فصل پنجون: تصوف جيئن مون سمجهيو آھي
(1)افلاطون جو فلسفهء اعيان، نوفلاطونيت، اسپنوزا ۽ ٻين فيلسوفن جا انھيءَ فلسفي جي دائري ۾ بيان ڪيل خيال ۽ رايا.
(2) ويدانيتي سنتن جي تعليم
(3) ڪرسچن، توحيدي ۽ اسٽائڪس (stoics)
(4) ڪي ٻڌ ڌرم جا بڪشو.
(5) جين ڌرم جا ڪي يوگي.
(6) اسلام جا وحدت الوجود صوفي.
(7) ٿياسافسٽ (Theosophists)
(8) جديد مذھب انسانيت جا حامي Modern Humanists)
(9) ٻيون اھڙِي قسم جون روحاني جماعتون(
مسلمانن مان ڪيترن تصوف کي فلسفهء اسلام، روح اسلام، مذھب عشق، نفس مارڻ، اندر اجارڻ، پاڻ سڃاڻڻ وغيره نالن سان سڏيو آھي. ڪن درويشن تہ خود اسلام کي عين تصوف ڄاتو آھي. اھڙيءَ طرح ھر مذھب جي اھل نظر ان جي مقصدن جي حمايت ڪئي آھي.
جھڙيءَ طرح جملي مذھب، باوجود سندن اعلى اصولن جي، سندن پوئلڳن جي خامين ڪري، فرقه بنديءَ، نفاق، مڪر ۽ مستقل مفاد جا اڏا بنجي پيا آھن، ساڳي حالت مختلف مذھبن جي صوفي تحريڪن جي ٿي آھي.
جيڪڏھن ملا واري اسلام جا پوئلڳ نمازون پڙھي، روزا رکي، زڪواتون ڏيئي، حج ڪري، مسجدون ۽ مدرسا ٺھرائي بہ چور بازاري، سمگلنگ، ڪثير تعداد نفعي خوريءَ، وياج خوريءَ، رشوت غريب آزاريءَ ۽ طرح طرح جي بداخلاقيءَ کان نٿا ھٻڪن، ۽ مذھب جا ڪي عالم بہ مذھب کي شاھوڪار طبقي جي مفاد واسطي استعمال عرضيءَ لاءِ ڪتب آڻڻ، اختلاف راءِ کي برداشت نہ ڪرڻ، انسانذات ۾ نفرت، ۽ نفاق پيدا ڪرڻ کان نٿا ڇرڪن، تہ پيران طريقت جي اڪثريت بہ شخصي خدمت ڪرائڻ، بزرگيءَ ۽ شيخيءَ ۾ ڦاسڻ، تصوف جي نالي ۾ گروه بنديءَ ، دقيانوسي خيالن، ڪرامتن، ورد ۽ وظيفن جي تاثير ۾ اعتماد رکي، ماڻھن کي بيڪار ۽ بزدل بنائڻ لاءِ دڪان کوليو ويٺا آھن؛ ان ڪري حقيقي طرح تصوف جو بہ صرف نالو وڃي رھيو آھي.
تعليم يافتہ نوجوان جھڙي طرح انھن ڳالھين ڪري اسلام جي نالي ۾ استعمال عرضيءَ (ايڪسپلائيٽشن) کان تنگ اچي مذھب کان بيزار ٿيندو وڃي، اھڙي طرح صوفيزم جي نالي ۾ روزبروز ٿيندڙ خسيس ڪم، جھڙوڪ پير پرستي، ورد وظيفا، پاڻ سڃاڻڻ کان سواءِ الله سڏائڻ جا نعرا ھڻڻ، حسن پرستيءَ جي نالي ۾ بداخلاقيءَ جا ڪم، ڪم ڪار ڇڏي تارڪ الدنيا ٿي پن مڱ تي گذر ڪرڻ، ۽ نشي پتي وارا ٻيا اھڙا ڪم ڏسي، ان کي مڪر ۽ فريب سمجهي ان کان حقارت ڪرڻ لڳا آھن.
آءُ پھريائين ھن ڪتاب جي پيش لفظ ۾ ۽ پوءِ ان جي جدا جدا فصلن ۾ اِنھي مضمون جي جدا جدا پھلوئن تي خيالن جو اظھار ڪري آيو آھيان. پڙھندڙ ان مان معلوم ڪري سگهيا ھوندا تہ منھنجي سامھون انسانذات جي مجموعي مفاد جا ٽي مقصد رھيا آھن: اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم.
انھيءَ مقصد لاءِ ڪم ڪندڙ ماڻھن کي ھڪ جاءِ تي گڏجي ڪم ڪرڻ واسطي جمع ڪرڻ لاءِ ڪھڙو نالو ڪتب آڻيان، ان تي گهڻو غور ڪيو اٿم. حقيقت ۾ اسلام جي تشريح ان لاءِ منھنجي نقطي نگاه کان ڪافي ھئي، پر جيئن تہ اھو مذھب جدا دين منظم ٿي چڪو آھي ۽ ان جي پوئلڳن جا مستقل مفاد پيدا ٿي چڪا آھن تنھن ڪري امڪان اھو ڏسڻ ۾ آيم تہ ٻين منظم مذھبن جا پوئلڳ باوجود منھنجي جدا تشريح جي به، ان نالي ھيٺ ڪيل تشريح کان ڇرڪي، تعصب ڪري، ان ڏي توجهه نہ ڪن. ان ڪري مجبورن اھڙو نالو استعمال ڪريان ٿو، جو باوجود ان جي پوئلڳن جي ڪوتاھين ۽ خامين جي بہ پاڻ بين الاقوامي ڪشش رکي ٿو ۽ بي تعصبيءَ ۽ رواداريءَ جي اصولن جو حامي آھي.
بيدل فقير فرمائي ٿو ته
اکران دي وچ جوئي اڙيا
عشق دي چاڙھي مور نہ چڙھيا.
مون کي ڪنھن خاص نالي سان دلچسپي نہ آھي. پر جيئن تہ عالم مڪان ۽ زمان ۾ ڪنھن بہ ڳالھہ جي نالي کان سواءِ اظھار ڪري نٿو سگهجي، تنھن ڪري پنھنجي مقصد کي سنڌ ھند ۽ وچ مشرق جي قديم بزرگن جي آندل نالي، يعني تصوف سان، جنھن کي جديد زبان ۾ “مذھب انسانيت” سڏيو وڃي ٿو منسوب ڪريان ٿو.
ھر ڪو ماڻھو جابه ڳالھہ ڪري ٿو، سا سندس طبعي رجحان ۽ شخصي ڪمزورين کان خالي نہ ھوندي آھي. آءُ بہ ان عام قانون کان مٿي نٿو ٿي سگهان. البت منھنجي، صوفيزم جي تشريح ڪرڻ وقت، حتي الامڪان اھا ڪوشش رھندي، تہ ان ۾ سرزمين سنڌ جي گذريل ٽن ھزار ورھين جي تاريخ ۽ بزرگن جي حتي الامڪان ترجماني ڪريان.
منھنجي نظر ۾ تصوف جا ھيٺان اصول ۽ مقصد آھن:
(1)تصوف، وحدت الوجود(ويدانت) ۾ ويساھ رکڻ کان سواءِ مڪمل ٿي نٿو سگهي –
جنھن مابق ھر شيءِ جو مرڪز ذات الاھيءَ آھي؛ ٻيون سڀ شيون ان جي صفات، تجلي يا پرتو آھن. ھر شيءِ ۾ انتھاپسندي غلط آھي. ھن نظريي جي انتھاپسنديءَ ڪري ھيٺين غلط نتيجن نڪرڻ جو امڪان رھي ٿو، ان کان گوشو لازمي آھي.
(الف) جي سڀ شيءِ ذات حقيقيءَ ۾ سمايل آھي، تہ پوءِ گناه، ثواب، بري، ڀلي، رحمت ۽ لعنت جا فرق مٽجي وڃڻ جي احساس ٿيڻ ڪري، اڪثر صوفي عمل جي زندگيءَ کي بيڪار سمجهي، تارڪ الدنيا ٿين ٿا، جا ڳالھہ حقائق دھر ۽ قانون فطرت جي خلاف آھي. اھڙيءَ ڳالھہ کان بچڻ لاءِ خواجه حافظ فرمايو آھي ته
دوش از مسجد سوي ميخانہ آمد پير ما،
چيست ياران طريقت بعد ازين تدبير ما!
(يعني ڪجھه وقت ٿيو تہ منھنجو رھبر مسجد مان نڪري ميخاني ۾ آيو، طريقت جا دوستو، ھاڻ ڇا ڪرڻ گھرجي؟)
ان تي وري جواب ڏئي ٿو ته
ما مريدان رو بہ سوي ڪعبه چون آريم چون،
رو بسوئي خانہ خمار دارد پير ما!
(معنى – اسان ارادتمند ۽ صحبتي ھاڻ کان سواءِ ڪعبي طرف وڃي سگهنداسين – جڏھين اسان جو رھبر خمار خانہ ۾ ويٺو آھي.)
ھڪ سنڌي درويش ان ساڳئي خيال کي ھن طرح ادا ڪيو آھي:
جڏان عشق دل وچ نہ مايس، پوش فقير دا پايس،
دليان لٽاوڻ دي ڪيتي، چاڪ لقب چا لايا.
جڏھين منشا ايزديءَ موجب ھي سارو مانڊاڻ ڪنھن رٿا ۽ مقصد سان ٺھيو آھي، تہ ان نقطي نگاه کان ڪم ڪرڻ عين رضا الاھيءَ آھي. ان کان منھن موڙي بيڪار بنجڻ مقاصد زندگيءَ کان اڻ واقفي ۽ انحرافي ٿيندي.
(ب) ٻيو رجحان ان مان اھو ٿو نڪري تہ جڏھن گناه ۽ ثواب ھڪ شيءِ جا ٻہ پاسا ھئڻ ڪري پنھنجي افاديت وڃايو ويھن، تہ پوءِ بري ڀلي جي فرق کي ڪڍي، ماڻھو سڀ ڪجھه ڪرڻ لاءِ آزاد ٿيو پوي. اھا ڳالھہ بہ رٿا ۽ مقاصد زندگيءَ جي قانون خلاف ٿئي ٿي. قانون ارتقا جي تقاضا موجب، ھر ھڪ جز کي ڪل جي مفاد لاءِ جدوجھد ڪرڻي آھي. اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم جڏھين زندگيءَ جا مقصد ٿين ٿا. تہ ان ڏس ۾ صحيح علم ، نفسي اصلاح ۽ اخلاق حميده جي تڪميل ضروري ٿي پوي ٿي.
شاھ باھو عليه الرحمتہ ان حالت ۾ فرمائي ٿو تہ –
علمي ٻاجھون ڪوئي فقر ڪماوي ڪافر مري ديوانه، ھو
سو ورھيان دي ڪري عبادت رھي الله ڪنون بيگانه، ھو
غفلت ڪنون نہ کلسن پردي دل جاھل بت خانه، ھو
(2) ان ذات حقيقي جو قياس، گمان ۽ وھم کان مٿي ھئڻ ۾ اعتبار رکڻو آھي.
انھيءَ نقطي نگاه ۾ ويساھ رکڻ ڪري خدا جي شخصي تصور ۽ غير شخصي تصور کي ترڪ ڪرڻو پوندو. شخصي تصور بابت بت پرستيءَ جو ڪارڻ بنجي ٿو، ۽ ٻيو دوئيءَ جو.
(3) صوفي خلقت ڪائنات جي پويان رٿا يا منصوبو(plan) پرکي ٿو:
رواجي طرح جيڪڏھين دنيا جي معاملن ۽ زندگيءَ جي ڪاروبار تي مٿاڇڙي نظر ڊوڙائبي، تہ ان جي ڪارگردگيءَ بي ڍنگي ۽ بنا ترتيب جي ڏسڻ ۾ ايندي. جيئن ته
(الف) ڪروڙين ماڻھو غربت ۽ بي روزگاريءَ جي ڪري، باوجود محنت ۽ مزدوريءَ جي، کاڌي، ڪپڙي، ۽ اجھي لاءِ حيران آھن ۽ چند ماڻھو بنا ڪنھن سخت محنت جي عيش آرام جي زندگي گذاري رھيا آھن.
(ب) ڪروڙين ماڻھو مرضن ۽ مصيبتن ۾ گرفتار آھن – ڪي ڄمندي لنگڙا لولا ۽ انڌا ٿين ٿا، تہ ڪي پوءِ، ۽ ائين بنا علاج جي تڪليفون برداشت ڪري رھيا آھن، تہ ڪي تندرست ۽ توانا، بنا ڪنھن تڪليف جي پينگھي کان قبر تائين عيش جي زندگي گذاري وڃي پار ٿا پون.
(ج) ھيتري علم، تھذيب ۽ تمدن ھوندي، خسيس ڳالھين تان لڙايون شروع ٿي، ڪروڙين ماڻھو ۽ انھن جون ملڪيتون تباھ ٿين ٿيون؛ نہ ڪو کين ان تڪليف کان رھبري ڪري بچائي ٿو، نہ الله تعالى ئي راھ ھدايت ٿو ڏئين.
(د) ھڪڙا ماڻھو حسين ٻيا ڪوجها، ھڪڙا عقل وارا ٻيا جاھل، ھڪڙا شاھوڪار ٻيا غريب، ھڪڙا رحمدل ٻيا ظالم ٿين ٿا.
(ھ) ڌرتيون ڌٻن ٿيون، طوفان لڳن ٿا، سيلاب اچن ٿا، بيماريون پون ٿيون – انھن ۾ لکين ماڻھو تباھ ٿيو وڃن.
اھي سڀ ڳالھيون نظر ۽ غور ڪرڻ بعد ڪائنات جي ڪاروبار ۾ بي ترتيبي ڏيکارين ٿيون. جيڪڏھن ڪو منصوبو يا رٿا ھجي ھا، ۽ اھا ڪنھن عدل ۽ انصاف جي بنياد تي بيٺل ھجي ھا، تہ ائين ڇو ٿئي ھا؟
ٻئي طرف نگاه ڪري ڏٺو ٿي ويو تہ سج جي چوڌاري سيارا، جن ۾ ڌرتي بہ ھئي، مقرر مفاصلن ڌان، ترتيبوار، مقرر وقتن تي چڪر لڳائي رھيا آھن. ڏينھن پٺيان راتيون اچن ٿيون. موسمون مقرر معيادن تي بدلبيون رھن ٿيون. ھر جاندار شيءِ ڄمي، وري مري ٿي. پاڻي سمنڊن مان ٻاڦ رستي ڪڪرن ۾ وڃيو، برف بنجيو، وري پاڻي ٿيو، ندين رستي يا بارشن رستي، پوکن کي سيراب ڪري ٿو. انھن ڳالھين کي ڏسي، خيال پيدا ٿئي ٿو تہ ڪائنات ۾ ڪا رٿا يا ترتيب ضرور آھي، جنھن مطابق ھي سلسلو ھلي رھيو آھي.
انھن مختلف ڳالھين کي مدنظر رکي، ٻہ نظريا قائم ڪيا ويا آھن.
ھڪڙو نظريو اھو ھو تہ جيتوڻيڪ فطرت ۾ ٻہ طاقتون، خير ۽ شر جون، ساڳئي وقت ھڪٻئي جي مخالف ڪم ڪري رھيون ھيون، ليڪن ڪائنات رٿا ۽ مقصد سان ٺھيل ھئي ۽ رٿا ۽ مقصد سان ھلي رھي ھئي.
ٻيو نظريو اھو ھو تہ سارو معاملو حادثن تي ۽ رٿا کان سواءِ ھلي رھيو ھو.
پويون نظريو دھريت جي فلسفي جي پيداور ھو.
وحدت الوجودي صوفين نہ ان تي غور ڪيو ٿو ڏسجي. انھن ھن ٻنھي نظرين ۾ ويساھ نٿي رکيو. ھنن خلقت جي پويان منصوبي کي مڃي، ان کي قانون ارتقا جي ماتحت صرف خير ڪري مڃيو ٿي. انھن مان ڪن مٿي ذڪر ڪيل زندگيءَ جي بي ڍنگاين يا نقصانن کي اسرار جي ڳالھہ سمجهي، ٽاري ڇڏيو ٿي. ڪن ان کي قانون فطرت جي چٽاڀيٽيءَ جا جزا ڏسي، ان کي عارضي سمجهي، مستقل طور ۽ آھستي آھستي ٿي،انھن جي حل ٿيڻ ۾ اعتماد رکيو ٿي.
پر ان ساري معاملي مان ھڪ ڳالھہ صاف ظاھر ٿئي تہ ماڻھن جي تڪليفن ۽ فطرت جي بي ڍنگاين بابت راءِ جي پيدا ٿيڻ جو مکيه ڪارڻ خدا جو شخصي تصور آھي، جنھن مطابق دنيا جي ھر شيءِ سندس نظر ھيٺ سندس رضامندي ۽ ناراضگيءَ جي بنياد تي ھلندڙ ٿي سمجهي ويئي. صوفي، جيڪڏھن بھشت ۽ دوزخ جي نظريي کي نٿو مڃي، تہ خدا جي عدل ۽ انصاف جا ھيٺاھين سطح وارا تصور بہ نٿو مڃي، جنھن مطابق ھر ھڪ ڳالھہ ۾ ان جي نظر ھيٺ رضامندي ۽ ناراضگيءَ جا نظريا ختم ٿي وڃن ٿا. صوفي ڪرامت، معجزي، خرق عادت ۾ ويساھ نٿو رکي.
(4) صوفي انسانذات کي ھڪ جسم واحد ڪري سمجهي ٿو. ھو ماڻھن جي طبيعتن، قبيلن، قومن، نسلن، رنگن، مذھبن ۽ نظرين جي اختلاف جي باوجود، انھن کي ھڪ ئي جنس سمجهي ٿو. انھيءَ ڪري انھن جي اختلافن پويان ھو بنيادي وحدت پرکي ٿو، تنھن ڪري ھن انھن جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ اصول مقرر ڪيا آھن، جن جي ھو مخالفت ۾ ڪابہ ڳالھہ مڃڻ لاءِ تيار نہ آھي.
ھن کي طبيعتن، قبيلن، قومن، نسلن ۽ رنگن جي ڳالھہ ايترو نٿي ڪيو، جيترو الله جي نالي ۾ برپا ڪيل مذھبي نظرين جي ذريعي ماڻھن ۾ پيدا ڪيل اختلافن ڪيو ٿي.
ھو عشق جي ايڏي اوچي مناري تي چڙھيو بيٺو آھي، جتان ڪفر ۽ اسلام جا جھنڊا برابر جھولندا نظر اچنس ٿا. ھوائي جھاز ۾ تمام مٿي اڏامڻ بعد زمين جھڙو نظارو ڏسڻ ۾ اچي ٿو – ان ۾ زمين جو ھيٺ مٿاھيون، پاڻي، ٻيلا سڀ ھڪ وڏي پکڙيل غاليچي وانگر نظر اچن ٿا. ان وانگر ھي بہ ايڏيءَ اتاھينءَ تان انسانذات تي نظر ڪري ٿو، جو اھي سڀ ھڪ ئي باغ جا جدا جدا قسم جا وڻ ڏسڻ ۾ اچنس ٿا، ان ڪري سندس ڪوشش اھا ئي رھي ٿي تہ انھن ۾ اتحاد آڻي.
(5) وحدت مذاھب: انسانذات جي وحدت ۾ ايمان رکڻ بعد ھو جدا جدا مذھبي نظرين جي پويان بہ وحدت پرکي ٿو. ڪفر ۽ اسلام کي ھو وڻ جي ٽاري سمجهي ٿو. صوفيءَ جو ڪفر اسلام جو تصور، ملا جي تصور کان علحده آھي. ملا ٻئي مذھب يا فرقي جي پوئلڳن کي ڪافر سمجهي ٿو، پر صوفي جملي مذھبن کي ھڪ سمجهي ٿو ۽ دھريت کي جدا سمجهي ٿو، پر انھن ٻنھي کي بہ ھڪ تصوير جا ٻہ پاسا شمار ڪري ٿو: مذھبن کي ھو ارتقا جو حامي ۽ دھريت کي انقلاب جو حامي سمجهي ٿو: ليڪن وري بہ ٻنھي جو منزل مقصود ساڳيو سمجهي، کين صرف طريقهء ڪار جو تفاوت ڄاڻي ٿو.
(6) مذھب جو روح: ھو عشق ۽ علم کي مذھب جو روح سمجهي ٿو. عشق ھن کي اتحاد جو رستو ڏيکاري، امن تي پھچائي ٿو. علم ھن کي ترقيءَ جي راھ تي گامزن ٿيڻ ۾ مدد ڪري ٿو. مذھب جي ھن روح جي ذريعي ھو مذھبن، فرقن، نظرين جي ڪثرت ۾ وحدت پرکي ٿو. ان راھ ۾ نفرت، نفاق، فرقه پرستي، تعصب ۽ خودمطلبيءَ کي ھو وڏيون رڪاوٽون ڄاڻي ٿو.
(7) طريقت يا ڪلچر: صوفي صاحب دل آھن. ھو دل ۽ دماغ جي زرخيزيءَ لاءِ ڪوشش ڪري، انسانذات کي مھذب بنائڻ گھري ٿو. ان ڪري جديد لفظ ۾ ڪلچر ۾ جيڪي اچي وڃي ٿو، ان جو ھو حامي آھي.
ان لاءِ ھو نفس جي اصلاح لاءِ، خودمطلبيءَ، قومي شعور جي عدم موجودگيءَ، نفرت ۽ نفاق ۽ بزدليءَ کي ڪڍي، اندر اجارڻ جو حامي آھي.
ان ڪري ھو ا خلاق جي درستيءَ لاءِ ڪوشان رھي ٿو. ھر اھا ڳالھہ جا مجموعي مفاد جي حمايت، پراپڪاريءَ جو جذبو، محبت ۽ ھمٿ ڏياري ٿي، تنھن کي ھو اخلاق ڏياري ٿو.
ان لاءِ مذھب جي صحيح تشريح ڪري، روح مذھب کان ھو واقف ٿيڻ گھري ٿو.
اھو سڀ ڪم ھو تاليف قلوب ذريعي ڪرڻ گھري ٿو.
صوفيءَ جي ڪم جو دائرو مخصوص آھي. ھو نہ ڪنھن جي خلاف آھي. نہ ڪنھن جو پوئلڳ آھي. ھو باھمي رواداريءَ(Co-existence) ۾ اعتماد رکي ٿو. ھو مذھبن، نظرين، نسلن جي نالي ۾ انسانذات جي وچ ۾ کڙي ڪيل ديوارن جي ڪيرائڻ جو حامي آھي. ھو ھر ان ڳالھہ جي خلاف آھي، جا انسانذات ۾ نفاق ۽ نفرت پيدا ڪرڻ جو باعث بنجي ٿي – پوءِ ڇو نہ اھي ڳالھيون خدا، پيغمبرن ۽ الھامي ڪتابن جي نالي ۾ ظاھر ڪيون وڃن.