پاڻ ڏسڻ آيو پنھنجو تماشو.”
انھيءَ نظريي موجب مغربي ۽ مشرقي مذھبن طرفان بھشت، دوزخ، جوڻين جا مقرر ڪيل تخيل ۽ عملن جي ڦل مطابق جزا ۽ سزا جا عقيدا ختم ٿي ويا. “بحر عميق وچ جو ئي پوسي، دين ڪفر دا ورقا ڌوسي.” ۾ بيدل فقير ان جي پوري ترجماني ڪئي آھي.
(4) مٽريلزم (دھريت) جو نظريو: ھن گروھ جي ماھرن ٻن نقطہ نگاھن کان ان مسئلي تي غور ڪيو آھي؛ (1)منطقي خيال سان، ۽ (2) سائنسي تجربي سان. ٻنھي نقطن کان ھنن روح جي بدن ۾ اچڻ يا ان کان پوءِ جي جدا وجود کان انڪار ٿي ڪيو. ھنن رڳو مادي جي وجود کي مڃي، ان جي خود ڪفيل عمل ڪري زندگيءَ جي پيدا ٿيڻ ۾ اعتبار ٿي رکيو، خا مخصوص دائري ۾، ان عمل جي ڪري بيڪار ٿيڻ بعد ختم ٿي ٿي ويئي. روح عليحده ڪونہ ھئا. گهڻي ۾ گهڻو،زندگيءَ (لائيف) کي مرڪب وجود ھو، جو ذھن(Mind) جي صورت ۾ نمودار ٿي،وري سندن مخزن ۾ سمائجي ٿي ويو. ھنن جي نظريي ۽ ويدانيتن جي نقطہ نگاھ ۾ مماثلت ھئي. ٻنھي، حيات بعد الممات جي جداگانہ روح جي تسلسل کان انڪار ٿي ڪيو، ان ڪري ھو بھشت، دوزخ يا بعد از ممات ڪرمن جي ڦل کان منڪر ھئا. مٽيريلسٽ مادي جي وجود کان سواءِ اڻ ڏٺل ۽ نامعلوم روح جي جدا وجود کان انڪار ٿي ڪيو، ۽ ويدانيتي روح ۽ مادي کي ھڪ ذات جون ٻہ صفتون ٿي سمجهيو.
(ج) خلقت جي رٿا ۽ مقصدن بابت تحقيق: ڪائنات جي ھر شيءِ جي پيدائش ۽ نظام بابت ٻہ نظريا مروج آھن:
پھريون، ڪائنات ھڪ رٿا (plan)موجب پيدا ٿيل ۽ ھلندڙ آھي، ۽
ٻيو، ڪائنات جي پيدائش ۽ نظام حادثن جو محتاج آھي.
پھرين نظرئي جي حمايت آئيڊيلزم (عيبنيت يا روحانيتIdealism ) جو فلسفو ڪري ٿو. ٻئي نظرئي جي حمايت مٽيريلزم (دھريت Materialism ) جو فلسفو ڪري ٿو.سڀئي عالمگير مذھب پھرئين نظرئي جا حامي ۽ معتقد آھن.
پھرئين نظرئي ۾ ويساھ رکڻ بعد سوال اٿي تو تہ رٿا اُن جي ٺاھيندڙ ۽ ھلائيندڙ قوت کان سواءِ نہ تيار ٿي ۽ نہ ھلي سگهي ٿي. تنھنڪري سڀ مذھب اُن رٿا جي ٺاھيندڙ ۽ ھلائيندڙ طاقت ۾ ايمان رکن ٿا، ۽ ان کي خدا، ايشور، گاڊ (God)وغيره نالن سان منسوب ڪن ٿا.
مذھبن ۾ خدا جي وجود بنسبت ٽي تخيل مروج رھيا آھن:
(1)شخصي خدا(Personal God) جو تصور.
(2)غيرشخصي خدا(Impersonal God) جو تصور.
(3) قياس، گمان ۽ وھم کان مٿي خدا (God beyond Imagination) جو تصور
خدا جي اِنھن ٽن تصورن تي مختصر روشني وجهڻ لاءِ ھر ھڪ تصور جي جدا جدا تشريح ڪندس.
(1)شخصي خدا جو تصور: انسانذات جي اوائلي زماني ۾، جڏھن ماڻھو اڃا وحشيانہ زندگيءَ گذاريندا ھئا ۽ سندن ذھن ناقص ۽ ناپختا ھئا، ماڻھن ھر طاقتور شي کي خدا ڪري ورتو، جنھن ۾ سماوي وجود جھڙوڪ سج، چنڊ، نکٽ، سيارا ھڪ طرف ھئا، تہ ٻئي طرف عنصري قوتون جھڙوڪ ھوائون، باھ، پاڻي، زمين ھيون ۽ ٽئي طرف غيبي طاقتون جھڙوڪ روح، ديوتائون، ديويون، جن وغيرھ شمار ٿي ڪيا ويا. ازانسواءِ طاقتور جانور، ماڻھو، جادوگر، مذھبي رھبر بہ ان ۾ شامل ھئا. انھيءَ تصور جي ارتقا ۾ چار دور شمار ڪيا وڃن ٿا:
(i)خدائن جي ڪثرت جو دور
(ii)خدائن جي ٻن گروھن جي ورھاست جو درو
(iii)خدائن جي تثليت (ٽمورتيءَ جو دور
(iv)ھڪ خدا جي تصور جو دور
(i)خدائن جي ڪثرت جو دور: اھو خدا جي تصورن جو نھايت قديم دور آھي. اھو بہ ھزارن بلڪه لکن ورھين جي مختلف درجن مان گذريو ٿو ڏسجي. انھن ۾ منھنجي ڄاڻ مطابق ھيٺيان درجا گذريا آھن
(الف) جانورن ۽ طاقتور ماڻھن جي خدائي تصور جو درجو، جن ۾ شينھن، رڇ، گينڊا، واڳون، نانگ وغيرھ جانور ۽ طاقتور ماڻھو خدا جي صفتن سان شمار ٿيندا ھئا.
(ب) عنصري قوتن جي خدائي تصور جو درجو، جن ۾ جبل، سمنڊ، دريا، بادل، وڻ، باھ، زمين وغيرھ خدائي طاقتن جي صفتن سان موصوف ڪيا ويا.
(ج) فلڪيات جي قوتن جي خدائي تصور جو درجو، جنھن ۾ سج، چنڊ، تارا، نکٽ وغيرھ خدا يا خدائن حيثيث ۾ شمار ٿيڻ لڳا.
(د) غيبي طاقتن ۽ روحن جي خدائي تصور جو درجو، جنھن ۾ مٿي ذڪر ڪيل ھر مادي شيءِ کي روح، آتما يا جوھري نفس سان موصوف ڪري، انھن جي جسمن عيوض انھن جي روحن کي خدائي قوتن سان منسوب ڪيو ويو. ان زمري ۾ جانورن جا روح، بادشاھ، جادوگر، پيغامبر، سمنڊن ۽ جبلن وغيره جا ديوتائون ۽ سج، چنڊ، تارن وغيره جا ديوتا شمار ڪيا ٿي ويا، جن جي قصن ۽ ڪھاڻين جا احوال قديم ديومالا(Mythology) مان ملي ٿو.
انھي دور ۾ ھر ھڪ ملڪ ۽ قبيلي جو خدا علحده ھو. جڏھن قبيلا گڏجي قومن جي صورت وٺڻ لڳا، تہ انھن جي مندرن ۾ ھر ھڪ قبيلي جي نمائنده خدا جي تصوير يا نشان رکيو ويندو ھو. انھيءَ دور جي اڪثر ديوتائن جو تصور خوفناڪ ھوندو ھو.
(ii)خدائن جي ٻن گروھن جي ورھاست جو درو: اڳتي وڌي، جڏھن انسان ذات ٿوري ترقي ڪئي، تہ خوفناڪ صفتن وارن خدائن کان علاوه ھنن کي ھمدرد ۽ طرفدار خدائن جو تصور بہ ذھن ۾ ويٺو. اول ۾، ان تصور خدائن جي ڪثرت ۾ ڪمي ڪانہ آندي، پر ان کي صرف ٻن گروھن ۾ ورھايو ھڪڙا خوفناڪ ۽ ظالم خدا يا ديوتائون ۽ ٻيا ھمدرد ۽ رحمدل خدا يا ديوتائون شمار ٿيڻ لڳا. آھستي ٿي، ان تصور ترقي ڪري، مادي تصور کي ترڪ ڪري، باطني صفتن سان خدائن کي موصوف ڪيو. “دوئي” ان جو ترقي يافتہ تصور ھو. اھرمن ۽ اھرمزد ان جي پيدائش ھئا.
(iii)خدائن جي تثليت (ٽمورتيءَ جو دور:اھو خدا جي شخصي تصور جو “دوئيءَ” کان وڌيڪ ترقي يافتہ تصور جو دور ھو. گهڻن خدائن جي دور ۾ سڀ خدائون خطرناڪ ۽ نقصانڪار شمار ڪيا ويندا ھئا. ان کان پوءِ چڱن ۽ مٺن خدائن جي تصور، ڊپ سان گڏ اميد بہ پيدا ڪئي، ليڪن اھي طاقتون ھڪٻئي جي مخالف برسر پيڪار سمجهيون ويون ٿي، جن ۾ ڪنھن بہ سمجهوتي جو امڪان ڪونہ ھو. تثليت جي نظريي انھي ٻنھي مخالف گروھن کي ٽئي جي ذريعي گڏڻ جي ڪوشش ڪئي. ان مطابق خدا کي ٻن صفتن، يعني خطرناڪ ۽ رحمد، جي عيوض ٽن صفتن سان موصوف ڪيو ويو – (1) پيدا ڪندڙ، (2) پاليندڙ، ۽ (3) فنا ڪندڙ – يا اھڙي قسم جون ٻين نالن سان ٽي صفتون. ھندو مٿالاجيءَ ۾ برھما، وشنو، شو، مصري مٿالاجيءَ ۽ اوسيرس، آئيسس ، ھوروس ۽ عيسائي عقيدي موجب فادر، فرزند ۽ روح المقدس ، انھيءَ خدا جي تثليت واري شخصي تصور جي پيداور آھن.
(iv)ھڪ خدا جي تصور جو دور:شخصي خدا جي تصور جو ھيءُ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافتہ تخيل ھو، جنھن مطابق سڀ طاقتون ۽ صفتون ھڪ خدا ۾ ڪٺيون ڪيون ٿي ويون. اِلاه (Eloh, Elohim)ايشور، جيھووا (Jehovah) ، وغيرھ نالا انھيءَ تصور جي پيداور آھن. ليڪن ھيءَ ڳالھہ صاف سمجهي ڇڏڻ جي لائق آھي تہ خدا جا اھي چار ئي تصور شخصي ۽ مادي ھئا. غير شخصي(Impersonal) خدا جو تصور بعد جو آھي. توريت، انجيل، قرآن ۽ ويدن ۾ انھي قسم جي خدا کي بہ شڪل، رھڻ جي جڳھه ۽ ٻين انساني صفتن سان موصوف ڪيو ويو آھي.
(2) غير شخصي خدا جو تصور: خدا جي غير شخصي تصور جو تخيل غير جسمي، روحاني، جوھري ۽ منتزع يا مجرد (Abstract)بنياد تي ٻڌل آھي. اھو خيال عالمگير يا ثانوي مذھبن جي ابتدا ۾ چند راسخ العلم ماڻھن تائين محدود ھو. بعد ۾ جڏھن انھن مذھبن جي شارحن جو واسطو مھذب ملڪن جي قياسي علمن سان ٿيو، تہ انھن يونان جي فيلسوفن، مصر، عراق، ايران ۽ ھند جي قياسي ۽ روحاني عالمن جي دليل آڌار تي، پنھنجي پنھنجي مذھبن جي اصلاحي دور ۾، ان کي نظريي طور پيش ڪيو. ان تي وڌيڪ بحث ڪرڻ کان اڳ بھتر آھي تہ ۽ “جوھر” جي ڪجھه تشريح ڪئي وڃي.
جسم (مادو) جي مختصر تشريح: فيلسوفن جسم ھي تشريح ڪئي آھي تہ جا شيءِ پنجن حواسن يعني ڏسڻ، ڇھڻ، ٻڌڻ، چکڻ ۽ سنگهڻ جي ذريعي سان معلوم ٿي سگهي، ۽ زمان، مڪان ۽ اسباب جي دائري ۾ اچي سگهي، سا جسم يا مادو آھي. جسم کي ابتدا ۾ ھن پنجن عنصرن، جھڙوڪ: باھ ، پاڻي، ھوا، زمين ۽ آڪاش ۾ ورھايو ھو، جن جو تعداد ھاڻ وڌي وڃي 72 تائين پھتو آھي. جيئن تہ ھيءَ سمجهاڻي عام ماڻھن لاءِ نہ آھي، ان ڪري زمان، مڪان ۽ اسباب جي تشريح نٿو ڪريان، ڇاڪاڻ تہ اھل علم کي پتو آھي تہ معنى ۽ مفھوم جي ھن دائري ۾ مڪان، زمان ۽ اسباب کي ڇا ٿو چئجي.
جوھر (روح يا آتما) : “جوھر” جي فيلسوفن اھا تشريح ڪئي آھي تہ جا شيءِ پنجن حواسن جي ذريعي معلوم نہ ٿي سگهي، ۽ زمان، مڪان ۽ اسباب کان ٻاھر ھجي، اھا جوھري نفس، روح يا آتما آھي. ھتي ٻڌائڻ ضروري آھي تہ مٽيريلسٽ فيلسوف ۽ سائنسدان ان جوھري نفس يا روح جي جداگانہ وجود ۽ ان جي حيات بعدالممات تسلسل ۾ اعتقاد نٿا رکن، بلڪه ھو ان جي جداگانہ وجود کي غلط ثابت ڪرڻ لاءِ کوجنائون ڪري رھيا آھن. ليڪن دنيا ۾ اڃان تائين عالمن، درويشن ۽ سنتن جو ڪثير تعداد ان جي وجود جو قائل آھي، ۽ اھڙي طرح سان اھي خدا جو تصور بہ انھن بنيادن تي ڪن ٿا.
ھاڻي آءٌ خدا جي غير شخصي تصور تي بحث ڪندس .
خدا جي ھن تصور ۾ مڃيندڙ ان کي لامڪان، لازمان ۽ اسبابن(Causation) کان مٿي، رنگ ۽ روپ کان پاڪ، ھر جاءِ تي ھجندڙ، محيط، قادر مطلق سمجهن ٿا. ان تصور مطابق، خدا ھڪ .................................................................................................................................................................. زردشتين جي دوئيءَ يعني اھرمن ۽ اھرمزد ۽ مسلمانن جي فلسفه وحدت الشھود کي پڻ ھن تصور مان تقويت ملي ٿي. ھن تصور جي بنياد تي حق ۽ ناحق، نور ۽ ظلمات، پاڪ ۽ پليت وغيرھ جو سوال پيدا ٿئي، مختلف مذھبي نظامن جي شريعتن جو باعث بنجن ٿا. توحيد ۽ شرڪ انجي پيداور آھن. ھيءُ تصور ئي، آخرين طور، اسلام جي ملا واري تخيل، يا عالمگير مذھبن جي ڪامل ۽ آخري ھئڻ جو بنياد بڻي ٿو.
(3) قياس، گمان ۽ وھم کان مٿي خدا جو تصور: خدا جي ان تصور ۾ عقل طرفان ڪا قطعي ۽ ثبوتي رھبري ڪانہ آھي. ھن ۾، حيرت جي حالت ۾ بي وسيءَ ۽ فراريت جو اظھار آھي. منطقي ۽ سائنسي نقطہ نگاه کان انجي اھميت ڪيتري بہ ھجي، ليڪن خدا جي تصور جي ارتقائي تاريخ موجب اھو نقطہ نظر زيادھہ قرين قياس ٿئي ٿو. جملي مذھبن جي راسخ العلم بزرگن، وحدت الوجودي، ويدانتي ۽ وجوديت جي (Pantheism) جي فلسفهءِ خيال وارن انھيءَ نظريي ۾ا عتقاد رکيو آھي. ان مطابق، وجود صرف ذات حق جو آھي، ٻيون سڀ شيون ان جون صفتون آھن. جملي طاقت، علم، حسن وغيره جو مجزن اھوئي آھي. انھيءَ تصور ۾ اعتماد رکڻ ڪري، ڪثرت مذاھب، حق ۽ ناحق، پاڪ ۽ پليت، نور ۽ ظلمات وغيره جا تفاوٽ مٽجي، صرف تقابلي سمجهاڻيون وڃي رھن ٿيون. ڪثرت پويان وحدت جو خيال انھيءَ تخيل جي پيداور آھي. ان مان ھيٺان نتيجا نڪرن ٿا.
1 جسم ۽ روح ٻيئي ھڪ ئي ذات جا مظھر معلوم ٿين ٿا. شاھ عبدالطيف رح فرمائي آھي؛
پڙاڏو سو سڏ، ور وائيءَ جو جي لھين،
ھئا اڳھين گڏ، ٻڌڻ ۾ ٻہ ٿيا.
2 انسان ذات جي وحدت ۾ اعتبار رکڻو پوي ٿو، بلڪه ان کي ھڪ جسم جا عضوا ڪري شمار ڪجي ٿو. شيخ سعدي عليه رحمتہ الله ان حالت کي مدنظر رکي فرمايو آھي ته:
بني آدم اعضاي يڪديگراند، ڪه در آفزينش زيڪ جوھراند،
چويڪ عضو بدرد آورد روزگار، دگر عضوھا را نماند قرار،
توڪز محنت ديگران بيغمي، نشايد ڪه نامت نھند آدمي.
(يعني انسانذات ھڪ جسم جي عضون مثل آھي، ڇاڪاڻ تہ ھڪ ئي جوھر مان نڪتل آھي. دستور آھي تہ بدن جي ھڪ عضوي کي جيڪڏھن ايذاءُ رسي ٿو، تہ ٻين عضون ۾ بي چيني رھي ٿي. تون جي ٻين ماڻھن جي درد غم کان بي پرواھ آھين، تہ انسان سڏائڻ جي لائق نہ آھين.)
3 ڪثرت مذاھب پويان بنيادي وحدت ڏسڻ ۾ اچي ٿي. انھيءَ جي حمايت ۾ سنڌ جو بيدل فقير سندس “وحدت نامي” ۾ فرمائي ٿو؛
حقيقت ۾ ھڪ ٿيو، ڪفر ۽ ايمان،
مظھر مولا پاڪ جي، ھندو مسلمان،
تارا ڪيان تالان، سورج سندي سوجهري.
4 ڪائنات جي خلقت ۾ رٿا(plan) ڏسڻ ۾ اچي ٿي. قرآن شريف جا لفظ ان جو ثبوت ڏين ٿا: “ما خلقت ھذا باطلا” معنى “ڇا، ھي سارو مانڊاڻ بنا ڪنھن رٿا ۽ مقصد جي بنايو ويو آھي!” درويشن ان رٿا کي “منشاي ايزدي”، “قانون قدرت” (قانون ارتقا) جي نالن سان منسوب ڪيو آھي. عشق ۽ پريم (Power of integration)جو ٻيو نالو ان کي ڏنو اٿن.
5 انسانذات جي خلقت ۾ ڪي بنيادي مقصد مضمر ڏسجن ٿا، جنجي تشريح ۾ ھيٺين ٽن مقصدن کي پيش ڪيو ويو آھي؛ (الف) اتحاد انساني، (ب) امن عالم، (ج) ترقي بني آدم. مسلمان صوفين قرآن مان ھيٺيون آيتون انھيءَ نقطہ نگاھ جي ثابتي ۾ پيش ڪيون آھن.
لاالله الاالله – ذات حقيقيءَ کان سواءِ ٻي ڪنھن شيءِ کي جدا وجود نہ آھي.
انالله و انا اليه راجعون – اسان خدا جو مظھر آھيون؛ اسان جو ملجا ۽ ماوى (Destination)اھو آھي.
وفي انفڪسم افلا تبصرون – شاھ صاحب ان جو ترجمو ھن طرح ڪيو آھي؛
ھوت تنھنجي ھنج ۾، پڇين ڪوھ پھي!
وفي انفڪسم افلا تبصرون، سوجهي ڪر سھي،
ڪڏھن ڪانہ وھي، ڪا ھوت ڳولڻ ھٽ تي.
(د) جسم ۽ روح جو باھمي رابطو ۽ ان جو نتيجو: آءُ مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ قديم زماني کان ماڻھن جي گهڻي تعداد جسم ۽ روح کي ٻہ جدا وجود پئي تسليم ڪيو آھي. جملي مذھبن، فلسفن، قديم اعتقادن ۽ علمن جي اڪثريت انجي قائل رھي آھي. منجھن تفاوت صرف ھي ھو تہ ھڪڙن روح کي اھميت ڏني ٿي، ٻين جسم کي. ٻنھي جي رابطي بنسبت پڻ مذھبن جا جدا نظريا آھن. ھڪڙن عالم ارواح مان روح جي عارضي طرح جسم ۾ اچي، وري مختلف درجن مان گذري، دائمي وطن موٽي وڃڻ جو ذڪر ڪيو آھي – جيئن تہ مغربي مذھبن. مشرقي مذھبن روح جي جسم سان مسلسل رابطي جو خيال پيش ڪيو آھي. ھنن جي راءِ موجب ساڳيو مفرد روح گذشتہ ڪرمن جي ڦل موجب جسم بدلائيندو رھي ٿو. ليڪن، ٻنھي جي راءِ مطابق، بھرحال ساڳئي روح کي مختلف جسمن ۽ درجن مان گذري، وري دائمي جڳھه طرف وڃڻو آھي. دنياوي جسم جا رابطا سڀ انجا عارضي آھن.
(ھ) غيبي طاقتن جي کوجنا ۽ ان جو علم: زماني قديم کان ماڻھن غيبي طاقتن جي جداگانہ وجود ۽ ھستي ۾ پئي اعتبار رکيو آھي. جديد عالمگير ۽ ثانوي مذھبن بہ انھن جي وجود کي ٿوري گهڻي انداز ۾ قبوليو آھي. قديم مٿالاجين انھن کي صورت ۽ سيرت سان منسوب ڪري، انھن بابت قصا پيش ڪيا آھن. جديد سائنس انھن جي وجود کان انڪار ڪيو آھي. زيادھہ کان زيادھہ، ھوءَ انھن کي مختلف عنصري طاقتن، جھڙوڪ بجليءَ، جوھري توانائي (Atomic Energy)مسموم ھوائن، وچڙندڙ بيمارين وغيره سان تعبير ڪري ٿي.
مٿي ڄاڻايل احوال مان معلوم ٿيندو تہ مذھب جي الاھيات واري صيغي تي، مذھبن جي چند نظرين جي باوجود، جابه معلومات ميسر ٿي آھي، انکي آخري ۽ مڪمل سڏي نٿو سگهجي. جيڪڏھن ڪن فيلسوفن يا سائنسدانن طرفان انھن مسئلن کي عقل ۽ تجربي جي بنا تي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي، تہ مذھبي عالم انھن کي فوق العقل ۽ الھامي مسئلا قرار ڏيئي، جان ڇڏراين ٿا. ازانسواءِ مذھبي نظامن جي مستقل مفاد بنجڻ سبب، ھن دائري ۾ ھر ھڪ گروھ پنھنجي پنھنجي دعوى کي صحيح ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ليڪن سڀني مذھبن ۾ ڪي اھڙا بہ راسخ العلم بزرگ ٿيندا آيا آھن، جن مذھب جي ھن صيغي جي سموري نظرين ۽ معلومات کي قانون ارتقا مطابق سدائين غور، فڪر ۽ کوجنا لاءِ کيلل سمجهي، ان تي فڪر ۽ کوجنا پئي ڪئي آھي.
2 مذھب جو اخلاق، نفس ۽ ذھن سان واسطو رکندڙ صيغو (طريقت): مذھب جي ھن صيغي جو ھيٺين ڳالھين سان واسطو رھي ٿو.
(الف) اخلاق (صحيح عمل)
(ب) نفس (جذبات)
(ت) ذھن (عقل ۽ علم).
(الف) اخلاق (صحيح عمل): مذھب جي طريقت واري صيغي ۾ اخلاقي دوستي کي اھم حيثيث شامل آھي. نہ رڳو موجودہ عالمگير ۽ ثانوي مذھبن ۾، پر ماڻھن جي وحشيانہ ۽ جھالت جي زماني ۾ مروج قبيلائي مذھبن ۾ بہ ان کي خاص مقام مليل ھو. سڀ کان پھرين سوال اٿندو تہ اخلاق يا اخلاقيات ڇا آھي؟ ان مسئلي تي اڄڪلھه سوين ڪتاب لکجي چڪا آھن. انگريزي ۾ ان کي(Ethics) سڏجي ٿو. ان تي مفصل بحث ڪرڻ يا روشني وجهڻ اسان جي ھن مضمون جي دائري کان ٻاھر آھي. ھتي ھي چوڻ ڪافي ٿيندو تہ اخلاق عمل جي صحيح طريقي کي سڏجي ٿو.
پوءِ سوال اٿندو تہ عمل جي صحيح طريقي جا معيار ڪھڙن بنيادن تي مقرر ڪري سگهجن ٿا، ۽ ان جي تعليم، تربيت ۽ تعميل لاءِ ڪھڙا رستا اختيار ڪيا ويا آھن. جيتري قدر مون ان مسئلي تي غور ڪيو آھي، تہ ان جو لب لباب ھيٺين سوالن جي تشريح منجھان ملي سگهي ٿو:
(1)اخلاق جا محرڪ جذبا(Incentives) ڪھڙا آھن.
(2) ان جا بنيادي اصول ڪھڙا آھن.
(3) آيا، اخلاقي دستورالعمل دائمي ۽ بيٺل آھن يا وقتائتا ۽ ترقي پذير.
(1)اخلاق جا محرڪ جذبا(Incentives) ڪھڙا آھن:اخلاقيات جي عالمن ھي ٻن ڀاڱن ۾ ورھايا آھن. ھڪڙي ڀاڱي جو بنياد روحاني يا اعلى جذباتي خيالن تي رکيو اٿن، ۽ ٻئي ڀاڱي جو بنياد باھمي مفاد جي آڌار تي قائم ڪيو اٿن. پھرئين ڀاڱي مذھبي اخلاقيات جو بنياد وڌو، ۽ ٻئي ڀاڱي جديد قومي اخلاقيات جو بنياد وڌو.
(2) ان جا بنيادي اصول ڪھڙا آھن: شخصصن، قومن ۽ انسانذات جو اتحاد، امن ۽ ترقي ان جا بنيادي اصول آھن.
(3) آيا، اخلاقي دستورالعمل دائمي ۽ بيٺل آھن يا وقتائتا ۽ ترقي پذير:جيڪڏھن تاريخي نقطہ نگاھ سان ان مسئلي تي نظر ڪبي، تہ معلوم ٿيندو تہ اخلاقي دستورالعلمن جي تعمير ۾ ٻہ رجحان ڪم ڪندا آيا آھن: مذھبي رجحان ۽ قبيلائي رجحان.
پھرين رجحان جي ڪري آھستي آھستي ٿي، ننڍن ننڍن قبيلن جا مذھب گڏجي وڏن مذھبن ۾ مدغم ٿيا، تہ انھن مذھبن جا اخلاقي دستورالعمل گذشتہ مذھبن جي روايات، بدليل حالتن جي تقاضائن ۽ قياسي علمن جي اثرن ھيٺ تعمير ٿي، وجود ۾ آيا، جن انھن وڏن مذھبي نظامن جي تعمير ۾ گهڻو حصو ورتو. اھڙي طرح سان ھندن، ٻڌن، ڪرستانن ۽ مسلمانن جي شريعتن وجود ورتو. دنيا جي چئن عالمگير مذھبن، جيڪي اخلاقي قانون مرتڪب ڪيا، سي ڪي سمورا نوان نہ ٺاھيا ھئائون. ھندن جي منوسمرتي پڙھڻ بعد معلوم ٿيندو تہ ان جو بنياد قديم قبيلائي قانون جي بنا تي، نئين حالتن جي مدنظر، ڪجھه اضافن سان وڌو ھئائون. ٻڌن جي اخلاقي قانون کي عقلي دليلن تي ٻڌو ويو، ليڪن ان جو عمل ۾ اچڻ مشڪل ثابت ٿيو. ڪرستانن مرڳو رومن قانون اختيار ڪيو. مسلمانن قديم قبيلائي عرب جي دستورالعمل کي حسب ضرورت ترميم ڪري ڪتب آندو.
سڀني مذھبن ۾ اخلاقي قانونن جي تعميل جا ٻہ طريقا اختيار ڪيا ويا.
1 اخلاقي ڏوھ کي، سزا جي وسيلي دٻائي، مستقبل ۾ روڪڻ جوطريقو.(Curative)
2 تبليغ ۽ تربيت وسيلي، ماڻھن کي ماڻھپو سيکاري، مھذب (ڪلچرڊ) بنائي، رضاڪارانہ طور ڏوھ کان روڪڻ جو طريقو.Preventive
مذھب ۾ طريقت جي صيغي جو واسطو ٻئي طريقي سان آھي. ان کي دفاعي يا انسدادي طريقو بہ سڏي سگهبو. جيئن تہ ان جو واسطو صحيح تعليم ۽ تزڪيه نفس سان آھي، ان ڪري ان جو ذڪر اڳتي انھن عنوانن ھيٺ ڏبو. اخلاقي قانون جي تعميل جو پھريون طريقو مذھب جي شريعتن سان واسطو رکي ٿو، ان جو ذڪر شريعتن جي عنوان ھيٺ پيش ڪبو.
ٻئي رجحان جي ماتحت قبيلن جا اخلاقي دستورالعمل گڏجي قومن جي اخلاقي دستورالعملن جي اوڄي جو تاڃي پيٽو ٿي، ڪم آيا، جن اڳتي ھلي ملڪن جي قديم روايات، بدليل معاشري، ملڪي ۽ قومي مفاد جي مدنظر، قومي اخلاقن جا دستورالعمل تيار ڪيا.
انھيءَ پس منظر مان معلوم ٿي سگهندو تہ اخلاقي دستورالعمل، مذھبي خواه قومي، وقت بوقت تبديل ٿيندا آيا آھن، ۽ امڪان اھو آھي ته، قانون ارتقا جي تقاضائن مطابق، اھي آئنده بہ معاشري جي تبديلي ۽ ملڪي تقاضائن ۽ ضرورتن مطابق ترقي پذير تبديلي ڪندا رھندا. دنيا جي ڪا بہ طاقت انھن جي تبديلي ۾ رڪاوٽ نہ وجهي سگهندي. جيڪي عالمگير مذھبن جا ڪٽر پوئلڳ ان ۾ رڪاوٽون وجهڻ گھرن ٿا ، سي ان سان گڏ سندن مذھبي نظامن کي بہ ڪمزور ڪري رھيا آھن. آخر ۾ انسان ذات جو گڏيل اخلاقي دستورالعمل ٺھڻ وارو آھي، جنھن ۾ شخصن، قومن ۽ مذھبن جي اخلاقي دستورالعمل کي مدغم ٿيڻو پوندو.
(ب) نفس (جذبات): مذھب جي صيغي طريقت ۾ نفسي اصلاح کي بہ خاص درجو مليل آھي. شروع ۾ عرض ڪري آيو آھيان تہ انسان ۾ ڪي فطري خواھشون قدرت طرفان وديعت ٿيل آھن، جن کي نفسياتي خواھشن جي نالي سان پڻ سڏيو اٿن. انھن کي قديم درويشن ٽن ڀاڱن ۾ ورھايو آھي.
(1) نفس آماره
(2) نفس لوامه
(3) نفس مطمئنه
جنھن صورت ۾ ماڻھن جي تھذيب ۽ اصلاح ۾نفس جي ترقيءَ کي خاص دخل آھي ان ڪري ان جي ٽنھي ڀاڱن تي مختصر روشني وجهان ٿو.
(1)نفس آماره: ھي ماڻھن جي فطري خواھشن يا جبلتن(Instincts) سان واسطو رکي ٿو، جن مان ڪن جو احوال اڳي ڄاڻائي آيو آھيان. جديد علم نفسيات جي ماھرن ان تي گهڻي کوجنا ڪري، سوين ڪتاب لکيا آھن، جن جو مختصر ذڪر بہ اسان جي مضمون جي دائري کان ٻاھر آھي. سردست ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو تہ انھن خواھشن جي ڇڙواڳ عمل ڪري انساني اتحاد، امن ۽ ترقيءَ ۾ رڪاوٽ پوي ٿي، شخصن ۾ خودمطلبيءَ ، نفاق، نفرت، تشدد، ھٺ، ڪيني، تعصب ۽ خود فريبيءَ جا نفسياتي مرض پيدا ٿين ٿا، جنھن ڪري معاشرو زھرناڪ ٿيو پوي.
(2) نفس لوامه: ھي انساني نفس جي ترقي يافتہ حالت آھي، جنھن ۾ عقل ۽ تجربي جي بنا تي مختلف ڳالھين جي وچ ۾ تميز پيدا ٿئي ٿي. ماڻھو خودمطلبيءَ ۽ اپڪاريءَ، نفاق ۽ اتفاق، نفرت ۽ محبت، ھنسا ۽ اھنسا، ھٺ ۽ نھٺائيءَ، ڪيني ۽ صاف دليءَ، تعصب ۽ رواداريءَ، خودفريبي ۽ صحيح سڃاڻپ جي وچ ۾ تفاوت معلوم ڪري، ٻنھي جي نفعي نقصانن کان واقفيت حاصل ڪري ٿو. ان جي بنياد تي اخلاقي قانون ٺاھيا وڃن. پر نفس جي ان درجي تي پھچڻ سان ئي اخلاقيات جا معاملا حل ٿي تہ ٿا وڃن. رڳو تميز ڪافي ناھي، پر ان سان گڏ صحيح تربيت ۽ تزڪيه نفس سان حاصل ٿي سگهي ٿي، جنھن لاءِ اھل تصوف ھيٺيان طريقا ڏسيا آھن: گروءَ يا مرشد جي صحبت ۽ ست سنگ، صحيح علم جي واقفيت، عبادت، ذڪر، راڳ ۽ غور فڪر، عشق و محبت گروءَ يا مرشد جي صحبت ۽ صحيح علم جي سلسلي ۾ ھتي ڪجھه وضاحت پيش ڪرڻ مناسب ٿيندي. عبادت ۽ عشق بابت پنھنجا ويچار، مذھب جي صيفه عبادت جي عنوان ھيٺ اڳتي پيش ڪندس.
گرو يا مرشد جي صحبت ۽ ست سنگ: قديم زماني کان سڀني مذھبن جا صاحب طريقت گروھ ۾ اھو طريقو رائج رھيو آھي. اڃا تائين لکين ماڻھن مختلف گرن، سنتن، مرشدن، پيرن، فقيرن، مانڪس (Monks)، راھبن ۽ بڪشن وغيره جا پوئلڳ ۽ صحبتي رھندا اچن ٿا.
ليڪن ھن وقت جي حالت ھيءَ آھي تہ تمام ٿورا ماڻھو انھن ادارن مان مستفيد ٿي سگهيا آھن، ڇاڪاڻ تہ اڪثر اھي ادارا به، شريعتي ادارن وانگر، مستقل مفاد(Vested Interests) ٿي پيا آھن.
ھڪ قول مطابق، “او که خود گم است، کرا رهبري کند!” انھن ادارن جون بہ گروه بنديون ٿي پيون آھن. انھيءَ رستي سان گهڻن ماڻھن جو تزڪيه نفس (اندر جو اوجر) ٿي سگهيو آھي، نہ اخلاق درست ٿيو آھي، ۽ نہ صحيح تعليم ۽ تربيت حاصل ٿي اٿن. اھا حالت اڄڪلھه جي ڪانہ آھي، بلڪه گهڻي وقت کان اھا قحط الرجالي ھلندي اچي ٿي، جنھن کي ڏسي ھڪ درويش گهڻو وقت اڳ چيو ھو تہ :
“حريفان بادھا خودرند ورفتند، تھي خمخانھا کردند و رفتند” ( راھ عشق جا ساٿي منڌ جا پيالا پي ۽ پياري ھليا ويا، ھو اھي ميخانا خالي ڪري ھليا ويا.)
شاھ لطيف رح بہ ان حالت کي ڏسي چئي ڏنو ته:
ويا سي وينجھار ھيرو لعل ونڌين جي،
تنين سندا پوئيان شيھي لھن نہ سار،
ڪٽين ڪٽ لھار تنين سندي ڀيڻين!
ھاڻي اچو تہ “مرشد جي اداري” (Institute)، ان جي فرائض ۽ ضرورت تي بحث ڪريون.
مرشد جو ادارو: جيئن قياسي ۽ تجرباتي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ شاگردن کي ورھين جا ورھيه مختلف علوم تي تعليم حاصل ڪرڻي پوي ٿي، تيئن صحيح روحاني تعليم، تزڪيه نفس ۽ اخلاق جي درستيءَ لاءِ به، گهڻي وقت کان مختلف مذھبن جي طريقت جي صيغي وارن جا ادارا موجود پئي رھيا آھن، جن کي خانقاھون، آشرم، موناسٽريون(Monasteries)، وغيره جي نالن سان سڏيو ويو آھي. انھن ۾ تصوفي (طريقت جي) مسئلن جي تعليم، تزڪيه نفس (اندر اجارڻ) ۽ اخلاقن جي درستيءَ لاءِ تربيت ڏني ويندي ھئي.
ليڪن اڳتي ھلي، ڪجھه وقت کان، اھي ادارا يا تہ بند ٿي ويا،يا صرف چنڊ وظيفن، ذڪرن، عبادتن ۽ رياضتن تائين محدود ٿي ويا، يا ريا ۽ مڪر جا مرڪز بنجي، مستقل مفاد بنجي پيا، جنھن ڪري انھن مان اصل مراد ۽ مقصد حاصل نہ ٿي سگهيا. آھستي آھستي ٿي، ماڻھو گرن، پيرن وغيره وٽ پٽن، ملڪيت جي حاصلات، بيماريءَ ۽ مشڪلات کان نجات لاءِ دعا گھرڻ واسطي وڃڻ لڳا، ڄڻ تہ قدرت جي ساري ڪاروبار جي ڪُنجي انھن جي ھٿ ۾ ھئي، ۽ ھو سندن ھر ڳالھہ محض دعا، ڪرامت ۽ آسيس سان پوري ڪري سگهيا ٿي. حالانڪه انھن ادارن جي بنسبت اھو تخيل ئي غلط ھو. اھو اھڙو عقيدو ھو، جھڙو وحشيانيه دور جي ماڻھن جو جادوگرن بابت ھو. موجودہ دور جا اڪثر پير، گرو وغيره نہ تصوف (طريقت) جي علم کان واقف آھن ۽ نہ صاحب اخلاق ۽ صاحب دل آھن. اھي سڀ ادارا ٺلھيءَ شيخيءَ ۽ بزرگيءَ جا اڏا بنجي پيا آھن. ذڪر، عبادتون، وظيفا ۽ مراقبون وغيره صرف رسم رواج بنيل آھن. انھن حالتن کي ڏسي، شاھ باھو عليه الرحمت فرمايو آھي ته:
پڙھ پڙھ علم مشائخ سڏاون ڪرن عبادت دوري، ھو
اندر جھڳي پئي لٽيوي، تن من خبر نہ موري، ھو
مولا والي سدا سوکالي، دل تون لاھ تڪوري، ھو
“باھو” رب تنھان نون، حاصل، جنھان جگ نہ ڪيتي چوري، ھو
صحيح علم جي واقفيت: ڪو وقت ھو، جو ڪاليج جي پروفيسرن وانگر مرشدن جي ھيٺين مسئلن ۾ مھارت لازمي سمجهي ويندي ھئي: صحيح روحاني تعليم (طريقت) ۽ تزڪيه نفس (اندر اجارڻ).
صاحب دل بزرگن ظاھر ڪيو آھي تہ صحيح تعليم اھا آھي، جا اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم ڏي رھبري ڪري. تنھن ڪري صحيح گروءَ ۽ مرشد ٿيڻ جو اھو ماڻھو لائق ٿي سگهي ٿو، جنھن جي نگاھ ۾ جملي انسانذات، بنا تميز مذھب، قوم، رنگ ۽ چڱي مٺي جي، ھڪجھڙي ھجي. شاھ سائينءَ فرمايو آھي ته:
پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي،
ڪانھي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.
دوئي ۽ تعصب ان راھ ۾ وڏيون رنڊڪون آھن. شريعتي نظامن وارن مذھبن جا دستور، جيڪي ان دوئيءَ ۽ تعصب پيدا ڪرڻ ۽ وڌائڻ جا وڏا سبب آھن. ان راھ ۾ وڏيون رڪاوٽون آھن، بيدل فقير عليه الرحمت فرمائي ٿو ته:
اکر ان دي وچ جوئي اڙيا؛ عشق دي چاڙھي مول نہ چڙھيا.
صوفي لاءِ لاڪوفي ھئڻ بنيادي شرط آھي.
تزڪيه نفس (اندر اجارڻ): مرشد يا گرو ءَ جي ٻي وصف اھا ھئڻ گھرجي تہ ھن وجود جو ورق ڪيني، نفرت، خودمطلبيءَ، تعصب، ھٺ، ھنسا ۽ خود فريبي کان ڌوئي صاف ڪيو ھجي. تڏھن ئي اھو انھيءَ رستي تي ٻين جي رھبري ڪري سگهندو. تزڪيه نفس جو اکر تہ ھرھڪ اچاريندو رھي ٿو، ليڪن ان درجي جي سمجهڻ ۽ پھچڻ لاءِ ڪي ٿورا ڪوشش ٿا ڪن. ان تي پھچڻ سان ئي نفس اطمينان حاصل ڪري سگهي ٿو، ۽ جاءِ امن يا دارالسللام تي پھچي ٿو.
(3) نفس مطمئنهءَ: نفس جي ٻن درجن جو ذڪر اڳي ڪري آيو آھيان – نفس اماره ۽ نفس لوامه. ٽيون درجو نفس مطمئنہ جو آھي، نفس جي ھن درجي تي پھتل ماڻھو ٻين جي صحيح رھبري ڪري سگهي ٿو. اھودرجو علم لدني يا گيان، عشق ۽ صحيح عمل جي ذريعي حاصل ٿي سگهي ٿو.
علم لدني يا گيان: قدرت ائين تہ نباتات ۽ حيوانن ۾ بہ ٿورو سمجهه جو مادو عطا ڪيو آھي. اُن کي سائنسدانن سمجهه يا ذھن (Mind)جي نالي سان سڏيو آھي. ان بابت اڄڪلھه نباتات ۽ حياتيات وغيره جي علمن ذريعي گهڻي روشني حاصل ٿي سگهي آھي. ليڪن اھا حقيقت آھي تہ ماڻھو کي اِنھن سڀني کان وڌيڪ سمجهه عطا ٿيل آھي. سمجهه مان علم پيدا ٿئي ٿو. علم جي درويشن ۽ عالمن چار مکيه صيغا يا شعبا مقرر ڪيا آھن؛
(i) ظني يا وھمي علم
(ii) الھامي يا وھبي علم
(iii) قياسي ۽ تقابلي علم
(iv) تجرباتي ۽ سائنسي علم
(i)ظني يا وھمي علم: انھيءَ قسم جو علم، شين کي سطحي طرح ڏسڻ بعد، گمان يا وھم ذريعي حاصل ٿئي ٿو. جھڙي طرح ھر متحرڪ شيءِ کي ڏسي، گمان آڻجي تہ ان ۾ زندگي يا روح آھي، تڏھن تہ چُري ٿي! انھي ڪري ئي اوائلي ماڻھن سج، چنڊ، تارن، ڪڪرن، وھندڙ پاڻي، سمنڊن، ھوائن ، باھ وغيره کي روحن سان مشتمل ڪيو.ھنن مختلف قسم جي آوازن، جھڙوڪ گوڙ، پاڻي جي وھڪ، وڻن جي گسجڻ، جبلن جي لڪن مان لنگهڻ وقت ھوا جي آوازن کي غيبي طاقتن جي آوازن سان منسوب ڪيو. ھن قسم جي علم ئي منجھن ڪن جانورن ۽ شين جي سڀاڳي ۽ نڀاڳي ھئڻ جي وھمن جو ۽ ڪن لفظن ۽ ڪرياڪرمن وغيره ۾ تاثير ھجڻ جو يقين پيدا ڪيو؛ جادوءَ ۽ مذھب جي ابتدائي عقيدن لاءِ ھن علم کي گهڻو دخل ھو. اڃا بہ ماڻھو انھن ابتدائي وھمن ۽ گمانن جي اثر مان پوري طرح آزاد نہ ٿي سگهيا آھن.
(ii) الھامي يا وھبي علم: گهڻي وقت کان ماڻھو خاص ڏات ۽ علم جا قائل پئي رھيا آھن. پيغمبرن، حڪيمن، فيلسوفن، شاعرن ۽ مخصوص درويشن ۾ ان علم جي ڏات يا بخشيش ھجڻ جو اعتبار ويٺل رھيو اٿن. ان بابت سندن چوڻ آھي تہ اھو علم ٻين علمن وانگر محنت ۽ تجربي ذريعي حاصل نٿو ٿئي. اھا خدا جي ڏات آھي، جنھن کي نصيب ٿي، اھو نوازجي ويو. ھڪ شاعر ان تي چيو آھي:
اين سعادت بزور بازو نيست، تا نہ بخشد خداي بخشنده.
(معني اھا ڳالھہ زور، يا محنت ذريعي حاصل ٿي نہ ٿي سگهي؛ اھا خدا جي ڏات آھي جنھن کي ھو بخشي!)
جيتوڻيڪ ان ڳالھہ کان انڪار ڪج فھمي ٿيندي تہ ھڪڙا ماڻھو غير معمولي ذھانت ۽ لياقت جا مالڪ آھن، ۽ ڪي صفا ڏڏ ۽ ڪند فھم ٿين ٿا؛ ۽ پھرئين ئي قسم جا ماڻھو آھن، جن طرفان مذھب، فلسفي ۽ ٻين علمن جي مختلف نظرين جون ايجادون ٿيون آھن؛ ليڪن ڪيترن ماڻھن کي غير معمولي علم سان گڏ ڪن غير معمولي قوتن ۽ طاقتن جو مالڪ بہ شمار ڪيو وڃي ٿو، جا ڳالھہ گهڻين غلط فھمين پيدا ٿيڻ جو سبب پئي ثابت ٿي آھي. انھن سان اھڙيون مبالغه آميز ڳالھيون گڏي، انھن ماڻھن کي ڪرامتن، معجزن ۽ پيشنگوين جي لياقت رکندڙ ۽ غيب جي حقيقتن سان ملبوس بہ سمجهيو وڃي ٿو. اھڙين ڳالھين ۾ اعتقاد رکڻ ڪري، ساري ڪائنات گويا چند شخصن جي ھٿ وسيڪي ٿيو پوي، ۽ اھو اعتقاد قانون قدرت سان ھڪ مذاق بنجيو پوي. اھي ئي خيال آھن، جن ھر علم ۽ ڪاروبار تي پيغمبرن ۽ درويشن، پوپن ۽ مھاتمائن جي محيط ۽ قابض ھجڻ ۽ ذاتي طور ھر نقص کان پاڪ ۽ معصوم ھجڻ جو عقيدو پيدا ڪيو. ھر مذھب جي عالمن ۽ شارحن اھڙي قسم جي علم کي گهڻي اھميت ڏني آھي. ان جو نتيجو اھو نڪتو آھي تہ انھن مخصوص غير معمولي ماڻھن جي ظاھر ڪيل راين کي مطلق حق سمجهيو ويو ۽ انھن تي نڪتہ چيني ڪرڻ غلظ قرار ڏنو ويو، جنھن مان ھڪ قسم جي ذھني ڊڪٽيٽري پيدا ٿي پيئي.
مذھبن جي بانين، درويشن ۽ نظرين جي ايجاد ڪندڙن جي اھميت کان انڪار ڪري نٿو سگهجي، ليڪن ھر ڳالھہ ۾ انھن کي معصوم ۽ صحيح ڄاڻڻ ڪري، مذھب مخصوص گروھ جي ھڪ ھٽي (مونوپولي) ٿيو پوي، ۽ ان جي تشريح خاص انداز ۾ ڪري، عقل، دليل ۽ اخلاق جا دروازا بند ڪيا وڃن ٿا، جنھنڪري مذھب مسقتل مفاد بنجيو پون. وڏو ظلم اھو آھي تہ سڀ مذھب الڳ الڳ پاڻ کي مڪمل، صحيح ۽ ٻئي کي غلط ۽ اڻپوري ثابت ڪرڻ جي دعوى ۽ ڪوشش ڪندي، ماڻھن ۾ امن، اتحاد ۽ ترقيءَ عوض فساد، تفريق ۽ تنزل جي پيدا ٿيڻ جا سبب بنجيو پون.
(iii) قياسي ۽ تقابلي علم: ھن قسم جي علم جو بنياد بحث، دليل، مناظري وغيره سان ڪن اصولن ذريعي وڌو وڃي ٿو. فلسفو، منطق ڪلام وغيره انھي علم جون شاخون آھن. ان قسم جو علم يونان، ھندستان، چين ، وچ مشرق، روم ذريعي وڌي، جديد دنيا جي معلومات ۽ ترقي جو باعث بنيو آھي. اھل مذھب بہ ھڪ حد تائين ان کي سندن مذھبن جي مدد لاءِ ڪتب آندو آھي. ليڪن زيادھہ تر مذھبن جي فرسوده عقيدن جي ختم ٿيڻ جي ڊپ کان، ان کي الھامي علم کان گهٽ ڄاڻي، ان کان پري رھڻ ۽ ماڻھن کي ان کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي. البت ھن علم کي بہ ڪن مستقل مفادن(Vested Interests) استعمال غرضيءَ(Exploitation) لاءِ ڪتب آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. جھڙوڪ سرمايه دارن، اشتراڪين، فسطاين ۽ رجعت پسندن ان کي پنھنجي پنھنجي مقصدن جي حاصلات لاءِ ڪافي ڪتب آندو آھي. اھو علم مابعد الطبيعاتي(Metaphysics) خيالن تي ٻڌو وڃي ٿو.
(iv) تجرباتي ۽ سائنسي علم: ھن علم جو بنياد سائنسي کوجنا ۽ طبعي تجربي جي بنا تي قائم ڪيو وڃي ٿو. اھو ضروري نہ آھي تہ ھرڪو تجربو آخري سمجهي، ان کي قبول ڪيو وڃي. پر جيئن علم رياضيءَ (Mathematics)جا نتيجا ڳڻ گوت بعد اڪثر صحيح نڪرن ٿا، تيئن ھنن تجربن مان پڻ ڪي لازمي نتيجا صحيح ۽ اعتبار جوڳا نڪرن ٿا.
ھاڻ سوال اٿندو تہ انھن علمن مان ڪھڙي قسم جي علم کي وڌيڪ ڪارگر ۽ صحيح ڄاڻجي. ٿوري غور ڪرڻ بعد معلوم ٿيندو تہ پھرئين قسم جو وھمي علم انسان جي وحشيانہ ۽ غير بلوغت واري دور جو ھو. اھو موجودہ دور جي معلومات مطابق فرسوده ثابت ٿي ويو آھي. ٻين ٽنھي علمن انساني معلومات ۽ ترقي ۾ ڪافي اضافو ڪيو آھي. ليڪن ڪنھن کي بي خطا ۽ يقيني (In-fallible)سڏڻ قانون فطرت جي خلاف آھي. اھي سڀئي علم ذريعا آھن، مقصد نہ آھن. تنھنڪري جھڙو الھامي علم کي آخري ڄاڻڻ غلط ٿيندو تھڙو ٻين علمن کي بہ آخري ۽ بي خطا ڄاڻڻ ٺيڪ نہ ٿيندو. ھرھڪ مان فائدي وٺڻ جي ڪوشش ڪرڻ ضروري آھي – “واٽون ويھه ٿيون، ڪھه ڄاڻان ڪيھيءَ ويا!” پيغمبر، رشي، ولي، حڪيم، فيلسوف، شاعر بيشڪ ڏات وارا بزرگ ھئا، پر ھر ھڪ جي اھا ڏات بہ محدود دائري جي آھي. ٽيليويزن، ريڊيو، ھوائي جھاز، جوھري توانائي، بجلي، ايڪس ري وغيره ٺاھڻ سندن ڪم نہ ھو. تنھنڪري ملن، پنڊتن، پادرين طرفان اھا دعوى ڪرڻ تہ سندن مذھبن مان ھر ھڪ مڪمل نظريه حيات پيش ڪري ٿو ۽ انسانذات جي جملي مسئلن جو حل پاڻ وٽ رکي ٿو، اھو قانون فطرت جي خلاف ۽ محض مستقل مفادن جي ھٿن ۾ کيڏڻ جي برابر ٿيندو.
دنيا، ھزارن ورھين جي تجربي ۽ قياس بعد، ھر شيءِ ۽ مسئلي ۾ نئين معلومات حاصل ڪئي آھي. ليڪن ڪڏھن بہ ان کي مڪمل ۽ حرف آخر سمجهڻ قانون ارتقا جي خلاف آھي. روزمره جي ڪارگذاري، ماحول جي وسائل، قديم معلومات جي ذخيري جي فراھمي، نين ضرورتن جي تقاضائن، تقابلي قياس آراين ۽ سائنسي تجربن ڪري ڏينھون ڏينھن نوان راز کلندا رھندا ۽ ماڻھو ترقي ڪندا ويندا. تنھنڪري مکيه مذھبن طرفان سندن علم جي مڪمل، صحيح ۽ آخري ھجڻ جون دعوائون بنيادي طرح غلط ۽ خودفريبي ۽ مسقتل مفاد جي قائم رکڻ لاءِ استعمال غرضيءَ (Exploitation)جو ھٿيار ئي چئي سگهجن ٿيون.
دنيا ۾ نظرين جي اختلافن، مذھبن جي ھزارھا فرقن، ۽ ھر علمي ۽ سائنسي کوجنا بعد حاصل ٿيل نت نئينءَ معلومات جي باوجود، اھل نظر انھن جي پويان بنيادي وحدت پرکي سگهن ٿا.
ڪنھن علم يا نظريي جو ڪمال ان ۾ نہ آھي تہ ان کي محدود ۽ مڪمل ڪيو وڃي، پر اُھو، وھندڙ پاڻي وانگر، پاڻ وٽ ھر روز نون نياپن ۽ رازن جي معلوم ٿيڻ جو دروازو کليل رھڻ ڏئي، اھوئي ان جو ڪمال آھي.
ڪنھن بہ ماڻھو، قوم ۽ مذھب کي حق نہ آھي تہ علم، عقل ۽ صحيح ھدايت جي ھڪ ھٽي جي دعوى ڪري. ذات حق ۽ ان جو علم ھڪ بحر بي پايان آھي، تنھن مان ماسو مال بہ پر ڪري سگهي ٿو. پر اھو ڪنھن جي، بنا شموليت ٻئي جي، ورثي ٿيڻ کان مٿي آھي.
البت اسان صحيح ۽ غلط ڪم لاءِ ڪي نشان معلوم ڪري، انھن سان اڳتي وڌي سگهون ٿا. منھنجي ناقص عقل موجب ھيٺيون ڳالھيون صحيح علم طرف رھبري ڪري سگهن ٿيون؛
(1)اتحاد انسانيءَ لاءِ ڪوشش
(2) امن عالم لاءِ جدوجھد
(3) انسانذات جي ذھني ، نفسياتي ۽ جسماني ترقيءَ ۽ بھبوديءَ جو مطمح نگاه.
انھن سڀني ڳالھين جي حصول لاءِ صحيح علم اھو آھي تہ سواءِ عشق ۽ محبت جي ڪابہ ڳالھہ اوڏانھين رھبري ڪري نہ سگهندي. محبت اتحاد آڻي ٿي. اتحاد مان امن پيدا ٿئي ٿو ۽ امن انساني ترقي ۽ عافيت لاءِ ضمانت آھي.
تنھنڪري، ھر اھا ڳالھہ، جا انسانذات جي وچ ۾ نفاق ۽ نفرت پيدا ڪرڻ جو ڪارج بنجي،
ھر اھا ڳالھہ، جا امن لاءِ فتني ۽ فساد جو باعث بنجي،
ھر اھا ڳالھہ، جا مجموعي خوشيءَ، فلاح ۽ بھبوديءَ ۾ رڪاوٽ وجهي، ۽
ھر اھا ڳالھہ، جا شخصي ۽ عارضي نفعي کي مجموعي ۽ دائمي مفاد تي ترجيح ڏئي،
سا غلط آھي: پوءِ ان کي مذھب، فلسفي، سائنس، خدا ۽ پيغمبرن جي نالي ۾ ئي ڇو نہ پيش ڪيو وڃي.
(3) مذھبي رسومات، ڪرياڪرم ۽ عبادت جو صيغو: ٽيون مذھبن جو صيغو عبادتن، پوڄا يا پريئر (Prayers)جو آھي. ان ۾ ڪئي قسم جدا جدا مذھبن طرفان ايجاد ڪيا ويا آھن. مذھبن جي تاريخ ۾ ٻڌائي آيو آھيان تہ ان جو رواج ماڻھن جي وحشيانہ زندگيءَ کان پيل آھي. ابتدا ۾ ان جو مقصد ظالم غيبي طاقتن کي رضامند يا تسخير ڪرڻ جو ھو، پوءِ آھستي آھستي ٿي جڏھين ماڻھن جي ذھني ترقيءَ ۾ واڌارو ٿيو، تہ ان جا آخري مقصد وڃي ھيٺان بيٺا:
(1)خدا جو رضامندو
(2) تزڪيه نفس
(3) سڪون قلب
(4) آخرت جو فائدو
(5)گناھن کان ڇوٽڪارو
عبادات، رسومات ۽ ڪرياڪرمن جي مسئلي تي مفصل بحث چوٿين فصل ۾ ايندو. ھتي ھي چوڻ ڪافي ٿيندو تہ عقل جي ڪسوٽيءَ تي پرکجڻ بعد، جديد دور جي انسان جي لاءِ انھن ڳالھين جي اھميت گهٽجي ويئي آھي. خدا جي راضپي ۽ ناراضپي جو تصور ئي اھل نظر وٽ غلط آھي. خدا سائين انھن انساني صفتن کان مٿي ۽ پاڪ آھي.
تزڪيه نفس تي مٿي بحث ڪري آيو آھيان. ان مان پڙھندڙ فيصلو ڪري سگهندا تہ اھو طريقو ڪيتري قدر ڪارائتو ٿيو آھي. تزڪيه نفس جي واسطي عبادت ڪرڻ جو ھڪ فائدو اھو بہ بيان ڪيو وڃي ٿو تہ ان مان اندر اُجري پوي ٿو ۽ ماڻھو خدا، رسول، پيغمبرن، ولين ۽ رشين جو ديدار ڪري سگهندو. ان مان، ٿوري غور ڪرڻ بعد، انھي نقطہ نظر جي غلطي معلوم ٿي سگهي ٿي. خدا جو ديدار ٿيڻ ناممڪن آھي. ھو وھم، گمان، قياس ۽ نظر ۾ اچڻ کان برتر ۽ بالا آھي . خواجه حافظ شيرازي فرمايو آھي –
عنقا شڪار ڪس نشود دام باز چين،
ڪه اين جا ھميشه باد بدست دام را.
رسول صلعم جي ديدار جو سوال بہ ڪونہ ٿو اٿي سگهي. ھاڻي تہ ماڻھو کين خواب ۾ ڏسندو. پر ابوجهل کين روبرو ڏسي بہ راھ ھدايت حاصل نہ ڪئي. رسول کي بہ ھڪ عام شخص سمجهي، سندن ڏسڻ مان سرور حاصل ڪرڻ مان ڪو خاص فائدو حاصل نٿو ٿئي. اھل تصوف جي نظر ۾ رسول مقبول ھڪ حقيقت آھي، جنھن کي رحمتہ العالمين سڏيو اٿن، جا حقيقت صرف امن عالم لاءِ ڪوشش ۽ جدوجھد ڪرڻ ذريعي حاصل ٿي سگهي ٿي.
عبادت وغيره جو ٽيون مقصد سڪون قلب چيو وڃي ٿو. اھا حقيقت آھي تہ ھن وقت بہ دنيا ۾ ڪروڙين انسان آھن، جي مالي تڪليفن، بيمارين ۽ ٻين طرح طرح جي مصيبتن ۾ مبتلا آھن، جن لاءِ عبادت نفسياتي طور گهڻي قدر تسڪين دل جو ڪارڻ بنجي ٿي. سائنسدانن، فيلسوف ۽ دھريا کڻي ان کي آفيم جو نشو سڏين، پر اھا حقيقت آھي تہ ماڻھن جو ڪثير تعداد، ڪھڙن بہ سببن ڪري، اڃا تائين ان جي افاديت ۾ اعتقاد رکي ٿو.
آخرت جي فائدي جي نقطہ نگاه کان عبادت ڪرڻ اھل نظر وٽ صحيح نہ آھي. ازانسواءِ جنھن موھوم آخرت جو تصور ملا، پنڊت ۽ پادريءَ کي آھي، ان ۾ صوفيءَ جو اعتقاد ئي نہ آھي.
مجھڪو معلوم ھي جنت ڪي حقيقت ليڪن،
دل ڪي بھلاني ڪو “غالب” يه خيال اچھا ھي.
عبادت گناھن کان ڇوٽڪارو وٺي ڏيندي، اھو ھڪ نھايت نقصانڪار تصور آھي. انھي تخيل ئي مذھب کي چور مارڪيٽن، سمگلرن، زانين، راشين، غاضبن وغيره جي جاءِ پناه بنائي رکيو آھي. اھو خيال تہ ڪھڙا بہ گناه ڪري، خدا جي عبادت ڪرڻ سان، انھن جي سزا کان معافي حاصل ڪري سگهبي، نھايت خطرناڪ عمل آھي.
ٻيا طريقا عبادت جا ذڪر ، راڳ ۽ فڪر ڏسيا ويا آھن. ان لاءِ پھريون سوال اٿندو تہ اھي سڀ ڇا لاءِ آھن؟ جي عارضي سڪون قلب حاصل ڪرڻ لاءِ آھن، تہ ٺيڪ آھي. پر ڪنھن وڏي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ تہ مٿي ذڪر ڪيل وحدت خيال ۽ عمل انساني جا ئي اصول مقرر ڪري، ان لاءِ انھن کي ذريعي طور ڪتب آڻڻو آھي. شيخ سعدي عليه رحمتہ فرمايو آھي تہ
دل بدست آور ڪه جج اڪبر است،
از ھزار ڪعبه يڪ دل بھتر است
(معني دلين کي رضامند ڪر، جو اھو ڪم حج اڪبر برابر آھي، ھزارن حجن کان ھڪ دل راضي ڪرڻ وڌيڪ آھي.)
درويشن وٽ سچي عبادت محبت انساني آھي، جا عملي صورت ۾ خدمت خلق جي ذريعي مڪمل ٿي سگهي ٿي.
ھاڻ سوال اٿندو تہ محبت ۽ عشق ڇا آھي؟ ھيٺ ان بابت پنھنجي راءِ پيش ڪريان ٿو.
محبت ۽ عشق جو رستو:
جملي درويشن، صوفين، سنتن، يوگين وغيره ان کي خاص اھميت ڏني آھي. ليڪن ڪيترا ماڻھو آھن، جن ان جي صحيح معنى ۽ مطلب سمجهڻ جي ڪوشش نہ ڪئي آھي. ھڪڙن فلسفي (عقل)کي مذھب جو روح سڏيو آھي، تہ ٻين عشق کي. اسان جو سنڌي درويش فرمائي ٿو.
عشق سارو اسلام، مذھب محبت عين مبارڪ (مصري شاھ)
ٻئي ھنڌ شاھ باھو عليه الرحمتہ فرمائي ٿو
ايمان سلامت ھرڪو ئي منگي عشق سلامت ڪوئي، ھو
منگن ايمان، شرماون عشقون، دل نون غيرت ھوئي، ھو
جس منزل نون عشق پھچائي ايمان خبر نہ ڪوئي، ھو
ميرا عشق سلامت رکين “باھو” ايمانون ديان ڌوئي، ھو
عشق کي درويشن ٻن ڀاڱن ۾ ورھائي، ان جو ذڪر ڪيو آھي؛
(1)عشق مجازي
(2)عشق حقيقي
جيتوڻيڪ آخري طور ٻنھي کي ھڪ وڻ جي ٽاري، يا پھرئين کي پوئينءَ منزل تي پھچڻ جي پل، چيو اٿن، جنھنڪري مولانا جاميءَ فرمايو آھي ته
متاب از عشق رو گرچه مجازي است،
ڪه آن بھر حقيقت ڪار سازي است
(يعني – عشق کان منھن نہ موڙ، جيتوڻيڪ مجازي ھجي، ڇاڪاڻ تہ ان مان حقيقت جو پتو پوي ٿو)
(1)عشق مجازي: عشق مجازي جي سمجهڻ ۾ اڪثر غلطي ڪئي ويئي آھي. رواجي طرح ان کي نفساني خواھش جي پوري ڪرڻ جي ڪشش يا ڪنھن واحد شخص جي محبت سان منسوب ڪيو ويو آھي. پر انھيءَ مسئلي ۾ اونھي نظر ڪرڻ بعد، پتو پوندو تہ خود عشق مجازي، جو جسماني ۽ دنياوي ڳالھين سان واسطو رکي ٿو، ان جا ٽي درجا مقرر ڪيا ويا آھن – جھڙوڪ (1) فرد واحد جو عشق، (2) قوم ۽ ملڪ جو عشق (3) انسانذات جي محبت.
انھيءَ مسئلي کي پوري طرح سمجهائڻ لاءِ عشق جي انھن ٽنھي درجن تي مختصر روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪندس.
فرد واحد جي عشق پيدا ٿيڻ جا ڪارڻ ٽي ٿين ٿا. جنسي نفسياتي خواھش، ۽ طبيعتن جي ھڪجھڙي ھئڻ ڪري، رفيق حيات يا مونس جان جي خواھش، ۽ ھم خيالي جو جذبو ۽ احساس.
جنسي خواھش: ماڻھو ساھ وارو جانور آھي، ۽ ھر جاندار شيءِ کي پنھنجي بجاءِ ۽ نسل جي قائم رکڻ جي خواھش قدرت طرفان وديعت ڪيل آھي. تنھنڪري مرد کي عورت ۽ عورت کي مرد لاءِ ڪشش ٿئي، تہ اھا فطري خواھش آھي. ان ۾ نہ گناه آھي نہ عيب. گناھ ۽ عيب ان حالت ۾ ۾ پيدا ٿئي ٿو، جڏُھن ان فطري خواھش جي پوري ڪرڻ لاءِ ڪو فرد قبيلي، جماعت يا معاشري جا تسليم ڪيل دستورالعمل اورانگھي، ان کي اصلي مقصد، يعني مونس حيات ۽ نسل جي بقا جي ذريعي کان ھٽائي، جانورن وانگر صرف نفساني سڌ پوري ڪرڻ لاءِ ڇڙواڳ ھلائي، ۽ قبيلي، جماعت ۽ معاشري ۾ رخنا پيدا ڪرڻ جو ڪارڻ بنجي ٿو. حقيقي طرح، ڪنھن ھم خيال، ھم نفس ۽ وفادار رفيق حيات ڳولڻ ۽ لھڻ جي تانگھه کي ئي صحيح شخصي عشق ڪوٺي سگهجي ٿو. ان ڪري ڪثرت کان نڪري وحدت طرف وڃڻ سان، اُن کي اطمينان قلب جي سبب ۽ جماعتي زندگيءَ ۾ ڪارآمد بنجڻ جو موقعو ملي ٿو.
ساٿي يا ھم نفس دوست: ماڻھو ولر يا سنگت ۾ رھڻ وارو جانور آھي. تنھائي ھن لاءِ وڏو عذاب آھي. ان ڪري اڄڪلھه قيد تنھائي کي سخت سزا سمجهيو وڃي ٿو. ليڪن ھن وسيع عالم ۾، باوجود جماعت ۾ رھڻ جي به، ڪيترين ڳالھين ڪري ماڻھو پاڻ کي اڪيلو محسوس ڪري ٿو. تنھنڪري سچي دوست ۽ ھم نفس سنگتيءَ جي ملڻ کي عالمن ۽ اھل دل شخصن وڏي وٿ ڪري سمجهيو آھي. زندگيءَ ۾ ماڻھو کي گهڻن ماڻھن سان واسطو پوي ٿو، جن ۾ شڪل شباھت جي خوبيءَ ۽ ظاھري ڏيکاءَ جي باوجود، ڪيترا اھڙا آھن، جن لاءِ شاھ صاحب فرمايو آھي –
صورت گهڻو سھڻا، ٽاڻا سندن ٽوھ،
جھه ريلو ڏئي روح، جو کائي سو کامي مري.
سڀڪا چلڪندڙ شيءِ سون ڪانہ ھوندي آھي. ڪيترا ماڻھو منھن ۾ موسى جھڙا، پر اندر ۾ ابليس جھڙا ھوندا آھن. تنھنڪري ماڻھن جي سنگ ۾ اڪثر ڌوڪي جو امڪان رھي ٿو. صحيح قسم جي دوستيءَ ۾ جنسي ڪشش گهٽ، ھم نفس دوستيءَ جو اثر وڌيڪ رھي ٿو. جنھنڪري ان ۾ زال ۽ مرد جو سوال نٿو رھي. زالون بہ ھڪٻين جون دوست ٿي سگهن ٿيون، ۽ مرد بہ ھڪٻين جا دوست ٿي سگهن ٿا. اھڙي دلي دوست جو ملڻ نعمت عظمى ڪري سمجهيو وڃي ٿو. زندگي ان ڪري سجائي، پرلطف ۽ پرمعنى ٿيو پوي.
ھم خيال ۽ ھم طبع: اھا اھڙي قسم جي دوستي آھي، جنھن اندر دوست سان خيالن ۾ يڪجھتي ۽ طبيعتن ۾ ھڪجھڙائي ٿيندي آھي. اھڙو ماڻھو ھزارن ۾ ڪو ھڪ مس ٿئي ٿو. ان جي ڳولا ۾ ورھين جا ورھيه جفاڪشي ڪرڻي پوي ٿي. يا قدرت طرفان مھرباني ٿيڻ ڪري ڪڏھن ڪڏھن اوچتو مليو وڃي. اھڙي دوست لاءِ، ھندن جي نقطہ نگاه موجب، اڳيئن جنم جي ساٿ يا صوفين جي نقطہ نگاه کان، روز ميثاق يا الست جي ڳانڍاپي جو حوالو ڏنو وڃي ٿو. شاھ صاحب ان کي ھن طرح تشبيه ڏئي ٿو.
الست ارواحن کي، جڏھن چيائون،
ميثاقان ميھار سان، لڌيون مون لائون،
سو موٽي ڪيئن پاھون، جو محفوظان معاف ٿيو.
مجاز جو ٻيو ترقي يافتہ درجو قوم ۽ ملڪ جي محبت آھي، جنھن ۾ اھا محبت فرد کان ۽ ذات کان مٿي چڙھي، مجموعي ۽ معنوي ٿيو پوي. پھرينءَ جو مثال مومل جو راڻي لاءِ روئڻ ۽ سارڻ آھي، تہ ٻيءَ ۾ مارئيءَ کي مارن جي سڪ سجھائي ۽ نير وھارائي ٿي. ٻيءَ جو درجو پھرين کان سوين ڀيرا مٿي آھي. پيغمبر خدا حضرت محمد صلعم ان کي “حب الوطن من الايمان” چئي، ايمان جو جزو قرار ڏنو آھي. شاھ لطيف عليه الرحمت پھرين درجي جي مجاز جي بہ تعريف ڪري ٿو، پر جڏھن ھو ٻئي درجي جي محبت جو ذڪر ڪري ٿو، تہ نھايت نازڪ ۽ لطيف جذبن جو اظھار ڪري ٿو. وطن جي محبت جو ذڪر ڪندي، پاڻ فرمائي ٿو:
واجھائي وطن کي، جي آءُ ھت مياس،
تہ گور منھنجي سومرا، ڪج پنوھارن پاس،
ڏج ڏاڏاڻي ڏيھه جي، منجھان ولڙين واس،
ميائي جس، جي وڃي مڙھ، ملير ڏي!
پنھنجي قوم جي محبت جو ذڪر مارئي جي واتان، ور ور ڏيئي، ھيئن ڪرائي ٿو:
جيھا جي تيھا، مون مارو مڃيا!
ٿر ٿر اندر ٿاڪ، عمر ماروئڙن جا!
ايءَ نہ مارن ريت، جو سيڻ مٽائن سون تي!
ان محبت جي درجي کي درويشن “فنا في الشيخ” سان مشابھت ڏني آھي. ان مان مراد ماڻھن کي قومي مفاد لاءِ شخصي مفاد کي ايثار ڪرڻ جو سبق ملي ٿو.
مجاز جو ٽيون ۽ سڀ کان مٿاھون درجو انسانذات جي محبت ۽ عشق آھي. ھن ۾ قطرو پاڻ کي قلزم ۾ سمائڻ جي خواھش رکي ٿو. ان کان پوءِ عشق حقيقي ڏي وڃي سگهبو. جيڪو ان درجي کي نہ پھتو آھي، سو کڻي بحر و بر جو زاھد ھجي، پر حقيقت کان واقف ٿي نہ سگهندو. ڀلا ڪھڙي طرح ڪو ماڻھو صرف ورد وظائف، ذڪر فڪر ڪري، ان ذات حقيقي جي محبت جي دعوى ڪري سگهندو، جنھن جي دل مذھبي ڪٽرپڻي، قومي اختلافن، رنگ ۽ نسل جي تفاوتن، اوچ ۽ نيچ، پاڪ ۽ پليت، ڪافر ۽ مسلم جي ڀيدن سان ڀري پيئي ھوندي. مسلم اھل تصوف ان کي “فناقي الرسول” جو درجو ڏنو آھي، ڇاڪاڻ تہ ھنن رسول مقبول کي رحمت العالمين ڪري ڄاتو آھي. ان عالمن جي رحمت تائين پھچڻ لاءِ ماڻھو کي مذھب، قوم رنگ ۽ نسل جا تفاوت مٽائڻ لازمي آھي. انسان ذات جي محبت کان سواءِ رسول جي محبت جي دعوى ڪرڻ بيڪار ۽ بي معنى آھي – ھي اُھي ماڻھو آھن، جن لاءِ روحل فقير فرمايو آھي:
ڪفر ۽ اسلام ۾، ٿا ڀرن ابتا پير،
ھڪ ھندو ٻيا مسلمان، ٽيون وچ وڌائون وير،
انڌن اوندھ نہ لھي تن کي سچ چوندو ڪير،
“روحل” راھ پرين جي گھمين ڏٺوسون گھير،
تہ رب مڙني ۾ ھيڪڙو، تنھن ۾ ڦند نہ آھي ڦير.
(2) عشق حقيقي: حقيقت جو نالو تہ ھرڪوئي وٺي ٿو، پر اھا حقيقت ڇا آھي، تنھن طرف توجهه ڪنھن ڇٽو ڏنو آھي. ورد وظيفا پڙھندڙ ملا ، ذڪر فڪر ۾ مشغول پير طريقت ڇيريون پائي ان الحق اچاريندڙ صوفي ، لنگ ڪڍي نانگا ٿيل يوگي، سمرتيون سوريندڙ ساڌو، ويدن تي وعظ ڪندڙ پنڊت ۽ موناٽرين ۾ تارڪ الدنيا ٿي ويٺل راھب سڀ عشق حقيقي جي دعوى ڪن ٿا يا ڪم از ڪم پنڌ جا پانڌيئڙا سڏائين ٿا. ھنن جي ڳالھين کي ٻڌي، ڪبير ڀڳت چئي ڏنو ته:
حد حد چليا ھر ڪوءِ، بيحد چليا نہ ڪوءِ،
بيحد ڪي ميدان ۾، کڙا ڪبيرا روءِ!
اُن لاحد جي ڳولا بعد جڏھن ڪي درويش پنھنجي بي بسي ڏسن ٿا، تہ چيو ويھن –
در ھر طرف ڪه رفتم جز حيرتم نيفزود،
فرياد زين بيابان و زراه بي نھايت. (حافظ)
(معنى جيڏانھن بہ ويس تہ حيرت وڌيم، جو اڻ کٽ صحرا جو سفر دانھن ڪڍايو ڇڏي.)
باوجود انھيءَ جي، ھن راھ جي ڳولائڻ طرفان ڪي دڳ ڏسيل آھن: ھڪ آھي پاڻ وڃائڻ جو، ٻيو آھي پاڻ سڃاڻڻ جو، جن کي صوفيانہ زبان ۾ نفي ۽ اثبات بہ سڏيو اٿن. ان تي مختصر روشني وجهڻ ضروري سمجهان ٿو.
پاڻ وڃائڻ: ھن ڪيفيت ڪي اڪثر غلط معنى ۾ ورتو وڃي ٿو. بعضي تارڪ الدنيا ٿيڻ، بعضي نفي جو جو ذڪر پڄائڻ، بعضي ڪنھن نہ ڪنھن نفسي خرابيءَ کي دور ڪرڻ ان لاءِ ضروري ٿا سمجهن. شاھ صاحب فرمايو آھي :
جي ڀانئين جوڳي ٿيان، تہ ترڪ طمع کي ڪر،
وڍي وھم وجود جا، خاصي ڌيان ڌر،
تہ ڪنھن پھچين پر، لکجئين لاھوت ۾.
ھاڻ سوال اٿندو تہ “طمع جي ترڪ ڪرڻ” جو مطلب ڇا آھي. انسان ۾ خوديءَ ڪري خودمطلبي پيدا ٿئي ٿي، جنھنڪري ھو، خودفريبيءَ جي عالم ۾ اچي، ھر ڪا شيءِ پاڻ لا ءِ سمجهڻ لڳي ٿو. ان جي ختم ڪرڻ لاءِ مجاز جي پھرئين درجي ۾ محبوب کي ھٿ ڪرڻ سکي ٿو. مجاز جي ٽئين درجي ۾ قومي نفعا انسانذات جي مفاد لاءِ ايثار ڪرڻ سکي ٿو. ھي درجو اھو آھي، جنھن ۾ نہ صرف دنياوي نفعي کي ترڪ ڪرڻو اٿس، پر اعتقادي، مذھبي ۽ نظرياتي لاڳاپا بہ ختم ڪري، ھر ڳالھہ تي نئين سر غور ڪرڻ جو مادو پيدا ڪرڻو اٿس. بيدل فقير ان لاءِ چوي ٿو:
سک رمز وجود وڃاوڻ دي،
نھين حاجت پڙھڻ پڙھاوڻ دي.
اکران دي وچ جوئي اڙيا،
عشق دي چاڙھي مول نہ چڙھيا. (بيدل فقير)
اُن رستي تي، بقول سچل سرمست:
اول ڀيري ڀڃ، جي بند خيالات جا،
تنھن پڄاڻان وڃ، حلاجي حيرت ۾.
اُن حالت کي ٻڌ ڌرم وارن “نروان پد” شمار ڪيو آھي، رندن “نجات” ڪوٺيو آھي، راھبن سالويشن (Solvation)سڏيو آھي، سنياسن “تياڳ” جي نالي سان ظاھر ڪيو آھي. ان جي در پھچڻ، طالب مڙني مذھبن جي ٻنڌتن کان آزاد ٿيو وڃي:
ڏسو عشق جا انصاف، مڙئي مذھب ڪيائين معاف!
پاڻ سڃاڻڻ: ان کي صوفين “اثبات” جي نالي سان سڏيو آھي. اِھو اُھو عشق جو درجو آھي، جنھن ۾ ھر ڪا ڳالھہ نئين صورت ۾ ڏسڻ ۾ اچيس ٿي. سچل سرمست ان حالت لاءِ فرمائي ٿو؛
بيرنگيءَ مون رنگ، پسو جو پيدا ٿيو،
ظاھر ۾ ٻيو رنگ، موسى ۽ فرعون جو.
شاھ سائين ان بابت فرمائي ٿو ته:
پيھي جان پاڻ ۾، ڪيم روح رھاڻ،
تہ نڪو ڏونگر ڏيھه ۾، نڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنھون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور ھئا.
ان عشق جي درجي کي “حال” بہ سڏيو اٿن، جنھن ۾ نہ صرف وحدت جو علم ماڻھوءَ کي حاصل ٿئي ٿو، بلڪه ان ۾ ھو پاڻ کي سمايل ڏسي ٿو. ان کي “منصوري مقام” بہ سڏين ٿا. شاھہ سائينءَ ان درجي جو ذڪر ھنن لفظن ۾ فرمايو آھي:
سو ھي، سو ھو، سو اجل، سو الله،
سو پرين، سو پساھ، سو ويري، سو واھرو!
ان کي ڪن “بقا باالله” سڏيو آھي، ڪن “اوھم” ۽ ڪن “انال الحق” جي آواز سان ظاھر ڪيو آھي.
عمل جي زندگي:
ھيءَ ڳالھہ بہ دلچسپيءَ کا خالي نہ ٿيندي، جي ظاھر ڪجي تہ عبادت۾ خدمت خلق جي عملي زندگيءَ کي بہ وڏو درجو ڏنو ويو آھي. ان لاءِ جملي مذھبن زور ڏنو آھي. قرآن ۾ آھي “لم تقولون ما لا تفعلون” معنى “جيڪي ڪري نہ سگهو، ان جي گفتگوڪرڻ مان ڪو فائدو نہ آھي.” ڪرشن مھاراج گيتا ۾ سارو زور ڪرم تي ڏنو آھي – چي، صحيح ڪرم ۾ ئي انساني نجات جو راز لڪل آھي. ھڪ شاعر ان تي چيو آھي ته:
موجيم ڪه آسودگيءَ ما عدم ماست
ما زنده بہ آنيم ڪه آرام نگيريم.
(معنى آءُ ان لھر برابر آھيان، جنھن تي منھنجو بقا رھي ٿو؛ جي اھا بند ٿي وڃي تہ منھنجو وجود ئي ختم ٿي ويندو.)
علامه اقبال ان کان متاثر ٿئي، فرمائي ٿو؛
عمل سي زندگي بنتي ھي جنت بھي جھنم بھي
مشرقي مذھبن جي ساري تعليم جو مدار ڪرمن جي ڦل تي رکيل آھي. مھاتما ٻڌ ان ۾ صرف ھي اضافو ڪيو آھي تہ صحيح علم کان سواءِ ڪرم اجايو آھي.
آخر ۾ لب لباب ان ساري تعليم جو اھو وڃي بيھندو تہ (1) گيان يا صحيح علم، (2) عشق يا پريم، ۽ (3) عمل يا ڪرم – ٽيئي رستا آھن، جن تان طالب ھلي سگهي ٿو، ۽ آخر ۾ اھي سڀ وڃي ملن ٿا، ۽ انھن جي ميلاپ بعد ئي حقيقت جو پتو پئجي سگهندو.
4 مذھب جي شريعت يا فقھه واروصيغو؛
ھن صيغي ۾ جماعت زندگيءَ جي نظام ۽ امن لاءِ ڪن قانونن جي پوئلڳي ضروري آھي. اھي قانون ٻن طرحن سان مروج رھيا آھن (1)مذھبي قانون، (2) قومي قانون.
جيئن تہ جماعتي زندگي جا قانون ھميشه معاشري جي تبديليءَ سان تبديل ٿين ٿا، تنھنڪري دنيا ھن وقت ان درجي تي پھتي آھي تہ ھزارين ورھيه اڳي جا مذھبن طرفان مقرر ڪيل گهڻا قانون فرسوده ٿي ويا آھن. ھاڻ ھر ھڪ قوم کي سندن ملڪي ضرورتن، وقتي تقاضائن موجب انھن جا نوان قانون ٺاھڻا آھن. جملي مذھبي قانون جديد دور ۾ عملن منسوخ ٿي چڪا آھن. ھن وقت جيڪي پادري ڪرستاني قانون، ھندو منوسمرتي قانون ۽ مسلمان شريعتي قانون رائج ڪرڻ گھرن ٿا، سي يا احمق آھن، جو زماني جي ديوار تي جيڪي لکيل آھي سو پڙھي نٿا سگهن، يا پنھنجي پنھنجي مستقبل مفاد قائم رکڻ لاءِ، پنھنجن پوئلڳن کي ڌوڪيو ڏين ٿا.