فصل چوٿون: اسلام جا ٻہ تعبير
ھن وقت بہ ساڳي حالت آھي. اسلام ۽ مسلم قوم جي نالي ۾ ماڻھن کي جھڙي طرح گمراه ڪيو ويو آھي يا ستايو ويو آھي، تنھن جي ترجماني شاھ صاحب جو ھي بيت ڪري سگهي ٿو:
“حقيقت ھن حال جي، جي ظاھر ڪريان ذري،
لڳي ماٺ مرن کي، ڏونگر پون ڏري،
وڃڻ وڻ ٻري، اوڀڙ اڀري ڪين ڪي!”
جيڪڏھن ان مسئلي تي غور سان نظر ڪبي، تہ سارين خرابين جو ڪارڻ اسلام جو غلط تعبير ڏسڻ ۾ ايندو. آءُ سمجهان ٿو تہ وقت اچي ويو آھي، جو انھي مسئلي تي کليل بحث ڪري، ماڻھن اڳيان پيش ڪيو وڃي.
ھتي اسان وٽ، عوام کي مذھب جي نالي ۾ ظاھر ظھور گمراه ڪيو پيو وڃي، ۽ موقعي بي موقعي ۽ ھر وقت، پوريءَ پوريءَ منافقيءَ جي حد تائين، مذھبي طريقئه حڪومت جو راڳ آلاپيو وڃي ٿو. انھن بي بنياد ۽ محض ڏيکاءَ جي ڳالھين ملڪي مسئلن کي منجھائي ڇڏيو آھي ۽ حالتون نازڪ ڪڙيءَ تي اچي بيٺيون آھن، جن ملڪ جي بھي خواھن کي ڳوڙھي غور ۽ فڪر ۾ وجهي ڇڏيو آھي. منھنجي خيال ۾ اِنھي سموري خرابي جو ڪارڻ بہ اسلام جو غلط تعبير آھي. جيستائين انھي سوال کي پوري طرح نہ سمجهيو ويو آھي، ان وقت تائين ماڻھن کي صحيح نتيجن تي پھچڻ جو امڪان ڪونہ آھي.
ماڻھن ۾ محبت ۽ اتفاق، امن ۽ سلامتي، ڀلائي ۽ بھتري آڻڻ واسطي، جي راھون ۽ رستا، طريقا ۽ تجويزون سوچيون يا رٿيون ويئون آھن، تن ۾ مذھب کي مکيه درجو حاصل آھي. جيتوڻيڪ دنيا جا عالمگير مذھب بنيادي طرح ماڻھن کي محبت ۽ امن جو سبق سيکارڻ ۽ سندن فلاح ۽ بھبوديءَ لاءِ ايجاد ڪيا ويا ھئا، ليڪن تجربي مان اھو ثابت ٿيو آھي تہ انھن کي اڪثر طور شخصي ۽ گروھي مطلبن ۽ طبقاتي مفاد لاءِ ڪتب آندو ويو آھي؛ جنھنڪري مذھبن ماڻھن ۾ اتفاق جي عيوض نفاق، محبت جي عيوض نفرت، عقل جي عيوض وھم پرستي ۽ سڌاري جي جاءِ تي بگاڙو پئي پيدا ڪيو آھي.
مذھب بذات خود مقصد ۽ مرادون نہ ھئا، پر اتحاد، امن ۽ انساني ترقي جي حصول جا ذريعا ھئا، جن جي افاديت جو سمورو مدار انھن جي پوئلڳن جي ارادن ۽ عملن تي رھيو ٿي.
اسلام کي بہ دنيا جي ٻين مکيه عالمگير مذھبن مان ھڪ ڪري پئي ڳڻيو ويو آھي. مسيحت، ٻڌمت، ھندو ڌرم ۽ ڪميونزم نظرئي جي پوئلڳن وانگر، ھن جي پيروئن بہ اھو اعتقاد ويٺل آھي تہ سندن مذھب مڪمل فلسفي حيات جو حامل آھي، ۽ انسانذات کي نيٺ انھي طريقي حيات اختيار ڪرڻ مان نجات حاصل ٿيڻ واري آھي. ۽ اُن منزل مقصود تي پھچڻ لاءِ اسلام جا اصل کان ٻہ جدا تعبير پئي ڪيا ويا آھن. ٻين عالمگير مذھبن جي بہ ساڳي حالت آھي.
ھتي اسان اسلام جي انھن جدا تعبيرن تي بحث ڪنداسون.
1 اسلام جي ھڪڙي تشريح يا ھڪڙو تعبير حڪمران طبقي جي طرفدار عالمن ۽ فقيھن طرفان ڪيو پئي ويو آھي، جي خود اڪثري صاحب اقتدار طبقي جا فرد يا مستقل مفاد جا حامي ھئا.
2 اسلام جي ٻي تشريح يا ٻيو تعبير راسخ العلم صوفياي ڪرام ۽ اھل طريقت طرفان پئي ڪيو ويو آھي، جن جو تعلق صاف دل ۽ عام غريب طبقي جي ماڻھن سان پئي رھيو آھي.
پھريون گروه ماڻھن کي مختلف مذھبن ۽ فرقن ۾ ورھائڻ جو ڪارڻ بنيو. ٻئي گروه جي ڪوشش جملي انسانذات کي محبت جي ڏوريءَ ۾ پوئي، ھڪ ڪرڻ طرف پئي رھي آھي؛ ھنن کي ظاھري ڪثرت مذاھب پويان بنيادي وحدت پئي ڏسڻ ۾ آئي آھي.
حڪمران طبقي جي طرفدار گروه جو اسلامي تشريح جا مکيه اصول ھي رھيا آھن؛
(1)ھنن اسلام کي دنيا جو آخري، مڪمل ۽ عالمگير دين تسليم ڪيو ٿي، جنھن جي رائج ٿيڻ بعد اڳوڻا سڀئي مذھب منسوخ ۽ خارج ٿي ويل سمجهيائون ٿي.
(2) انھن دين کي انسانذات جي سڀني مشڪلات جو حل ڄاڻي، ماڻھن جي فلاح ۽ بھبودي لاءِ مڪمل فلسفي حيات جو حامل ڄاتو ٿي.
(3) اُنھن مذھب جي سموري تعليم جو منبع قرآن شريف کي سمجهيو ٿي، جنھن کي پيغمبر محمد صلعم جي ذريعي خدا جو نازل ٿيل ڪلام تسليم ڪيائون ٿي، ۽ ان ۾ ھر زماني، ھر حالت ۽ ھر ضرورت جو حل سمايل ڄاتائون ٿي، جنھن ۾ نہ تبديلي آئي ھئي ۽ نہ اچي سگهي ھئي.
(4) حضرت محمد صلعم کي دنيا جو آخري پيغمبر سمجهيو ٿي ويو. تنھن کان پوءِ نہ نبي پيدا ٿيڻ وارو ھو نہ دين اچڻ وارو ھو. سندن حديثن ۽ سنتن کي قرآن جي تشريح لاءِ سند ڪري ورتو ويو ھو.
(5) انھي دين جي معتقدن کي، وحدت خيال ۽ عمل ڪري، دنيا جي چونڊيل ۽ مثالي قوم شمار ٿي ڪيو، جن کي انسانذات جي رھبري ۽ اڳواڻي ڪري، ان کي راهِ راست تي آڻڻو ھو.
(6) مڪمل ۽ صحيح دين ھئڻ ڪري، اسلام جي ساري دنيا ۾ پکڙجڻ ضروري ھو. انسانذات جي جملي مشڪلات جي نجات انھيءَ ذريعي ٿيڻ واري ھئي. انھيءَ جي دائري کان ٻاھر جملي ماڻھو گمراھ ھئا، ۽ انھن کي راه راست تي آڻڻ ھر ھڪ مومن جو فرض ھو. تبليغ ۽ جھاد انھي لاءِ ٻہ لازمي جز ھئا.
(7) انھي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ، سياست کي مذھب جي ماتحت ھلائڻو ھو، جنھنڪري حڪومت جي واڳ خليفي اسلام يا امير جي ھٿ ھيٺ رھڻ واري ھئي. مسلمانن کي حڪومت جو نظام قرآن ۽ سنت نبويءَ جي بنيادن تي صالح ماڻھن ذريعي ھلائڻو ھو، جنھن جي تشريح صرف مذھبي عالم (ملا) ڪرڻ جو اھل ھئا.
ٻئي طرف صوفياي ڪرام ۽ اھل طريقت طرفان اسلام جو تعبير ڪيو ٿي ويو، جنھن جا مکيه اصول ھي ھئا؛
(1)انھن جي نقطي نگاه موجب الله تعالى طرفان ھر ملڪ، قوم ۽ زماني لاءِ انسانذات جي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ وقت بوقت پيغامبر پئي آيا آھن، جن سڀني جي تعليم جا بنيادي مقصد ساڳيا ھئا. انھن جي آندل پيغام ۾، باوجود ظاھري گونا گونيءَ جي، بنيادي وحدت سمايل ھئي. اسلام انھي حقيقت جي اظھار جو پيغام آندو.
(2) انھي تشريح مطابق ھر ماڻھو دنيا ۾ خدا جو نائب يا خليفو ھو، جنھن ۾ خداني نور سمايل ھو. جھڙي طرح سج جي روشني يا ھوا چند قبيلن ۽ قومن جي خاص ملڪيت يا ھڪ ھٽي بنجي نہ ٿي سگهيي؛ اھڙي طرح انھيءَ عالمگير اخوت، امن ۽ ڀلائي جي پيغام کي ڪنھن فرقي، مذھب، گروه يا قوم ۾ محدود ڪرڻ قانون فطرت ۽ روح اسلام جي خلاف ھو.
(3) دين رضاڪارانہ حاصل ڪيل عقيدن جو طريقي ڪار زندگي ھو. حڪومت يا جماعتي نظام ذريعي انھن خيالن جو پرچار ۽ زوريءَ تسلط ماڻھن جي شخصي آزادي جي خلاف ھو. انھيءَ پيغام جي پکيڙڻ لاءِ باھمي گفتگو، رواداري، خدمت خلق، عمده اخلاق ۽ محبت جا ذريعا اختيار ڪرڻا ھئا، جنھنڪري دين جو ملڪ جي سياست کان علحده رھڻ ضروري ھو. مذھب ماڻھوءَ جو شخصي معاملو ھو، نہ جماعتي.
(4)انھيءَ دين فطرت کي چند ماڻھن جي گروھ ۾ محدود ڪري، کين جدا قوم شمار ڪرڻ، يا چند عقيدن ۽ دستورن سان ان کي وابستہ ڪري، جدا مذھب ۽ مذھبي نظام بنائڻ، ان جي بنيادي مقصدن جي خلاف ھو. ھنن جي خيال موجب، ھر راسخ العقيده ۽ صالح عمل وارو ماڻھو مسلمان ھو، پوءِ ظاھري طور ھو کڻي، موجودہ گروه بندي موجب، ڪرستان، ٻڌ، ھندو، يھودي وغيره مذھبن يا ڪھڙن بہ ٻين نظرين جي پوئلڳن ۾ شمار ٿيندو ھجي. اھڙي طرح ھر فاسق ۽ بدڪردار ماڻھو غير مسلم ھو، پوءِ کڻي ظاھري طور ھو مسلم گروه بندي ۾ شمار ٿيندو ھجي. مذھبن جي موجودہ گروه بنديءَ غلط ۽ مصنوعي ھئي.
(5) ھر اُھا ڳالھہ جا خود مطلبيءَ تي مبني ھجي، ھر اھا ڳالھہ جنھن مان نفرت ۽ نفاق پيدا ٿيڻو ھو، ھر اھا ڳالھہ جا رضامندي جي خلاف ۽ زور زبردستيءَ ذريعي عمل ۾ آندي وڃي، ۽ ھر اھا ڳالھہ جنھن مان انساني اتحاد، امن ۽ ترقيءَ خلاف فرقيوارانہ ۽ گروه بنديءَ جي بوءِ ايندي ھجي، سا ڪفر ھئي، پوءِ کڻي اسلام جي لباس ۾ ان کي ڍڪيو وڃي.
مٿي ٻنھي گروھن جي اسلامي تشريح جا مکيه متا بيان ڪرڻ کان پوءِ ، آئون ھيٺ پھرين تشريح جي غلط ۽ ٻئي تعبير جي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ دليل پيش ڪندس.
جيڪڏھن تعصب ڇڏي، انھيءَ سموري مسئلي تي منصفانہ غور ڪبو، تہ معلوم ٿيندو تہ نہ صرف پاڪستان ۾ مشڪلاتن جو بنيادي ڪارڻ اسلام جي ملا واري تشريح ڏسڻ ۾ ايندي، بلڪه دنيا جي اڪثر مسلمانن جي پست حاليءَ ۽ تنزل جو مکيه ڪارڻ اسلام جي اھا تشريح معلوم ٿيندي. اھا ڳالھہ اڄڪلھه جي پيداور نہ آھي، پر پيغمبر اسلام جي وفات کان وٺي ھلندي پئي اچي. حضرت محمد صلعم، پيغامبر ۽ غير معمولي منتظم ھئڻ ڪري، رسالت ۽ حڪومت جو ڪاروبار ساڳئي وقت خوش اسلوبي سان ھلائيندو پئي آيو. ليڪن ھن جي وفات بعد، جڏھن رسالت جو ڪم پورو ٿيو، تہ مذھبي عقيدن جي اشاعت ۽ سياسي ڪاروبار ھلائڻ بابت سندن پوئلڳ ٻن راين ۾ ورھائجي ويا، جنھنڪري اسلام جي جدا جدا تشريح ٿيڻ لڳي.
ھڪڙا دين کي منظم ڪري، حڪومت ذريعي، ان جي نظام ۽ فروغ جا حامي ٿيا. ٻيا، ديني ڳالھين کي ماڻھوءَ جو شخصي معاملو سمجهي، ان ۾ اختلاف راءِ جائز ڄاڻائي، ان جي نظام کي سياست ملڪ کان علحده رکڻ جا طرفدار بنيا.
ھڪ ڌر، مذھب کي منظم ڪري، ان جو نظام ۽ فروغ حڪومت ذريعي ڪرڻ گھريو. اُنھن مذھب ۽ سياست کي گڏي، مسلمانن جي علحده سوسائٽي قائم ڪرڻ لاءِ تبليغ ۽ جھاد کي پنھنجي پاليسي جو لازمي جُز قرار ڏنو. اھو گروه حڪومت ذريعي، مذھب جي مشتھريءَ، تبليغ ڪرڻ، زور زبردستي ڪتب آڻڻ ۽ لالچ ڏيڻ سان، لياقت ھوندي نہ ھوندي مسلمانن جو تعداد وڌائڻ جو حامي ھو. ٻيءَڌر، ماڻھن کي چند عقيدن ۽ دستورن جي سوسائٽي ۾ داخل ڪرڻ جي عيوض، اسرار الاھي ۽ رموز ڪائنات جي کوجنا، خدمت خلق ۽ عمده اخلاق جي تلقين ڪئي. ھيءُ گروه رضاڪارانہ طور سالم دل ۽ دماغ ارادتمندن کي تربيت ڏيڻ ۾ مشغول ٿيو. وٽن لياقتن ۽ چونڊ کي ترجيح ڏني ويندي ھئي، ۽ مشتھريءَ کان گوشو ڪيو ويندو ھو؛ وٽن لالچ کان پري رھي، سادي زندگي گذارڻ کي مقدم ۽ لازمي سمجهيو ويندو ھو.
جيئن تہ ماڻھن جو گهڻو تعداد جاھل، خود مطلب، وھم پرست، طاقت جو پوڄاري ۽ انڌي تقليد جو حامي، پراڻن دستورن ۽ رواجن جو عادي پئي رھيو آھي، ان ڪري دنيا ۾ اڪثر ڪري حڪمران طبقي واري اسلامي تشريح جا پوئلڳ گهڻا پئي رھيا آھن. جيئن تہ سالم دل ۽ دماغ، بي طمع، ساده مزاج، اقتدار ۽ شھرت کان گوشو ڪندڙ، آزاد خيال ۽ بي ڊپا ماڻھو ٿورا ٿين ٿا، ان ڪري ٻئي اسلامي تعبير جو علم ۽ فائدو محدود ماڻھن کي پئي نصيب ٿيو آھي.
انھيِءَ پوئين گروه ۾ ڪي اعتدال پسند ھئا، جن حڪمران طبقي جي مخالفت، ڪثير تعداد جماعت جي لحاظ، مصلحت وقت، عام ماڻھن جي ڪم فھمي ۽ خود مطلبيءَ وغيره سببن ڪري، انھيءَ تعليم کي مخفي رکي، سينہ بسينہ راز طور، خاص سمجهدار ۽ چونڊيل ماڻھن کي پئي تعليم ۽ تربيت ڏني. ليڪن انھن ۾ بہ ڪي انتھاپسند ۽ انقلابي ھئا، جن حڪمران طبقي جي مخالفت، مصلحت وقت وغيره جو خيال نہ ڪري، انھن رازن ۽ حقيقتن جو اعلانيه اظھار ڪيو؛ جنھنڪري حڪمران طبقي ۽ انھن جي طرفدار مذھبي ملن طرفان مٿان جماعت ۾ انتشار، وقت جي خليفي سان بغاوت ۽ عام تسليم ڪيل مذھبي عقيدن، دستورن ۽ رواجن جي انحرافيءَ جا الزام لڳائي، کين باغي، ڪافر، زنديق ۽ بدعتي قرار ڏيئي، سخت سزائون ڏنيون ويون.
حضرت امام حسين عيله السلام، منصور حلاج، شمس تبريز، سرمد شھيد، شاه عنايت، مخدوم بلاول وغيره جا نالا انھي ڊگھي لسٽ مان مثال طور پيش ڪري سگهجن ٿا، جن آزادانہ اظھار راءِ جي ڪري قربانيون ڏنيون. صحيح بخاري ۾ ابن عباس کان روايت آھي تہ “مون کي آن حضرت صلعم کان ڪي اھڙيون ڳالھيون معلوم ٿيون آھن، جي ھن وقت ظاھر ڪريان تہ مارجي وڃان.” انھن حقيقتن کي مدنظر رکي، حافظ شيرازي جھڙي رند کي بہ مجبورن چوڻو پيو تہ
مصلحت نيست ڪه از پرده برون افتد راز،
ورنہ در مجلس رندان خبري نيست ڪه نيست.
(يعني، اھا ڳالھہ مصلحت ڀري نہ آھي تہ راز کي پردي کان ٻاھر ڪجي؛ نہ تہ رندن کي گهڻيون خبرون آھن)
شاھ سائين ان تي فرمائي ٿو تہ –
کران وجهه م وات، ڍول منھنجي ڳالھڙي،
مڇڻ رتي رات، اورڻ ۾ اونھي ٿي.
مسلمان حاڪمن جي فتحن بعد، حڪمران طبقي طرفان مسلمانن جي نئين ٺاھيل جماعت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ سھولتن جي مھيا ڪرڻ، ٻين مذھبن جي پوئلڳن کي تڪليفون ڏيڻ ۽ اسلام کي چند عقيدن، عبادتن، رسمن ۽ دستورن ۾ محدود ڪرڻ ڪري، ظاھري طرح مسلمانن جو تعداد تہ وڌڻ لڳو، ليڪن حقيقي طرح اسلامي تعليم جا ڄاڻو ٿورا پئي رھيا آھن. ڪيترن مورخن جو رايو آھي تہ اڪثر مسلمان حڪومتن جو اسلامي اصولن سان واسطو نہ پئي رھيو آھي.
ھن وقت بہ ساڳي حالت آھي.
(2)
حڪمران طبقي جي اسلامي تشريح جا نقص
ھنن جو پھريون مکيه عقيدو اسلام جي آخري، مڪمل ۽ عالمگير دين ھئڻ جو آھي. اسان کي ڏسڻو آھي تہ سندن اھا دعوى تاريخي حقيقتن ۽ عقل جي ڪسوٽيءَ تي ڪيتري قدر ٺھڪي اچي ٿي. ھن سوال کي پوري طرح سمجهڻ لاءِ ان کي ٻن ڀاڱن ۾ ورھائي، بحث ڪريون ٿا:
(الف) مذھب ڇا آھي؟
(ب) مسلمانن جي حڪمران طبقي جي دعوى، اسلام جي آخري، مڪمل ۽ عالمگير مذھب واري، ڪيتري قدر صحيح آھي؟
(الف) مذھب ڇا آھي.
اھو سوال نھايت وسيع آھي، جنھن تي ھزارھا ڪتاب لکجي چڪا آھن ۽ اڃان لکجن پيا. ھن ڪتاب جي پھرين ٽن فصلن ۾ بہ ان تي مختصر روشني وڌي اٿم. پر وري حافظي کي تازي ڪرڻ لاءِ چند ڳالھيون دھرايان ٿو.
تاريخي ۽ سائنسي کوجنا مان ائين ظاھر ٿيڻ لڳو تہ ھن زمين تي ماڻھو کي پئدا ٿئي لکين ورھيه گذري چڪا آھن – جيتوڻيڪ دنيا جا ٽي مکيه مذھب، جڊيزم (يھوديت Judaism) ، ڪرسچئنسٽي ( مسيحت Christianity) ۽ اسلام – جمله انسان ذات کي حضرت آدم عليه السلام جي نسل مان شمار ڪن ٿا، جنھن بابت سندن چوڻ آھي تہ مٽيءَ مان خدا سائينءَ ان جو بوتو ٺاھي، ان ۾ روح ڦوڪيو. مسلمانن وٽ حضرت محمد صلعم کان وٺي حضرت آدم تائين شجرو بہ موجود آھي، جنھن حساب موجب حضرت آدم ساڍا ست ھزار ورھيه اڳي پيدا ٿيو ھو. ان کان اڳي زمين تي ماڻھو ڪونہ ھئا. ھو دنيا جو پھريون ماڻھو ۽ پيغمبر ھو. مذھب ان کان پوءِ پيدا ٿيا، وغيره ھاڻ سوال اٿندو تہ سائنسي ۽ تاريخي کوجنا سچي يا مٿي ذڪر ڪيل مذھب جون مروج ۽ مشھور روايتون سچيون. ھن وقت، سواءِ تعصبي انڌن ۽ جاھل ماڻھن جي، سمجهدار ماڻھو وڃن ٿا تاريخي ۽ سائنسي معلومات ۾ اعتبار ڪندا. خود مٿي ذڪر ڪيل مذھبن جا ڪي عالم به، مذھبي ڪتابن جو نئون تعبير ڪندي، قديم روايتن کي رد ڪرڻ لڳا آھن. ھن وقت تائين ٻہ لک ورھيه اڳ جي انساني پئدائش جا ثبوت ملي چڪا آھن ؛ اڳتي ھلي ڇا ٿو ظاھر ٿئي، ان بابت چئي نٿو سگهجي.
آءُ تاريخي ۽ سائنسي تحقيقات کي صحيح ڄاڻي، انسان جي پئدائش لکا ورھيه اڳي ٿيڻ جو قائل آھيان. ان ڪري مذھبن جي پيدائش کي بہ اوترو ئي پراڻو سمجهان ٿو.
سائنس جي کوجنا مان پتو پوي ٿو تہ ماڻھو جانور مان ترقي ڪري، پنھنجي موجودہ جسماني ۽ ذھني درجي تي پھتو آھي. ظاھر آھي تہ ان درجي تي پھچڻ تائين ھن کي ڪروڙين ورھيه لڳا ھوندا. ان کان پوءِ، ھن نامعلوم عرصي تائين جھنگلن، مرغزارن، ۽ پاڻي جي ڀر وارن ملڪن ۾ وحشياني زندگي پئي گذاري آھي. ڳالھائڻ جي قوت، وڌيل خواھش ۽ سمجهه جي ڏاتين ڪري، ھن مان ڪيترن گروھن، قديم زماني کان، مڪاني حالتن، گروھي نفعن نقصانن ۽ مختلف خواھشن جي تقاضائن جي ڪري، خوف ۽ وھم جي بنياد تي چندا عقيدا، رسمون ۽ رواج ايجاد ڪيا ھئا، جن کي مذھب جي ابتدائي صورت سان مشابھت ڏيئي سگهجي ٿي. ھر ملڪ ۽ قبيلي جا اھڙي طرح بنيل عقيدا ۽ دستور علحده ھئا. ليڪن بنياي طرح انھن جي پيدا ٿيڻ لاءِ اسباب گهڻو ڪري ساڳيا ھئا. جيئن وقت گذرندو ويو ۽ ماڻھو وحشيانہ درجي کان مٿي چڙھي، مختلف بدو يانه، زراعتي، تجارتي، ھنري ۽ سائنسي دورن مان لنگهڻ لڳا، تہ ھن جي اصل عقيدن ۽ دستورن ۾، معاشري جي تبديليءَ، نئين معلومات جي فراھميءَ ۽ تجربن ڪري، ڦير گھير اچڻ لڳي، جا اڳتي پڻ ھميشه ٿيندي رھندي.
ھن وقت جا عالمگير مذھب – ھندو ڌرم، ٻڌ ڌرم، مسيحت ۽ اسلام – سڀئي گذريل پنجن ھزارن ورھين کان پوءِ جي پيداور آھن. ليڪن ان کان اڳ بہ ماڻھن وٽ مذھبي عقيدا ۽ دستور ھئا. جڏھن پوري طرح تحقيقات ڪجي ٿي، تہ موجودہ عالمگير مذھب سڀ قديم مذھبي عقيدن، رسم رواج، دستورن ۽ عبادتن تي تعمير ٿيل معلوم ٿين ٿا. ھنن چئن مذھبن کي عالمگير انھي ڪري سڏيو وڃي ٿو، جو انھن جا پوئلڳ ڪيترن ڪروڙن ماڻھن تي مشتمل آھن ۽ دنيا جي مختلف حصن ۾ رھن ٿا.
ھن ڳالھہ کان انڪار نٿو ڪري سگهجي تہ انھن عالمگير مذھبن ۾ کانئن اڳ وارن مذھبن جي عقيدن ۽ دستورن کان ڪي وڌيڪ اضافا ٿيل آھن، انھن ۾ خدا جي تصور، حيات بعد الممات، محبت، امن ۽ فلاح انسانيءَ متعلق نوان اضافا آھن. ليڪن زيادھہ تر اُھي مذھب قديم عقيدن، رسم رواج ۽ دستورن تي مشتمل آھن. ڏسڻ ۾ ائين پيو اچي تہ عالمگير مذھب جي بانين، عام ماڻھن جي قديم روايات، گذشتہ عقيدن ۽ دستورن سان وابستگيءَ ، گهڻن ماڻھن جي ذھني پستيءَ، جھالت ۽ وھم پرستي کي نظر ۾ رکي، ڪيترن پراڻن عقيدن، رسم و رواج ۽ دستورن کي ڪڍڻ کان پاسو ڪيو آھي. ڇو تہ کين خبر ھئي تہ گهڻا ماڻھو، قدامت پسند ھئڻ ڪري، صفا نئين ڳالھہ نہ سمجهي سگهندا ، ۽ نہ ان کي قبولڻ لاءِ تيار ٿيندا.
اھا حالت تقريبن ھر ھڪ عالمگير مذھب جي آھي. مذھب اسلام بہ اھڙين ڳالھين کان خالي نہ آھي. اُن جا اڪثر عقيدا ۽ دستور اڳوڻن مذھبن، قبيلائي عقيدن ۽ دستورن تان ورتل آھن، ۽ ٻين عالمگير مذھبن سان مشابھت رکن ٿا. ھن مذھب جا بہ نوي سيڪڙو عقيدا ۽ دستور قديم مذھبن جي وھم پرستي ۽ خوف مان پيدا ٿيل عقيدن ۽ دستورن جي پيداور آھن. اسلام جي ذڪر ڪيل ھيٺ مکيه عقيدن ۽ دستورن جي اصل بابت کوجنا ڪبي، تہ معلوم ٿيندو تہ اھي نہ صرف عربن جي ايام جاھليت بلڪه انسان جي وحشي دور جي روايات تي تعمير ٿيل آھن، جن جي موجودہ زماني جي حالتن موجب ڪا ضرورت نہ رھي آھي. عقل ۽ سمجهه جي ڪسوٽيءَ تي اھي بيسود معلوم ٿين ٿا. منجھائن ڪن جي تہ ڪا مراد ۽ مطلب ئي نٿو ڏسڻ ۾ اچي، بلڪه اُھي اڄوڪي حالت موجب مضحڪه خيز ۽ طفلانہ حرڪتون پيون معلوم ٿين.
مثلن، ملن واري تشريح موجب اسلام جا جي مکيه عقيدا ۽ دستور ليکجڻ ۾ اچن ٿا، سي ھيٺيان آھن:
1 خدا جي شخصي تصور جو عقيدو.
2 خلقت انسان، حيات بعد الممات، عالم برزخ، روز قيامت، پلصراط، ميزان، بھشت ۽ دوزخ جا عقيدا.
3 حج ڪرڻ، ڪعبي جو طواف، مينا ۾ شيطان کي پٿريون ھڻڻ، ڊڪون پائڻ وغيره.
4 جانورن جي قرباني، صدقا وغيره
5 ختنو يا طھر ڪرائڻ.
6 جانورن جي نحس ۽ سعد، حلال ۽ حرام جو عقيدو.
7 مري ويلن لاءِ طعام، ڪپڙا وغيره ڏيڻ ۽ ختما ڏيارڻ.
8 تعويذ ۽ ڌاڳا، ڦيڻا ڇنڊا وغيره ڪرڻ.
9 مزارن جون زيارتون ڪرڻ، ختما ڏيارڻ، دعا گھرڻ.
10 عبادتون، ورد، وظائف ۽ روزا رکڻ، وغيره.
جنھن صورت ۾ مٿي ذڪر ڪيل اسلام جي تسليم ٿيل عقيدن ۽ دستورن کي عرب ايام جاھليت ۽ وحشيانہ دؤر جي مذھبن مان اخذ ڪيل عقيدا ۽ دستور سڏڻ جي راءِ ظاھر ڪئي اٿم، ان ڪري بھتر اھو ڄاڻان تہ ھر ھڪ ڳالھہ لاءِ مختصر طور دليل ۽ ثابتيون پيش ڪريان.
1 خدا جي شخصي تصور جو عقيدو:
ماڻھو ڪمزوريءَ، تڪليف، خوف ۽ بيماريءَ جي حالت ۾ اڪثر ڪنھن مدد لاءِ منتظر پئي رھيو آھي، ۽ انھيءَ مدد واسطي ابتدا کان وٺي ھن ڪي مددگار يا معبود پئي چونڊيا آھن، جن کان مھل سر مدد يا آٿٿ وٺڻ لاءِ ھو ملتجي پئي رھيو آھي. تاريخ جي ڳوڙھي مطالعي مان معلوم ٿيندو تہ ان لاءَ ھن ڪنھن وقت جانورن جھڙوڪ: ھاٿي، شينھن، ڍڳي، واڳونءَ، نانگ ۽ عقاب وغيره جي پرستش پئي ڪئي آھي ، تہ ڪنھن زماني ۾ جبلن، دريائن، سمنڊن، وڻن، باھ، ڌرتيءَ، جن ڀوت، سج چنڊ ۽ تارن جي پوڄا بہ ڪئي آھي. آخر ۾ خود ماڻھوءَ جي پرستش جو دستور پيو، جنھن ۾ قبيلن جا وڏا، جادوگر، مذھبي مھندار ۽ بادشاھ معبود ٿي ليکجڻ لڳا، ۽ اڳتي وڌي، بت پرستيءَ جو رواج پيو.
ان کان پوءِ، عالمگير مذھبن طرفان انھيءَ انساني تصور جو خدا مٿي آسمان ۾ ويٺل ڄاڻي، ان کي ڪائنات جي پيدا ڪرڻ، فنا ڪرڻ، ماڻھن جي رزق ڏيڻ ۽ ھر معاملي تي نظرداري ڪري، انعام ۽ سزا ڏيڻ وارو سمجهي، ان جي عبادت ڪرڻ جو رواج وڌو ويو. بائيبل جي ڪتاب “پيدائش” جي باب اول جي آيت 26 ۾ ڄاڻايل آھي تہ “خدا ماڻھوءَ کي پنھنجي صورت تي بنايو.” اھڙي طرح عربي ۾ چوڻي آھي تہ : خلق الله الاآدم على صورتہ (معني آدم کي خدا پنھنجي صورت تي پيدا ڪيو).
اھڙي طرح سان، ٻين مذھبن وانگر، مسلمانن به، ملا جي تشريح مطابق، خدا جي انساني تصور جا اصول قبول ڪري، ان جي عبادت ڪرڻ شروع ڪئي، جنھن موجب خدا ستين آسمان تي ڪرسيءَ تي ويٺل ھو، ھن کي ھٿ، پير، اکيون، ڪن، منھن ۽ جسم ھو؛ ھو ساري ڪائنات جو پيدا ڪندڙ، رزق ڏيندڙ، جزا ۽ سزا جو مالڪ ۽ ماريندڙ ھو. پيغمبر حضرت محمد صلعم معراج تي حضرت جبريل سان گڏجي وٽس ستين آسمان تي ويو ھو. قيامت جي ڏينھن ھو ھيٺ لھي اچي ويھندو. سڀني ماڻھن جا حساب ڪتاب سندس اڳيان تارازيءَ ۾ توري تپاسيا ويندا. پوءِ اھي ان موجب بھشت ۽ دوزخ ۾ موڪليا ويندا، وغيره. مسلمانن جا نھايت مکيه امام ۽ عالم انھي نظريي ۾ اعتقاد رکندڙ ھئا، جھڙوڪ امام مالڪ بن انس رضه، امام احمد بن حنبل رضه، امام دائود بن علي رضه، ابن تميم رضه، ابن قيم رضه، ابن حزم رضه ۽ شوڪاني انھيءَ راءِ جا شمار ڪيا وڃن ٿا. (ڏسو “مذھب اسلام” از محمد عبدالغني) قرآن شريف ۽ حديثن مان اھڙي عقيدي جي فائدي ۾ ڪيترا حوالا پيش ڪري سگهجن ٿا. مثال لاءِ ھيٺيون آيتون ۽ حديثون انھي سلسلي ۾ پيش ڪري سگهجن ٿيون.
(1)الرحمان علي العرش الستوى
(معنى – الله سائين آسمان تي ويٺل آھي.)
(2) وجاءَ ربڪ والملڪ صفاَ صفا
(معنى – جڏھن تنھنجو رب آيو، تہ ملائڪ صفون ٻڌيو (ساڻس گڏيا) آيا.)
(3) ثم دنى فتدلى فڪان قوب قوسين او ادنى
(معني – جڏھن (حضرت محمد صلعم خدا کي) نزديڪ ٿيو، تہ (خدا) لھي آيو، پوءِ (پيغمبر ۽ خدا جي وچ ۾) فرق صرف ڪمان جي ٻن گوشن جيترو يا ان کان بہ گهٽ وڃي رھيو.)
(4) يدالله فوق ايديھم
(معنى – الله جو ھٿ انھن جي مٿان آھي.)
(5) ويبقى وجهه ربڪ ذوالجلال والاڪرام
(معنى – باقي وڃي تنھنجي رب جو منھن رھندو.)
(6) ويوم يڪشف عن ساق
(معنى – جنھن ڏينھن تنھنجي رب جي ٽنگ جي بڪي کلندي. )
اھڙي طرح حديثن مان بہ ان ڳالھہ جي ثابتي ملي ٿي. حضرت ابوھريره کان ڪتاب صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ روايتون آھن ته:
(1)وماالنار فلا تمتلى حتي يضيع الله رجله
(معني (قيامت جي ڏينھن) دورزخ تيسن تائين ڪونہ ڀرڀا، جيسين تائين الله تعالى سندس پير ان ۾ نہ وجهندو.)
(2) ينزل ربنا تبارڪ و تعالى ڪل ليلتہ الي السماء الدنيا
(معنى – اسان جو رب تعالى ھر رات آسمان کان زمين جي طرف ھيٺ لھي اچي ٿو (خبر چار لھڻ لاءِ) ).
حضرت عبدالله بن مسعود کان صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم ۾ روايت آھي تہ :
(3) ان الله يمسڪ السماوات يوم لقيامت على اجمع و الارض على اصبع الخ
(معنى – الله تعالى قيامت جي ڏينھن آسمانن کي ھڪ آڱر تي جھليندو ۽ زمين کي ٻيءَ آڱر تي جھليندو.)
اھي چند حوالا آھن، جن مان ثابت ٿئي ٿو تہ مسلمانن جي گهڻي حصي ۾ خدا بابت اھڙو انساني تصور وارو اعتقاد ويٺل آھي. جڏھن کان فيلسوفن۽ صوفياي ڪرام انھيءَ تصور خلاف دليل ڏنا، تہ ڪن مسلمانن عالمن مجبورن انھي جي جواب ۾ خدا جي بي شڪل ۽ بي مثال معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي؛ ليڪن اڃان تائين ملا جي تشريح ۾ مڃيندڙ خدا کي انساني صفتن سان منسوب ڪندا اچن ٿا – جھڙيءَ طرح ؛ ڏسڻ، ٻڌڻ، راضپو، ناراضپو، حساب ڪتاب جي بنياد تي بھشت، دوزخ، وغيره. ڪي اڃان تائين اھڙا بہ آھن، جي خدا جي مٿي ذڪر ٿيل شخصي تصور ۾ مڃيندڙن کانسواءِ ٻين کي قرآن ۽ حديث جا منڪر ٿا ڄاڻن.
2 خلقت انسان، حيات بعدالممات، عالم برزخ، روز قيامت، پلصراط، ميزان، بھشت ۽ دوزخ جا عقيدا:
اِنھن ڳالھين بابت ملا جي تشريح ۾ مڃيندڙن ۾ ڪي خاص عقيدا ويٺل آھن، جي اڳين مذھبن جي عقيدن تان ورتل آھن. ان موجب سندن چوڻ آھي تہ روز ميثاق تي خدا صاحب جڏھن “ڪن” (ٿي پئو) جو لفظ ڪڍيو، تہ ساري ڪائنات پيدا ٿي پيئي، ۽ انھيءَ سان گڏ انساني روح بہ پيدا ٿيا، جن کان خدا پڇا ڪئي تہ ھو کيس سڃاڻن ٿا! تڏھن ھنن ھائوڪار ڪئي. اُھي انھيءَ وقت کان وٺي روحن جي دنيا ۾رھن ٿا، جتان سندن تقدير ۾ لکيل وقت تي ھن دنيا ۾ اچي، وري مرڻ بعد ھو عالم برزخ ۾ وڃي رھن ٿا، جتي قيامت جي ڏينھن تائين ھوندا. اُتي ھن دنيا وانگر گھمن ڦرن ٿا، کائين پين ٿا، ختمن ۽ خيرات ذريعي ھتان موڪليل کاڌو پيتو ڪپڙو کين پھچي ٿو. قيامت جو ڏينھن ڪڏھن ٿيندو، ان جو پتو پيغمبر خدا کي بہ ڪونہ ھو. پر ھن ڪي نشان ٻڌايا آھن، جن مان ھڪ اھو تہ عام ماڻھو شھري زندگي گذارڻ لڳندا. قيامت کان اڳ حضرت اسرافيل ھڪ نفيل مان آواز ڪڍندو، جنھن جي اثر کان زمين ٽڪرا ٽڪرا ٿي پوندي، جبل ڪپھه جي پوڻين وانگر اڏامڻ لڳندا ۽ ان کان پوءِ وري زمين ھموار ٿيندي، بارشون جام پونديون، ۽ ماڻھو کنڀين وانگر سندن اڳين جسمن سان ٻاھر اڀرندا. ھر ڪو مذھب وارو سندس نبيءَ جي پويان نفسي نفسي ڪندو رھندو. سج ھيٺ لھي نيزي پاند اچي بيھندو. پوءِ سڀني کي پلصراط تان لنگهڻو پوندو ، جا وار کان سنھي ۽ تلوار کان تکي ھوندي. جن ماڻھن مسجدون ٺھرايون ھونديون يا (جانورن جون) قربانيون ڏنيون ھونديون، سي انھن تي سوار ٿي، سولائيءَ سان پار اڪري ويندا. ڪيترا گنگھار پار اُڪري نہ سگهندا ۽ آڙاھ ۾ ڪري پوندا. ان پل جي ٻئي طرف الله سائين ويٺل ھوندو. ترازي ٽنگي پيئي ھوندي، جنھن ۾ ھر ھڪ ماڻھو جو ڏوھ ثواب سندس روبرو توربا. جي ڪنھن جا ڏوھ زيادھہ ٿيا، تہ کيس دوزخ ۾ موڪليو ويندو، ۽ جي ثواب گهڻا ٿيا تہ بھشت ۾ وٺي ويندس. بھشت جو ذڪر ڪندي چيو وڃي ٿو تہ اتي عاليشان بنگلا ۽ محلاتون ھونديون، جن ۾ عمدا باغ ھوندا، ماکيءَ ۽ کير جون نھرون ھونديون. اُتي جي رھاڪن کي کي سوين حورون ۽ غلمان (حسين ڇوڪرا) انعام طور ڏنا ويندا. دوزخ جو نھايت خطرناڪ روپ ظاھر ڪيو وڃي ٿو، جتي باھين جا آڙاھ ھوندا، جن ۾ ڏوھاڙين کي ملائڪ گرزن سان طرح طرح جا عذاب پيا ڏيندا، ۽ جنھن ۾ مسلمانن جي اٽڪل ٽن سؤ فرقن مان صرف ھڪ فرقي کي بھشت ۾ داخل ڪري، ٻين سڀني کي دوزخ ۾ وڌو ويندو. غير مسلم بہ دوزخ ۾ ھوندا. ان ڪري دوزخ ۾ انسانن جو ڪثير تعداد ھوندو. باقي بھشت تي بہ ھن دنيا جي سرمائيدارن وانگر چند ماڻھن جي ھڪ ھٽي ھوندي.
اِھي اعتقاد ملا جي تعبير واري اسلام جا مکيه جزا آھن، جنھن موجب خدا کي ظالم ڊڪٽيٽر (واحد القھار) ڪري ڏيکاريو وڃي ٿو، جو اربھا ماڻھن کي صرف ان ڪري سزائون ڏيندو، جو ھو اسلام جي ملا واري مضحڪه خيز تعبير جا پوئلڳ نہ ھوندا. رب العالمين، انھيءَ نقطہ نگاه موجب، صرف اسلام جي ھڪ فرقي جي پارٽي جو ليڊر بنجيو پوي.
جيڪڏھن تاريخ مذاھب جو مطالعو ڪبو، تہ معلوم ٿيندو تہ مٿي ذڪر ڪيل ڳالھين مان ڪيترا عقيدا قديم مذھبن تان ورتل آھن. مصر جي احرامن جي اندر، جي يھودي ۽ عيسائي مذھبن کان بہ اڳ جا ٺھيل آھن، اھڙيون تصويرون ڏنل آھن، جن مان ھنن عقيدن جا نشان ملن ٿا. انھن عقيدن جو مفصل مطالعو ڪبو، تہ معلوم ٿيندو تہ انھن مان ماڻھن جي قديم وھم پرستيءَ ۽ ڏند ڪٿائن جا آثار ملندا.
آءُ نٿو سمجهان تہ جنھن ملا واري مذھب جا بنيادي عقيدا اھڙي قسم جا ھجن، سو مڪمل ۽ آخري دين سڏڻ جو لائق ٿي سگهي ٿو.
3 حج ڪرڻ، ڪعبي جو طواف، منا ۾ شيطانن کي پٿريون ھڻڻ ۽ ڊڪون پائڻ،حجر اسود کي چميون ڏيڻ وغيره:
انھن مان ڪيترا رواج ۽ دستور عرب جي ايام جاھليت ۾ رائج ھئا. ڪي تہ حضرت ابراھيم جي وقت کان بہ پراڻا ھئا.
ڪعبي جي عمارت، جا ھن وقت چورس آھي، ان بابت چوڻ ۾ اچي ٿو تہ گهڻي وقت کان اڳي اُتي عربن جو عبادتگاه ھو، جنھن کي حضرت ابراھيم ۽ حضرت اسماعيل درست ۽ پاڪ ڪري، پنھنجي مسلڪ جو عبادتگاه بنايو. ڪن تاريخ دانن جو مرڳو چوڻ آھي تہ ڪعبي جي ڪنڊ ۾ رکيل حجر اسود اڳوڻي عبادتگاه ۾ رکيل فيلس يا لنگم جو پٿر آھي. ڪي چون ٿا تہ اڳوڻي ڪثير ديوتائن جي مورتين مان اھو زهره جي ديوتا جي نشاني ھو، جنھن کي عزت خاطر اتي رکايو ويو.
ڪعبي ۾ اڳيئي ھر سال ماڻھو ميلي تي ايندا ھئا. ڪعبو اڳوڻي مندر جي جاءِ تي ٺھيل آھي. ڪعبي جي چؤطرف طواف ڪرڻ جو دستور بہ گهڻي وقت کان قديم سورج ديوتا جي پوڄارين ۾ مروج ھو، جي سيارن جي سج جي چؤڌاري طواف ڪرڻ جي رسم موجب ائين ڪندا ھئا. شيطانن کي پٿرين ھڻڻ بابت چوڻ ۾ اچي ٿو تہ اُھي قديم عرب جي مخالف ديوتائن جي بتن جي خلاف احتجاج ڏيکارڻ لاءِ ھنيون وڃن ٿيون. ان جاھلانہ دستور کي اڃا تائين قائم رکيو اچن. منا ۾ ڊڪون پائڻ جي دستور بابت چوڻ ۾ اچي ٿو تہ حضرت ابراھيم جي مصري بيبي ھاجران سندس سائڻ ساران بيبيءَ جي خوف کان ھن طرف نڪري آئي، تہ کيس سندس پٽ حضرت اسماعيل ڄائو. پاڻي ڪونہ ھو، جنھنڪري، مضطرب ٿي، ان جي ڳولا ۾ ڊڪون پاتائين ۽ پوءِ فرشتن جي مدد سان کوھ پيدا ٿي پيو. اھي ڊڪون انھيءَ رسم ادا ڪرڻ لاءِ پاتيون وڃن ٿيون.
انھن سڀني ڳالھين ۾، سواءِ قديم دستور ۽ رسمن دھرائڻ جي، ڪا ھدايت ۽ رھبري جي ڳالھہ نہ آھي، جو ملا واري اسلام کي آخري ۽ مڪمل بنائي، جيڪو حج جي اھڙين قديم رسمن جي دائگيءَ کي فرض ٺھرائي ٿو.
4 جانورن جي قرباني:
قرآن ۾ آھي تہ حضرت ابراھيم خواب لڌو تہ خداوند فرمائي ٿو تہ حضرت اسماعيل پنھنجي پٽ کي قربان ڪر. انھي حڪم جي بجاآوريءَ لاءِ ھن حضرت اسماعيل کي ڪُٺو ٿي، تہ ان جي جاءِ تي ملائڪن گھيٽو آڻي رکيو. اُنھيءَ سنت قائم رکڻ لاءِ قرباني ڪئي وڃي ٿي. بائيبل ۾ حضرت اسماعيل جي عيوض حضرت اسحاق جو نالو آندو ويو آھي. بھرحال ٻنھي ڪتابن ۾ قرباني جو ڪارڻ خدا جو حڪم ٻڌايو وڃي ٿو.
قديم مذھبن جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو تہ ماڻھوءَ ۽ جانورن جي قربانيءَ جو دستور حضرت ابراھيم عليه السلام کان ھزارھا ورھين اڳ جو پراڻو آھي. گهڻو ڪري ھر قديم مذھب ۾ ان جو دستور ھو. تاريخي کوجنا مان پتو پوي ٿو تہ اھو وحشيانہ دور جي وھم پرستيءَ جو رواج ھو، جنھن ۾ معبودن جي غصي ۽ ڪاوڙ کي دور ڪرڻ يا انھن جي رضامنديءَ خاطر ساري قبيلي کي بچائڻ لاءِ ھڪ ماڻھوءَ جي قرباني ڏني ويندي ھئي. اُنھيءَ زماني ۾ خدا جو تصور خوفناڪ جاندار يا ديوتا وانگر ھو، جو سواءِ ماڻھوءَ جي رت ڏيڻ جي راضي نہ ٿيندو ھو. حضرت ابراھيم جو خدا بابت تصور بہ شخصي ھو. جنھنڪري ان کي راضي ڪرڻ لاءِ ھن پٽ کي قربان ڪرڻ گھريو ٿي.
بائيبل (توريت) جي ڪتاب “پيدائش” جي باب 18 ۾ لکيل آھي تہ تہ خدا جلشانہ ٻپھرن جو ممري ۾ حضرت ابراھيم عليه السلام جي تنبوءَ ٻاھران آيو، جنھن تي حضرت ابراھيم عليه السلام کيس منٿ ڪري، پير ڌوئاري، ٿلھو گابو ڪھي، ماني پچارائي کارائي. خدا ماني کائڻ بعد کيس دعا ڪئي تہ تنھنجي بيبي ساران مان توکي پٽ ڄمندو. ھي ان وقت ٻيئي ڪراڙا ھئا، ايتري قدر جو بيبي ساران جي ماھواري بہ بند ٿي ويئي ھئي. نيٺ ان دعا موجب بيبي ساران مان حضرت ابراھيم کي فرزند ڄائو، جنھن جو نالو حضرت اسحاق رکيائين. ان وقت حضرت ابراھيم عليه السلام جي عمر ھڪ سؤ ورھيه ھئي ۽ بيبي ساران 90 ورھين جي ھئي. اِنھن ڳالھين ۽ مٿي بيان ڪيل قرآن ۽ حديث ۾ آيل ذڪر مان معلوم ٿئي ٿو تہ حضرت ابراھيم جو خدا بابت ڪھڙو تصور ھو. خدا جي رحمان ۽ رحيم ھئڻ جو تصور بعد جو آھي. خبر نٿي پوي تہ ان وحشياني دور جي يادگار قربانيءَ کي اسلام جو مکيه جزو قرار ڏيئي، ملا صاحب ڪھڙيءَ طرح ان کي مڪمل ۽ آخري دين سڏي ٿو.
5 ختنو يا طھر ڪرائڻ:
بائيبل جي ڪتاب “پيدائش” باب سترھين ۾ ڄاڻايل آھي تہ “جڏھن حضرت ابراھيم 99 ورھين جو ٿيو، تہ خدا کيس ڏسڻ ۾ آيو ۽ چيائينس تہ تو ۽ مون ۾ عھد ٿو ڪريان تہ توکي اولاد ڏيندس. جن مان بادشاھ پيدا ٿيندا. اھي مونکي خدا ڪري مڃيندا. ان جي عيوض ۾ طھر ڪرائج، ۽ پنھنجي اولاد کي بہ طھرجڻ جي ھدايت ڪج.” ان تي حضرت ابراھيم عليه السلام طھر ڪرايو، ۽ سندس فرزند حضرت اسماعيل 13 ورھين جو ھو، تنھن جو بہ طھر ڪرايائين.”
مسلمانن ۾ طھر ڪرائڻ جو دستور سنت ابراھيمي پوري ڪرڻ لاءِ ھلندو اچي. ھاڻ تاريخي کوجنا مان معلوم ٿيو آھي تہ اھا رسم قديم وحشي قومن ۾ عام ھئي. آسٽريليا، نيوزيلينڊ، قديم آفريڪا ۽ آمريڪا جي وحشي قومن ۾ اھو رواج ڏٺو ويو آھي، جن جو حضرت ابراھيم يا مسلمانن سان ڪو واسطو نہ ھو. شو مھراج جي عضوي تناسل وڍڻ جي ڏند ڪٿا، جنھن مان لنگم جي پرستش جو بنياد پيو، ۽ قديم يونانين ۽ ٻين قومن ۾ فيلس جي پوڄا مان پتو پوي ٿو تہ انھن رسمن جي وچ ۾ ڪو ڳانڍاپو آھي. حضرت ابراھيم ڪا نئين ڳالھہ ڪانہ ڪئي ھئي. خبر نٿي پوي تہ اھڙين قديم رسمن کي مذھب ۾ جاءِ ڏيئي، ۽ ان جو مکيه جزو قرار ڏيڻ سان ملا جو اسلام ڪھڙي طرح مڪمل ۽ آخري دين بنجيو پوي ٿو. ان سموري مسئلي بابت احوال معلوم ڪرڻو ھجي ته، تہ سرجان فريرز جي لکيل ڪتاب “گولڊن بو” مان يا “انسائيڪلوپيڊيا آف ريلجن ۽ اِيٿڪس” ۾ لفظ “فنلزم” تحت پتو پئجي سگهندو. ان مسئلي تي ٻيا بہ ڪيترا ڪتاب لکيل آھن.
6 مري ويلن کي ختما ڏيارڻ:
آءُ مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ تہ مسلمانن اڳين مذھبن کان جي عقيدا ھٿ ڪيا آھن، انھن مان ھڪ اھو بہ آھي تہ ماڻھو جي انتقال ڪرڻ کان پوءِ سندس روح قيامت تائين عالم برزخ ۾ رھي ٿو، جتي ھن دنيا وانگر کائي پئي ۽ ھلي چلي ٿو. ھن جون انھي دنيا ۾ بہ اھي ساڳيون ضرورتون آھن. تنھنڪري ان واسطي کاڌي پيتي، ڪپڙي وغيره جو انتظام ڪرائڻ سندس پوين لاءِ لازمي ڳالھہ آھي. ھتي جو بہ کاڌو، ڪپڙو وغيره سندس نالي ۾ ڪن رسمن سان ڏنو ويندو، سو وڃي کيس رسندو. ان ڪري ماڻھوءَ جي گذرڻ کان پوءِ ڪي ڏڻ وار مقرر ڪيا ويا آھن، جن تي انھيءَ رسم جي ادائي ڪئي وڃي ٿي – جيئن تہ ٽيجھو، ستون ڏينھن، ايڪيھو، چاليھو، ٻارھو خاص طرح انھيءَ ڪم واسطي مقرر ڪيل آھن، جن تي گذر ڪيل ماڻھوءَ جا عزيز قرآن شريف جا ختما ڪرائي يا ڪن سورتن کي پڙھي، مري ويلن جي روحن کي بخشائين ٿا، ۽ ملن، فقيرن، غريبن کي کاڌو، ڪپڙو وغيره ڏين ٿا. مسلمانن ۾ اھو اعتقاد ويٺل آھي تہ اھڙن موقعن تي مري ويلن جا روح گهر ۾ اچن ٿا ۽ جڏھين ڏسن ٿا تہ سندن نالي ڪجھه ڪيو وڃي ٿو تہ خوش ٿي موٽي وڃن ٿا، نہ تہ رنج ٿيو بددعا ڪندا وڃن ٿا.
جيڪڏھن انھي دستور يا عقيدي جو پورو مطالعو ڪبو، تہ ڏسبو تہ اھو عقيدو موجودہ سڀني عالمگير مذھبن ۾ رائج آھي، ۽ ان جو رواج انسان جي وحشيانہ دور کان پيل ڏسڻ ۾ ايندو. قديم زماني جي قبرن کوٽڻ مان پتو پيو آھي تہ انھن ماڻھن ۾ اھو عقيدو ويٺل ھو تہ مرڻ کان پوءِ بہ ماڻھو جون ساڳيون ضرورتون رھن ٿيون. مصر جي اھرامن مان ھٿ آيل شين مان پتو پوي ٿو تہ مري ويلن سان کاڌي پيتي، ڪپڙي، ھار سينگار، ھٿيارن ۽ سواريءَ وغيره جا سامان گڏ دفن ڪندا ھئا. ڪن جڳھن تي زالن ۽ نوڪرن کي بہ ساڻس گڏ دفن ڪيو ويندو ھو، يا ساڙيو ويندو ھو تہ اھي مري ويلن جو ساٿ ڏين ۽ انھن جي خدمت ڪري سگهن. چين ۾ اھو بہ دستور عام ھو. جڏھين چنگيز خان منگول بادشاھ وفات ڪئي، تہ ساڻس گڏ چونڊ زالن کي جيئري دفن ڪيو ويو ھو. جملي مذھبن ۾ انھيءَ ڳالھہ جو مختلف نمونن ۾ اعتقاد پئي رھيو آھي. ھندن جي ستيءَ جي دستور جو بہ ان سان لاڳاپو ڏسجي ٿو. مسلمانن به، اڳين مذھبن جي پوئلڳي ڪندي، کاڌي پيتي وغيره ڏيڻ جو دستور چالو رکيو ۽ ختما ڏيارڻ شروع ڪيا. ھندن جا چائنٿا ۽ پاٺ ساڳئي دستور جھڙا آھن.
مسلمانن جي اعتقاد ۾ عجيب تضاد آھي. ھڪ طرف چيو وڃي ٿو تہ ھر ڪنھن ماڻھوءَ کي سندس عملن موجب جزا ۽ سزا ملندي. ٻئي طرف ختما، درود ۽ خير خيرات ميتن جي نالي ۾ ڪرايا وڃن ٿا. – چي، انھن جو ثواب انھن کي پھچندو! جي پوئين دستور کي مڃبو، تہ عمل بيڪار ٿي پوندا. ھر ڪو شاھوڪار پنھنجي عزيز کي، جو کڻي زاني، ظالم، بداخلاق رھيو ھجي، ختما ڏياري، ملن ۽ غريبن کي سٺا طعام ۽ ڪپڙا وغيره ڏيئي، نجات ڏيارائي سگهي ٿو. اِنھيءَ ڳالھہ ۾ عقيدي رکڻ ڪري سٺن ۽ برن عملن جو تفاوت مٽجي ويندو. اِنھيءَ دستور ۾ ڪھڙي خوبي آھي، جنھنڪري ملا واري اسلام کي مڪمل ۽ آخري مذھب چئي سگهبو، ۽ ان جي پوئواري ڪندڙ ماڻھن کي دنيا جي ٻھترين قوم سڏي سگهبو.
7 ڪن جانورن کي نحس ۽ ڪن کي حلال ڄاڻائڻ:
مسلمانن وٽ ڪي جانور پليت ۽ حرام آھن ۽ ڪي حلال آھن، جن مان سوئر کي خاص طور پليت سمجهيو وڃي ٿو. اھو دستور يھودين ۾ بہ آھي.
ھاڻ اچو تہ تاريخي حقيقتن جي بنياد تي انھيءَ رواج جو مطالعو ڪريون. انسان جڏھن جھنگلن ۾ وحشي زندگي گذاريندو ھو، تہ وھم پرست ھئڻ ڪري، ڪيترين ڳالھين مان سوڻ وٺندو ھو. جڏھن صبح جو اٿي جھنگل ۾ کاڌي ھٿ ڪرڻ، شڪار يا دشمن سان لڙڻ ويندو ھو، تہ مفيد نتيجي لاءِ اڪثري سوڻ وٺندو ھو. جيئن تہ جھنگل ۾ پکين ۽ جانورن کان سواءِ ٻي ڪا جاندار شيءِ ڪانہ ھوندي ھئي، تنھن ڪري شروع ۾، جڏھن ٻاھر نڪرڻ وقت کين اھڙي جانور تي نظر پوندي ھئي، جنھن بابت ڪن خاص ۽ محدود تجربن مان ھن کي وھم ويھجي ويو ھو تہ ان ڪري سندن ڪم سرانجام ٿيو ھو، تہ اھڙي جانور کي ھو سڀاڳو سمجهڻ لڳندا ھئا، ۽ جي ان جي ڏسڻ جي ڪري ڪم سرانجام نہ ٿيو ھو، يا ڪو نقصان پھتو ھو، تہ ان جانور کي نڀاڳو سمجهڻ لڳندا ھئا. انھيءَ طرح مختلف قبيلن وٽ ڪي جانور سڀاڳا ۽ ڪي نڀاڳا شمار ٿيڻ لڳا، جن کي تاريخ دانن ٽوٽم (Totem)۽ ٽبو (Taboo)جي نالي سان سڏيو آھي. انھن وھمن ڪري، ڪيترن سڀاڳن (ٽوٽم) جانورن جا بت ٺاھي، ھنن پاڻ وٽ رکيا، تہ جي صبح جو مٿن نظر پوندي، تہ سارو ڏينھن خيريت سان گذرندن. انھن جانورن کي ھو پنھنجا حامي ۽ مددگار سمجهڻ لڳا. انھن جانورن جي اڳتي ھلي وٽن پرستش شروع ٿي. اھڙي طرح نڀاڳن جانورن کي ھو مارڻ لڳا، يا انھن جي بد سوڻ کان بچڻ لاءِ ڪي ٻيا طريقا سوچيا ويا ۽ انھن تي عمل ٿيندو رھيو. شينھن، ھاٿي، ڳئون، عقاب، اڙدھا وغيره جي پوڄا جا نشان انساني سماج ۾ اڃان تائين موجود آھن. ڪيترن قبيلن تہ مرڳو پاڻ تي مددگار جانورن جا نالا رکايا، جھڙوڪ مزاري، ڪيھر، واگھا، بنو اسد وغيره. اھڙي طرح ماڻھن تي بہ جانورن جا نالا رکجڻ لڳا، جھڙوڪ شير شاھ، ھاٿي سنگھه، ڪيھر، اسدالله وغيره ٻھراڙين ۾ تہ اڃا تائين سوڻ ورتا ويندا آھن. ٻاھر وڃڻ وقت سھي تي نظر پوڻ، کٻي پاسي کان تتر جي تنوارڻ، لومڙ يا گدڙ جي منھن پوڻ وغيره مان سوڻ ورتا وڃن ٿا.
انھن ڳالھين جي اصل جي عالمن کوجنا شروع ڪئي آھي. اھڙيءَ ڪيل کوجنا مان سوئر جي پليت ٿيڻ بابت ھيٺيون احوال معلوم ٿي سگهيو آھي. ڪيترا ھزار ورھيه اڳي ايشيا مائنز (ترڪي) جي ڦراگيا ۽ لڊيا جي ٻن پرڳڻن جا قديم رھاڪو اَٽيس نالي ديوتا ۽ سندس زال سبلي جي پوڄا ڪندا ھئا، جنھن بابت پنھنجن ڏند ڪٿائن مان معلوم ٿيو ھون تہ اٽيس جڏھن سوئرن جي شڪار ٿي ويو ھو، تہ سوئر کيس ماري وڌو ھو، جنھن ڪري انھن ديوتا جي پوئلڳن وٽ سوئر نڀاڳو (ٽئبو) ٿي پيو ھو. اتي جا رھاڪو اصل، سامائيٽ نسل جا ھئا، تنھن ڪري انھن ماڻھن جي پوين ۾، نسل بعد نسل سوئر لاءِ نفرت ھلندي آئي آھي. جنھن صورت ۾ يھوديءَ ۽ مسلمان عرب سامائيٽ نسل جا ھئا، ھنن پڻ ان قديم رواج کي بحال رکيو. (ڏسو ڪتاب “گولڊن بو” از سر جا فريزر).
ھاڻ، غور ڪبو تہ معلوم ٿيندو تہ سوئر کي حرام يا پليت انھن قديم ڏندڪٿائن جي بنياد تي ٺھرايو ويو آھي؛ قرآن بہ انھيءَ قديم رواج جي بنياد تي ان کي، ماڻھن جي قديم روايتن ۽ عقيدن کي نظر ۾ رکي بحال رکيو.
انھيءَ مثال مان پتو پئجي سگهي ٿو تہ ملا واري اسلامي تشريح جي ڪيترن عقيدن جا اصل بنياد ڪھڙا آھن. ان جو گهڻو حصو قديم دستورن تان ورتل آھي ۽ ٿورو عقل ۽ سمجهه مطابق ايجاد ڪيو ويو آھي. اھڙن عقيدن واري ملا جي مذھب کي آخري ۽ مڪمل سڏڻ ڪيتري قدر بجا ٿيندو ، اھو ھر عقل وارو پاڻ سمجهي سگهي ٿو.
8 تعويذن، ڌاڳا ۽ ڦيڻا، ڇنڊا وغيره:
ھي عقيدو ۽ رواج بہ مسلمانن جي گهڻي ڀاڱي ۾ عام جام آھي. انھيءَ تي ڪيترا ڪتاب لکيل آھن، جن ۾ ھن عقيدي ۽ رواج جي جواز ۾ قرآن ۽ حديثن جا حوالا ڏنا وڃن ٿا. البت، ڪي ماڻھو اڄڪلھه جي علمي ھوا ۽ وھابين جي تعليم ڪري، انھن ڳالھين مان ويساھ وڃائي ويٺا آھن، ليڪن ان جي اھا معنى نہ آھي تہ ملا جي تعبير واري اسلام ۾ اھي ڳالھيون رائج نہ ھيون، ۽ ڪن مسلمانن جو انھن ۾ اعتقاد ڪونہ آھي. اڄڪلھه جي پيرن فقيرن ۽ ملن مان تہ گهڻن جو گذر ئي ان تي آھي. اڃا تائين مسلمانن جو گهڻو حصو انھن ڳالھين جي افاديت ۾ ويساھ رکي ٿو.
ھي ڳالھيون بہ انسان جي قديم وحشي دور جو يادگار آھن. تفاوت ٿورو آھي. اڳي ڌاڳن وٽڻ بعد ۽ ڦيڻن رکڻ مھل جادو يا منتر اُچاريا ويندا ھئا. ھاڻ، قرآن جون آيتون يا صلواتون پڙھيون وڃن ٿيون. ڌاڳا، اڳي وانگر ھاڻي به، ڪاري يا اڇي سُٽ، ۽ وڻن ۽ جانورن جي کلن مان وٽيا وڃن ٿا. تعويذن تي اڳي ٻيا اکر يا نشان ڪڍيا ويندا ھئا، ھاڻ ابجد جي حساب موجب نقش ڀريا وڃن ٿا يا مٿن قرآن جو آيتون، ملائڪن جا نالا وغيره لکيا وڃن ٿا. ڌوپ واس ۽ صدقي ۾ جانورن کي گھوري ڦٽو ڪرڻ جو راوج ساڳيو اڳوڻو جاري رکيو ويو آھي.
ان جي تھه ۾ اصل ڳالھہ ڪن شين، لفظن ۽ نشانن جي سڀاڳي ۽ برڪت واري ھئڻ جي آھي. اھي رواج ڪڏھين کان پيا، انھن جا اصل سبب ڪھڙا ھئا، ان تي ڪتاب موجود آھن، جن مان وڌيڪ احوال معلوم ٿي سگهندو. اھي سڀ ڳالھيون وھم پرستيءَ جي بنياد تي بنايل آھن. ملا جي تعبر واري اسلام ۾ انھن جي موجودگي دين کي مڪمل ۽ آخري حيثيث ڪھڙي طرح عطا ڪري سگهي ٿي، سا ڳالھہ ھر صاحب عقل سمجهي سگهي ٿو.
9 مزارن جون زيارتون، ختما ڏيارڻ ۽ دعائون گھرڻ:
مسلمانن جي گهڻي حصي ۾ مزارن (قبرن) تي وڃي ختمن ڏيڻ ۽ دعائن گھرڻ جو رواج گهڻي وقت کان چالو آھي. منجھن عقيدو ويٺل آھي تہ مرڻ کان پوءِ، ماڻھوءَ وٽ قبر ۾ منڪر نڪير نالي ملائڪ ايندا، ھن کان اٿاري ڪي سوال پڇندا، ۽ جي ھن ٺيڪ جواب نہ ڏنا تہ قبر ۾ کيس عذاب ڏنو ويندو. ان ڪري مرڻ وقت کيس ڪلمو طيب پڙھايو ويندو آھي. چون ٿا تہ ھن کان پھرين سوال اھو پڇيو ويندو تہ تنھنجو خدا ڪھڙو آھي؟ رسول جا نالو ڇا اٿئي؟ دين ڪھڙو اٿئي؟ “الله ربي، محمد رسولي، اسلام ديني” جا لفظ قبر تي پڙھيا ويندا آھن، تہ اُھي ٻڌي ميت کي جواب ڏيڻ ۾ سھولت ٿئي.
اھي سڀ عقيدا قديم وحشي قومن جي عقيدن تان ورتا ويا آھن، جن ۾ مري ويل مائٽن جي پوڄا ٿيندي ھئي، جن کي ھو پنھنجو رکوال سمجهندا ھئا. آسٽريليا، نيوزيلينڊ، قديم آمريڪا ۽ آفريڪا جي وحشي قومن جا احوال پڙھڻ مان انھن عقيدن جو احوال ملي ٿو. جپان ۾ اڃا تائين مري ويل مائٽن جي پوڄا ٿيندي آھي. مصر، چين ۽ وچ ايشيا جي قديم قبرن ۾ ماڻھن کي “ممي” ڪري پورڻ وقت کاڌي، ڪپڙي وغيره جون شيون ساڻن گڏ پوريندا ھئا. عام ويساھ ويٺل ھو تہ مئي کان پوءِ بہ روح بدن سان گڏ رھن ٿا. جي بدن سلامت اٿن تہ قيامت جي ڏينھن انھن جسمن کي اٿڻ ۾ تڪليف ڪانہ ٿيندي. ازانسواءِ انھن مئن جي ڪفن سان گڏ “پاپيروس” جي پني تي سندن اڳتي جي ھدايت لاءِ ڪي خاص ڳالھيون ڪفن تي لکي ڇڏيندا ھئا. مسلمانن ۾ بہ ڪفن تي عھدنامون ۽ ٻين اکرن لکائڻ جون ڪن ڪن جاين تي رواج آھي. قبرن مٿان قرآن جون آيتون اڃا تائين لکايون وڃن ٿيون. مسلمانن ۾ بزرگن جي درگاھن تي منتون باسڻ، جھنڊون لھرائڻ، پڙ يا غلاف چڙھائڻ، ميندي لڳائڻ، ڌمالون ھڻڻ، نفيلون ۽ نقارا وڄائڻ ۽ ٻيا اھڙا دستور سڀ انھن قديم رسمن ۽ دستورن تان ورتل ڏسجن ٿا.
10 عبادتون، ورد وظائف ۽ روزا رکڻ:
انھن ڳالھين جو رواج پڻ، مختلف نمونن ۾، اڳين مذھبن تان ورتل ڏسجي ٿو. ڪن لفظن جو بار بار دھرائڻ ۾ خاص تاثير ھئڻ جو دستور وحشيانہ دؤر کان مروج آھي. انھن لفظن جي ذريعي قديم زماني ۾ مؤڪلن جي حاضر ڪرڻ، جنن ڪڍڻ، ويرمٺ پڙھڻ ۽ جنن کي تابع ڪرڻ جو اھتمام ڪيو ويندو ھو. ورت يا روزا رکڻ جو عام دستور ھو، جن جي لاءِ بدن جي پاڪيزگيءَ ۽ نفس مارڻ وغيره جا عقيدا جوابدار ھئا. انھن سڀني ڳالھين ۾ موجودہ علم ۽ کوجنا بعد معلوم ٿيو آھي تہ سواءِ نفسياتي(Psychological) اثر جي ڪوبه خاص تاثير ڪانہ آھي. انھن ڳالھين ڪري اسلام جي ٻين مذھبن تي فوقيت يا ان جي مڪمل ۽ آخري مذھب جي دعوى ۾ ڪابہ تقويت ڪانہ ملي سگهندي.
مٿي ذڪر ڪيل تفصيل مان پتو پوي ٿو تہ ملا جي تشريح وارو اسلام ڪيئن نہ قديم مذھبي دستورن، عقيدن ۽ عبادتن جي طريقن سان ڀريو پيو آھي. ان ڪري ملا جو ھي چوڻ تہ سندس تشريح وارو اسلام مڪمل ۽ آخري دين آھي، سراسر غلط ۽ بي معنى آھي. جھڙيءَ طرح ڪي ساھ وارا جانور مختلف ارتقائي منزلون طئي ڪندا، ماڻھوءَ جي درجي تي پھتا آھن، اھڙو ساڳيو قانون مذھبن سان بہ لاڳو آھي. انساني سمجهه، علم، رسمون ۽ رواج، عقيدا ۽ دستورالعمل، زماني جي مختلف دورن، انساني تجربن ۽ معاشرن جي تبديلين سبب، ارتقا ڪندا رھن ٿا. تنھنڪري اخلاقي قانونن، معاشري جي رسمن رواجن ۽ مذھبي عقيدن ۾ بہ حالتن جي تقاضا موجب تبديلي ۽ ترقي جاري رھڻي آھي. ان ڪري، مذھبي عقيدن ۽ قانونن کي محدود ڪري، آخري شڪل ڏيئي، مڪمل سڏڻ خود دين فطرت (اسلام جي روح) جي خلاف آھي. خود اسلام جو مذھب بہ ان عام قانون کان مستنثى نٿو ٿي سگهي. جنھن ڳالھہ جي ابتدا ۽ انتھا جو پار نہ آھي، ان کي انتھا تائين ڪن دستورن ۽ عقيدن ۾ بند ڪري ڇڏڻ قانون فطرت (ارتقا) جي اڻڄاڻائي ۽ عقل جي خامي آھي. اسلام جي نالي ۾ اھڙي دعوى ڪندڙ جاھل ملن کي اھا بہ خبر نٿي پوي تہ دين فطرت کي اِنھي طرح مڪمل ۽ آخري سڏي، محدود ڪرڻ مان ان جو قدر ۽ قيمت وڌي ٿي يا گهٽجي ٿي! “عالمگير” لفظ اسلام لاءَ ڪتب آڻڻ ۾ ڪجھه ھرج نہ آھي، جيڪڏھن ان جي معنى اھا ورتي وڃي تہ ان جا پوئلڳ ڪروڙن جي تعداد ۾ دنيا جي گهڻن حصن ۾ رھن ٿا. اُنھيءَ معنى موجب، ھندو ڌرم، ٻڌ ڌرم، ڪرستانن جو مذھب، ۽ ڪميونزم جا نظريا ۽ عالمگير حيثيت رکن ٿا. ليڪن ائين سمجهڻ تہ ساري انسانذات جي نجات ۽ ڇوٽڪارو ملا جي تشريح واري اسلامي جماعت ۾ شامل ٿيڻ مان حاصل ٿيڻ وارو آھي ۽ آخر ساري انسانذات ان جماعت ۾ داخل ٿيڻي آھي، سا ڳالھہ غلط، ڌوڪو ۽ حقيقي اسلام جي تعليم جي خلاف آھي.
مٿي مختصر طور ٻڌائي آيو آھيان تہ تہ مذھبي عقيدن ۽ دستورن، رسمن ۽ رواجن ۽ عبادتن جي ابتدا ڪيئن ٿي ۽ آھستي آھستي انھن ۾، حالتن ۽ وقتي تقاضائن سبب، ڪيئن تبديليون اينديون ويئون. ان مان اھو بہ ظاھر ٿئي ٿو تہ مذھبن جو تاڃي پيٽو ساڳئي مواد مان ٺھيل آھي. پر ملڪي ضرورتن، طبقاتي مفاد ۽ زماني جي تقاضائن پٽاندڙ ان جي ڊزائين ۽ رنگ وغيره عليحده پئي رھيو آھي. صوفيءَ جي نقطي نگاه موجب، اھي عقيدا، رسمون ۽ رواج ۽ دستورالعمل جاھلن جي طفل تسلى لاءِ مصنوعي ٺاھيا ويا آھن. اھل نظر ۽ حقيقت شناس ماڻھن وٽ انھن جي ڪابہ وقعت نہ آھي.
غالب فرمائي ٿو تہ –
مجھه کو معلوم ھي جنت کي حقيقت ليکن،
دل کي بھلاني کو غالب يه خيال اچھا ھي.
سنڌ جي مشھور صوفي شاھ نصير فرمايو آھي تہ –
“بھشت دلاسو، دوزخ دڙڪو، ڪوڙي سامي، ڪوڙو ڪڙڪو،
منھنجا لاڳاپا ويا لھي، شاھ حسين تنھنجي شوق ۾.”
قرآن جون ھيٺون آيتون ملا طرفان اسلام جي مٿي بيان ڪيل تعبير مطابق مسلمانن جي جدا، برتر ۽ اعلى سوسائٽيءَ ھجڻ واري تخيل جي خلاف ثبوت ڏين ٿيون.
(1)يومنون بما انزل اليڪ وما انزل من قبلڪ (سوره بقر)
(يعني – جو توتي نازل ٿيو آھي ان تي ۽ جو توکان اڳ نازل ٿيل آھي اُن تي ايمان آڻين ٿا.)
جي اڳين ۽ پوين ۾ تفاوت ھجي ھا، تہ ٻنھي ڳالھين ۾ ويساھ رکڻ جي ڪيئن تلقين ڪئي وڃي ھا!
(2) ان الذين آمنو والذين ھادوا والنصارى ، والصائبين من آمن باالله واليوم الآخر وعمل صالحاَ فلھم اجرھم عند ربھم ولا خوف عليھم ولا يحزنون. (سوره بقر)
(معنى – اوھان مان ايمان آڻيندڙن (مسلمانن)، يھودين، نصارن ۽ ٻين مذھب وارن مان، جن جو بہ الله، يوم الآخر (مستقبل) ۾ ايمان آھي ۽ اُھي عمل صالح ڪن ٿا، انھن کي خدا وٽان ان جو اجورو ملندو ۽ کين نجات ملڻ واري آھي.)
ھتي، الله ۾ اعتبار آڻڻ جي معنى اھل نظر اڳيان اھا آھي تہ اُن تي ايمان ھجي تہ ڪائنات پلئن ۽ مقصد سان پيدا ڪيل آھي ۽ الله ان جو خالق آھي. يوم الآخره” ۾ اعتبار جي معنى اھا آھي تہ انسان جي ارتقا ۽ خوش مستقبل ۾ يقين ھجي. “عمل صالح” جي معنى انسانذات جي اتحاد، امن ۽ ترقي ءَ لاءِ ڪوشان رھڻ آھي.
(3) آمن الرسول بما انزل اليه من ربه والمومنون. کل آمن بالله و ملائڪتہ و کتبه ورسله لا نفرق احدَ من رسله.
(يعني حضرت محمد صلعم ۽ مومنن جو ان ۾ ويساھ آھي، جو مٿس خدا طرفان لٿو. سڀئي الله تعالى ، ان جي ملائڪن، ڪتابن ۽ رسولن جي صداقت ۾ ويساھ رکن ٿا. ۽ انھن جي تعليم ۾ ڪوبه فرق نٿا ڄاڻن. )
انھيءَ جي حقيقي معنى اھا ٿئي ٿي تہ رسولن ۽ ڪتابن جي ظاھري ڪثرت پويان حقيقي وحدت ھئڻ ڪري سڀني ۾ اعتبار رکڻ ضروري آھي. ان جي اھا معنى ھرگز نٿي ٿي سگهي جيئن ملا چون ٿا تہ اسلام جي اچڻ ڪري ٻيا مذھب ۽ انھن جا ڪتاب سڀ منسوخ ٿي ويا، ۽ اسلام جدا، برتر مڪمل ۽ آخري مذھب ٿي ويو. جي ائين ھجي ھا، تہ سڀني پيغمبرن ۽ ان جي ڪتابن ۾ بنا فرق جي ايمان آڻڻ جي ھدايت ئي ڪانہ ڪئي وڃي ھا. ان مان اھڙي معنى ڪڍڻ روح اسلام ۽ قرآني تعليم جي خلاف ٿيندي.
حڪمران طبقي جي طرفدار گروه جي اسلامي تشريح مطابق سندن ٻيو مکيه عقيدو ھي بہ آھي تہ اسلام انسانذات جي جملي مشڪلات جو حل ۽ مڪمل فلسفي حيات آھي:
انھي مسئلي تي روشني وجهڻ لاءِ ضروري آھي تہ ھيٺين ٻن سوالن جا جواب ڏجن.
(الف) انسانذات جا ڪھڙا مشڪل؛ اسلام جي ذريعي حل ٿي سگهن ٿا؟
(ب) اسلام ڪھڙو مڪمل فلسفه حيات ڏسي ٿو؟
(الف) انسانذات جا مشڪل ڪھڙا آھن؟
اھي ٻن قسمن جا آھن : (1) بنيادي (اھم)، (2) فروعي (رواجي).
(1)بنيادي مسئلا: ھر دؤر ۽ ھر زماني ۾ انسانذات کي ھي مسئلا درپيش اچن ٿا، جھڙوڪ (1)نفرت ۽ نفاق، (2) خوف ۽ بدامني، (3) جھالت ۽ وھم پرستي، (4) غربت ۽ مسڪيني.
جيڪڏھن ڪو چوي ٿو تہ اسلام مان انھن مسئلن جو حل ملي سگهي ٿو، تہ اھو صرف اسلام جي صوفيائي تعبير سان ملي سگهندو، ۽ نہ ملا واري تشريح مان، جو انھن مشڪلاتن جي پيدا ڪرڻ، زور وٺائڻ ۽ برقرار رکڻ جو حامي آھي. انسانن کي جدا جدا مذھبن ۽ فرقن ۾ ورھائڻ جو باعث اھا تشريح آھي. غير مذھب يا فرقي جي ناپسنديءَ، گلا ۽ مخالفت ڪرڻ جي ڪري نفرت ۽ نفاق پيدا ٿئي ٿو. اھو ڪم في سبيل الله ملا سر تي کنيو آھي. ھن دنيا ۾ ڪافرن جي مخالف جھاد ڪرڻ جو دڙڪو ۽ آخرت ۾ خدائي عذاب جو دڙڪو خوف خدا پيدا ڪري ٿو، جنھن مان بدامني پيدا ٿئي ٿي. وحشيانہ دؤر ۾ پيدا ٿيل عقيدن ۽ دستورن منجھه ماڻھن کي ڦاسائي رکڻ، ۽ خدا، قرآن ۽ رسول جي نالي ۾ ماڻھن کي عقل ۽ سمجهه جي پوئلڳيءَ کان منع ڪرڻ بہ انھيءَ تشريح جا جزا آھن. تنھنڪري اھو چوڻ تہ صرف انھيءَ اسلام ۾ انھن مسئلن جا حل ڄاڻايل آھن، روح اسلام جي خلاف آھي. ھر ملڪ، قوم ۽ زماني ۾ نوان مسئلا پيدا ٿيندا رھندا. انھن جا حل بہ عقل، تجربي ۽ حالتن جي تقاضا موجب وقت بہ وقت ڳولڻا آھن. “امرت ڌارا” وانگر ھڪ دوا سڀني مرض جو علاج بنجي نہ ٿي سگهي. ازانسواءِ غربت ۽ مسڪينيءَ کي دور ڪرڻ جو ڪو بہ حل اسلام طرفان سواءِ زڪوات، وياج جي منع ۽ خيرات جي ڄاڻايل نہ آھي، جن تي اڳتي بحث ڪيو ويندو. جيڪي ماڻھو ملا جي تشريح واري اسلام کي انسانذات جي جملي مشڪلات جو حل ۽ مڪمل فلسفي حيات سڏين ٿا، سي يا تہ حقائق دھر کان اڻ واقف آھن، يا تعصب جا پڙدا سندن اکين تي چڙھي وڃڻ ڪري، ڏسي نٿا سمجهن.
جيتري قدر مون غور ڪيو آھي، ملاجي تشريح وارو اسلام ھيٺين ڳالھين جو ڪارڻ بنجي ٿو؛
1 فسطائيت جو رجحان پيدا ڪري جمھوريت کي ٽوڙڻ جو حامي ٿئي ٿو.
2 انسانذات اندر مذھبي تعصب پيدا ڪري نفرت ۽ نفاق پيدا ڪري ٿو.
3 فوق العقل ڳالھين جي بنياد تي ھر عقلي ۽ سائنسي کوجنا جي راھ ۾ رڪاوٽ جو باعث بنجي ٿو.
4 تشدد ۽ جھاد جي تلقين ڪري، بدامنيءَ جو ڪارڻ بڻجي ٿو.
5 شخصي ملڪيت جو بچاءُ ڪري غربت ۽ مسڪيني دور ڪرڻ جي آڏو اچي ٿو.
6 وحشيانہ دؤر جي مروج قانونن جي تائيد ڪري ٿو.
7 قومن جي برتريءَ ۽ ليڊرشپ جي ھڪ ھٽيءَ جي فسطائي اصول جو حامي آھي.
8 قرآن جي صريح حڪم تہ نجات صرف خدا ۾ اعتبار رکڻ ، انسانذات جي روشن مستقبل ۾ ويساھ آڻڻ ۽ چڱن عملن وارن کي حاصل ٿيندي، جنھن ۾ مذھب جو فرق نہ ھوندو، ھيءُ نجات کي، مذھبن جي موجودہ مصنوعي ورھاست موجب، مسلمانن تائين محدود رکي، انھن ماڻھن کي جي محض نالي ۾ مسلمان آھن، جدا برگزيده قوم سڏي ٿو.
9 ڏات الاھيءَ جي وقت بوقت رھبريءَ کان منڪر ٿي، دين فطرت (قانون ارتقا) جي خلاف، فلسفي حيات کي 13 سؤ ورھيه اڳي ڏسيل حلن تائين محدود رکڻ چاھي ٿو.
(2) فروعي مسئلا:
فروعي مسئلا ۽ مشڪلاتون ھر ملڪ ۽ زماني جو جدا جدا ٿين ٿيون، جھڙوڪ : سرد ملڪن جون مشڪلاتون ۽ مسئلا علحدا ٿين ٿا، ۽ گرم ملڪن جا علحدا. قطبن جي نزديڪ ملڪن جا ڏينھن راتيون بيحد گهٽ وڌ ٿين ٿيون ۽ مصنوعي سيارن ۾ ڦرندڙ ماڻھن جا ڏينھن راتيون تمام ننڍيون ٿيون پون اھڙين حالتن ھيٺ، رواجي طرح 12 ۽ 14 ڪلاڪ جي ڏينھن رات جي بنياد تي ٺھيل پروگرام ھلي ڪين سگهندا. ملا جي اسلام ۾ پنج نمازون فرض آھن، پر ملا کي خبر نہ ھئي تہ 24 ڪلاڪن ۾ سج لھي ۽ اڀري نٿو، اتي روزا ڪيئن رکبا ۽ نمازون ڪھڙي طرح پڙھيون وينديون. ساڳي حالت مصنوعي سياري ۾ ڦرندڙ ماڻھن جي ٿيندي – اڌ ڪلاڪ ڏينھن ۾ ڪيئن ٽي نمازون ۽ رات جو ٻہ نمازون پڙھبيون. اڌ ڪلاڪ روزي جي معنى ڇا ٿيندي. اھي ۽ ٻيون اھڙيون ڳالھيون آھن، جن مان معلوم ٿئي ٿو تہ ھر ملڪ جا مسئلا ۽ مشڪلاتون علحده ٿين ٿيون. انھيءَ ڪري لازمي طور انھن جا حل ۽ علاج بہ علحده ھئڻ گھرجن.
اھڙيءَ طرح سان مختلف زمانن جي حالت آھي. انسان جي وحشياني دؤر جا مسئلا ۽ مشڪلاتون علحده ھيون. ان ۾ ماڻھو اگھاڙا گھمندا ھئا، ۽ باھ، تير ڪمان، پوک وغيره شين جو اڃان کين پتو ڪونہ ھو. ان وقت کين ھر روز روزگار جي ڳولا ۾ ڦرڻ، جانورن کان پاڻ بچائڻ، سماوي آفتن جي خطرن سبب ۽ مستقل جاءِ رھائش نہ ھئڻ ڪري سدائين خوف ۽ وھم ھيٺ گذارڻو پوندو ھو. اھڙين حالتن جي بنياد تي ھنن ڪي عقيدا ۽ دستور مرتب ڪيا. ان کان پوءِ انسان ترقي ڪري بدويانہ دؤر ۾ آيو، جنھن ۾ جانورن کي گوشت ۽ کير لاءِ پالڻ، ان جي چارڻ، حفاظت ڪرڻ ۽ چراگاھن تان باھمي تصادم جا مسئلا کين درپيش آيا. ان وقت قبيلائي زندگي اختيار ڪيائون، جن جا مسئلا وحشياني دور کان گهڻي قدر جداگانہ نہ ھئا. آھستي آھستي ٿي، خانہ بدوش زندگيءَ کان تنگ ٿي، ماڻھو دريائن جي ڀر تي يا جھنگلن ۾ ھڪ جاءِ تي رھي، پوک ڪري، ان تي گذر معاش ڪرڻ لڳا جنھن دؤر جا مسئلا وري علحده ھئا. ان ۾ گهر اڏي ھڪ جاءِ تي ويھڻ، جھنگل ڪپي آبادي ڪرڻ، ۽ ان جي پکين ۽ جانورن کان حفاظت ڪري، اناج ڪٺو ڪري، سال لاءِ محفوظ ڪرڻ وغيره قسمن جا مسئلا پيدا ٿين ٿا. اھڙيءَ طرح تجارتي، ھنري ۽ سائنسي دؤر جون مشڪلاتون ۽ مسئلا علحده ٿين ٿا. انھيءَ مان پڌرو آھي تہ ھر دؤر جي مختلف مسئلن جا حل علحدا ٿيڻ گھرجن ۽ ٿين ٿا.
تنھنڪري اھو چوڻ تہ اسلام ۾ ھر مشڪلات ۽ مسئلي جو مفصل ذڪر ۽ انھيءَ جو حل موجود آھي، خودفريبيءَ ۽ جھالت کان وڌيڪ ڪجھه نہ آھي. زندگيءَ جا فروغي مسئلا ۽ مشڪلاتون زماني ۽ ملڪن جي تقاضائن موجب بدلبيون رھن ٿيون. انھن جا حل، پيدا ٿيڻ بعد، سوچي سمجهي ڪڍيا وڃن ٿا. اسلام جي ھي دستورالعمل 13 سؤ ورھيه اڳ عرب جي ملڪ ۾ بدويانہ ماحول اندر وجود ۾ آيا. تنھن ۾ ڄاڻايل فروعي دستورالعمل سڀني مسئلن جا حل ۽ ھر ملڪ ۽ زماني سان لاڳو ٺھرائڻ غلط ۽ اڻ پورو آھي. جھڙيءَ طرح ھر بيماريءَ لاءِ جدا علاج ٿين ٿا، اھڙي طرح ھر مشڪلات جو حل بہ جدا ٿئي ٿو. ھر ملڪ ۽ زماني جي اڻ پيدا ٿيل مسئلن جو حل اڳ ۾ شمار ڪري مقرر ڪرڻ ڪيترقدر ٺيڪ ٿيندو، اھو ھر صاحب عقل سمجهي سگهي ٿو. اھڙيءَ ڳالھہ ۾ اعتقاد رکڻ قدرت جي لامنتاھي ۽ گوناگون مسئلن کي بي خبري ٿيندي. حضرت محمد صلعم جي زماني ۾ سامھون آيل مسئلن جي وقتي ڏسيل حلن کي ھر زماني لاءِ موزون ۽ ڪارگر سمجهڻ – اھا ڳالھہ فطرت خلاف آھي. اھو چوڻ تہ رسول مقبول صلعم جي بدويانہ دؤر جا ۽ انھي وقت جي عرب معاشري کي مدنظر رکي ٻڌايل حل زراعتي، تجارتي، ھنري ۽ سائنسي دؤرن جي مسئلن لاءِ ڪارآمد ٿيندا، سا ڳالھہ خوش اعتقاديءَ ۽ جھالت کان وڌيڪ حيثيث نٿي رکي. خود رسول مقبول صلعم جي قول ۽ فعل مان ظاھر ٿئي ٿو تہ انھيءَ ڳالھہ ۾ سندن بہ عقيدو نہ ھو.
ھڪ ڀيري رسول مقبول صلعم کان پڇيو ويو تہ قيامت بابت خبر ٻڌايو، تہ چيائين کيس خبر نہ ھئي. ملا کان جڏھن پڇبو تہ ھو قيامت جي معنى قديم ڏند ڪٿائن تي ٻڌل عقيدي موجب ٻڌائيندو. ليڪن عقل جي ڪسوٽي لڳائڻ بعد اھو عقيدو غلط ثابت ٿيندو. حقيقت ۾ يوم الآخرت جي معنى انسان ۽ دنيا جي مستقبل جو احوال آھي. اھا معنى صرف آءُ پنھنجي طرفان ڪونہ ٿو ڪڍان، پر دنياوي اسلام جي وڏي عالم ۽ محقق، فيلسوف شيخ الاڪبر محي الدين ابن عربي جا بہ اھڙا رايا ھئا. ان بابت سندس رايو ھيٺيون آھي:
“آخرت سدائين ٺھندي رھي ٿي، دنيا جي پوريءَ طرح پڄاڻي،نہ ٿيڻ واري آھي، نڪاڪا ان جي آخري حد آھي. جنھن کي آخرت سڏجي ٿو سا سدائين پيئي ھلي. ھيءَ دنيا ۽ ٻي دنيا صرف ھر وقت ۽ ھر زمان ۾ پيدائش عالم جي جدا جدا ۽ نون نون مظھرن جا جدا جدا نالا آھن، ۽ شڪلين بدلائڻ جا مظھر آھن. ھڪ شڪل گم ٿئي ٿي تہ اھا ٻي شڪل اختيار ڪري ٿي. اھا تبديلي ھميشه جاري آھي. ڪالھه جي آخرت اڄ آھي ۽ اڄ جي آخرت سڀان ٿيندي.”
ان مان صاف ظاھر آھي رسول مقبول صلعم جي قيامت بابت بي خبري ظاھر ڪرڻ مان اڳڪٿي نہ ڪرڻ جو مقصد ھو.
اھڙيءَ طرح ھڪ ٻي روايت آھي تہ پاڻ سڳورا ھڪ ڀيري کجين جي باغ جي ڀرسان لنگھي رھيا ھئا، تہ ڏٺائون تہ ماڻھو نر کجين جو ٻور کڻي مادي کجين جي مٿان اڇلايو پئي. پاڻ ائين ڪرڻ کان منع ڪيائون –چي، قدرت پاڻھي اھو ڪم پورو ڪندي. ليڪن ان سال کجين گهٽ ڦر ڏنو. جڏھن کين اھا خبر ٻڌائي ويئي تہ پاڻ ان تي فرمايائون تہ “آئنده ڀلي اوھان پنھنجي مرضيءَ ۽ تجربي بابت ٻور ڇٽيندا ڪريو، اسان جو خاص ڪم رسالت آھي، مون کي ھر ڳالھہ ۾ دست اندازي ڪرڻ ٺيڪ نہ آھي.” ان جو مطلب اھو نڪري ٿو تہ پاڻ خاص ماھرن جي ڪمن جي اھميت تسليم ڪري، انھن کي آزاد ڇڏي ڏيڻ گھريائون ٿي.
رسول مقبول ٻن حيثيتن ۾ ڪم ڪيو آھي. ھڪ وقت سياسي منتظم جي حيثيث ۾، ۽ ٻيو پيغمبر خدا جي حيثيث ۾. انھيءَ ڪري پنھنجي نسبت بہ جدا جدا رايا ڏنا اٿس. جڏھن ھن سياسي منتظم جي حيثيث ۾ ڪم ٿي ڪيو، تہ چيائين ٿي تہ آءُ اوھان وانگر ماڻھو آھيان. جنھن جي معنى اھا ٿيندي تہ پاڻ ھر بشر وانگر خوبين ۽ خامين جو حاصل ھو. ان وقت ٻانھون ۽ گناھن کان ڇوٽڪاري لاءِ دعا گھرندڙ ھو. ٻئي وقت “فقاب قوسين او ادنى” جو مالڪ ٿي، معراج انساني حاصل ڪرڻ جي دعوى ٿي ڪيائين. ان وقت “انا احمد بلاميم” بہ ھو ۽ مدينت العلم بہ ھو. ان ڪري سندس ٻنھي حيثيتن کي ھڪ شمار ڪرڻ حقيقتن جي خلاف ٿيندو.
رسول مقبول يا قرآن طرفان ٻڌايل وقتي يا فروعي مسئلن جون ڳالھيون ماڻھن جي سمجهه ۽ زماني جي حالتن جي تقاضا مطابق ھيون اھي دائمي حڪم جو رتبو نٿيون رکي سگهن. اُھي عارضي ھيون. ۽ حالتن ۽ معاشري جي تبديليءَ ڪري پنھنجي افاديت گم ڪري چڪيون آھن. انھن کي ھر زماني ۽ حالت لاءِ مفيد چوڻ، روح اسلام، قانون فطرت ۽ حقيقت محمدي جي خلاف ٿيندو.
ملا جي دعوى کي مزيد غلط ثابت ڪرڻ لاءِ بھتر ٿيندو تہ اسان ھن وقت جي مشڪلاتن ۽ مسئلن جو ذڪر ڪري ٻڌايون تہ سندس اسلامي تشريح مطابق ان ۾ انھن جو حل موجود نہ آھي. منھنجي نظر ۾ ھن وقت جا مکيه مسئلا، جن ڪري نفرت ۽ بدامنيءَ پيدا ٿئي ٿي، سي ھيٺان آھن:
(1)آمريت (ڊڪٽيٽري)
(2) افلاس (غربت)
(3) مستقل طبقاتي مفاد(Vested class interest)
(4) تشدد (زور زبردستي)
(1)آمريت (ڊڪٽيٽري):
صحيح طور آمريت جي معنى آھي تہ ڪي شخص، گروه، طبقا۽ مذھب جا پوئلڳ سندن علم، عقل ۽ معلومات کي مڪمل ڄاڻي، انھيءَ جي صداقت تي اصرار ڪن ۽ ٻين تي اھا راءِ زوري مڙھڻ جي ڪوشش ڪن. انھيءَ نقطي نگاه رکڻ بعد آزادنہ اختلاف راءِ ۽ بحث مباحثي جي گنجائش ڪانہ ٿي رھي. عوام کي شخصن، گروھن، نظرين يا مذھبن جي صداقت ۾ ويساھ رکڻ ۽ تقليد ڪرڻ جي ھدايت ڪئي وڃي ٿي. خودمختيار حاڪم، طبقا ۽ مذھبي گروه ماڻھن جي ڀلائيءَ ۽ حفاظت جا ٺيڪيدار بنجي پون ٿا. سندن ھر ڳالھہ کي صحيح سمجهي، بنان چون و چران جي ان جي تعميل ڪرڻي پوي ٿي.
ان طرح اسلام جو ھڪ گروه سمجهڻ لڳو تہ کين آخري سچ معلوم ٿي ويو آھي. انھيءَ کان پوءِ نئين معلومات ٿيڻ واري نہ آھي. علم عقل جي آخري حد تيرنھن سؤ ورھيه اڳ عرب ۾ پھچي چڪي ھئي. اھو سڀ خدا صاحب سندس پيغمبر جي ذريعي قرآن ۾ ظاھر ڪري چڪو آھي. ان ۾ سڀ ڄاڻايل ڳالھيون حرف آخر سمجهڻ گھرجن. اھي چون ٿا تہ عقل ۽ سمجهه انساني خام آھي. عام ماڻھو ٻارن وانگر اڃا صحيح ۽ بالغ نظر نہ بنيا آھن. ان ڪري ماڻھن کي خدا جي حڪم جي پيروي ڪرڻ لازمي آھي. جنھن سڀ قرآن ۾ چئي ڇڏيو آھي. جنھن جي تشريح ملا کي ڪرڻي آھي. ساڳي طرح موجودہ دؤر جي مختلف ڊڪٽيٽرن جو چوڻ آھي؛ تنھن ڪري ملا جي تشريح وارو اسلام ۽ موجودہ ڊڪٽيٽر سڀ آمريت جي اصول ۾ مڃين ٿا. جنھن جو بنياد ڪنھن اختياري يا سند تي رھي ٿو. جا خدا، رسول، قرآن، ڪارل مارڪس ڊڪٽيٽر، نظريي يا طبقي جي ھئڻ واري آھي. عملي طرح ان جي تشريح جو حق وري چند ماڻھن جي ھٿ ۾ رھي ٿو. جي ملا، پارٽي طبقي جا ڪارڪن يا ڊڪٽيٽر جا صلاحڪار ٿين ٿا.
صحيح اسلامي تعليم موجب آمريت ھر صورت ۾ غلط ۽ نقصان ڪار آھي. انھيءَ تعليم موجب انسان زمين تي خدا جو نائب آھي. رسول مقبول صلعم جو آخري پيغام ۽ سمجهاڻي اھا ھئي تہ ماڻھو قبيلائي دؤر مان نڪري جمھوري دؤر ۾ گھڙي چڪو ھو. ان ڪري ھو مساواتي بنياد تي آزاد ھو. انڌي تقليد وارو زمانو ختم ٿيڻ وارو ھو. ھو ماڻھن جون، انسانذات جي وچ ۾، مذھبن، رنگن، نسلن جي نالن ۾ کڙيون ڪيل ديوارون ڊاھڻ آيو ھو. ماڻھن کي عقل جي رھبريءَ ۾، اتحاد انسانيءَ، امن عالم ۽ ترقي بني آدم جي بنيادي نڪتن جي روشنيءَ ۾، باھمي صلاح مشوريءَ سان، فيصلا ڪري ڪم ڪرڻا ھئا.
صوفياءِ ڪرام اسلامي تعليم جو اھو پھلو پئي پيش ڪيو آھي. ان ڪري حڪمران طبقي انھن کي الله، رسول، قرآن ۽ مذھب جي برخلافيءَ جي نالي ۾ باغي ٺھرائي، سزائون پئي ڏنيون آھن.
ساڳي طرح اڄڪلھه جا ڊڪٽيٽر بہ آزاد خيال ماڻھن تي ملڪ، قوم ۽ نظريي جي مخالفت جو بھتان لڳائي سزائون ڏين ٿا.
شاھ ولي الله عليه دھلوي، اھڙين حالتن ۽ ڳالھين کان متاثر ٿئي چوي ٿو تہ
“فڪ ڪل نظام”
(معنى – اڳين ڪيل فرسوده نظامن کي ٽوڙي، عقل جي بنياد تي ملڪي ضرورتن جي لحاظ سان عوام جي فلاح ۽ بھبوديءَ لاءِ نوان رستا سوچيو.)
ملا جي تشريح وارو اسلام آمريت جو حامي آھي. ان ڪري ان مان اڄڪلھه جي مسئلن جو حل ڪھڙي طرح حاصل ٿي سگهي ٿو!
(2) افلاس (غربت)
ھن وقت دنيا جي سامھون جيڪو مکيه مسئلو آھي ، سو آھي ڪثير تعداد ماڻھن جي غربت جو. ٻين ملڪن کي ڇڏي پاڪستان تي نظر ڪبي، تہ ان ۾ ماڻھن جو گهڻو حصو اٽي، لٽي، اجھي، علاج ۽ روزگار وغيره کان محروم رھي ٿو. جن جون انساني ضرورتون بہ پوري طرح ميسر نٿيون ٿي سگهن. 5 سيڪڙو ماڻھو مس شاھوڪار يا صاحب اقتدار جا ھوندا.
ھاڻ ڏسڻو آھي تہ قرآن ۽ حديث ۾ انھي مسئلي جي حل ڪرڻ لاءِ ڪھڙو علاج ڏسيل آھي. جيڪڏھن پوريءَ طرح جانچ ڪبي تہ ان لاءِ اُتي زڪوات، وياج جي منع ۽ خيرات جا طريقا ڏسڻ ۾ ايندا. اچو تہ انھن ٽنھي ڏسيل علاجن جي افاديت تي، موجودہ معاشري جي نقطي نگاه کان نظر ڪريون.
زڪوات پيسي، سون، چاندي ۽ مال تي مقرر ڪيل آھي. ان مان ھن دؤر جي مسئلن حل ممڪن نہ آھي. روڪڙا پيسا ھن وقت گهر ۾ ماڻھو ڇٽو رکن ٿا. يا تہ بئنڪن ۾ رکن ٿا يا واپار ۽ ڪارخانن ۾ سيڙائن ٿا. بئنڪن وارا اھي پئسا ماڻھن کي واپار ۽ ڪارخانن وغيره لاءِ نفعي ٿي ڏين ٿا. اسلام ۾ وياج جي بندش ڪري، ماڻھو بئنڪن ۾ پيسا نہ رکندا. بئنڪن کان سواءِ وڏا ڪارخانا يا وڏي پيماني تي واپار ھلي ڪين سگهندو.
موجودہ معاشري ۾ دنيا جو اقتصادي نظام ٻن جدا دستورن تي ٻڌل آھي: ھڪ سرمائينداري نظام آھي، ۽ ٻيو سوشلسٽ يا ڪميونسٽ نظام آھي. سرمائيداري نظام ۾ بئنڪن، وڏن ڪارخانن ۽ تجارتي ادارن جو وجود پيدا ٿئي ٿو. جنھن ڪري ھڪڙا تمام شاھوڪار ٻيا غريب ٿيو وڃن. ڪميونسٽ نظام موجب ساري خانگي ملڪيت ختم ٿي، جماعت جي ھٿ ۾ اچيو وڃي. اسلام ٻنھي جي مخالف آھي. ھڪ طرف اُھو شخصي ملڪيت کي ختم ڪرڻ جي خلاف آھي تہ ٻئي طرف وياج بند ڪري موڙيءَ مان ٻارنھن مھينن ۾ اڍائي سيڪڙو وصول ڪرڻ گھري ٿو، جنھن جي خرچ لاءِ بہ مقرر ڪم ڏسي ٿو. اڄڪلھه جون حڪومتون وڏيون ۽ وسيع ڪاروبار ھلائڻ واريون ٿي پيئون آھن. انھن جي مختلف ڪاروبار ھلائڻ لاءِ گهڻي پيسي جي ضرورت ٿئي ٿي، جنھنڪري مختلف ٽئڪسون وجهي ڪاروبار ھلايو وڃي ٿو. ماڻھو ھڪ طرف اھي ٽئڪسون ادا ڪن. ٻئي طرف وياج نہ وٺن، ۽ مور جو چاليھون حصو سال بسال ڏين، تہ پوءِ موجودہ تمدن جو معاشرو ھلي ڪين سگهندو، ۽ ماڻھن کي وري بدويانہ دؤر ۾ موٽي وڃڻو پوندو. خيرات رضاڪارانہ طور ڏجي ٿي، ان تي عمل ٿيڻ مشڪل آھي. مطلب تہ ملا جي مذھب اسلام ۾ ھن دؤر جي معاشري جي اقتصادي حالت درست ڪري، افلاس دور ڪرڻ جو حل موجود نہ آھي. ڪي ماڻھو اڄڪلھه اسلام کي مروڙي، سوشلزم جي اصولن جو حامي چوڻ لڳا آھن. اھا ڳالھہ طفل تسليءَ ۽ خودفريبيءَ کان مٿي نہ آھي.
اسلام جي صوفيانہ تشريح موجب، اِھي ڳالھيون معاشري سان واسطو رکندڙ ھئڻ ڪري، ان جي تبديليءَ جي حالت ۾، عقل جي روشني م عام مفاد جي بنياد تي فيصل ڪرڻيون آھن. مذھب جو انھن ڳالھين سان واسطو ڪونہ رھڻو آھي.
(3) طبقاتي مفاد:
ٽيون مشڪل مسئلو، جو ھن وقت دنيا جي سامھون آھي، سو آھي طبقاتي مفاد جي استعمال غرضيءَ (ايڪسپلائٽيشن) جو آھي، جنھن ۾ سرمائيدار، مذھبي مھندار، سامراجي ۽ سندن ايجنٽ اچي وڃن ٿا. اھي ملڪ جي حڪومت، پيسي، پيداور ۽ ورھاست جي ذريعن کي سندن مفاد لاءِ ڪتب آڻين ٿا، جنھنڪري گهڻو تعداد ماڻھن جو غريب ۽ محڪوم رھي ٿو. پنھنجي اقتدار قائم رکڻ لاءِ ھو ڇڙواڳ شخصي آزاديءَ ۽ مذھب جي نالي کي ھٿيو بنائين ٿا. روس ۽ ٻين ڪيترن ملڪن ۾ اُن جي گهڻي استعمال ڪري، ردعمل طور ماڻھو مرڳو مذھب کان بيزار ٿي پيا.
بدقسمتيءَ کان ھن دنيا ۾ ھن وقت پاڪستان ئي ھڪ ملڪ آھي، جتي اھي طبقا اسلام جي غلط تشريح کي ھٿيو ڪري، ڪتب آڻي رھيا آھن. اُھي ئي آھن، جي عوام جي سادگيءَ ۽ مذھبي اعتقاد جو ناجائز فائدو وٺي، اسلامي شريعت کي ھر مرض جو علاج ۽ اسلامي آئين ۽ قانون جو راڳ ڳائي رھيا آھن. پاڪستان انھي بنياد تي قائم ڪيو ويو. پر باوجود ان جي باني جي 11 آگسٽ 1947ع واري ھدايت جي، اُن جي مستقبل جي پاليسي کي بہ مذھبي بنياد تي ھلڻ جي گفتگو ڪري رھيا آھن. نتيجي طور، پاڪستان کي عوامي مفاد جي عيوض ڪاموري، ڪارخانيدار، تاجر ۽ زميندار جي فائدي لاءِ ڪتب آندو پيو وڃي. تنھنڪري اسلام جي ملا واري تشريح جا نقصان کولي پڌرا ڪرڻ جي جيتريقدر ھتي ضرورت آھي، ٻئي ڪنھن ھنڌ نہ آھي.
ھندستان ۾ مسلمانن کي مذھب جي نالي ۾ مستقل مفاد لاءِ برغلائڻ اڄڪلھه جو نہ آھي. ليڪن اورنگزيب جي دؤر کان وٺي ڪنھن نہ ڪنھن صورت ۾ اھو سلسلو ھليو اچي. سنڌ ۾ ڪلھوڙن جي دؤر ۾ بہ اھڙين ڳالھين کان متاثر ٿي، سنڌ جي انقلابي شاعر ۽ درويش سچل سرمست عليه الرحمتہ کي چوڻو پيو تہ –
جيسين منبر مسجد، مناري ويران نہ ٿيسين ،
حال حقاني ميان سچو، حاصل نہ ٿيوي!
يعني جيستائين ملا جو مسجد جي منبر تان بيھي، اسلام جي غلط تعبير جي نالي ۾، ماڻھن کي ڌوڪو ڏيڻ ۽ مسجد ۾ ان غلط تشريح جي پرچار ڪرڻ جو سلسلو جاري ھوندو، ان وقت تائين صحيح حقيقتن جو معلوم ٿيڻ مشڪل آھي. انھيءَ ڪري ڳالھہ جي پڌر پوڻ لاءِ، ملا جي ڍڪوسلي کي ڊھڻ گھرجي.
(4) تشدد (زور زبردستي) ؛
چوٿون مشڪل مسئلو دنيا جي سامھون تشدد (ھنسا) جو آھي. انھيءَ لفظ جي صحيح معنى اھا ٿئي ٿي تہ ماڻھن ۾ ويساھ ويھاريو وڃي يا ويٺل ھجي تہ ھر ڳالھہ جو فيصلو طاقت ۽ زور جي وسيلي ٿي سگهي ٿو – پوءِ اھا طاقت حڪومت جي ھجي، ھٿيارن جي ھجي، مذھب جي نالي ۾ ھجي، يا ڪنھن نظريي مثلن ڪيمونزم يا فاشيزم جي ھجي. جيڪا بہ ڳالھہ باھمي گفتگو ۽ ھڪٻئي جي رضامندي سان نٿي ڪئي وڃي، ۽ “سند ۽ اختياري” جي آڌار تي ڪئي وڃي ٿي، سا تشدد ۾ شمار ٿي سگهي ٿي.
دنيا جي ٻن مذھبن جو بنياد عدم تشدد يا اھنسا تي رکيل ھو. جھڙوڪ ھندوئزم ۽ ڪرسچئنٽي. ھندو ساھ واري شيءِ کي ان ڪري کائيندا بہ نہ ھئا – چي انسان کي تہ ڇڏيو، پر جانورن کي ايذائڻ بہ پاپ آھي. پر تاريخ شاھد آھي تہ ان جي پوئلڳن ڪروڙھا ماڻھن کي اڇوت بنائي ڇڏيو. مھاتما گانڌي اھنسا جي ذريعي آزادي حاصل ڪئي. اڄ اُھي ھندو خسيس ڳالھين تان فرقيوار فسادن ۾ رت ھاري رھيا آھن. ڪرستانن کي حضرت عيسى جو چوڻ ھو تہ “جيڪڏھن توکي ڪو ھڪ ڳل تي چماٽ ھڻي تہ ڦيرائي ٻيو ڳل ڏينس” – يعني مخالف کي محبت سان مطيع ڪرڻو ھو، نہ زور زبردستيءَ سان. ساري يورپ ۽ آمريڪا ۾ انھيءَ مذھب جا پوئلڳ رھن ٿا. پر ڏسڻو آھي تہ انھن مان گهڻا ماڻھو ان ھدايت ۾ اعتبار رکن ٿا. اھي ئي ماڻھو آھن، جن طاقت جي آڌار تي ساريءَ دنيا ۾ پنھنجو سامراج قائم ڪيو. اھي ئي آھن، جن جي ڪري ٻہ مھاڀاري لڙايون لڳيون، جن ۾ ڪيئي لک ماڻھو قتل ٿيا. ھيڏيءَ ساريءَ تھذيب ۽ تمدن ھوندي، ھو عملي طرح انھيءَ ڳالھہ کان بيزاري نٿا ڏيکارين. اقوام متحده قائم ڪرڻ بعد، ھو تڪراري ڳالھہ جو فيصلو باھمي گفتگو ۽ سمجهوتي سان ڪرڻ جي راڳ ڳائڻ جي باوجود، ھو روز بروز جنگي ھٿيارن ٺاھڻ ۾ چٽاڀيٽي ڪري رھيا آھن.
بدقسمتي سان ملا واري اسلام جو بنياد ئي محبت جي عيوض زور زبردستيءَ تي پيو. جھاد اُن جو مکيه رڪن شمار ٿيڻ لڳو، جنھن جي معنى ئي زور زبردستيءَ سان راءِ مڃائڻ يا مسئلو حل ڪرڻ آھي. انھي اصول مڃڻ ڪري مسلمان گهڻين مصيبتن جو شڪار ٿيا آھن، پر صوفياءِ ڪرام جي ھدايتن جي، صاحب اقتدار طبقي جي مستقل مفاد خاطر ان ڳالھہ کان باز نٿا اچن.
ھتي پاڪستان ۾ باوجود ظاھري گفتگو جي تہ ھو تڪراري ڳالھين جو فيصلو باھمي گفتگو ۽ سمجهوتي سان ڪرڻ جا حامي آھن، عملي طرح ھنن جو زور زبردستيءَ ۾ ويساھ پئي رھيو آھي. ننڍن صوبن کي، ھزارھا ورھين جي روايات باوجود، زور زبردستيءَ سان مٽائڻ جمھوريت کي ڏنڊي جي آڌار تي ختم ڪرڻ، اسلام جي نالي ۾ ماڻھن جو توجه حقيقي مسئلن کان ھٽائي ھنگامي مسئلن طرف نيڻ، ماڻھن کي انساني بنيادي حقن کان محروم ڪرڻ وغيره، سڀ ڳالھيون انھيءَ تشدد جي پاليسيءَ جي شاخ آھن.
صوفيءَ جي نظر ۾، تشدد ۽ زور زبردستيءَ اسلامي تعليم جي خلاف آھي، بلڪه ڪفر آھي. تشدد نفرت ۽ نفاق پيدا ڪري ٿو. اسلام محبت ۽ امن جو مذھب آھي. ھنن وٽ اڳرائي ڪرڻ خطا کائڻ جي برابر آھي.
ملا واري اسلام ۾ جھاد مذھب جو بنيادي رڪن ٿيو پوي. قاديانين حالات حاضره کان متاثر ٿي، جھاد کي غير ضروري ٺھرايو، تہ انھن کي ملن اسلام کان خارج ڪري ڇڏيو، ڄڻ تہ اسلام سندن ملڪيت ھئي، جنھن ۾ ڪنھن کي رھڻ جي اجازت ڏين يا نہ ڏين. بلا شرڪت غيري، سندن اختيار جي ڳالھہ ھئي.
صوفيءَ جو جھاد پنھنجي نفس سان آھي. ھن جا دشمن ٻاھر نہ آھن، پر اندر اٿس. خود مطلبي، خود بيني، چڙ، نفرت سڀ کيس ماري مات ڪرڻا آھن. ھن کي ھر طرف پرين نظر اچي ٿو؛ تنھنڪري جي کر سامھون اکيون کڻي ٿو، تہ بہ پرين پيو پسي. ھو بقول شاھ لطيف عليه الرحمتہ “دل جي دشمن کي دسڻ” جو قائل آھي.
ملا جي مذھب موجب، مذھب ماڻھو جو شخصي معاملو نہ آھي. ان ۾ ملا ۽ حاڪم کي بہ دخل رھي ٿو؛ جنھنڪري ماڻھن جي سياسي، اقتصادي، معاشرتي ۽ سماجي معاملن ۾، مذھب جي نالي ۾، ملا ۽ حاڪم گڏجي دست اندازي ڪرڻ لڳن ٿا. ائين مذھب زندگيءَ جي ھر پھلو تي حاوي ٿيو پوي. اٿڻ ويھڻ، کائڻ پيئڻ، باھمي تعلقات ويندي خيالن تي بہ مذھب کي دخل ٿيو پوي. اڄڪلھه مغربي ملڪن کي شڪايت آھي تہ ڪميونسٽ ۽ فاشسٽ ملڪن ماڻھن جي آزاديءَ کي محدود ڪري، کي سوسائٽي جي مشين جو پرزو بنائي ڇڏيو آھي. پر کين خبر نہ آھي تہ موجودہ ملا واري اسلام ۾ ماڻھوءَ جي حالت ان کان بہ بدتر ٿيو پوي. ڪميونسٽ ملڪن ۾ ماڻھن جي آزادي عوام جي اقتصادي نفعي جي نالي ۾ سلب ڪئي وڃي ٿي. ھتي ماڻھن جي آزادي تي ھڪ طبقي جي فائدي خاطر رڪاوٽون وڌيون وڃن ٿيون. ڪميونسٽ ملڪن ۾ ڪارل مارڪس جي نظريي جي تشريح، عقل جي بنياد تي، ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ڪثرت سان ڪئي وڃي ٿي. ھتي اسلام جي تشريح جا ٺيڪدار مخصوص ماڻھو ٿين ٿا، جنھن تي عقل جي بنياد تي بحث ڪرڻ جي اجازت نہ آھي.
مٿي ذڪر ڪيل دليلن مان پتو پئجي ويندو تہ ملا واري اسلامي تشريح ۾ دنيا جي موجودہ سياسي، اقتصادي ۽ سماجي مسئلن جو ڪو حل موجود نہ آھي. جيڪي ماڻھو اھو آواز اٿاري رھيا آھن، سي سندن مستقل مفاد خاطر ماڻھن کي ڌوڪو ڏيئي رھيا آھن. بلڪه آءُ ائين چوندس تہ ھي ملا جي تشريح وارو اسلام انسانذات جي ترقيءَ جي راھ ۾ وڏي رڪاوٽ آھي.
(ب) اسلام ڪھڙو فلسفه حيات ڏسي ٿو؟
آءُ مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ ٻين مذھبن وانگر اسلام بہ زندگيءَ بابت ڪي بنيادي نقطا اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم جا پيش ڪيا آھن؛ ليڪن زندگي جي روزمره جي ڪاروبار لاءِ، موجودہ معاشري جي ضرورت مطابق، وٽس ڪوبه نظريو يا دستورالعمل موجود نہ آھي. جيڪي اھي ڳالھيون ڪن ٿا، سي يا تہ جاھل آھن يا ڌوڪو ڏين ٿا. حقيقت ۾ سندن ڳالھيون حقيقي اسلام جي روح ۽ ان جي ارتقائي تعليم جي خلاف آھن.
حڪمران طبقي جي طرفدار گروه جي تشريح موجب سندن ٽيون عقيدو آھي تہ جملي معلومات ۽ ھدايت جو مخزن قرآن آھي:
ھن گروه جو چوڻ آھي تہ
(الف) قرآن خدا جو ڪلام آھي،
(ب) ان ۾ زندگيءَ جي ھر مسئلي بابت ھدايتون ڏنل آھن، ۽
(ت) ان جو ھر لفظ سند ۽ قابل عمل آھي. بھتر آھي تہ اسان ان مان ھر سوال تي بحث ڪريون.
(الف) قرآن خدا جو ڪلام آھي:
قرآن خدا جو ڪلام آھي، ان جي تشريح ۾ ملا ۽ صوفيءَ جي وچ ۾ وڏو تفاوت آھي.
ملا جوچوڻ آھي تہ قرآن خدا وٽان لکجي، تيار ٿيڻ بعد، آھستي آھستي ٿي، آسمان تان وحي جبرائيل ذريعي، مختلف وقتن تي رسول تي لٿو. رسول ڪريم اُھي لفظ اچاريندو ويو. اصحابي ياد ڪندا لکندا ويا. ملا جا اھي خيال خدا جي شخصي تصور سان ٺھڪي اچن ٿا، جو تصور غير اسلامي ۽ جھالت جي دؤر جو يادگار آھي. آسمان جو ذڪر ڪيو وڃي ٿو تہ ست آھن، جي ڇتين وانگر ھڪٻئي جي مٿان آھن. تن جو مرڳو وجود ئي ڪونہ آھي. خدا قرآن لکائي، ۽ فرشتو کڻي اچي رسول کي ٻڌائي، اھي سڀ ڳالھيون خدا جي بي مثال، بي شڪل، ھر ھنڌ حاضر ناظر ۽ ھر شيءِ ۾ موجود ھئڻ واري تصور جي ۽ وحدت الوجود واري نظريي جي خلاف آھي.
صوفيءَ جو نقطہ نگاه ان بابت علحده آھي. ھن جي تصور ۾ خدا بي مثال، لامڪان، لازمان، قياس، وھم ۽ گمان کان مٿي، ھر جاءِ حاضر ناظر، ھر شيءِ ۾ سمايل آھي، ۽ ڪن جي چوڻ موجب تہ الله تعالى کان سواءِ ٻيءَ ڪنھن شيءِ جو وجود ئي ڪونہ آھي. ھو ذات آھي، ٻي سڀ صفات آھن. پر ھنن جي خيال موجب پيغمبر، حڪيم، شاعر ۽ سائنسدانن کي جيڪا معلومات ٿئي ٿي، اھا ڏات الاھي آھي؛ ليڪن خدا ڪتاب لکي رکي ۽ ملائڪ کڻي اچي رسول کي ٻڌائي، اھا ڳالھہ ذات پاڪ جي شان اعلى جي خلاف آھي.
(ب) قرآن ۾ دنيا جي ھر ڳالھہ جو حل ڏنل آھي:
ملا جي چوڻ موجب قرآن ۾ ڪائنات جي ڪل رازن جو علم سمايل آھي. ھن جي خيال موجب موجودہ دؤر جي حڪومتن جي آئين لاءِ مواد بہ قرآن مان ملي سگهي ٿو. ھن معاشري جي اقتصادي، سماجي، سياسي، ھنري ۽ سائنسي ڳالھين لاءِ ھدايتون بہ ان مان ملي سگهن ٿيون. مطلب تہ سڀ ڳالھہ جو پتو ان مان پئجي سگهي ٿو. روز قيامت تائين جيڪي معاشرا پيدا ٿيڻ وارا آھن يا ماڻھن جي سامھون جيڪي مسئلا اچڻ وارا آھن، انھن سڀني جو حل ان ۾ موجود آھي.
ملا جون اھي دعوائون غلط، بي بنياد ۽ عقل کان ٻاھر آھن. سواءِ عقل کان انڌي، ڪوتاه نظر ۽ اسرار الاھيءَ جي بي انت وسعت کان غير واقف ماڻھو جي، اھا ڳالھہ ڪير بہ مڃي نہ سگهندو.
قرآن شريف چئن قسمن جي آيتن جو مجموعو آھي:
(1)کليل فيصلہ ڪن آيتون، بنيادي اصولن بابت
(2) تشبيھي طور ڏنل آيتون
(3) وقتي حڪمن جون آيتون، جي حالتن بدلجڻ ڪري منسوخ ٿي چڪيون آھن.
(4) فروعي مسئلن بابت آيتون
(1)بنيادي اصولن جون آيتون: اھي ھيٺين قسمن جون آھن؛
(الف) ھر زماني، قوم ۽ ملڪ ۾ خدا جي طرفان پيغمبر ۽ مصلح موڪليا وڃن ٿا، جي ماڻھن کي وقت بوقت سمجهاڻيون ۽ ھدايتون ڏين ٿا.
(ب) انھن سڀني جي پيغام ۾ بنيادي وحدت سمايل آھي.
(ت) اسلام دين فطرت (قانون ارتقا ) آھي.
(ث) دنيا جي ھر شيءِ، جنھن ۾ جاندار شيون، روح ( Mind)، مذھب، دنيوي معلومات، انھيءَ ارتقائي قانون مطابق روز بروز ترقي پذير آھن.
(ج) مذھب جا بنيادي مقصد اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم آھن.
(ح) ارتقا جو ضد تنزل (ڪفر) آھي، جو نفاق ۽ نفرت مان پيدا ٿئي ٿو.
(2) تشبيھن ۽ مثالن جون آيتون: اھي ھيٺيئن قسم جون آھن؛
(الف) جن ۾ اڳين قومن ۽ پيغمبرن وغيره جا قصا ڏنل آھن.
(ب) جن ۾ ماڻھن جي پيدائش، آسمانن وغيره جو بيان ڏنل آھي.
(ت) جن ۾ روز قيامت، بھشت، دوزخ وغيره جو ذڪر ڪيل آھي.
اھي سڀ ڳالھيون مثال طور ڏنل آھن. انھن کي انھيءَ کان وڌيڪ وقعت ڏيڻي نہ آھي. انھن جي لفظي معنى ۾ چنبڙي پوڻ مان غير مذھب ۽ صاحب عقل اڳيان اسلام جي اھميت گهٽائڻ جي برابر ٿيندو. اھي ڳالھيون عقل، تجربي ۽ تاريخ جي روشنيءَ ۾ غلط ثابت ٿي چڪيون آھن، جھڙوڪ آدم کي مٽيءَ مان ٺاھي، ان ۾ روح ڦوڪڻ، ستن آسمانن جو ڇتين وانگر ھئڻ، وغيره وغيره.
(3) وقتي حڪمن جون آيتون: اھي انھيءَ قسم جون آيتون آھن، جي ھنگامي حالتن ھيٺ ڪيل حڪمن بابت ھيون، جن کي بعد ۾ حالتن بدلجڻ ڪري منسوخ يا رد ٿيل سمجهيو وڃي ٿو، جھڙوڪ: جھاد، مال غنيمت، غير مسلمن کي ھر ھنڌ قتل ڪرڻ وغيره.
(4) فروعي مسئلن بابت حڪمن جون آيتون: جن ۾ انھيءَ دؤر جي معاشري ۽ دستورن کي مدنظر رکي، ماڻھن جي روزمره زندگيءَ بابت عارضي ھدايتون ڏنل آھن، جھڙوڪ؛ چوري لاءِ ھٿن جو ڪپڻ، ڏوھ جو بدلو وٺڻ، سنگسار ڪرڻ، قرباني ڪرڻ، وياج نہ وٺڻ، ۽ زڪوات بابت، حلال ۽ حرام بابت، ۽ ٻيون اقتصادي، سياسي ۽ معاشرتي مسئلن سان واسطو رکندڙ ڳالھيون.
اھي سڀ حڪم عارضي سمجهڻ گھرجن، جي معاشري تبديل ٿيڻ بعد معطل ٿي وڃن ٿا. اھو قانون جملي مذھبي ڪتابن سان لاڳو آھي. ملا اھو چوي ٿو تہ ٻيا الھامي ڪتابن جا حڪم منسوخ ٿي ويل آھن، پر اھو ساڳيو قانون قرآن سان لاڳو ڪرڻ لاءِ تيار نہ آھي. اڳين الھامي ڪتابن جا حڪم منسوخ ڇو ٿيا؟ انھيءَ لاءِ نہ تہ اھي الھامي نہ ھئا يا جيئن ملا ٿو چوي تہ انھن کي بدلايو ويو آھي قرآن خود شاھدي ڏئي ٿو تہ اڳين پيغمبرن ۽ ڪتابن کي مڃڻ مسلمان لاءِ لازمي آھي. جي اُھي بدلايل ھجن ھا، تہ انھن تي ايمان آڻڻ جي معنى ئي ڪانہ ھئي. انھن جي حڪمن جي منسوخي ان ڪري ھئي تہ اھي جنھن دؤر ۽ معاشري لاءِ نافذ ٿيا ھئا، اھو بدلجي چڪو ھو. ساڳي حالت، ساڳئي نھج وارن قرآني حڪمن سان بہ لاڳو ٿئي ٿو. زماني ۽ معاشري بدلجڻ بعد، اھي مدي خارج سمجهي منسوخ ٿيل سمجهڻ گھرجن. ڇا چوريءَ لاءِ ھٿ وڍائڻ، ڪن ڏوھن ۾ سنگسار ڪرائڻ، وحشيانہ دؤر جي رواج قربانيءَ وغيره کي ھن سائنسي دؤر ۾ جاري رکڻ ڪري، اسلام جي وقعت وڌي ٿي يا گهٽجي ٿي؟ پر ملا ائين مڃڻ لاءِ تيار نہ ٿيندو، ڇاڪاڻ تہ ان ڪري پنھنجي طبقي جي اقتدار ختم ٿيڻ جو انديشو اٿس.
اھوئي سبب آھي تہ مسلمانن ۾ سوين فرقا پيدا ٿي پيا آھن. معاشري جي قانونن بابت ملا جي اسلام ۾ سائنسي دؤر تہ ڇڏيو، پر زراعتي، تجارتي، ۽ ھنري دؤر جي ضروريات مطابق بہ ھدايتون نہ ڏنل آھن. ٻين مذھبي ڪتابن وانگر قرآن مان بنيادي ڳالھين بابت حوالا وٺي سگهجن ٿا. باقي روزمره جي ڳالھين لاءِ قرآن جي رھبري منسوخ سمجهڻ گھرجي، ڇاڪاڻ تہ انھن جي افاديت ڪانہ رھي آھي. رستن جي مؤثر ٽرئفڪ، پارليامينٽ جي ڪارگذاري، جديد بين الاقوامي قانونن، جديد جنگي ھنر، سائنسي کوجنا بابت قرآن ڪھڙي ھدايت ڏيئي سگهي ٿو، جو دنيا جي ھر مشڪل مسئلي جي حل لاءِ سند يا مخزن ڪري ڪتب آڻجي.
ھي خيال رڳو منھنجا نہ آھن، پر گهڻي وقت کان ڪيترن بزرگن جي دماغ ۾ رھيا آھن ، جن جي آڌار تي ھڪ شاعر چيو آھي؛
ماز قرآن مغز را برداشتيم،
استخوان پيش سگان انداختيم.
(معنى اسان قرآن مان مغز ڪڍي ورتو، باقي ھڏا ڪتن لاءِ ڇڏي ڏنا اٿئون.)
ھن زماني جي مشھور فلاسافر، برنارڊشا جملي مذھبي ڪتابن لاءِ ساڳي ڳالھہ ھن لفظن ۾ پيش ڪئي آھي؛ “مذھبي ڪتابن کي صبح جي اخبار وانگر پڙھي، انھي مان ڪم جون ڳالھيون اخذ ڪري، پوءِ کين ڪاغذ جي ٽوڪريءَ (ڪٻٽ) ۾ رکي ڇڏڻ گھرجي.”
سڀ مذھب سندن ڪتابن کي الھامي سڏين ٿا. خود قرآن بہ ان ڳالھہ جو ثبوت ڏي ٿو. ان ۾ اھو لکيل آھي تہ پيغمبرن ۽ انھن جي ڪتابن تي ايمان آڻڻ ضروري آھي. ايمان آڻڻ جي معنى اھا ٿي نٿي سگهي تہ پيغمبر برابر سچا ھئا، سندن ڪتاب بہ الھامي ھئا، پر ھاڻ بدلجي بيڪار ٿي چڪا آھن. جي قرآن اچڻ وقت اھي سمورا منسوخ ٿيل ھجن ھا، تہ پوءِ انھن تي بنا تفريق ايمان آڻڻ جو سوال ئي ڪونہ پيدا ٿئي ھا. قرآن ۾ اھو بہ لکيل آھي تہ پيغمبر صلعم اڳين پيغمبرن جي تعليم کي دھرائڻ آيو ھو. پوءِ، ملا چوي ٿو تہ انھن ڪتابن جا احڪام منسوخ ٿي چڪا آھن، اھا ڳالھہ سمجهه ۾ نٿي اچي. صوفيءَ جي ان بابت اھا سمجهاڻي آھي تہ قديم ڪتاب بہ قرآن وانگر چئن قسمن جي مواد تي ٺھيل ھئا، جن جا بنيادي اصول قائم رھيا، باقي ٻيو مواد حالتن جي تبديليءَ موجب لائق عمل نہ رھيو آھي. اھو ساڳيو قانون سڀني ڪتابن سان، بمع قرآن جي، لاڳو ٿيڻو آھي. دين فطرت (قانون فطرت) جي تقاضا اھا آھي.
ھن گروھ جو چوٿون عقيدو اھو آھي تہ حضرت محمد صلعم آخري نبي آھي. ان کان پوءِ نبي نہ اچڻ ورو آھي، نہ دين پيدا ٿيڻ واو آھي:
ھن عقيدي بابت ملا ۽ صوفيءَ جا جدا رايا آھن. ملا جو تخيل خاتم النبيءَ جي عقيدي بابت ھيءُ آھي ته:
(1)حضرت محمد صلعم ھڪ نئون دين پيش ڪيو، جنھن سڀني اڳين دينن کي منسوخ ڪيو، ۽ ان کان پوءِ ٻئي دين جو پيدا ٿيڻ بند ٿي ويو.
(2) ھن دين جا پؤئلڳ، رسول مقبول صلعم جي اڳواڻيءَ ھيٺ جدا قوم بنجي پيا.
(3) اھا قوم ساريءَ دنيا جي قومن کان بھتر ۽ انھن جي رھبري ڪرڻ واري ھئي.
(4) رسول صلعم مڪمل اسوه حسنى (بھترين خوبين) جو مالڪ ھو، جن ۾ روحاني ۽ جسماني ٻئي خوبيون شامل ھيون.
(5) ان جو ھر حڪم ۽ عمل، بھترين سمجهي، ان جي پيروي ڪرڻ گھرجي.
(6) ھو دشمن تي سختي ڪندڙ ۽ دوستن تي مھربان ھو.
(7) ھو انسانيءَ زندگي جي رھبريءَ لاءِ سڀ ڪجھه ٻڌائي ويو آھي.
ليڪن صوفيءَ جي نقطہ نگاھ موجب، اھڙن عقيدن مان ڪي رسول مقبول صلعم جي اعلى مرتبي ۽ مشن سان ٺھڪندڙ نہ ھئا.
(ب) صوفيءَ جو رسول مقبول صلعم بنسبت تخيل ھيءَ آھي:
(1)رسول مقبول صلعم نئون دين ڪونہ آندو ھو، پر دين فطرت (قانون ارتقا) جي تلقين ڪئي، ۽ اُھو ئي جملو پيغمبرن جي دينن جو مطلب ھو.
(2) پاڻ ماڻھن جي وچ ۾ قومن، نسلن، رنگن، مذھبن جي نالي ۾ کڙي ڪيل امتيازن کي مٽائي، انسانذات لاءِ اتحاد، امن ۽ ترقيءَ جو پيغام آندو ھئائون.
(3) سندن عالمگير تعليم کي جدا دستورن، عقيدن ۽ مذھبي نظام ۾ محدود ڪرڻ، سندن مقصد اعظم(Mission) جي خلاف ھو.
(4) رسول مقبول صلعم کي صرف مسلمانن جو اڳواڻ بنائڻ ٺيڪ نہ ھو. ھو رحمتہ العالمين ۽ شفيع المذنبين ھو. ھن کي دنيا جي برسر پيڪار مذھبن مان ھڪ گروھ جو ليڊر بڻائڻ سندس مرتبي ۽ مقصد جي خلاف ھو.
(5) دنيا جو ھر صالح ماڻھو سندس پوئلڳن مان ھو ۽ ھر غير صالح سندس پوئلڳن جي قطار کان ٻاھر ھو.
(6) رسول مقبول صلعم جي زندگيءَ جا ٻہ مقصد ھئا:
1 ظاھري، جنھن جو واسطو حڪومتي نظام، دنيوي معاملات سا ھو، جا عارضي ڳالھہ ھئي. سندن وصال کان پوءِ، اھا مشن پوري ٿي.
2 باطني، جنھن جو واسطو ماڻھن جي صحيح تعليم، اخلاقي درستي ۽ نفسياتي اصلاح سان ھو، جنھن جو مطمع نگاه اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم ھئا، جا دائمي مشن ھئي، ۽ ان جو ڪم قائم رھڻو آھي. صوفيءَ، پوئين خيال جو حامي ھئڻ ڪري، ظاھري مشن جي ڪم کي اھميت نہ ڏني. ھن رسول مقبول صلعم کي ٻيءَ نظر سان ڏٺو ٿي، جنھن لاءِ شاھ لطيف فرمائي ٿو ته:
“جيئن ڏٺو ھو مون، آرياڻي اوھان نہ ڏٺو ھو.”
ھن جو حقيقت محمدي ۾ ويساھ ھو، جنھن مطابق ھو مدينتہ العلم، رحمتہ العالمين ۽ صاحب قاب قوسين ھو.
(7) صوفي خاتم النبين جي معنى اھا ڪڍي ٿي تہ ھاڻ انسان، ارتقائي طور، ذھني طرح انھيءَ درجي تي پھچڻ شروع ٿيو ھو، جو پيغمبرن طرفان کيس فوق العقل ۽ الھامي حڪمن ۽ ڳالھين ٻڌائڻ جي ضرورت نہ رھي ھئي. ھاڻ خالق ۽ مخلوق جي وچ مان پردا ھٽجي، مابين سڌو لاڳاپو قائم ٿيڻ وارو ھو. وچ واري ٽياڪڙجي ضرورت نہ رھي ھئي.
(8) ھو راحتہ اللعاشقين ھو، يعني محبت وارن جو آڌار ۽ رھبر ھو؛ ھن جي پيغام جي ڪنجي پريم ۽ عشق ھو.
حب عشق دل وچ نہ مايس، پوش فقيري پايس،
دليان لٽاوڻ دي ڪيتي، چاڪ لقب جا لايا.
(9) شريعت جا قانون صوفيءَ لاءِ منسوخ ٿي چڪا ھئا. ھاڻ، انھن جي چارچ جمھوري حڪومتن جي ھٿ ۾ اچي چڪي ھئي.
صوفيءَ ان ۾ ملا جو دخل بيجا ٿي سمجهيو. دين منظم جي ضرورت وٽس ختم ٿي چڪي ھئي. سندس نظر ۾، اھي صرف ملا ۽ سندس طبقي جي مستقل مفاد لاءِ قائم رکيا پئي ويا. دين شخصن ۽ خدا جي وچ جو معاملو ھو. ان ۾ ٻئي کي دخل اندازيءَ جو حق نہ ھو. ھو اسلام کي اتحاد، امن ۽ انساني ترقيءَ جو پيغام سمجهي، مذھبي نظامن جي نالي ۾ کڙي ڪيل ديوارن ۽ فرقن جي خلاف ھو. ھن فطرت جي اڻ کٽ نعمتن ۽ وسيع اسرارن کي چند عقيدن، دستورن ۽ مذھبي قانونن ۾ محدود ڪرڻ نٿي گھريو.
ھن گروھ جي تشريح جو پنجون عقيدو ھي تہ مسلمان وحدت خيال ۽ عمل موجب علحده ۽ چونڊيل قوم ھئا، جن کي دنيا جي قومن جي رھبري ۽ اڳواڻي ڪرڻي ھئي:
صوفين جو انھيءَ نظريي ۾ ويساھ نہ ھو. ھنن ان کي صحيح اسلامي تعليم جي خلاف ٿي سمجهيو. ھنن کي معلوم ھو تہ ظاھري مسلمان نالي ھيٺ سڏجڻ وارا ماڻھو ڪڏھين بہ ھڪ خيال ۽ عمل جا نہ رھيا ھئا. منجھن 350 فرقن کان مٿي گروه پيدا ٿي پيا ھئا، جن ھڪٻئي کي ڪافر ۽ گمراه ٿي سڏيو. انھن ھڪٻئي جا رت ھاريا ھئا. ٻيو تہ ڇڏيو، ليڪن رسول مقبول صلعم جي ڏھٽي امام حضرت حسين عليه السلام کي ڪٽنب سميت شھيد ڪري، ان جو سر مبارڪ نيزي تي چاڙھي، مھينن تائين گھمايو ويو ھو. سندن بدن مبارڪ تي گھوڙا ڊوڙائي ان کي ڪچلايو ويو ھو. سوين مسلمان ولين، عالمن ۽ بزرگن کي اختلاف راءِ رکڻ ڪري، سنگسار ۽ قتل ڪرايو ويو ھو. منصور، سرمد، شاه عنايت، بلاول، شمس تبريز وغيره سڀ مسلمانن ھٿان شھيد ٿيا ھئا. حاڪم جڏھين بہ ڪنھن تي ناراض ٿيو ٿي، تہ مفتيءَ جي فتوى ۽ سپه سالار جي تلوار ھمشيه سندس حڪم ھيٺ گڏجي ڪم ڏنو ٿي. ساري مسلم دنيا جي تاريخ ان تي گواه آھي. مسلمان ڪڏھين بہ ھڪ خيال ۽ عمل جا نہ رھيا آھن. جيڪي انھن کي ھڪ جدا قوم سڏين ٿا، سي يا تہ تاريخ کان اڻواقف آھن، يا ڌوڪو ڏيڻ ٿا گھرن – پوءِ ڪي ماڻھو کڻي، سندن مقصد خاطر، انھن کي ڪھڙن بہ سھڻن ۽ وڏن نالن ۽ لقبن سان سڏين.
صوفيءَ کي ڇڏي، جيڪڏھن عقل ۽ تجربي جي ڪسوٽي تي ملا جي انھيءَ نظريي جي پرک ڪبي تہ بہ غلط ثابت ٿيندو.
تازو 1953ع ڌاري، پنجاب ۾ ٿيل فسادن جي جاچ ڪرڻ واسطي پاڪستان سرڪار ٻن ھاءِ ڪورٽ جي ججن، ھر ھڪ جسٽس محمد منير ۽ جسٽس رستم ڪيانيءَ، تي مشتمل ھڪ ڪميشن مقرر ڪئي ھئي. انھن سندن رپورٽ ۾ چيو آھي تہ جڏھين پاڪستان جا مکيه عالم وٽن شاھدي ڏيڻ لاءِ آيا، تہ انھن کان سوالن پڇڻ تي، کين معلوم ٿيو تہ انھن جو اسلامي حڪومت ۽ اسلامي نظريه حيات بابت ڪو ھڪ رايو نہ ھو. ھر ھڪ جدا خيال ظاھر ڪيا ٿي. ھر ھڪ فرقي جي عالم ٻئي فرقي جي پوئلڳن کي گمراه ۽ ڪافر سڏيو ٿي. ججن جو رايو ھو تہ جي سڀني ٿي اعتبار ٿي ڪيائون، تہ ڪوبه مسلمان راه راست تي ڏسڻ ۾ نٿي آين.
اھو حال آھي اُن فرضي مسلمان قوم جي عقيدن جو، پر جي اوھان سندن عمل تي نظر ڪندا، تہ توھان کي ان مثالي قوم ۾ راشي، زاني، چور، بدڪار، ظالم، منافق، غريبن جو رت چوسڻ وارا ۽ ھڪٻئي جا دشمن ڏسڻ ۾ ايندا، مطلب تہ قديم چوڻي تہ ”مسلماني در ڪتاب، مسلمانان در گور” جو صحيح نقشو نظر سامھون ايندو. اھڙين حالتن ھيٺ، ھنن کي ڪھڙي طرح خيال ۽ عمل تي ٺھيل مثالي قوم سڏي سگهجي ٿو. اھڙي قسم جي قوم نہ اڳي ڪنھن بہ زماني ۾ رھي آھي، نہ ھن کان پوءِ ٿيڻ جو امڪان اٿس. ھندستان جي صاحب اقتدار طبقي جي چند ماڻھن سندن طبقاتي مفاد خاطر عوام کي گمراه ڪرڻ لاءِ، اھو نظريو ايجاد ڪيو آھي. اڄڪلھه مسلمان جي نالي سان سڏجڻ وارا ماڻھو دنيا جي مھذب ۽ ترقي يافتہ قومن جي مقابلي ۾، حر حالت پٺتي پيل آھن. انھن کي بھترين قوم شمار ڪري، دنيا جي اڳواڻي جي دعوى ڪرڻ خود فريبيءَ، فريب ڪاريءَ ۽ جھالت جي مظاھري کان سواءِ ٻيو ڪجھه نہ آھي.
انھيءَ قومي تخيل کي نظر ۾ رکي، پاڪستان ٺاھڻ لاءِ مسلمانن جي صاحب اقتدار طبقي گهر ڪئي – سنہ 1943ع ڌاري سنڌ ۾ ھڪ اشتھار ورھايو ويو ھو، جنھن ۾ ھيئن لکيل ھو تہ ؛
پاڪستان ڇا لاءِ قائم ڪيو وڃي؟
(1)ان ۾ حڪومت الاھي قائم ڪئي ويندي.
(2) جنھن ۾ سڀني رھاڪن کي سياسي، اقتصادي ۽ معاشرتي ھڪجھڙائي ھوندي.
(3) حڪومت جون واڳون صالح ۽ ايماندار ماڻھن جي ھٿ ۾ ھونديون.
(4) ھر فرقي جي حقن جي حفاظت ڪئي ويندي.
(5) جتي حڪومت جو فرض ھوندو تہ ملڪ مان غربت، ظلم، جھالت، سرمايه داري دور ڪري.
(6) جتي جوا، زنا، شراب خوري، وياج خوري، رشوت، چور بازاري وغيره ختم ڪئي ويندي.
(7) جنھن ۾ عدل ۽ انصاف ماڻھن کي مفت پلئي پوندو.
(8) عزت جو معيار طاقت ۽ پيسي تي نہ ھوندو، بلڪه چڱن اخلاقن تي رکيو ويندو.
ھاڻ ڏسو تہ پاڪستان بنجڻ کان پوءِ، انھن اصولن جي ڪيتري قدر وعده وفائي ڪئي ويئي آھي. آسپاس تي ٿوري نظر وجهڻ بعد پتو پئجي ويندو تہ مٿي ذڪر ڪيل خرابيون، جن جي بند ڪرڻ لاءِ وعدو ڪيل ھو، تن ۾ واڌارو ٿيو آھي. گهٽتائي ڪانہ ٿي آھي. پاڪستان صاحب اقتدار طبقي جو چراگاه بنجي پيو آھي. عوام جي حالت روز بروز تباه ٿيندي وڃي ٿي. ان جي پس منظر ۾ جي واقعا سرزد ٿيا، انھن جو اختصار ھي آھي تہ :
(1)ڪروڙھا ھندو مسلمان سندن اباڻا وطن ڇڏي، دربدر ٿي، وڃي ڏورانھن ڀاڱن ۾ ڪسمپرسيءَ جي حالت ۾ رھيا.
(2) ڪيئي لک ماڻھن جا قتل ٿيا. ڪيئي ھزار زالون اغوا ٿيون. اربن جي ملڪيت تباه ۽ برباد ٿي.
(3) ماڻھن ۾ جو نفرت جو ٻج پکڙيو، اھو نہ رڳو ھندن جي خلاف عام ٿيو، ليڪن مستقل مفاد جي خلاف ھر آواز اٿاريندڙ ماڻھو ان جو نشانو بنايو ويو.
انھن سارين خون خرابين کان پوءِ بہ جدا ٿيل ملڪ امن ۾ رھن ٿا ۽ عوام جو ڀلو ٿيندو رھي ھا تہ اھي اڳوڻا ٿيل نقصان سڦلا سمجهڻ ۾ اچن ھا.
جيڪڏھن ان ساري مسئلي تي غور سان نظر ڪبي تہ انھن سارين خرابين جو ڪارڻ اسلام جي ملا واري تشريح ڏسڻ ۾ ايندي، جنھن موجب وحدت خيال ۽ عمل ڪري مسلمان نہ رڳو الڳ قوم ھئا، بلڪه بھترين ۽ ٻين سڀني کان اعلى ۽ افضل قوم ھئا. حقيقت ۾ اسلام دنيا ۾ محبت ۽ امن جو پيغام کڻي آيو، مگر اھو انھيءَ ملا واري تشريح ۽ نظرين ڪري نفرت ۽ بدامنيءَ جو باعث پيو بڻجي. اسان انسانذات جي مجموعي مفاد جون ڳالھيون وساري ويٺا آھيون. اھو سڀ ان لاءِ ڪيو وڃي ٿو، جو ان مان چند ماڻھن ۽ گروھن جي مستقل مفاد کي فائدو پھچي ٿو.
ھن وقت پاڪستان ۾ انھي نظريي جي ڪري ئي ھيٺيون مشڪلاتون سامھون آيل آھن.
(1)پاڪستان جا غير مسلم پاڻ کي، ڌاريو ڄاڻي، محفوظ نٿا سمجهن.
(2) ننڍن صوبن جا رھاڪو سنڌي، بلوچ ۽ پختون سندن جملي مصيبتن جھڙوڪ: ون يونٽ جي قيام، زمين، واپار، تعليم، ڪارخانن، ڪلچر ۽ زبان جي نقصان جو باعث انھيءَ نظريي کي سمجهن ٿا.
(3) بنگاليءَ انھيءَ ڪري اڪثريت مان ڦريو اقليت ٿيو پون.
(4) ھندستان سان ڪشمير جي سوال، ۽ افغانستان سان پختونستان جي سوالي تي سمجهوتو ٿي ڪين سگهيو آھي. انھيءَ ڊپ کان پيدائش جو گهڻو حصو بچاءُ تي خرچ ڪرڻو پوي ٿو ۽ انھيءَ ڪري ڌارين حڪومتن جو محتاج رھڻو پيو آھي.
(5) انھيءَ ڪري ملڪ جي سياست کي ھنگامي نعرن تي ھلائي، عوام جو توجهه سندن حقيقي مسئلن کان ھٽائي، حڪمران طبقو پنھنجو راڄ قائم رکيو اچي.
(6) انھيءَ ڪري، حڪومت جو ڪاروبار مذھبي بنيادن تي ھلائڻ جو راڳ اچاريو وڃي ٿو، جيتوڻيڪ سڀ ڪنھن کي پتو آھي تہ موجودہ ھنري سائنسي دؤر جي ضروريات مطابق حڪومت ھلائڻ لاءِ ملا جي تشريح واري اسلام مان ڪابہ رھبري ملي ڪين سگهندي. موجودہ حڪومتن جي قانونن جو اسلام سان سواءِ وراثت ۽ نڪاح وغيره معاملن جي ، ڪوبه واسطو نہ آھي.
(7) مذھب جي غلط استعمال ڪري، ملڪ جو نوجوان طبقو اسلام جي ملا واري تشريح کي حقيقي مذھب سمجهي، ان مان بيزار ٿيندو پيو وڃي.
ھيءَ صرف منھنجا خيال نہ آھن، پر ملڪ جا مکيه مفڪر ۽ عالم انھيءَ قسم جي تشريح جي افاديت ۾ شڪ آڻڻ لڳا آھن.
علامه عنايت الله مشرقي مرحوم، سندس ڪتاب “تذڪره” ۾ لکيو آھي تہ ماڻھن جي موجودہ گروه بندي مصنوعي ۽ غير حقيقي آھي. ھر صالح ماڻھو، پوءِ ظاھري طور ھو ڪھڙي بہ مذھبي گروه بنديءَ ۾ شامل ھجي، مسلمان آھي ۽ ھر غير صالح ماڻھو غير مسلم آھي.
علامه آءِ – آءِ قاضي جي چوڻ موجب صحيح مسلمان پنھنجي بلند خيال ۽ عمده اخلاق ڪري، ھر جاءِ تي رھڻ جي لائق آھي. اڳي چند ماڻھن دنيا ۾ صحيح اسلامي تعليم کي فروغ ڏنو. ھن وقت ان دين فطرت جي پوئلڳن کي ڪمزور سمجهي، شفاخاني ۾ پناه گزين ڪرڻ، صحيح اسلامي تعليم کان ناواقفي ۽ مسلمان سڏائيندڙن جي بي ھمتيءَ جو ثبوت آھي.
ھن گروه جو ڇھون عقيدو آھي تہ انسانذات جي نجات اسلام مان ٿيڻ واري آھي، ان ڪري ان جي پکيڙڻ لاءِ جھاد ضروري آھي:
اھو عقيدو حالات حاضره ۽ عقل جي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ بعد نقصانڪار ۽ فرسوده ڏسڻ ۾ ايندو. ھيٺين سببن ڪري:
(الف) مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ اسلام جو واحد ۽ واضع تخيل نہ ڪڏھن موجود رھيو آھي نہ رھڻ جو امڪان اٿس. تنھنڪري سوال اٿندو تہ ڪھڙي اسلام مان دنيا جي مشڪلاتن کان نجات حاصل ٿيڻ واري آھي، جنھن لاءِ جھاد ڪرڻو آھي. مولانا عبيدالله سنڌي اھي ڳالھيون ڏسي اڳيئي فرمايو آھي تہ “ ھندستان ۾ ڪن مسلمانن کي سندن شخصيتن بابت ھڪ وھمي تصور ويٺل آھي، جنھن جو عملي دنيا ۾ ڪو وجود ئي ڪونہ آھي. اسان ڪنھن زماني کان ھڪ اھڙي اسلامي جماعت جو نالو وٺي رھيا آھيون، جنھن بابت اسانجي ذھنن ۾ نہ ڪو صحيح نقشو آھي ۽ نہ اھا جماعت دنيا ۾ ڪٿي وجود ۾ آھي. اسان پاڻ کي اھڙيءَ خيالي دنيا ۾ محدود ڪري ڇڏيو آھي، جو نہ رڳو اسان ٻين مسلمان ملڪن جي تاريخ، ترقي ۽ آزاديءَ لاءِ جدوجھد کان غير واقف رھجي ويا آھيون، پر خود پنھنجي ملڪ ۾ بہ اسان جي اڳيان ڪو مقرر ٿيل عملي نظريو موجود نہ آھي.”
ھن وقت جا اڪثري مسلمان دنيا جي مھذب ملڪن جي ماڻھن کان علمي،ا خلاقي، ھنري، تمدني، ۽ معاشرتي طور پٺتي پيل آھن، سي ڪھڙي طرح مھذب، متمدن، عالم، بااخلاق ۽ طاقتور قومن کي سبق ڏيئي انھن جي رھبري ڪري سگهندا. ملا واري اسلام ۾ رکيو ڇا آھي، جنھن مان ھنن کي سبق ملندو. ڪنھن جي مت کٿي آھي، جو غريب، جاھل ۽ وھم پرست ماڻھن جي سوسائٽيءَ ۾ اچي شريڪ ٿيندو.
حقيقت ۾ ھن وقت جي ضروت ان ڳالھہ جي تقاضا ڪري ٿي تہ ملا واريءَ تنگ نظريءَ جو خاتمو ٿيڻ گھرجي نہ ڪه فروغ. ملا جي تشريح پوءِ ان کي علامه اقبال جي پشتي ھجي يا مولانا مودوديءَ جي، وحشيانہ دؤر ۽ فسطائيت جي روايات جي حامل، ماڻھن ۾ نفرت ڦھلائڻ جو باعث، جمھوريت جي دشمن، ۽ گمراھيءَ ۽ جھالت جو نشان آھي. ان جو ٽوڙڻ ھن دؤر جي اھم ضرورت آھي.
ھونئن بہ جھاد يا زور زبردستيءَ ذريعي دين ڦھلائڻ جو خيال ھن ائٽمي دؤر ۾ اھڙو آھي، جھڙو جھرڪيءَ جو باز سان لڙڻ جو ارادو. زور زبردستيءَ سان پنھنجي راءِ ٻين تي مڙھڻ کان خود مغربي ملڪ ، باوجود ايڏي ساز و سامان جي، بيزار ٿي، باھمي سمجهوتي لاءِ گڏجي گذاري(Co-existence) يا رواداريءَ جو اصول، ڪم از ڪم اصولي طرح قبولي چڪا آھن. رشيا جا ڪميونسٽ، جن جي نظريي ۽ پاليسيءَ جو بنيادي متو خوني انقلاب ھو، ھاڻ ان کي ڇڏي باھمي تعاون يا علمي، تھذيبي۽ اقتصاديءَ چٽاڀيٽيءَ جي ذريعي کي اختيار ڪري رھيا آھن. ھن وقت دنيا ۾ صرف ڪميونسٽ چين، پاڪستان ۽ اسرائيل جا چند گروه آھن، جن جو اڃا پنھنجن خيالن جي ڦھلاءُ لاءِ زور زبردستي ۾ اعتقاد آھي. ھنن ويچارن کي ڪھڙي خبر تہ ھن ائٽميڪ دؤر ۾ زور زبردستيءَ جي گفتگو ڪرڻ ڪيتري قدر نقصانڪار ٿي سگهي ٿي. البت ملڪ اندر مخالف راءِ کي دٻائي، گروھي تسلط قائم رکڻ لاءِ، ان کي ھو استعمال ڪري سگهن ٿا.
ھن گروه جو ستون عقيدو مذھب ۽ سياست کي گڏي ھلائڻ جو آھي:
انھيءَ جو لازمي نتيجو اھو نڪرندو تہ حڪومت جي واڳ خليفي اسلام، امير جماعت يا ڪنھن آمر شخص يا گروه جي ھٿ ۾ رھندي.
حڪومت جي نظام جو راڳ قرآن ۽ سنت جي نالي ھيٺ صاحب اقتدار طبقي جي نمڪ خوار ملا جي تشريح مطابق، ھلائڻو پوندو. تاريخ شاھد آھي تہ ملا جي مذھب جي اھا غلط تشريح ڪيتري قدر ماڻھن جي مصيبت جو ڪارڻ ثابت ٿي آھي.
ان ۾ عقل جي بدران سند ۽ اختياريءَ جي بنيادن تي مخصوص ماڻھن جي تشريح مطابق، ڪاروبار ھلڻ وارو آھي. اھا حڪومت جمھوري سڏي نہ سگهبي. اھا حڪومت موجودہ زماني جي زبان ۾ فسطائي طريقي جي حڪومت ليکجڻ ۾ ايندي.
قرآن ۽ سنت جا ھن وقت تائين سوين تعبير ٿيا آھن، جنھن ڪري مسلمانن ۾ سوين فرقا پيدا ٿي پيا آھن. انھن مان ڪھڙي تشريح صحيح ۽ ڪھڙي غلط ھوندي، ان جو فيصلو ڪير ڪندو ۽ ٿي بہ سگهندو، يا ڳالھہ ناممڪن پيئي نظر ۾ اچي. 1375 ورھين تائين انھيءَ مسئلي جو فيصلو نہ ٿي سگهيو آھي، سو ھاڻ ڪھڙا اسباب ۽ امڪان پيدا ٿيا آھن، جن جي آڌار تي انھيءَ دائري ۾ حق يا ناحق جو فيصلو ٿي سگهندو. خود حڪومت جي ڪارڪنن ۽ ملن جو انھي مسئلي تي اتحاد ٿيڻ مشڪل آھي. مثال وٺو: عائلي قانون جو. ملا اڪثري ان جا مخالف آھن. حڪومت جا ڪارڪن ان جي فائدي ۾ آھن؛ ليڪن ٻئي اسلامي حڪومت جو راڳ آلاپي رھيا آھن. آخر ۾ ڳالھہ وري حڪومت جي ڪارڪنن جي بيھڻي آھي. ملا شور ڪري ماٺ ڪري ويھي رھندا. سندن ھٿ ۾ طاقت ڪھڙي آھي، جو پنھنجو فيصلو مڃائي سگهندا. تازو چنڊ ڏسڻ جي معاملي ۾ ساڻن جا ڪاروائي ڪئي ويئي. اھا ھر ڪنھن کي معلوم آھي، پر ھنن جا مفاد اھڙا آھن، جو ڪجھه ڪڇي نٿا سگهن. ڪنھن کي کٽيءَ کنيو آھي، جو سھيو سکيو جندڙو تڪليف ۾ وجهي.
اسلام جي نالي ۾ گمراھ ٿيندڙ ماڻھو تاريخ تي نظر وجهي ڏسندا تہ پتو پئجي ويندن تہ مذھب ۽ سياست گڏي ھلائڻ ڪري، ڪيترا نقصان ٿيا آھن. ان آزمودي بعد عيسائين، ھندن ۽ اڪثر مسلمان ملڪن ان مان بيزاري ڏيکاري آھي. سياست ۽ مذھب کي گڏي ھلائڻ جا طرفدار اسلام جا دوست نہ آھن، پر دشمن آھن. روس ۾ دھريت جي زور وٺڻ جو ڪارڻ اھائي ڳالھہ ھئي. مذھب ھميشه چالاڪ سياستدانن ۽ صاحب اقتدار طبقي جي ھٿ ۾ رانديڪو ٿي، ڪتب آيو آھي. ملا کي ڪھڙي مجال آھي جو سندس رزاق حاڪم جي حڪم جي انحرافي ڪري. جن انحرافي ڪئي، انھن جا مثال اکين اڳيان اٿس. اسلامي تاريخ ان تي شاھد آھي تہ ملن اڪثري پنھنجن مربي حاڪمن جي اشاري تي، سندن فائدي خاطر اسلام کي ٽوڙي مروڙي پئي ظاھر ڪيو آھي.
اسلام يا ٻين مذھبن جي ڪتابن، دستورن ۽ شريعتن ۾ ڪابہ اھڙي ڳالھہ موجود نہ آھي. جا موجودہ ھنري ۽ سائنسي دؤر جي ضروريات مطابق ڪارگر ٿي سگهي. مذھب ماڻھن لاءِ ٺاھيا ويا آھن، نہ ماڻھو مذھبن لاءِ. جڏھين حالتن جي تقاضا موجب مذھبي شريعتون ان لاءِ ڪار آمد نٿيون ٿين، تہ پوءِ انھن سان محض رسمي ڳانڍاپي ذريعي ڪوبه مسئلو حل ڪونہ ٿو ٿئي. وقت اچي ويو آھي تہ ماڻھن کي ذھن نشين ڪرايو وڃي تہ ملا صاحب اقتدار جو ٻانھن ٻڌو ٻانھون آھي، جو مذھب کي مستقل مفاد جي فائدي لاءِ ڪتب آڻڻ گھري ٿو. ھاڻ ان جي اِنھي اصلي ڪردار کي سڃاڻڻ گھرجي. ھن وقت ٻيا سڀ مسلمان ملڪ ملا جي اِنھي نقطي نگاه کي ختم ڪري چڪا آھن. دنيا ۾ صرف پاڪستان ئي ھڪ ملڪ آھي، جتي اھو راڳ ڳايو ٿو وڃي.
ھتي پاڪستان ۾ پھرين انگلينڊ جي پارليامينٽري طرز جي حڪومت ھئي. ھاڻ ڪنٽرولڊ جمھوريت جي نالي سان حڪومت ھلائي وڃي ٿي. سندن قانون رومن قانونن جي بنياد تي ٺھيل آھن انھن جو سمورو ڪاروبار يورپي طرز تي ھلي رھيو آھي. پوءِ بہ عوام کي ڌوڪي ڏيڻ لاءِ قرآن ۽ شريعتي قانونن جا نالا ڪتب آندا وڃن ٿا.
ملن کي خبر آھي تہ پراڻا شريعتي قانون جھڙوڪ چور جا ھٿ وڌائڻ، زانيءَ کي سنگسار ڪرائڻ، مذھبي اختلاف رکندڙ کي قتل ڪرائڻ، ڏاڙھي رکائڻ، وياج بند ڪرائڻ، شراب تي بندش وجهڻ، زالن کي پردو ڪرائڻ، تصويرون نہ ڪڍائڻ، مينا بازارين کي بند ڪرائڻ وغيره لاءِ ھو ڪجھه نٿا ڪري سگهن. پوءِ بہ ھو اسلامي قانونن جو نالو اچاريندا وتن ٿا. ان مان ھر ڪو ذي عقل ماڻھو سمجهي سگهي ٿو تہ ان مان سندن مقصد، سندس مستقل مفاد لاءِ عوام کي ڌوڪي ۾ رکڻ کان سواءِ، ٻيو ڪجھه نہ آھي.
تاريخ شاھد آھي تہ برھمڻن ڪروڙھا ماڻھن کي مذھب جي نالي ۾ اڇوت بنائي ڇڏيو آھي. ساڳيءَ طرح پادرين مذھب جي نالي ۾ ھزارھا ماڻھن کي زنده جلائي، ۽ صليبي جنگين ۾ تباھ ڪري ڇڏيو. مسلمانن جي تاريخ مان بہ سوين اھڙا مثال ملندا، جنھن ڪري مذھب جي نالي ۾ نہ صرف ماڻھن جي آزاد راءِ ۽ عمل تي بندش وڌي وئي، پر اختلاف رکندڙ عالمن ۽ درويشن کي سخت سزائون ڏنيون ويئون. منصور کي سنگسار ڪرائڻ، شمس تبريز جي کل لھرائڻ، سرمد کي قتل ڪرائڻ، شاھ عنايت کي شھيد ڪرڻ، بلاول کي گھاڻي ۾ پيڙائڻ جا مثال تاريخ جون حقيقتون بنيل آھن.
خلافت جي اختلاف ڪري شيعا سني فرقا پيدا ٿي پيا. امام حسين عليه السلام جي شھادت، بغداد جو منگولن ھٿان قتل عام، ھندستان ۾ اورنگزيب جي پاليسيءَ ڪري، مغلن جي طاقت ختم ٿيڻ، سڀ انھيءَ پاليسيءَ جا چند مثال آھن. انھيءَ جو فائدو وٺي، مسلمان حاڪمن ملا کان جھاد جي فتوى ڪڍائي، ڌارين ملڪن تي ڪاھون ڪيون. عرب، مغل ۽ ترڪ سامراج اھي ئي ھٿيار ڪتب آندا. محمود غزنويءَ ۽ تيمور لنگ جون غارتگريون سڀ مذھبي رنگ ۾ ھيون. باوجود ان جي ملن انھن کي غازي ۽ صاحب قرآن جا لقب عطا فرمايا.
اسان جو صاحب اقتدار طبقو، ٻاھرين دنيا کي ڌوڪي ڏيڻ خاطر، اختلافي مسئلن کي باھمي گفتگو ۽ صلح ڪن طريقن سان حل ڪرڻ جو آواز ڪڍي رھيو آھي. قومن جي خود اراديءَ جي نالي ۾ ڪشميري مسلمانن کي آزادي ڏيارڻ گھري ٿو. پر ھنن کان ڪو پڇي تہ سنڌ، بلوچستان ۽ پختونن جي آزاديءَ کي ڪھڙي اصول موجب سلب ڪيو اٿن. ھاٿيءَ جا کائڻ جا ڏند ھڪڙا، ڏيکارڻ جا ٻيا. آمرانہ حڪومت جو سرشتو، مخالفن جي آواز کي دٻائڻ، ننڍن صوبن جا حق مارڻ، ماڻھن جا بنيادي انساني حق کسڻ، سڀ مذھب ۽ سياست کي گڏي ھلائڻ جي شاخ آھن.
ھن وقت جڏھين سڀ مذھب خدا ۾ ويساه، شخصي آزاديءَ ۽ حيات بعد الممات جي عقيدن جي بچاءُ ۾، مٽيريلزم جي زد کان محفوظ رھڻ لاءِ، موت ۽ حياتي جي جنگ لڙي رھيا آھن، جنھن ۾ مٽريلزم عوام جي ڀلي لاءِ سائنس ۽ عقل سان ملبوس ٿي، مذھب جي ھر عقيدي کي منھدم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھيو آھي، اھڙي وقت ۾ عقل جي تقاضا اھا آھي تہ جملي مذھبن کي سياسي ڳالھين کان علحده رکي، پاڻ ۾ اتحاد ڪري، دھريت جي وڌندڙ سيلاب کي منھن ڏيڻ گھرجي. پر ڏسڻ ۾ ائين پيو اچي تہ اسلام ملا جي چوگان شطرنج ۾ روز بروز کيلوڻو ٿي ڪم اچي رھيو آھي. منجھائڻ اختلاف گهٽجڻ جي بجاءِ وڌي رھيا آھن. مذھبن جي حالت اھڙي آھي، جو ٻيڙي ڪن ۾ اچي پوي ۽ ناخدا پاڻ ۾ وڙھندا رھن. مذھب جو مڙدو نرڳ وڃي يا سرڳ وڃي، تنھن جي ھنن کي پرواھ نہ آھي. کين سندن مستقل مفاد محفوظ رکڻا آھن.
جيڪڏھن اسان جي ملڪ کي مٿي ذڪر ڪيل خرابين کان بچائڻو آھي، اخلاقي معيارن کي قائم رکڻو آھي، ظلم ۽ تشدد، نفرت ۽ استعمال غرضيءَ جي بيمارين کان ماڻھن کي آزاد ڪرڻو آھي، تہ مذھب کي سياست کان علحده ڪرڻو پوندو. ملا جي اسلامي تشريح کي ترڪ ڪري مذھب جي اھڙي تشريح ۾ اعتقاد رکڻو پوندو، جا موجودہ سائنسي دؤر جي تقاضا موجب انسان ذات جي مشڪلات کي حل ڪرڻ جي صلاحيت رکندي ھجي.
(3)
صوفيائي ڪرام جي اسلامي تعبير جي وضاحت
قرآن ۾ ڪيترن جڳھين تي راسخون في العلم، متقين ۽ اولي الالباب جو ذڪر آيل آھي.
ھيٺون آيتون ان جي دليل ۾ پيش ڪريان ٿو:
(1)ھوالذي انزل عليڪ الکتاب منہ آيات محڪمات ھن ام الڪتاب وآخر متشاباھات فاما الذين في قلوبھم زيغ فيتبعون ما تشابه منہ ابتغاءَ الفتنہ و ابتغاءَ تاويله، وما يعلمه تاويله الا الله والراسخون في العلم يقولون آمنا بہ – کل من عند ربنا وما يذکر الا اولي الالباب.
معنى ھن اوھان تي ڪتاب نازل ڪيو آھي، جنھن جون ڪي آيتون فيصل ڪن (چٽيون) آھن. جي بنيادي آھن، ٻيون تشبيھي آھن پوءِ اھي ماڻھو جن جون دليون گمراھ آھن، سي تشبيھي حصي جي پيروي ڪري ان مان فتنا پيدا ڪن ٿا ۽ پنھنجي مرضي مطابق معنى ڪڍن ٿا. پر انھن جي صحيح معنى الله ۽ حقيقت الاشيا (راسخون في العلم) تي فڪر ڪرڻ وارن کان ٻئي کي خبر نہ آھي، جي چون ٿا اسان ايمان آندو آھي ان تي، جو خدا طرفان عطا ٿيل سمجهه ذريعي اسان کي معلوم ٿيڻو آھي – اھا ڳالھہ اھي ڪن ٿا، جي صاحب غور ۽ فڪر آھن.
(2) ذالڪ الڪتاب ھدى للمتقين.
معنى – ھي ڪتاب صاحب تقوى جي رھبري ڪري ٿو.
(3) قدخلت من قبلکم سنن فيسرو في الارض فانظرو ڪيف ڪان عاقبه المکذبين ھذا بيان للناس و ھدي وموعظتہ للمتقين.
معنى – اوھان کان اڳي ڪيتريون قومون ٿي گذريون آھن. سير ڪري ڏسو تہ غلط رستي تي ھلندڙن جو ڪھڙو حشر ٿيو، ھي ڳالھيون ۽ ھدايتون انھن ماڻھن لاءِ آھن جي تقوى جا صاحب آھن.
ھاڻ سوال اٿندو تہ اھي راسخ في العلم، اولي الالباب ۽ متقي ڪير آھن؟ ائين تہ ھر ڪو عقل ۽ حسن کان پاڻ کي خالي ڪونہ ٿو ڄاڻي. ملا بہ چئي سگهن ٿا تہ اھي وصفون يا خطاب سندن لاءِ بيان ڪيل آھن، تنھن ڪري ان سوال جي جواب لاءِ ضرور ڪا ڪسوٽي مقرر ڪرڻي پوندي. انھي ڪسوٽيءَ جو خود قرآن ۾ فيصلو ٿيل آھي تہ اھي ماڻھو ھيٺن وصفن وارا ھوندا.
(1)دنيا گھمي، تاريخ جو مطالعو ڪري، حقيقتن کان واقف ٿيا آھن.
(2) اھي ماڻھو جي، مقاصد انساني، يعني اتحاد، امن ۽ فلاح ۽ بھبودي انسانذات مان واقف آھن.
(3) اھي، جي غور ۽ فڪر بعد صحيح نتيجن تي پھچن ٿا.
(4) اھي، جي ماڻھن جي وچ ۾ فتني ۽ فساد جو ڪارڻ نٿا بنجن.
دنيا ۾ جملي ماڻھو ھڪ جھڙي صلاحيت، علم، اخلاق ۽ نفسياتي اصلاح جا نہ آھن. ڪي وھم پرست ۽ ڪي جاھل آھن. ڪي آزاد خيال ۽ عالم آھن. ڪي ڪٺور دل تہ ڪي رحمدل آھن. ڪي خود مطلب تہ ڪي پراپڪاري. سڀ شيءِ جا ٻہ پاسا آھن. اھڙي طرح ماڻھن جو طبعي رجحان، ارتقائي درجو ۽ طريقي ڪار بہ علحده ٿئي ٿو.
اھڙي حالت ابتدائي زماني کان ھلندي اچي ٿي. مذھبن ۽ علمن جي تاريخ تي نظر ڪبي تہ ان مان انھيءَ فطري رجحان جو پتو پئجي سگهندو.
مذھبي ماڻھن ۾ ھڪڙا ظاھري ۽ دنيوي ڳالھين سان زيادھہ دلچسپي رکندڙ آھن، ٻيا باطني ۽ حقيقي ڳالھين طرف توجهه ڏين ٿا. پھرئين قسم ۾ جادوگر، ظاھري مذھب سان واسطو رکندڙ، پنڊت، پادري، ربي، ملا وغيره داخل آھن. ٻئي قسم ۾ حڪيم، پيغمبر، ولي الله، درويش، راھب، سنت ۽ سنياسي شامل آھن.
جيئن تہ ڪثرت تعداد ماڻھن جو جاھل، وھم پرست، خودمطلب غير صالح پئي رھيو آھي، ان ڪري دنيا ۾ ھمشه پھرئين قسم جي مذھبي عقيدن ۽ دستورالعمل جو چالاڻو پئي رھيو آھي. ٻئي قسم جي ماڻھن، ٿورائيءَ ھئڻ ڪري، مصلحت وقت عام ماڻھن جي ڪم فھميءَ خود مطلبيءَ ۽ وھم پرستيءَ جو لحاظ رکي، پنھنجي تعليم کي چونڊيل ماڻھن تائين محدود پئي رکيو آھي.
جيڪڏھن صاحب طريقت ماڻھن جي تاريخ جو مطالعو ڪبو، تہ معلوم ٿيندو تہ اھڙي قسم جي تعليم جا آثار دنيا جي ھر مھذب قوم ۽ متمدن ملڪ ڏسڻ ۾ ايندا. يونان، مصر، عرب، ايران، چين ۽ ھندستان ۾ اھڙي تعليم جا آثار ملن ٿا. انھن جماعتن جا ھر ملڪ قوم ۽ مذھب ۾ بنيادي متا ھڪجھڙا ھئا.
مسلم صوفيائي ڪرام اسلام جو تعبير اُنھن اصولن مطابق پئي ڪيو آھي، جنھن جو بنياد عشق ۽ علم تي رکيائون ٿي، جن جي پڄاڻي يا حد مقرر ٿيڻ واري نہ آھي؛ زندگيءَ وانگر اھي سدائين ارتقائي تحرڪ ۾ ھئا –
نڪو سنڌو سور جو، نڪو سيڙھو سڪ،
عدد نہ آھي عشق، پڄاڻي پاڻ لھي.
صوفين جو چوڻ آھي تہ رسول مقبول صلعم، جي عام لاءِ ھدايتون ڏنيون، اھي شريعتي قانون بنيون، ۽ جي خاص لاءِ سمجهاڻيون ھيون، اھي طريقت ۽ معرفت جي علمن جو باعث بنيون. صوفين وٽ انھيءَ خاص علم جو شھر يا مخزن رسول مقبول ھو ۽ حضرت علي ان جو دروازو ھو. ان کان پوءِ خود طريقت جا ڪارڪن ٻن گروھن ۾ ورھائجي ويا:
ھڪڙن اخلاق جي درستيءَ ۽ نفسياتي اصلاح طرف زيادھہ توجه ڏنو، ۽ ٻين حقيقت اشيا ۽ انسانذات جي مجموعي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ زندگيون صرف ڪيون.
صوفين جو پھريون گروه:
ان ۾ مکيه چار طريقا پيدا ٿيا: قادري، سھروردي، چشتي ۽ نقشبندي. جن جي بزرگن، ماڻھن جي اخلاق کي بھتر بنائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي، جيئن تہ رضا تي راضي رھڻ، ھر وقت شڪر ڪرڻ، مصيبت کي صبر سان برداشت ڪرڻ، ماڻھن سان فضيلت جو ورتاءُ وٺن، برن ڪمن کان ڪنارو ڪرڻ، حق ۽ صداقت مطابق پنھنجي قول ۽ فعل کي سنوارڻ، ۽نفسياتي اصلاح لاءِ تعصب، غصي، نفرت، تشدد، ڪيني وغيره کان گوشو ڪرڻ. اھڙن بزرگن ۾ حضرت جنيد بغدادي عليه، شبلي عليه، شيخ عبدالقادر جيلاني عليه، شيخ ابو نجيب سھروردي عليه، خواجه معين الدين اجميري عليه ۽ خواجه بھاءَ الدين نقشبندي عليه مکيه ھئا. اھي نہ صرف پڙھيل ۽ سمجهدار ماڻھن تي اثرانداز ٿيا، پر عام ماڻھن کي بہ پنھنجي طرف راغب ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا. انھن جي مکيه پاليسي اھا ھئي تہ مذھب جي ظاھري عقيدن ۽ دستورن جي ڇيڙڇار نہ ڪري، ان تي ھلندي، عوام ۽ خواص جي اخلاقي ۽ نفسياتي اصلاح لاءِ ڪوشش ڪندا رھن. انھن بزرگن، ماڻھن جي اخلاق ۽ نفس جي درستيءَ لاءِ گهڻو ڪجھه ڪيو.
صوفين جو ٻيو گروه:
ان گروه ھر ھڪ ڳالھہ جي تھه تائين وڃڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ کي اھڙو مستغرق ڪري ڇڏيو، جو مذھبن جي ظاھري تسليم ڪيل دستور ۽ عقيدن جي افاديت ئي وٽانئن ختم ٿي ويئي. زندگي ڇا آھي؟ ان جي گذارڻ جا مقصد ڪھڙا آھن؟ ۽ حيات بعدالممات ۽ ڪائنات جي ٻين اونھين ڳالھين جي کوجنا طرف، ھو غور فڪر ڪندا رھيا.
انھن مصر، يونان، ايران ۽ عرب جي قديم فيلسوفن ۽ اھل طريقت جي معلومات مان فائدو ورتو، ۽ پاڻ بہ ان تي غور فڪر ڪندا رھيا. انھيءَ معلومات کان متاثر ٿي، ھنن ڪثرت مذاھب، دستورن ۽ عقيدن پويان بنيادي وحدت جو راز حاصل ڪري ورتو. تنھنڪري ھنن حوصلي کان ڪم وٺي، جملي مذھبن جي ظاھري عقيدن ۽ دستورن کي فرسوده ۽ غلط ڄاڻي، حقيقي مسئلن جي اپٽار ڪئي. ھنن کي پتو پئجي ويو ھو تہ مذھبن جا بنيادي مقصد اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم ھئا. موجودہ ظاھري مذھبن جي ڪثرت ان جي راھ ۾ وڏي رڪاوٽ ھئي. اھي مذھب مستقل مفاد بنجي پيا ھئا؛ جي نفرت پيدا ڪري انسانذات ۾ نفاق جو ڪارڻ بنيا ھئا. ان ڪري امن جي بجاءِ فساد پيدا ٿيو ھو. بدامنيءَ ۽ فساد جي حالتن ۾ انساني ترقيءَ جي راھ رڪجيو وڃي. مطلب تہ بقول شاعر –
رند روز شب آھن سدا، وحدت جي واديءَ ۾ غرق
وارو حال ھون. انھن پنھنجو رھبر عشق ۽ علم کي بنايو ھو. انھيءَ گروه ۾ ڪيئي بزرگ ٿي گذريا؛ پير منصور عليه، خواجه فريدالدين عطار عليه، شمس تبريز عليه، شيخ محي الدين ابن عربي، سرمد شھيد عليه، شاھ عنايت الله شھيد عليه، سچل سرمست وغيره مکيه ھئا.
انھن ۾ ھڪ گروه سالڪن جو ھو ۽ ھڪ مجذوبن جو. ٻئي وحدت الوجود (ويدانت، ھمه اوست) جا قائل ھئا. ليڪن ڪن مصلحت خاطر ، ملا واري مذھب جي کليءَ مخالفت ڪرڻ کان گوشو ڪيو، جن ۾ مولانا روم، شاھ ولي الله، شاھ عبدالطيف وغيره مکيه ھئا.
اِنھي ابتدائي تمھيد بعد، آءُ ٻئي گروه جي صوفين جي نقطہ نگاه تي روشني وجهندس.
صوفياءِ ڪرام جو پھريون عقيدو ؛
ڪثرت مذاھب پويان بنيادي وحدت جي پرک:
انھيءَ عقيدي جا ھيٺيان پھلو ھئا:
(الف) خدا سائينءَ طرفان ھر ملڪ، قوم ۽ زماني ۾ انسانذات جي اصلاح ۽ رھبري لاءِ حڪيم، پيغمبر، رشي پئي آيا آھن.
(ب) انھن جي تعليم مان ڪي بنيادي ۽ دائمي قسم جون ھدايتون ھيون، ۽ ڪي فروعي ۽ عارضي قسم جون ھدايتون ھيون.
(الف) ھر زماني ۾ برگزيده شخص جو اچڻ: صوفي ھن ڪائنات جي پيدا ٿيڻ کي حادثو تصور نٿو ڪري. ھن جي ڪنن ۾ “ما خلقت ھذا باطلا (معنى – ڇا، ھي سارو مانڊاڻ بنا ڪنھن مقصد جي بنايل آھي؟) جو آواز گونجي رھيو آھي. ھو ان کي ھڪ رٿا مطابق ڪن خاص مقصدن لاءِ پيدا ڪيل سمجهي ٿو. رٿا ۽ مقصدن ۾ ويساه ڪرڻ بعد ھن جو خيال ان طرف وڃي ٿو تہ ان ساري معاملي پويان ڪا وڏي طاقت ڪار فرما ھوندي. ان جا نالا ۽ تصور کڻي ڪھڙا بہ ھجن، پر ان جي وجود بابت کيس شڪ نٿو رھي. ان جا ڪي تصور ۽ نالا صفاتي آھن ۽ ھڪ ذاتي آھي. پيغمبر خدا صلعم ان ذاتي نالي کي الله جي نالي سان سڏيو. اھڙيءَ طرح ٻين مذھبن ۾ بہ ڪي ذاتي نالا آھن. ھنن جو عقيدو آھي تہ رٿا موجب ڪي شيون مظھر ۾ اچي، شڪل وٺي، ڪجھه وقت رھي، وري شڪل مٽائي ٻي صورت اختيار ڪن ٿيون. اھو سلسلو سدائين قائم رھي ٿو. بزرگن ان پلئن ۽ مقصد بابت وقت بوقت کوجنا ڪري، ان بحر عميق مان ڪي موتي ڪڍي ٻاھر ڪيا آھن –
شيوا ڪري سمونڊ جي، جت جر وھي ٿو جال،
سوين سپجن سمونڊ ۾، ماڻڪ موتي لعل،
جي ماسو جڙئي مال، تہ پوڄارا پر ٿئين. (شاھ سائينءَ)
جھڙي طرح ڪائنات جي پيدائش ۽ تبديليءَ جو سلسلو اڻ کٽ آھي، اھڙي طرح کوجنا جو سلسلو بہ ھميشه جاري رھڻ وارو آھي. ان جو انت ۽ علم ان ذات حقيقيءَ کان سواءِ ٻين کي تمام ٿورو ملي ٿو.
يسئلونڪ عن الروح قل الروح من امر ربي وما اوتيتم من العلم الا قليلاط
معني اي پيغمبر ماڻھو جيڪڏھن ان روح (راز حقيقي) بابت پڇا ڪن، تہ کين جواب ڏي تہ اھو خدا جو ڳجھه آھي. ماڻھن کي ان جو تمام ٿورو پتو پئجي سگهي ٿو. پيغمبر، حڪيم، سائنسدان، ان جا غواص (ٽوٻير) آھن، جي ٽٻيءَ مان ڪو داڻو ھٿ ڪري اچن ٿا.
(ب) برگزيده شخصن جي تعليم: جا ٻن ڀاڱن تي مشتمل آھي؛ (1) انھي پلئن (رٿا) ۽ مقصدن بابت معلوم ڪيل راز ٻڌائڻ، ۽ (2) ماڻھن جي حالتن ۽ ضرورتن پٽاندڙ ڪي اصلاحي ۽ تنظيمي تجويزون ڏسڻ. پھريون ڀاڱو دائمي ۽ بنيادي قسم جو آھي، ۽ ٻيو ڀاڱو عارضي ۽ فروعي قسم جو آھي.
دائمي ۽ بنيادي قسم جي تعليم جا ٻہ جزا آھن. ھڪ رٿا سان واسطو رکندڙ جزو، ۽ ٻيو مقاصد سان واسطو رکندڙ جزو.
رٿا سان واسطو رکندڙ : اھي ڳالھيون اسرار ڪائنات، خلقت اشيا، روح ۽ ماده (جسم ۽ جوھر) جي حقيقت، تسلسل حيات ۽ ان جي قسمن جي ڳالھين وغيره سان لاڳاپو رکن ٿيون. صوفي ان جي تشبيھه بحر عميق يا وسيع صحرا سان ڪري ٿو، جنھن جي سنڌي سيڙھي جو پتو نہ ھئڻ ڪري، حيرت ۾ اچي وڃي ٿو. خواجه حافظ صاحب ان جي ترجماني ھيٺين طرح ڪري ٿو:
کس ندانست که منزل گه معشوق کجا ست،
اين قدر ھست که بانگ جرسي مي آيد؛
در ھر طرف که رفتم جز حيرتم نيفزود،
فرياد زين بيابان وز راه بي نھايت.
باوجود انجي، ھو ڳولا ۾ سرگردان رھي ٿو. انھيءَ ۾ لطف اچيس ٿو. شاھ سائينءَ ان کي ھيٺين طرح پيش ڪري ٿو.
ڳوليان ڳوليان م لھان، شال م ملان ھوت،
من اندر جا لوچ، متان ملڻ سان ماٺي ٿئي.
(2) مقصد سان واسطو رکندڙ مسئلا: صوفي ڪائنات ۾ زندگيءَ جو مقصد ارتقائي راھ ۾ مسلسل جدوجھد ڏسي ٿو. انھيءَ ارتقا ۽ جدوجھد کي ھو عشق يا محبت جي نالي سان سڏي ٿو. ان کي ھو ھر مذھب جو روح سمجهي ٿو. ان جي پختگيءَ لاءِ، ھو ڪي اصولي قانون مقرر ڪري ٿو، جي کيس بي انت راھ ۾ رھبري ڪن ٿا. اھي اتحاد، امن ۽ ترقي انسانيءَ جا اصول آھن. ھن کي اھا پرواھ نہ آھي تہ ڪڏھين مقصد حاصل ٿيندا. پر اھا ڳالھہ ھن لاءِ ڪافي آھي تہ ھن جي ساري زندگيءَ ان راھ ۾ صرف ٿئي ٿي.
سر در قدم يار فدا شد چه بجا شد،
اين بار گران بود، ادا شد چه بجا شد.
جي قيام مڙن، تہ بہ ويجھا ڀانئج سپرين. (شاھ)
فروعي ۽ عارضي قسم جون ھدايتون: اھي ٽن قسمن ۾ ورھايل آھن ؛ (ا) عقيدن سان واسطو رکندڙ ھدايتون، (2) باھمي تعلقات سان واسطو رکندڙ ھدايتون، (3) رسومات ۽ عبادات سان واسطو رکندڙ ھدايتون.
(1)عقيدن سان واسطو رکندڙ ھدايتون: صاحب فھم ۽ فراست کي جڏھين پتو پيو تہ انساني طبيعتن کي موڙي فرمانبدار بنائڻ ۽ درست ڪرڻ لاءِ خوف ۽ لالچ جي نفسياتي اثر کي گهڻو دخل آھي، تہ ھنن انھي ٻنھي ڳالھين جي استعمال مان ڪم وٺڻ شروع ڪيو آھي. جن کي بدني طاقت ۽ پيسو ھو، انھن ھنن ڳالھين کي ملڪي نظم ۽ نسق جي برقرار رکڻ ۽ پنھنجي شخصي ۽ طبقاتي مفاد جي قائم رکڻ لاءِ ڪم آندو؛ ليڪن جن کي بدني ۽ مالي طاقت جي عيوض علمي ۽ عقلي ڏاتيون عطا ٿيل ھيون، انھن وري ماڻھن جي وھم پرستي، لڪل طاقتن جي خوف، قديم عقيدن ۽ مختلف قسم جي ڪمزورين مان فائدو وٺي، ڊپ ۽ دلاسو ڏيئي، مذھبن جي ترتيب، نظام ۽ فروغ لاءِ انھن کي ڪم آندو.
اھڙي طرح، حاڪمن گذريل قبيلائي روايات، شخصي ۽ طبقاتي مفاد کي مدنظر رکي، ملڪي نظام لاءِ ڪي دستور مرتب ڪيا، جن کي اڳي ھلي قانون جي نالي سان سڏيو ويو؛ ۽ مذھبي مھندارن گناه ۽ ثواب، سزا ۽ جزا لاءِ قانون ۽ دستور مرتب ڪري، انھن کي شريعتون سڏيو. ٻنھي جا بنيادي محرڪ جذبا (Incentives)ساڳيا خوف ۽ لالچ ھئا. تفاوت ۾ ٻنھي ۾ ھي ھو تہ ملڪي حڪومتن جي سزا جلد ملڻ واري ھئي ۽ مذھب وارن جي جزا ۽ سزا جو آخرت ۾ بھشت ۽ دوزخ جي صورت ۾ ملڻ جو انتظار ڪرڻو ھو. اھل حڪومت ۾ ظالم ۽ خود مطلبين جو تعدا زيادھہ ھو، ۽ مذھبي مھندار انھن کان نرم ۽ ڪجھه قدر رحمدل ھئا.
ڪنھن وقت اھي ٻيئي اداره علحده پئي ھليا آھن. ليڪن اڪثري ٻنھي جا مستقل مفاد ڪم و پيش ساڳيا ھئڻ ڪري، ٻنھي گڏجي ھڪٻئي جي تعاون سان ڪم ڪيو آھي. انھيءَ ڏس ۾ شاذ و نادر مذھبي مھندارن جو اثر غالب رھيو آھي. اڪثر ڪري، حاڪمن سان سندن مستقل مفاد ڳنڍيل ھئڻ ڪري، اھل حڪومت جي مرضي مطابق مذھبن کي مروڙي پئي ڪتب آندو آھي. ازانسواءِ ماڻھن بہ حڪام وقت جي طاقت کي نقد ۽ مذھبي مھندارن جي قوت کي اُڌارا ڄاڻي، پھرئين کي ترجيح پئي ڏني آھي. حاڪمن جي جزا ۽ سزا ترت ملڻ واري ھئي. مذھبي جزا سزا لاءِ قيامت تائين ترسڻو ھو.
جيستائين حد کان وڌيڪ اِنھن ٻنھي گروھن سندن شخصي ۽ طبقاتي مفاد لاءِ حڪومت ۽ مذھب جو ناجائز استعمال نہ پئي ڪيو، ماڻھن سندن معمولي خود غرضي ۽ ظلمن کي برداشت پئي ڪيو. پر جڏھين بہ ٻنھي يا ھڪ جو ظلم ۽ استعمال غرضي حد کان لنگھي ٿي ويئي، تہ ڪيترن کي غيرت ٿي آئي، ۽ ھنن ان جي خلاف بغاوت ڪئي ٿي، يا ڪم از ڪم آواز اٿاريو ٿي.
گذريل پنج سؤ ورھين کان دنيا جي اڪثر ملڪن جون سماجي حالتون بدلجي چڪيون ھيون. ماڻھن حڪومتن ۽ مذھبن جي جوڙجڪ ۽ دستورن تي سوچڻ شروع ڪيو ھو، انھيءَ ڪري پھرين مغربي ملڪن،پوءِ انھن جي پوئلڳيءَ ۾ ٻين ملڪن به، حڪومتون جمھوري طريقي تي ھلڻ لڳيون، ۽ ماڻھن مذھبن کي سياست کان جدا ڪري، مذھب کي ماڻھوءَ جو شخصي عقيدو ٺھرائي، عقل جي بنياد تي ھر ڳالھہ سوچڻ شروع ڪئي.
مسلمان جي ڪثرت تعداد ملڪن بہ انھيءَ مطابق ھلڻ شروع ڪيو؛ ليڪن بدقسمتيءَ سان ھن وقت دنيا ۾ صرف پاڪستان ئي ھڪ مسلمان ملڪ آھي، جنھن ۾ باوجود معاشري ۽ حالتن جي بدلجڻ جي بہ چند گروھن جي مستقل مفاد خاطر، ملا جي شموليت سان، مذھب جو ناجائز استعمال ٿي رھيو آھي.
آءُ مٿي ٻڌائي آيو آھيان تہ ملا جي تشريح واري اسلام جا اڪثر عقيدا ۽ دستور عقل ۽ سائنسي تجربن جي بنياد تي غلط، فرسوده ۽ بيڪار بنجي چڪا آھن. انھن جي ملڪي معاملن ۾ دست اندازي عارضي ۽ وقتي ضرورتن جي تقاضا ڪري ھئي؛ پر ھن وقت حالتن ۽ معاشري جي تبديلي ڪري، اھي عقيدا ۽ دستور دقيانوسي پيا معلوم ٿين. خود صحيح مذھب اسلام جي عزت ۽ وقار قائم رکڻ خاطر انھن کي خير باد چوڻ گھرجي. اھا ڳالھہ صاف ظاھر آھي تہ ملا ۽ حاڪم ان ڳالھہ تي رضامند نہ ٿيندو، جو سندن مستقل مفاد لاءِ، اھي ھٿي ڏيندڙ ۽ سندن عوام تي اقتدار قائم رکڻ لاءِ ڪار آمد آھن.
ملوڪيت ۽ ملا لازم و ملزوم آھن ٻئي،
سڃاتو جن اڃا پوريءَ طرح قرآن ئي ناھي.
“خواب”
ليڪن ھر آزاد خيال ۽ اسلام جي صحيح تعليم مان واقف ماڻھوءَ جو فرض ٿيو پوي تہ انھيءَ “تشدد ۽ تقوى” جي ڪڙي کي ٽوڙڻ لاءِ ڪوشش ڪري. اِھي ويچار گهڻي وقت کان اھل دل ۽ خدا ترس بزرگن طرفان ظاھر پئي ڪيا ويا آھن، جن جا زرين قول ھر ٻوليءَ ۾ اڄ بہ موجودہ آھن.
اسان جو شاھ سائين عليه الرحمتہ فرمائي ٿو:
ملين مٺو ماءُ، پتو ڦٿس پيٽ ۾،
سڃاڻي الله ، ٽٻي ڏنائين ڌوڙ ۾. (شاھ)
سچل سرمست عليه الرحمتہ فرمائي ٿو ته
منجھائي ماڻھن کي، ماضين، مذھبن،
محڪم ماڻھن کي ڪيو، تن جي زنجيرن،
ھون حديثن ڪينڪي، نہ ۾ آيتن،
سي سوگھا سڀئي ڪيا، نامراد نيرن.
(2) باھمي تعلقات سان واسطو رکندڙ ھدايتون: انھن ڳالھين جو اخلاق سان واسطو آھي. انگريزي ۾ ان کي (Ethics)سڏجي ٿو.مذھبي شريعت ۾ فقه ذريعي ان جو اظھار ڪيو ويو آھي.
باھمي تعلقات سان واسطو رکندڙ دستور ۽ قانون بدليل حالتن جي تقاضا، نت نين معاشري جي ضرورتن، مختلف نسلن، ملڪن جي ماڻھن جي قديم روايات ۽ رجحانن سبب وقت بوقت پئي تبديل ٿيا آھن، ۽ ٿيندا رھندا. مذھبي قانون بہ انھي عام ارتقائي قانون کان ڇٽل نہ آھن. ملڪي مدبرن، پيغمبرن ۽ مصلحن، انھن ڳالھين کي نظر ۾ رکي، جماعتي دستورن جي تعمير پئي ڪئي آھي. ھن سلسلي ۾ ڪي اھڙيون ڳالھيون آھن، جن بابت گهڻي غلط فھمي پکڙيل آھي، تنھنڪري ضرورت آھي تہ پھرين انھن کي صاف ڪجي.
ان باري ۾ پھرين ڳالھہ ھي ياد رکڻ جھڙي آھي، جيئن مٿي بيان ٿي آيو، تہ ماڻھن جي باھمي تعلقات جا قانون، پوءِ اھي حڪومتن طرفان ٺاھيل ھجن يا مذھبن طرفان، دائمي ٿي نٿا سگهن. اھي حالتن جي تبديليءَ ۽ معاشري جي ڦير گھير سبب بدلجي سگهن ٿا.
ٻي ڳالھہ ھيءَ تہ عام ماڻھو نفسياتي طور قدامت پسند آھن، جن عقيدن ۽ دستورن سان مانوس ٿيو وڃن، تن کي بدلائڻ تي جلد رضامند نہ ٿا ٿين.
ٽين ڳالھہ ھيءَ آھي تہ مذھبي يا جماعتي دستورن جي ھلائڻ جي چارج جن ماڻھن جي ھٿ رھي ٿي، تن جي مستقل مفاد جي تقاضا انھن جي بدلائڻ جي خلاف رھي ٿي.
چوٿين ڳالھہ تہ اسلام جي نالي ۾ مقرر ٿيل شريعتي قانون، عرب ملڪ جي بدويانہ دور ۾ تيار ڪيل ھئا، جنھن وقت معاشرو قبيلائي بنيادن تي تعمير ٿيل ھو. موجودہ تمدن، ھنري ۽ سائنسي دؤر جو تقاضائون علحده آھن.
تنھنڪري، موجودہ دؤر جي بدليل حالتن ۽ معاشري جي ڦير گھير ڪري، ملڪن ۽ قومن جي اقتصادي ۽ سماجي ڳالھين سان تعلق رکندڙ مسئلا نئون رخ اختيار ڪري ويا آھن؛ تنھنڪري ملا واري تشريح جا شريعتي دستور سندن افاديت وڃائي چڪا آھن. وقت آيو آھي تہ انھن کي بدليل حالتن جي تقاضا ۽ معاشري جي ضرورتن مطابق، نون نظرين جي بنياد تي، عوام جي رضامندي سان، نئين سر مرتب ڪيو وڃي. ان لاءِ ھيٺين ڳالھين بابت خاص توجه لھڻو:
(1)ماڻھن جي غربت ۽ بي روزگاري دور ڪري، سندن معيار زندگيءَ بلند ڪرڻ لاءِ تجويزون رٿڻ.
(2) دنيا ۾مروج سياسي نظرين مان ڪھڙو اسان لاءِ موزون ۽ ڪارآمد ٿي سگهندو، ان تي غور ڪرڻ.
(3) اخلاقي ۽ سماجي قانونن ۽ دستورن جي نئين سر ترتيب.
صوفي ۽ جديد علم ۽ سائنس سان ملبوس ماڻھو قديم مذھبي شريعتن جي افاديت ختم ٿيل ڏسي ٿو. ھن کي معلوم آھي تہ اھي دستور يا اخلاقي قانون وقتي ضرورتن ۽ معاشري جي تقاضائن مطابق بنايل ھئا، جي حالتن جي بدلجڻ ڪري، تبديل ٿيڻ گھرجن؛ پر ملا طرفان ان جي مخالفت ٿئي ٿي. چي، اھي قانون بدلجي نٿا سگهن، جو اسلام دين مڪمل آھي؛ پر مٿي ذڪر ڪيل ماڻھن کي پتو آھي تہ ملا طرفان اھڙي ڳالھہ جو اظھار تعجب خيز نہ آھي. ھڪ تہ ان مان سندن مستقل مفاد کي نقصان پھچڻ جو انديشو آھي. ازانسواءِ خود سندس اسلامي تشريح غلط بنيادن تي تعمير ٿيل آھي.
صوفيءَ جي نظر ۾ ماڻھو نورالاھي ھئڻ ڪري، مذھبن جا غلام ٿي نٿا سگهن. مذھبي دستور سندن مفاد لاءِ بنايل ھئا. جڏھين اھي زماني جي تبديليءَ ڪري، فائدي جي بدران نقصان جو باعث بنجن ٿا، تہ انھن کي ھو غير موسمي ڪپڙن وانگر اڇلي ڦٽو ڪري ٿو.
بيدل سائين فرمائي ٿو ته
مذھب واري قيد کون بيدل، عشق ڪيو آزاد!
ٻئي درويش چيو آھي ته
ڏسو عشق جا انصاف، مڙيئي مذھب ڪيائين معاف!
(3) رسومات ۽ عبادات: انسان نفسياتي طور ذي حس ۽ جذباتي جانور آھي. ھر خوف، نقصان، رنج، غصو، ڳڻتي وغيره سندس قلبي سڪون ۽ دلي جمعيت کي لوڏيو ڇڏي.
جھڙيءَ طرح جسماني بيمارين لاءِ ڪي عارضي ۽ ڪي دائمي علاج حڪيمن ۽ ڊاڪٽرن طرفان رٿيا ويا آھن، اھڙي طرح ذھني ۽ نفسياتي تڪليفن جي رفع ڪرڻ يا گهٽائڻ لاءِ بہ ڪن بزرگن طرفان ڪي عارضي ۽ ڪي دائمي قسم جون تدبيرون سوچيون ۽ ڏسيون ويئون آھن.
ليڪن ھيءَ ڳالھہ صاف سمجهڻ جي لائق آھي تہ جھڙيءَ طرح جسماني مرضن جي علاج لاءِ مختلف وقتن ۾ معلومات ۽ تجربن جي بنياد تي جدا جدا علاج رٿيا ويا ھئا. جھڙوڪ ڪنھن وقت سڱيون ھڻائڻ، رما لڳائڻ، سيرون ڇوڙائڻ، ڏنڀ ڏيڻ، کلون چاڙھائڻ ۽ مارون ڏيئي بيماري ڪڍڻ جو عام دستور ھو، ليڪن ھاڻ انھن کي وحشيانہ علاج سمجهي ترڪ ڪيو ويو آھي ۽ انھن جي جاءِ تي جديد ايلوپيٿي وغيره علاج ڪيا وڃن ٿا؛ اھڙيءَ طرح نفسياتي تڪليفن لاءِ بہ ڪي طريقا ۽ تجويزون سوچيون ويئون ھيون، انھن ۾ ڪريا ڪرم، عبادتون، ورد، وظيفا، ڦيڻا، ڇنڊا، ڌاڳا، تعويذ وغيره شامل ھئا.
مسلمانن ۾ ھيٺيان عبادت جا طريقا مروج آھن: (1) نماز، (2) وظيفا، (3) چله ڪشي، (4) قرآن خواني، (5) درود خواني وغيره.
نماز کي مسلماني عبادتن ۾ مکيه درجو حاصل آھي. ان کي ملن اسلام جي مکيه رڪنن مان ھڪ ڪري شمار ڪيو آھي. چيو اٿن ته
روز محشر که جان گداز بود، اولين پرسش نماز بود
(يعني، روز محشر سڀ کان اول نماز بابت پڇا ڪئي ويندي. )
جيڪڏھن انھيءَ مسئلي تي غور ڪبو تہ معلوم ٿيندو تہ نماز مان ھيٺين فائدن حاصل ٿيڻ جو ذڪر ڪيو وڃي ٿو: (1) خدا جي رضامندي، (2) تزڪيه نفس (نفس جي صفائي)، (3) سڪون قلب (دل جي شانتي)، (4) آخرت جو نفعو، ۽ (5) گناھن کان ڇوٽڪاڙو.
انھن ذڪر ڪيل فائدن مان ھر ھڪ تي روشني وجهڻ بھتر ٿو سمجهان.
1 نماز خدا جي رضامندي حاصل ڪرڻ لاءِ: انھيءَ عقيدي جو بنياد خدا جي شخصي تصور تي رکيل آھي، جنھن مطابق خدا سائين ماڻھن وانگر خوشي ۽ رنج جي صفتن سان موصوف آھي. ملن جو چوڻ آھي تہ خدا سائين سندس پيدا ڪيل ماڻھن جي ھر ھڪ ڪم کي ڏسي رھيو آھي. ھو ڪن ڪمن تي راضي ۽ ڪن تي ناراض ٿئي ٿو. ان بابت مذھبي ڪتابن ۾ ذڪر ڪيل آھي تہ ماڻھن تي ٻن قسمن جا فرائض ٿين ٿا: (1) حقوق الله، (2) حقوق العباد.
حقوق العباد جو ذڪر باھمي تعلقات جي احوال ۾ ڪري آيو آھيان.
نماز حقوق الله ۾ داخل آھي. ملا جو چوڻ آھي تہ خدا سائين ماڻھو کي پيدا ڪيو آھي. ھن کي زنده رکي، گذر مھيا ڪري ڏئي ٿو ۽ کيس تندرستي عطا ڪئي اٿس. ان ڪري، فرمانبدار ۽ صالح بندي ھئڻ ڪري، ھن کي انھن نعمتن واسطي خدا جا شڪرانا بجا آڻڻ لاءِ خدا جي عبادت ڪرڻ لازمي ٿيو پوي، ۽نماز بھترين قسم جي عبادت آھي.
صوفيءَ جي نظر ۾ خدا جو شخصي تصور نا قابل قبول آھي. ھي خدا کي شڪل، مڪان، زمان، اسباب ۽ سڀني انساني صفتن کان مٿي ۽ پاڪ سمجهي ٿو. ھو قائم بذات ۽ بي نياز آھي. ھونہ ڪنھن جو ڄائو آھي، نہ ڪنھن کي ڄڻيو اٿس. ھن کي کاڌي، خوشامد ۽ ٻيءَ ڪنھن بہ شيءِ جي ضرورت نہ آھي. ھو نفسياتي صفتن کان، جن ۾ خوشي ۽ رنج ٻئي اچي وڃن ٿا، آزاد آھي. ھو “ساھ جي رڳ کان ويجھو” ۽ “ھر جاءِ حاضر ناظر” آھي. صوفي جو آخري نڪتو اھو آھي تہ اسان ڪجھه نہ آھيون، سڀ ڪجھه ذات الاھي آھي. صفت کي ڪا جدا ھستي ۽ وجود نٿو ٿئي، ان ڪري نماز جو اھو پھلو صوفيءَ جي نظر ۾ بي معنى ۽ بي مطلب ٿيو پوي
سڀ ڇڏيائون سانگ، ڪندا ڪوه نماز کي،
جيڏانھن عالم آسرو، تيڏانھن ڪن نہ تانگ،
نڪي پڙھن ڪلمو، نڪي ٻڌن ٻانگ،
لاھوتي بي لانگ، عدم کون اڳي ويا. (بيدل)
ان کان سواءَ چله ڪشي، وظيفا ۽ قرآن خواني ۽ درود پڙھڻ وغيره بہ مسلمانن جي عبادت ۾ شامل آھي. اھل علم ۽ تاريخدانن کي پتو آھي تہ زماني قديم کان وٺي، موجودہ مذھبن جي پيدائش کان بہ اڳ، ماڻھن ۾ ڪن لفظن جي دھرائڻ جي تاثير ۾ اعتقاد ھو. ان لاءِ تپسيا ڪرڻ ۽ چلن ڪڍڻ جو رواج بہ جاري ھو. انھن جي اثر سان ھو وڏين طاقتن کي تسخير يا رضامند ڪرڻ جو ويساه رکندا آيا آھن. مسلمانن بہ انھن جي تتبع ۾ انھن ڳالھين جي افاديت ۾ اعتبار پئي رکيو آھي، ليڪن تجربي ۽ عقل جي ڪسوٽيءَ تي انھن جو مؤثر ھئڻ مشڪوڪ ٿي ويو آھي. ان ڪري دانشمند ماڻھو انھن ڳالھين کي طفل – تسلي کان وڌيڪ حيثيث نٿا رکن.
2 نماز نفس جي صفائي يا اندر اجارڻ لاءِ: تزڪيه نفس جي معنى ڪثيف حيواني خواھشن ۽ سڌن مان نجات حاصل ڪرڻ کي سڏيو ويندو آھي. ھاڻ اسان کي ڏسڻو آھي تہ اھي ڪھڙيون خواھشون ۽ سڌون آھن، جن کان ماڻھو کي ڇوٽڪاڙو حاصل ڪرڻ جي طلب آھي.
سڌون ۽ خواھشون ڇا آھن، انھن جي پيدا ٿيڻ جا ڪارڻ ڪھڙا آھن. ان جو ذڪر طوالت جو باعث بنجي، ھن مضمون جي دائري کان ٻاھر ٿي ويندو. ان جي پوريءَ معلومات لاءِ علم نفسيات يا من وديا جي ڪتابن کي پڙھڻ گھرجي، جنھن کي انگريزي زبان ۾ (Pyschology)جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. ھتي ھي چوڻ ڪافي ٿيندو تہ فطري سڌن ۽ خواھشن کان قطعي ڇوٽڪارو انسان کي بيڪار ۽ مرده دل بڻائي ڇڏي ٿو. انھن جو ھڪ حد اندر ھئڻ ضروري آھي. صرف، صحيح ۽ غلط جي تميز بعد، انھن جو صحيح طرف رجحان موڙڻ ضروري آھي. انھيءَ واسطي صوفين نفس کي ٽن درجن ۾ ورھايو آھي (ا) نفس آماره، (2) نفس لوامه، (3) نفس مطمئه.
(1)نفس آماره: اھو نفس جو درجو تميز ۽ عقل جي خاصيتن ۾ ناقص ھوندو آھي. جھڙيءَ طرح ڪو جانور سائو گاھ ڏسي، يڪدم خواھش جو تابع ٿي، وڃي اھو کائڻ لڳندو آھي، ۽ نتيجن جي ان کي پرواھ نہ ھوندي آھي، ۽ ان کي اھو پتو نہ ھوندو آھي تہ اھو گاھ پراڻو آھي، جنھن جي کائڻ تي بندش آھي يا ان جي کائڻ مان سندس صحت کي نقصان پھچڻ جو انديشو آھي، وغيره. ماڻھو بہ وحشيانہ دؤر ۾ انھي حالت کي ويجھا ھئا. پر جيئن پوءِ تيئن تجربي ۽ علم ڪري ويا ان کان مٿي چڙھندا. ھن وقت شايد تمام ٿوڙا اھڙا ماڻھو ھجن، جن کي فائديمند ۽ نقصانڪار شين جي تميز نہ ھجي، ليڪن ڇاڪاڻ تہ صحيح ۽ غلط جا معيار ۽ تصور جدا جدا پئي رھيا آھن، ان ڪري اھو معاملو ذرا ڏکيو پيو نظر اچي تہ پوري طرح صحيح تميز پيدا ٿيڻ جي ڪٿ ڪري سگهجي، ۽ اھو نفس آماره جي دائري کان مٿڀرو آھي.
(2) نفس لوامه: نفس جو ھي درجو اھو آھي، جنھن ۾ ماڻھو کي رواجي طرح قبيلي ۽ جماعت جي دستورن ۽ قديم تجربي ۽ روايات مطابق غلط صحيح، بري ۽ ڀلي جي تميز جو پتو پوي ٿو. غلط ۽ صحيح، بري ۽ ڀلي بابت مختلف زمانن ۾ قبيلن، مذھبن ۽ معاشرن جدا جدا معيار قائم ڪيا آھن. تنھنڪري ان جي تميز ۽ ڇنڊڇاڻ مذھبي احڪامن ۽ حڪومتن جي قانونن جي موجودگيءَ ۾ محدود ٿيو پوي. بھرحال ھن وقت ۾ ماڻھو کي ڪجھه مڙيئي خبر ۽ تميز رھي ٿي. پر سوال اٿي ٿو تہ سندس قوت ارادي ايتري مضبوط ٿي آھي يا نه، جو نفسي سڌ کي ڇڏي، دستوري پاپندين جي تعميل ڪري، ھي نفس جو درجو ماڻھوءَ کي دوراھي تي آڻي ٿو، جتي ھو ڪڏھين نفساني خواھشن جي پيروي ڪري ٿو، ڪڏھين اخلاقي دستورن جي پوئلڳي. اڪثري حالتن ۾، نفسياتي خواھشن جي طاقتور ھئڻ ڪري، ھن کان برا ڪم سرزد ٿيو وڃن.
(3) نفس مطمئه: نفس جو ھي اھو درجو آھي، جو ڪن مخصوص ماڻھن کي نصيب ٿئي ٿو. اھي نہ صرف غير معمولي علميت ۽ دانش جي لباس سان ملبوس رھن ٿا، ليڪن انھن جي قوت ارادي ۽ صلاحيت عمل اھڙي درجي تي پھتل آھي، جنھن ۾ ھو اڪثري غلط ۽ برن ڪمن کان پري رھن ٿا. پر “انسان خطا جو گهر آھي، ” جي مثال وانگر، بعضي پيغمبرن ۽ درويشن کان خطائون ٿيو وڃن.
ھاڻ سوال اٿندو تہ نماز ۽ عبادت ڪھڙي نفس واري گروه لاءِ ڪارآمد ٿي سگهي ٿي. جواب ظاھر آھي تہ ان جو فائدو پھرئين ۽ ٻئي گروه کي گهڻو پھچي سگهي ٿو. ٽئين گروه واري کي ان مان ڪو خاص فائدو ڪونہ پھچندو. ليڪن اھو فائدو انھن کي بہ تڏھين پھچي سگهندو، جڏھن نماز يا عبادت صدق دل، خيال جي يڪسوئيءَ ۽ پوري توجه سان ادا ڪئي وڃي. عبادت ڪرڻ وقت اھڙي ماڻھو کي پتو ھجي تہ ڇا چئي رھيو آھي. جنھن جي عبادت ڪريا يا جنھن کان دعا گھري رھيو آھي، ان کي ھو حاضر ناظر ڄاڻي. ان وقت ھن جي دل خام خيالن کان خالي ھجي. اڳي نماز باجماعت پڙھڻ ڪري، صالحن جي صحبت نصيب ٿيندي ھئي. اڪيلي طور پڙھڻ مان غور ۽ فڪر جو موقعو ملندو ھو. پر اندازو لڳائڻو آھي تہ اھڙي قسم جي عبادت گهڻا ٿا ڪن؟ سامان ۾ ملاوت ڪرڻ يا چور بازاري ڪرڻ وارو واپاري نماز ۾ اھي بہ خيال پچائيندو رھي ٿو. رشوتي ڪامورو يا وڏو ماڻھو اڄڪلھه نماز کي پنھنجي پرده پوشيءَ لاءِ ڪم آڻي ٿو. خود مطلب ۽ ظالم پنھنجين خرابين کي ڇڏڻ لاءِ تيار نہ آھن. تہ پوءِ ان جو نتيجو بہ اھو ٿو نڪري تہ عبادت مان ڪن ٿورن جي نفس جي صفائي ٿئي ٿي. عام طرح ان جو اثر تمام گهٽ ٿئي ٿو. نماز يا عبادت جي افاديت جو اھو حال ڏسي، شاھ باھو عليه الرحمتہ فرمايو تہ
نفل نمازان ڪم زنانيان داتي روزي صرفا روٽي ، ھو
مڪي ديول اوئي جاون گهر دي ھوون ٽوٽي، ھو
اُچيان بانگان اوئي ڏيون نيت جنھان دي کوٽي، ھو –
ڪي پرواه تنھانون “باھو”، جنھا گهر وچ لڌي بوٽي، ھو
شاھ لطيف عليه الرحمتہ انھيءَ کي مدنظر رکي فرمائي ٿو:
روزا ۽ نمازون اي پڻ چڱو ڪم،
اُوڪو ٻيو فھم، جنھن سان پسجي پرينءَ کي.
علامه شيخ محمد اقبال عليه فرمائي ٿو ته
جو سر بسجده ھوا کبھي، تو زمين سي آني لگي سدا،
ترا دل تو ھي صنم آشنا، تجھي کيا ملي گا نماز مين!
حضرت بلا شاھ عليه فرمائي ٿو ته
روزي حج نماز ني مائي،
مينون پيا نين آن بھلائي.
(3) نماز قلب جي سڪون لاءِ: اھا ڳالھہ حقيقت آھي تہ مشڪلاتن، تڪليفن، بيمارين ۽ ڏکن ۽ دردن جي وقت جڏھين ماڻھو مغموم ۽ مضطرب ٿئي ٿو، تہ ان وقت کيس آٿٿ، ڏڍ ۽ دلاسي جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي. عبادت اھڙن وقتن ۾ دل جو سڪون ڏئي ٿي. ماڻھو انھن حالتن ۾ جانورن، دريائن، بتن، ديوتائن، ديوين ۽ خدا کان پئي مدد ۽ دعا گھري آھي، ان ڪري کيس تڪليفن مان ڇوٽڪاڙو مليو آھي يا نه، ليڪن نفسياتي طور، عارضي طرح، اطمينان قلب پئي حاصل ٿيو اٿس. ان ڪري عبادت کي دل جي ڇنڊي (Sedative)۽ مفرح(Tranquilizer) دوا طور پئي ڪتب آندو ويو آھي. ليڪن اھو سوال اٿي ٿو تہ ھر دوا جي بي وقت ۽ حد کان وڌيڪ استعمال ان جي افاديت وڃايو ڇڏي. جھڙي طرح دوا جي عادي ٿيڻ ڪري، اُھا اثر وڃايو ڇڏي، اھڙي طرح سان ھر وقت، بنا ضرورت جي، دعا ۽ عبادت جي عادت بہ پنھنجو اثر گهٽايو ڇڏي. ان جو مطلب اھو بہ نہ آھي تہ دل جو سڪون صرف نماز مان حاصل ٿئي ٿو. ھر مذھب وارن ھن عبادت جا جدا جدا طريقا رٿيا آھن. تنھنڪري سڀ ڪنھن طرح جي عبادت دل جي ڇنڊي ۽ مفرح جو ڪم ڏيئي سگهي ٿي.
(4) نماز آخرت جي فائدي لاءِ: چوٿون فائدو نماز جو آخرت جي ڀلائيءَ جو بيان ڪيو وڃي ٿو. صوفي، ملا واري آخرت کي ڪونہ ٿو مڃي. ھن کي معلوم آھي تہ بھشت، دوزخ، پلصراط، قيامت وغيره اٻوجهه ماڻھن کي لالچائڻ يا ڊيڄارڻ لاءِ ذريعا ڪري پئي ڪتب آندا ويا آھن. انھن جو حقيقت ۾ ڪو وجود ئي نہ آھي. تنھن ڪري جيڪا شيءِ ھجيئي ڪانه، ان جي فائدي لاءِ عبادت ڪرڻ جي ڪا معنى ئي ڪانہ آھي. ازانسواءِ صوفي عاشق آھن. ھن جو ھر ڪم دوست جي رضامندي ۽ دل جي خوشيءَ لاءِ، ۽ نہ سودي ۾ عيوضي وٺڻ لاءِ، ٿئي ٿو. عبادت جي جيڪڏھن ھو ضرورت سمجهي تہ البت محبت الاھيءَ لاءِ ڪري سگهي ٿو. ليڪن آخرت جي نفعي لاءِ عبادت ڪرڻ سندس اصولن جي خلاف آھي.
(5) نماز گناھن کان ڇوٽڪاري لاءِ: عبادت جو اھو تخيل بہ صاحب فھم فراست ۽ صوفيءَ وٽ قابل قبول نہ آھي. ھن کي پتو آھي تہ جماعتي ڏوھ خدا جي عبادت ڪرڻ ڪري معاف نٿا ٿي سگهن. جيڪڏھن ائين مڃبو، تہ پوءِ ھر ڪو ماڻھو چوري ڪري، ڌاڙا ھڻي، ٻين کي ٺڳي، واپار جي شين ۾ ملاوت ڪري، چور بازاري، سمگلنگ، خون، ظلم ڪرڻ بعد، عبادت سان خدا کان معافي وٺي ، آزاد ٿي سگهي ٿو! اھڙي اعتقاد رکندڙن جو خبر نہ آھي تہ خدا بنسبت ڪھڙو تصور آھي. ڇا، ھو عادل نہ آھي، جو سندن خوشامد ۽ رشوت تي راضي ٿي، سندن ھٿان ھڪڙن بندن کي پھتل نقصانن کي نظرانداز ڪري، کين گناھ ۽ ظلم جا ڪيل ڪم معاف ڪري ڇڏيندو. نماز ۽ عبادت ۾ گناھن کان بيزاري ۽ توبه البت ڪجھه معنى رکي ٿي. ليڪن گناھن کان بخشش جو خيال بہ رکڻ خدا جي عادل ۽ مصنف ھئڻ کي غلط ٺھرائڻ جي برابر آھي. ھن وقت حالت ڪھڙي آھي؟ ھر قسم جو ڏوھاڙي پنھنجي ڏوھ وارو ڌنڌو چالو رکيو اچي، ۽ عبادت بہ ڪندو اچي! ان جو مطلب ڪھڙو آھي؟ صوفي ان کي ڌوڪي ۽ منافقي جي نالي سان سڏي ٿو. شاه باھو عليه الرحمتہ فرمائي ٿو تہ
پڙھ پڙھ حافظ ڪرن تڪبر، ملان ڪرن وڏائي، ھو
گليان دي وچ ڦرن نماڻي، بغل ڪتابان چائي، ھو
جتي ڏيکن چڱا چوکا، اتي پڙھن ڪلام سوائي، ھو
ڏوھين جھان انھان دي مٺي “باھو”، جنھان کاڌي بيچ ڪمائي، ھو
اھڙي طرح ٻين مذھبي رسمن جي بہ صاحب فراست وٽ ڪا وقعت نہ آھي. انھن کي ھو قديم زماني جا بيڪار ۽ بي معنى رواج ۽ رسمون ڄاڻي ڦٽي ڪريو ڇڏي. حج ڪرڻ، قرباني ڏيڻ، قبرن تي وڃي دعائون گھرڻ، ختما ڏيارڻ، تعويذ، ڌاڳا، ڦيڻا، ڇنڊا ھڻڻ کي ھو بي معنى ۽ بي مطلب سمجهي ٿو.
(2) صوفي جو ٻيو عقيدو
دين جي نظام کي ھو روح اسلام جي خلاف ڄاڻي ٿو.
صوفي جملي انسانذات کي ھڪ بدن سان تشبيه ڏئي ٿو، جنھن جا عضوا ھڪٻئي کان جدا نٿا ٿي سگهن. ھن جي نزديڪ صحيح انسانيت ان کي چئجي، جو ھڪ ماڻھوءَ جو ايذاءُ ٻئي کي محسوس ٿئي.
انسانيت کي مذھبن، فرقن، گروھن ۽ قومن ۾ ورھائي جدا ڪرڻ کي ھو دين فطرت (اسلام) ۽ مفاد انسانيءَ جي خلاف ٿو سمجهي. ھو ماڻھن جي مذھبن، رنگن، نسلن ۽ نظرين جي نالي ۾ ورھاست مصنوعي ۽ مضر ڄاڻي ٿو. ھن جو متو اھو آھي ته
بني آدم اعضاي يڪ ديگراند،
ڪه در آفرينش زيڪ جوھراند،
چو يڪ عضوه بدرد آورد روزگار،
ھمه عضوھا را نماند قرار.
(معنى – انسان ھڪٻئي جا عضوا آھن، ڇاڪاڻ تہ اصل ۾ اھي ھڪ جنس مان آھن. ان جو مثال ائين آھي تہ جڏھين بدن جي ھڪ عضوي ۾ سور ٿئي ٿو تہ سڀيئي عضوا بي قرار ٿيو پون ٿا.)
تو برايء وصل ڪردن آمدي،
ني برايء فصل ڪردن آمدي.
(معنى – تون دنيا ۾ اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ پيدا ٿيو آھين، نہ نفاق ڦھلائڻ لاءِ.)
ازانسواءِ صاحب فھم فراست کي معلوم ھو، ۽ صوفي بہ انھيءَ گروه مان ھو، تہ دينن کي منظم ڪرڻ ڪري، ملا جو خدا رسول ۽ قرآن جي نالي ۾، عوام مٿان تسلط قائم ٿيڻ وارو ھو، جا ڳالھہ ھڪ طرف مستقل مفاد پيدا ڪري ٿي ۽ ٻئي طرف انسانن جي آزاديءَ جي راھ ۾ رڪاوٽ وجهي ٿي. ھن جي خيال موجب اسلام جملي انسانذات جي وچ ۾ ملن، پادرين ۽ پنڊتن وغيره طرفان مذھبن جي نالي ۾ کڙي ڪيل ديوارن کي ڊاھي، اتحاد عالم پيدا ڪرڻ لاءِ آيو ھو، نہ مذھب جي نالي ۾ نئين ديڳڙي چاڙھي، فتني فساد کي وڌائڻ آيو ھو.
صوفي انسان کي خدا جو نائب ڄاڻي ٿو، ان جي آزاديءَ کي مذھب، حڪومت، نسل ۽ رنگ جي نالي ۾ سلب ڪرڻ بنيادي انساني حق خلاف ڄاڻي ٿو. صوفي ھڪ قسم جو مزاجي آھي. (Anarchist)آھي، جو سڀني قيدن کان آزاد ٿيڻ گھري ٿو. انھيءَ ڪري ڪيترا انتھاپسند تارڪ الدنيا، مجذوب ملامتي ٿيو، ملا جي تسلط کان ٻاھر نڪرڻ گھرن ٿا.
صوفي، ھر موجودہ مذھب جي 95 سيڪڙو ڳالھين کي فرسوده، بي معنى ۽ بي سود سمجهي، انھن ۾ اعتبار نٿو رکي. ھو مذھبن جو ست ڪڍي، ڦوڳ ڦٽو ڪرڻ گھري ٿو. ھو عشق ۽ عقل کي ھڪ تصوير جا ٻہ رخ ڄاڻي ٿو، جنھن جي رھبريءَ ھوندي ٻئي ڪنھن جي ھدايت جي ضرورت نٿو محسوس ڪري.
ھو پاڻ کي فطرت جو ايجنٽ ڄاڻي، ھر پراڻي ۽ بي سود شيءَ کي ڊاھي، حالتن ۽ ضرورتن جي تقاضا مطابق، نئين شيءِ بڻائڻ گھري ٿو. فطرت تي جڏھن غور سان نظر ڪري ٿو، تہ کيس ان مان ھر گھڙي انقلاب ڏسڻ ۾ اچي ٿو. نئين شيءَ پراڻي جي جاءِ وٺندي وڃي ٿي. ڪابہ شيءِ ساڳي جاءِ تي بيٺل نٿو ڏسي. زمين، تارن، چنڊ، سج کي ھو ڦرندو ڏسي ٿو. راتين پٺيان ڏينھن ۽ موسمن پٺيان موسمون بدلبيون ڏسي ٿو. پاڻي ۽ ھوا سدائين تحريڪ ۾ نظر اچنس ٿا. وڻ،جانور ۽ ماڻھو ڄمي وڏا ٿي، مرندا ڏسي ٿو. وري انھن جي جاءِ ٻين کي والاريندو ڏسي ٿو. ماڻھوءَ ۾ ھر گھڙيءَ، دم کڻڻ سان خراب رت کي بدلي ٿيندو ڏسي ٿو. ڪا بہ شيءِ سواءِ ذات الاھيءَ جي، دائم ۽ قائم نٿو ڏسي. ان اڻ کٽ تبديلي جي سلسلي ھوندي، ھن کان ڪھڙي طرح ڪو توقع رکي سگهجي ٿي تہ کيس ڪن مذھبي قانونن جي دائري ۾ محدود ڪري ھلايو وڃي. ھو تحريڪ ۾ دائمي زندگي محسوس ڪري رھيو آھي.
ھن کي ملا يا صاحب اقتدار طبقي طرفان جڏھين، الله، رسول ۽ قرآن جي نالي ۾، ڪن ڪمن جي ھدايت ڪئي وڃي ٿي، تہ ھو جاھل نہ آھي، جو ڳالھہ جي تھه تائين پھچي نہ سگهي، ھو ان کي مستقل مفاد طرفان سندن تسلط قائم رکڻ جو بھانو سمجهي، ان کي نٿو مڃي، ۽ بغاوت ڪري ٿو.
ھو حق کي، سج جي روشني يا ھوا وانگر، ھر ڪنھن جي ملڪيت سمجهي ٿو. ھو ان کي چند فرقن ۽ قومن جي ھڪ ھٽي بنائڻ لاءِ تيار نہ آھن.
ھن جا بنيادي متا فنا ۽ بقا جي اصول تي بيٺل آھن. ھو ھر فرسوده شيءِ، عقيدي ۽ دستور کي ختم ڪرڻ لازم ڄاڻي ٿو. ان جي جاءِ تي نئين ڪارآمد شيءِ، نظريو ۽ دستور آڻڻ گھري ٿو. ھو راز حيات معلوم ڪري ويو آھي، تہ اُھا سدائين گردش ۾ آھن:
موجيم ڪه آسودگيءَ ما عدم ماست،
ما زنده بہ آنيم ڪه آرام نيگريم.
(معنى – زندگي لھر مثال آھي، جا جيستائين تحرڪ ۾ آھي سندس وجود قائم آھي. سندس تحرڪ بند ٿيڻ بعد ان جو خاتمو ٿئي ٿو. )
(3) صوفي جو ٽيون عقيدو
دين ۽ سياست کي علحده رکڻ گھرجي
صوفي دين کي رضاڪارانه، تجربي ۽ علم جي بنياد تي حاصل ڪيل معلومات جو ذخيرو ڄاڻي ٿو، جنھن موجب زندگي بسر ڪرڻ پنھنجو شخصي معاملو ڄاڻي ٿو. ھو ڄائو جدا آھي. مرندو بہ جدا. سندس عقيدن لاءِ جوابدار بہ ھو پاڻ آھي. پوءِ ھو ڪھڙي طرح سان انھن ڳالھين ۾ ٽياڪڙ جي دست اندازي برداشت ڪري سگهي ٿو. حڪومت ۽ مذھبي نظام طرفان سندس عقيدي، خيال ۽ راءِ جي آزاديءَ ۾ دخل کي ھو پنھنجي انساني بنيادي حق جي خلاف سمجهي ٿو.
ھو مذھبي ڳالھين کي باھمي گفتگو، ذاتي تجربي ۽ علم ۽ عقل جي بنياد تي قائم ڪرڻ جو حامي آھي. ھن جي ڪنن ۾ “لا اڪراه في الدين قد تبين الرشد من الغي” (معنى – دين ۾ سختي ۽ زور نہ ھئڻ گھرجي، ڇاڪاڻ تہ ھدايت جو رستو گمراھيءَ کان پڌرو پيو آھي.) جو آواز گونجي رھيو آھي.
صوفي اھنسا جو قائل آھي. ھو سياست، مذھب، خيال، عمل ۽ روزانہ زندگيءَ ۾ اھنسا جي اصول کي رھبر راھ بنائڻ گھري ٿو. ھو رسول مقبول صلعم جي قول “اظھار اختلاف الراء في امتي رحمته.” (معنى – اختلاف راءِ کي برداشت ڪرڻ منھنجي پوئلڳن لاءِ رحمت جو باعث ٿيندو.) کي وڏي اھميت ڏيئي ٿو. ھن جو عقيدو آھي تہ نظر ۽ خيال جي رنگارنگي حسن ازلي کي دوبالا ڪري ٿي.
“مارڻ لاءِ مسڪين جي لکين ناز سکيو آھين نوان نوان !”
جيئن باغ ۾ مختلف رنگن جا گل ان جي زيبائش کي وڌائين ٿا، تيئن ڪثرت خيالات کي ھو وحدت حق جا مختلف پھلو ڄاڻي ٿو:
ھڪ قصر در لک، ڪوڙين منجھنس کڙڪيون،
جيڏانھن ڪريان پرک، تيڏانھن سڄڻ سامھون. (شاھ)
ھو جدا جدا مذھبن کي ھڪ قالين قدرت جا گونا گون رنگ ڄاڻي ٿو، جي باوجود ظاھر ڪثرت جي ان جي بنيادي خوبصورتي ۽ وحدت کي وڌائين ٿا.
ھو ھندو، مسلم، عيسائي، ٻڌ، يھودي وغيره سڀني ۾ حق جي جھلڪ ڏسي ٿو. جي ظاھري اختلاف ڪري منجھي پون ٿا، تن کي ھو ڪچو ڄاڻي ٿو.
حسن جو حق جو، سو خامي ڀانئين خام،
اچي ٿيا اسلام، ڪفر ڪافر پاڻ ۾ (شاھ)
صوفين ۽ سنتن طرفان مختلف مذھبن کي نزديڪ آڻڻ لاءِ، دنيا ۾ ڪيتريون ئي ڪوششون پئي ٿيون آھن، جھڙوڪ:
(1)شيخ بدرالدين سماوا طرفان، ترڪيءَ ۾، اسلام ۽ ڪرسچئنٽيءَ کي ويجھو آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آھي.
(2) ڪبير ڀڳت ۽ گروناڪ طرفان، ھندستان ۾ اسلام ۽ ھندوازم کي ويجھو آڻڻ جي ڪوشش ٿي.
(3) راجا رام موھن راءِ طرفان، ھندستان ۾ ڪرسچئنٽي ۽ ھندوازم کي ويجھو آڻڻ جي ڪوشش ٿي.
(4) ھنگ سيوچئان طرفان چين ۾ تائوزم ۽ ڪرسچئنٽي کي ويجھو آڻڻ جي ڪوشش ٿي.
(5) اڪبر بادشاھ طرفان ھندستان ۾، اسلام، ھندوازم، جين ازم، ڪرسچئنٽي ۽ زردشتيءَ متي کي ويجھي آڻڻ جي ڪوشش ٿي.
(6) داراشڪوه طرفان ھندستان ۾، جملي مذھبن جي ڪثرت پويان بنيادي وحدت پرکڻ ۽ حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ٿي.
(7) شاھ عنايت عليه الرحمته، سچل سرمست عليه الرحمتہ طرفان سنڌ ۾ جملي مذھبن جي ڪثرت پويان بنيادي وحدت پرکڻ ۽ حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ٿي.
تنھنڪري صوفي مذھب کي سياست کان علحده رکڻ جو حامي آھي. ھن کي پتو آھي تہ ٻنھي کي گڏي ھلائڻ ڪري، فائدي بدران ماڻھن کي نقصان زيادھہ ٿيو آھي. ھندن، عيسائين، ٻڌن ۽ ٻاھرين ملڪ جي مسلمانن انھيءَ نقطي نگاه کي ڦٽو ڪري ڇڏيو آھي. ھن وقت صرف پاڪستان ۾ ڪي جاھل، خودمطلب، مستقل مفاد جا حامي ملا ۽ انھن جا طرفدار صاحب اقتدار ان نظريي جا حامي ويجھا رھيا آھن.
(4) صوفي جو چوٿون عقيدو
مسلمانن جي جدا قوم جي تصور جي خلاف آھي.
ھو اسلام جي اعلى اصولن کي چند ماڻھن جي گروه ۾ محدود ڪري، ان کي جدا قوم يا فرقو بنائڻ نٿو گھري. ملن جي اھڙي عقيدي کي ھو روح اسلام جي خلاف ۽ مصنوعي جوڙجڪ ڄاڻي ٿو. انھيءَ نقطي نگاه کان ھو ھر راسخ العقيدہ ۽ صالح عمل ماڻھوءَ کي صحيح مسلمان ڄاڻي ٿو – پوءِ ھو ظاھري طور کڻي ڪنھن بہ مذھبي يا غير مذھبي گروه جو فرد شمار ٿيندو ھجي. انھيءَ اصول ۾ مڃڻ ڪري، ھو مسلمانن جي جداگانہ قوم جي نظريي ۽ اسلام جي جدا مذھبي نظام کي ختم ڪريو ڇڏي.
قرآن شريف جي ھيٺين آيتن جي معنى جي ھن کي پوريءَ طرح پروڙ آھي؛
(1)ان اڪرمڪم عندالله اتقاڪم
(معني اوھان مان پرھيزگار ۽ چڱن عملن وارا ماڻھو ئي خدا کي پسند آھن.)
(2) والذين آمنو و عملوالصالحات – سند خلھم جنات تجري من تحتھاالانھار خالدين فيھا.
(معني جن کي ايمان آھي ۽ عمل صالح ڪن ٿا، سي دائمي خوشيءَ جون نعمتون حاصل ڪندا.)
ان جي وڌيڪ تشريح ملا واري تشريح جي جواب ۾ ڏني ويئي آھي.
ھن مذھبي عقيدن موجب ماڻھن جي ڪفر ۽ اسلام ۾ ورھاست نہ ٿي ڪئي.
ھن جي نظر ۾ اھا ورھاست ھيٺين طرح ھئي:
اسلام ڪفر
(الف) بي طمعي (الف) خودمطلبي
(ب) اتفاق (ب) نفاق
(ت) محبت (ت) نفرت
(ث) اھنسا (ث) زور زبردستي
(ج) اتحاد (ج) فرقه بندي
جيئن تہ سندس نقطي نگاه واري اسلام تي گهڻو بحث ٿيل آھي، انھي ڪري ھاڻي سندس ڪفر وارين ڳالھين تي ڪجھه روشني وجهان ٿو.
(الف) خودمطلبي: صوفيءَ وٽ ھر ڳالھہ، جا شخصي يا مستقل مفاد جي فائدي ۾ ۽ عوام جي نقصان ۾ ھئي، سا خودمطلبي ھئي. صوفيءَ وٽ ھر ڳالھہ، جا ھر فرقي جي فائدي ۾ ۽ انسانيت جي نقصان ۾ ھئي، سا خودمطلبي ھئي. صوفيءَ وٽ ھر ڳالھہ، جا ھڪ مذھب کان ٻين کان وڌيڪ يا جدا ڄاڻندڙ ھئي، سا خودمطلبي ھئي. صوفيءَ وٽ ھر ڳالھہ، جا ھڪ ملڪ جي فائدي ۽ ٻين جي خلاف ھئي، سا خودمطلبي ھئي. ھن خودمطلبي کي ڪفر برابر سمجهيو ٿي.
(ب) نفاق: صوفي جي نظر ۾ حقيقي وجود ذات الاھيءَ جو آھي. ٻيون سڀ شيون ان جون صفات آھن. صفات گوناگون ۽ ڪثير آھن. ذات واحد آھي. ڪثرت کي حقيقت ڄاڻڻ غلطي آھي. صوفيءَ جي نظر ۾ اھا ڳالھہ ڪفر برابر ھئي تہ ھر ڪو پنھنجي راءِ، مذھب ۽ عقيدي کي صحيح سمجهي، ٻين کي غلط ڄاڻي. ان مان نفاق پيدا ٿيڻ جو امڪان ھو، جو بدامني ۽ فساد جو ڪارڻ بنجي ٿو. اسلام صلح ۽ امن جو پيغام آندو آھي، نہ بدامنيءَ جو. انڪري، جا ڳالھہ نفاق جو باعث بنجڻ واري ھئي، تنھن کي ھن ڪنھن بہ صورت ۾ اسلام نٿي سمجهيو، بلڪه ڪفر ٿي ڄاتو – جيتوڻيڪ ملن ان کي قرآن، حديث، شريعت، دين اسلام جا غلاف ويڙھي، کڻي پيش ڪيو ٿي.
(ت) نفرت: صوفي محبت جو متوالو آھي. ھن جي نظر ۾؛
جا ڳالھہ ماڻھن جي وچ ۾ نفرت پيدا ڪرڻ جو باعث بنجي ٿي،
جا ڳالھہ فرقن جي وچ ۾ نفرت پيدا ڪرڻ جو باعث بنجي ٿي،
جا ڳالھہ مذھبن جي وچ ۾ نفرت پيدا ڪرڻ جو باعث بنجي ٿي،
جا ڳالھہ قومن جي وچ ۾ نفرت پيدا ڪرڻ جو باعث بنجي ٿي،
پوءِ اھا ڳالھہ کڻي اسلام، خدا، رسول يا ڪنھن بہ ٻئي نظريي جي نالي ۾ پيدا ڪئي وڃي ٿي، ڪفر ھئي. جتي محبت ھوندي، اتي نفرت کي جڳھه ئي ڪانہ ملڻي آھي. ھن دنيا جي سارين خرابين جو ڪارڻ نفرت کي ڄاتو ٿي.
دنيا ۾ جنگيون نفرت ٿي پيدا ڪرايون. ھن جي نظر ۾ محبت، دين فطرت ۽ قانون ارتقا ۽ اسلام ساڳي ڳالھہ آھن. نفرت، تنزل ۽ ڪفر ساڳي شيءَ ھئا، تنھنڪري ھن جڏھين دين اسلام جي نالي ۾ صاحب اقتدار طبقي يا ان جي معاون ملا کي نفرت ڦھلائيندو ڏٺو ٿي، تہ بي اختيار چئي ويٺو ٿي:
محبت سندي مام، ڪوڙ پروڙي ڪين ڪي.
(ث) زور زبردستي: صوفي ھر اڳرائي، زور زبرستيءَ، تشدد ۽ اھنسا جي ڳالھہ جي خلاف آھي. ھو ان کي محبت ۽ عشق جي منافي سمجهي ٿو، پوءِ اھا اڳرائي (جھاد) خدا، قرآن، رسول، اسلام، ملڪ ۽ قوم جي نالي ۾ ڇو نہ ڪئي وڃي. ھو رواداريءَ جو حامي آھي. تنھنڪري ھو اھڙو معاشرو آڻڻ گھري ٿو، جنھن ۾،
غريب ۽ شاھوڪار جا تفاوت نہ ھجن،
سياسي تسلط ۽ ڏاڍاين جا تفاوت نہ ھجن،
مذھبي، نسلي ۽ رنگن جا امتياز نہ ھجن، ۽
غير فرقيوار ۽ غير طبقي وار سوسائٽي بنائي وڃي.
ھو جماعتي نظام کي باھمي مشوري ۽ رضامندي جي بنياد تي قائم ڪرڻ گھري ٿو، ھو جملي ماڻھن ۽ قومن کي انسانذات جي واحد سوسائٽي (جماعت) ۾ شامل ڪرڻ گھري ٿو.
ھو مذھب ۽ نظرين جي اختلافن کي بنيادي وحدت جي نظر سان ڏسي، باھمي برداشت(Tolerance) ۽ گڏجي گذارڻ (Co-existence)جو سبق ڏيڻ گھري ٿو.
ھو “لڪم دين ڪم ولي دين” جو پڪو پوئلڳ آھي.