شيخ اياز جو فڪري سفر : اڪبر لغاري
اياز جي شخصيت ۽ سندس فڪر جا ڪيترائي پاسا آهن. فقط سرسري نظر سان اياز جي شخصيت سمجهه ۾ نه ايندي. اياز کي سمجهڻ ۽ ان جي فڪري پروڙ ڪرڻ لاءِ اسان کي ان پوري دور تي نظر ڦيرائڻي پوندي، جيڪو بحرانن جو دور هو. بين الاقوامي، ملڪي ۽ سنڌ سطح جا ڪيترائي بحران، لاها چاڙها، ڀڃ ڊاه، خونريزي ۽ انقلاب اهڙا عنصر آهن، جيڪي شڪارپور جي ثقافتي ۽ خوشبودار چيڪي مٽي مان ٺهيل شيخ اياز جي ذهني ۽ فڪري تبديلين جو باعث بڻبا رهيا.
شيخ اياز جي شاعرانه شخصيت جا ٽي ترڪيبي جزا چئي سگهجن ٿا، جيڪي شروع کان آخر تائين ساڻس گڏ رهيا، جن ۾ هڪ سندس تربيت، ٻيو سندس خارجي حالتن ۽ واقعن جو مشاهدو، مطالعو ۽ تجربو ۽ ٽيون سندس داخلي لاڙا، هيجان ۽ خارجي شين ڏانهن شديد رد عمل وارو رويو يا سڀاءُ. سندس تربيت شڪارپور جي ادبي ماحول ۾ ٿي، جتي کيس گهر ۽ گهٽي کان وٺي اسڪول ۽ ڪاليج تائين شاعرن ۽ ڏاهن جي محبت، شفقت ۽ رهنمائي حاصل رهي. سازگار ماحول ۽ رومانوي فضا ۾ سندس اندر ۾ سُتل شاعر ڪَرَ موڙي اُٿيو. جنهن کي کيئل داس ’فاني‘ جهڙو ڏاهو استاد مليو. سندس ننڍپڻ ۽ تربيت بابت ڊاڪٽر انور فگار هڪڙي، ’جنم جنم جي جيت اياز‘ جي سري هيٺ ڪتاب لکيو آهي، جيڪو اياز جي ننڍپڻ کي سمجهڻ لاءِ بهترين دستاويز آهي ۽ ٻولي جي لحاظ کان پڻ پرڪشش ڪتاب آهي.
خارجي حالتن ۾ اياز ننڍي کنڊ جو ورهاڱو پنهنجي اکين سان ڏٺو ۽ ان جي درد کي دل سان محسوس ڪيو. پنهنجن پيارن دوستن ۽ استادن جي جدائي کيس جهوري وڌو. هن سنڌ جي قديم تهذيبي ۽ انفرادي وجود کي ون يونٽ جي ڪوهيڙي ۾ گم ٿيندي ڏٺو. جمهوريت جو اغوا، خوابن تي پابندي، جسماني ۽ ذهني اذيتون، منافقتون، امڙ جي ٻولي ۽ لولي کسجڻ جون ڪوششون ۽ اره زورايون، سوچڻ تي سزائون، قيد ۽ بند وغيره. معاشي ۽ سماجي طور تي سنڌين جو پٺتي پوڻ، طبقاتي ڏاڍ، قومي جبر، ڌاڙا، اغوا، غارت گري، پنهنجن جون بي وفايون، ڪج ادائون، آسي پاسي ۾ جهالت ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه.
سوشلسٽ انقلاب، هٿياربند بغاوتون، ويٽنام، ڪوريا، نڪارا گوا، ڪيوبا، ڪمبوڊيا، فلسطين، مشرقي يورپ، انگولا، نميبيا، سائوٿ آفريڪا ۽ ٻين ڪيترن ئي جڳهن تي غريب عوام جي رت جون نديون ۽ ٻي عالمي جنگ، فاشزم، نازي ازم، سرد جنگ ۾ وهندڙ گرم خون، بالشويڪ، لينن، مارڪس، ٽراٽسڪي، مائو، ڪاسترو، چي گويرا، عرفات، هوچي منهه، ڪم ال سنگ وغيره. گورڪي، ٽالسٽاءِ، پاسٽرناڪ، سولزي نٽسن، ترگينف، ماياڪووسڪي، نرودا، ٽئگور، ڪاليداس، لطيف، سچل، غالب، رومي، عنايت، سرمد، منصور، بلاول ۽ انهن کان علاوه ٻيا بي شمار واقعا، شخصيتون، ڪتاب ۽ دانشور جيڪي سندس مطالعي ۽ مشاهدي ۾ ايندا رهيا ۽ سندس شاعري تي اثرانداز ٿيندا رهيا.
اياز جي داخلي دنيا به ايڏي وسيع هئي، جيڏي سندس خارجي دنيا. فطرت پرستي، جمال پرستي، اندر ۾ ڪڏهن طوفان ته ڪڏهن رڻ جهڙي سانت، ڪڏهن غصي جا آڙاهه ته ڪڏهن ماڪ جهڙي ٿڌڪار، ڪڏهن عشق جي عذابناڪ اُڻ تُڻَ ته ڪڏهن محبت جو مٺو مٺو درد، ڪڏهن ڪاريون چڳون ته ڪڏهن روشن جبينون، ڪڏهن مئه ۽ مدهوشي ته ڪڏهن غير ملڪي گيتائون ۽ ارينائون. اندر جي دنيا هر وقت شاداب ۽ باغ بهار، غزالي اکڙين تي غزل، نماڻين نهارن تي نظم، بره جي دوران بيت، وڇوڙن جون وايون، شڪوه ۽ شڪايتن تي شعر وغيره.
اهي ٽي عنصر شيخ اياز جي شخصيت توڙي فڪر تي هر وقت اثر انداز ٿيندا رهيا. خارجي حالتون هميشه سندس اندر جي دنيا کي تهه و بالا ڪنديون رهيون ۽ اياز انهن حالتن ۽ تبديلن ڏانهن هميشه پنهنجي شاعري جي ذريعي رد عمل ظاهر ڪندو رهيو.
شيخ اياز جو پهريون شعر 1938ع ۾ ڇپيو ۽ زندگيءَ جي آخري ڏينهن يعني ڊسمبر1997ع تائين هو شاعري ڪندو رهيو. هن طويل عرصي ۾ هو ڪيترين ئي فڪري تبديلين مان گذريو. مون ٿلهي ليکي، اياز جي فڪري سفر کي چئن حصن ۾ ورهائي انهن جو تجزيو ڪيو آهي.
1. مهڙ کان 1960ع تائين: (اياز جي هن دور جي شاعري ۽ نثر باغيانه ۽ لذتياتي جماليات تي مشتمل آهي.)
2. 1960ع کان 1973ع تائين: (هي دور انقلابي، سماجي حقيقت نگاري، قومپرستي، مزاحمتي ۽ جدلياتي شاعري تي ٻڌل آهي.)
3. 1973ع کان 1990ع تائين: (هن دور ۾ گهڻو ڪري داخلي، قنوطي، مطالعاتي ۽ تلخ شاعري ملي ٿي.)
4. 1990ع کان 1997ع تائين: (هن دور ۾ اياز صوفيانه ۽ وجداني شاعري ڪئي.)
[b]1. اياز جي شاعري جو پهريون فڪري دور (مهڙ کان 1960ع تائين)
[/b]اچ اچ ته مقدر بدلايون،
اچ اچ ته خدا کي شرمايون،
اچ اچ ته نئين جڳ جو ڳايون،
ٺڪراءِ انهيءَ کي جو روڪي،
گهٻراءِ نه، اچ سينو ٺوڪي.
.......
هي به ڪو نياءُ آ
جو مزدور ڀاءُ آ
سو لهو پِيئي پيو،
جنهين سبب جيئي پيو،
سو پيئي پيو شراب!، انقلاب!
انقلاب انقلاب! ڳاءِ انقلاب ڳاءِ!
اياز جي پهرئين دور جي شاعري ٽن قسمن جي آهي.
i) باغيانه ii) جمالياتي ۽ iii) لذتياتي.
اياز پنهنجي هن شروعاتي دور ۾ چڱي چوکي باغيانه شاعري ڪئي، بلڪه هو مڪمل باغي هو. هن بغاوت ڪئي، قدامت پرستي سان، توهم پرستي سان، مذهبي جنونيت سان ۽ سرمائيداراڻي ۽ جاگيردارڻي نظام سان. هن دنيا کي بدلائڻ ٿي چاهيو، حالتن کي تبديل ڪرڻ ٿي چاهيو. هن انقلاب آڻڻ ٿي چاهيو پنهنجي تن، من، ڌن ۽ قلم سان. هن ظلم جي پوري نظام کي تاراج ڪرڻ ٿي چاهيو، پنهنجي وجود جي مڙني توانائين سان. ويهن، پنجويهن سالن جي هن بانڪي، سجيلي ۽ پڙهاڪو اياز ۾ بغاوت جو اهو بارود ڪنهن ڀريو؟.... حالتن؟ واقعن؟ ڪتابن؟ يا دوستن؟ ها انهن سڀني. اهي سڀئي سندس فڪر جا محرڪ هئا. مارڪس ۽ لينن کان گهڻو متاثر ۽ ايم اين راءِ جو مداح اياز هن دور ۾ مارڪسزم ڏانهن گھڻو مائل هو. سندس سٿ ۾ زبردست سوشلسٽ دوست ۽ دانشور هئا، جيڪي ساڳئي وقت قومپرست به هئا. سندس اهي دوست هئا، محمد ابراهيم جويو، سوڀوگيانچنداڻي ۽ حشو ڪيولراماڻي. جويي صاحب، اياز جي مارڪسي ۽ قومپرستي وارن خيالن کي مهميز ڏيئي انهن کي شديد ۽ تيز ڪيو.
اياز لکيو، ”ٻيو ڇا لکان؟ هن سماج جي سيني ۾ سوين ناسور آهن. جتي ڇُهجيس اُتي پيو ڏکي! ڇا اسلام انهن جي به ڪا جراحت ڪري ٿو؟ جي ها ته اچو ارادي جي تڪميل لاءِ لڙون، جي نه ته، چونڊيون اسلام يا سوشلزم.... مان خوبصورتي پيدا ڪرڻ چاهيان ٿو، پر اول بدصورتي ته مِٽايان! مان موسيقيت پيدا ڪرڻ چاهيان ٿو، پر اول دک درد جون دانهون، بک بيماريءَ جون پڪارون ته ورنايان..... ان ڪري مون هن سماج، حڪومت، مذهب، رسمي رواجي خيالن سان بغاوت جو اعلان ڪيو آهي. مان رزمي، بزمي، عشقي، فشقي شاعر نه آهيان. مان هن سرشتي کي ڊانوا ڊول ڪرڻ چاهيان ٿو. هن زندگيءَ کي نئين سانچي ۾ پلٽڻ چاهيان ٿو. منهنجا گيت ڪنهن صوفياڻي محفل لاءِ نه آهن ۽ نه ڪي اميرن جي مجلسن لاءِ، جتي سگريٽ جو دونهون، شراب جي بدبو، ڪڃريءَ جا گهنگهرو ۽ ڌڪڙن جي ڌاڪڙ ڌون ملي فضا جي بدتميزيءَ کي گهرو بنائيندا آهن. هي گيت عوام جي جهنڊي سان لهرائيندا. انقلاب جي نعري جو آڌر ڀاءُ ڪندا. جيئن زمين آسمان گونجي اُٿي. هي بي انصافي بدانتظاميءَ جي دنيا ڌڏي وڃي ۽ زلزلي ۽ ظلمات مان نئين دور جي پرڀات نچندي اچي ۽ دنيا تي پنهنجا سيتل ڪِرڻا ڦهلائي ۽ پوءِ مان پنهنجا نفيس جذبا ۽ لطيف احساس چِٽيندس ۽ اهڙو لفظن جو خوبصورت جهان اڏيندس جو خدا جو بهشت به ان اڳيان هر هر جهڪي سلام ڪندو“ (1).
اڳتي قدم رسالو، جنهن جا صرف ٽي پرچا نڪري سگهيا، اهي ٽئي پرچا اياز جي ترقي پسند ۽ باغيانه سوچ جو زبردست مظهر آهن. هن رسالي ۾ اياز ايڊيٽوريل لکڻ کان علاوه پاڻ شاعري به ڪئي ۽ ڪهاڻيون به لکيون، پر سندس هر تحرير منفرد هئي. مثلا: ’سوچو ۽ بغاوت ڪريو‘ ، ’رولو ڪلب جي ميمبر جو خط‘ وغيره. اڳتي قدم ۾ اياز هڪ زبردست نقاد طور هر لکڻي جو تجزيو ڪيو ۽ پنهنجا رايا به ڏنا. اها ٻي ڳالهه آهي، ته سندس تنقيد صرف هڪ نقطه نگاه يعني مارڪسي فڪر جي حوالي سان هئي، جيڪا لکڻي مارڪسي فڪر سان ٽڪراءُ ته ڇا ان کان ٿورو انحراف به ڪندي هئي، ته اياز ان کي سخت تنقيد جو نشانو بنائيندو هو. اڳتي قدم رسالي جو مقصد عوام ۾ جاڳرتا آڻڻ هو ۽ اها جاڳرتا هئي، عوام کي طبقاتي ۽ قومي شعور ڏيڻ.
1947ع وارو دور اياز جو انتهائي جذباتي دور هو. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ سوشلسٽ تحريڪون ۽ انقلاب ڏسي، هو پرماري نظام خلاف بغاوت لاءِ سنبريل ٿو ڏسجي. لکي ٿو، ”ڌن جو روپ مٿان اختيار... اها ڪيڏي نه گهائيندڙ سٽ آهي، پر اسان کي پڙهندڙ کي گهائڻو نه آهي، پر ڀڙڪائڻو آهي.“(2).
شاعري جذبن جو اظهار آهي، پر آفاقي شاعري رڳو جذبن تي مشتمل نه هوندي آهي، ان ۾ وجدان جي وسعت ۽ فڪر جي گهرائي به ضرور هئڻ کپي، جيڪا اياز ۾ ’اڳتي قدم‘ واري زماني ۾ اڃا پيدا نه ٿي هئي. هو پنهنجي قلم کي پروپئگنڊا ۽ مارڪسي تعليم جي تبليغ لاءِ استعمال ڪري رهيو هو. سندس گهڻو زور معروضي حالتن جي عڪاسي ۽ انهن کي تبديل ڪرڻ لاءِ جدوجهد تي هو.
ڪي سانحا، ڪي واقعا ۽ ڪي حالتون شاعرن جي زندگي ۾ وڏيون اهم هونديون آهن، جيڪي امالڪ سندن سوچن جو رخ موڙي ڇڏينديون آهن. لطيف جي زندگي ۾ هڪ نيگريءَ جي چيچ وڏي اهم هئي. سرمد، اڀيچند کي ڏسڻ کانپوءِ بي حال ٿيو. شمس تبريز جي هڪ نگاهه مولانا رومي جي اندر طرفان برپا ڪري ڇڏيو. ساڳيءَ طرح 1947ع واري ورهاڱي اياز کي بارود جي ڀڀڙ مان بدلائي داخلي دنيا جي ڪنهن ڏورانهين هنگلاج جي هيجان انگيز سفر تي روانو ڪري ڇڏيو. ورهاڱي، اياز کان استاد کيئل داس ”فاني“ ، دوست نارائڻ شيام ۽ من مندر جي مورتي، ”منو“ ۽ ٻيا الائي ڪيترا سڄڻ ڦري ورتا، جيڪي پاڻ به پنهنجيون دليون هتي ڇڏي ويا، ليڪن جسم کي وڃي جوڌپور پڄايائون. اياز جي حالت لطيف سائينءَ جي هيٺئين بيت جهڙي ٿي ويئي:
ڳوليان ۽ ڳنڌيان، ويا ويراڳي نڪري،
صحبت جا سنديان، آئون نه جيئندي ان ري.
اياز کي زندگي وِهه لڳڻ لڳي ۽ هو سياست جي بکيڙن کان بيزار ٿي پيو. حالتن سان بغاوت ۽ انهن کي بدلائڻ جو خيال ماٺو ٿي ويو ۽ اياز معروضي حالتن کي نظر انداز ڪري، داخلي دنيا جي ڪاڪ محل ۾ ڀٽڪندي چوڻ لڳو:
اڪليو آهيان، ماڻهوئڙن جي ميڙ ۾،
اڃا ڄاتم ڪينڪي، ڇو آهيان، ڇاهيان،
آهيان يا ناهيان، سو به نه آيم سمجهه ۾!
ورهاڱي کانپوءِ ملڪ ۾ جيئن ئي اردو ڳالهائڻ وارا آيا، ته اياز جي آفاق صديقي، الياس عشقي، نڪهت بريلوي، حسن حميدي، حمايت علي شاعر ۽ ٻين سان دوستي ٿي ۽ اياز به اردو شاعري ڏانهن مائل ٿيو، پوءِ 1954ع ۾ ”بوءِ گل ناله دل“ جي نالي سان سندس مختصر پهريون اردو شعري مجموعو آفاق صديقي ڇپائي پڌرو ڪيو.
شيخ اياز داخلي دنيا ۾ ٽٻي هنئي ته مٿس خيالن جي سگهاري يلغار ٿي ۽ سوالن جو اڻکٽ سلسلو شروع ٿي ويو. اهڙا سوال جن جا هزارين جواب ۽ جن جو ڪو به جواب ڪو نه. راهون ئي راهون آهن، منزل جي ڪا خبر نه چار، هر راه جي اختتام تي هڪ منزل نظر اچي ٿي، ليڪن ويجهو وڃو ته اهو سراب آهي ۽ اتي وري هڪ راڪاس جهڙو سوال ڪر کنيو بيٺو آهي. معنويت جي سرابن جي وچو وچ ڀٽڪندي، اسان جو شاعر بي حال ٿي چوي ٿو:
پريشان خيالو،
مري حشر ساما ں سوالو
مجھے چھوڑ جاؤ کہ مجھ کو ذرا نیند آنے لگی ہے
کہ میری پپوٹون پہ انبار بی خوابیوں کے لڑہکنے لگی ہیں
مری کلبلاتی ہوئی روح اس زندگی کے قفس سے
گھڑی دو گھڑی کے لئے بھاگنا چاھتے ہیں۔
ماڻهو ڪيڏانهن ڀڄي سگهي ٿو؟ معروضي حالتن کان فرار اختيار ڪري جيڪڏهن ڪو اندر جي اونهائين ۾ پيهي وڃي ۽ اتي به ويٺا هجن اجگر ته پوءِ ڪيڏانهن وڃي سگهي ٿو؟
رات جي تنهائي ۾ سوالن جي وٺ وٺان کان پريشان ٿي اياز جڏهن ننڊ جي واديءَ ۾ پناهه وٺڻ ٿو چاهي، ته وري رات جي سحر ۾ گرفتار ٿيو وڃي. پوئين رات جي گهري خاموشي ۽ ان ۾ ٽمڪندڙ تارن جي آفاقي سونهن کيس ٻيهر سوچڻ تي مجبور ٿي ڪري:
پريشاں خيالو،
مری حشر ساماں سوالو،
کهاں جارهی هين ستارون کی يہ ان گنت کاروان،
يہ کس نے جانا،
يہ مسحور راهيں کهاں جارهی هيں؟
کسی منزلِ نور کی جستجو ميں!
مگر يہ تو ميرا فريبِ نظر هے ،
طلسمِ خيالِ بشر هے ،
يهاں منزلِ نور کوئی نهيں،
ازل سے ابد تک، کوئی جاوداں تيرگی پيچ و خم کهاں رهی هے.
بنيادي سوال اهو آهي ته هي ڪائنات ازلي ۽ ابدي آهي يا اها ڪنهن ٻي ابدي هستي جي تخليق ڪيل آهي؟ هي ڪروڙن جي ڪثرت ڪهڙي سفر تي نڪتل آهي؟....هنن کي منزل ملندي يا ماڳهين منزل ئي فريب آهي؟
يہ دنيا هے آماجگاه تمنا
کهاں جا رهی هے ؟
يہ رقاصہ روز و شب، نوکِ خنجر پہ يون ناچتی جا رهی هے ،
کہ جيسی اسی يقين هوگيا هو،
کہ اب پاؤن چهلنی نہ هونگے ،
يہ تيار کرتا هے هر روز ايسی انوکھی قفس کہ،
جيسے توڙ ديتا هے پر چھپا کر کوئی طائرِ نيم بسمل،
نہ جانے مجھے کیوں یقین ہوگیا ہے،
کہ انسان خود ایک صیدِ زبون ہے.
اياز هن نظم ۾ فلسفي جي بنيادي ۽ اهم مسئلن کي استعارن جي ذريعي ڇيڙيو آهي ۽ سندس اندازِ بيان بيحد خوبصورت آهي. انهيءَ ماڳ تائين پهچندي هو نه ته دهريو آهي نه ملحد، نه لا ادري آهي نه ئي وري صوفي، هو ٻڏتر جو شڪار آهي، سوالن جي حملن کان پريشان ٿي ڪجهه نتيجا اخذ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، پر خاطر خواه جواب نه ملڻ سبب ان جستجو کي اڌورو ڇڏي ڏي ٿو. کيس ڪنهن ڳالهه جي به پڪ نه آهي سواءِ انهيءَ اضطراري اظهار جي ته انسان جو، روشني جو، گلن جو، محبتن جو ۽ چنڊ ستارن جو انت نيٺ اونده آهي...؟
تو نے اے دوست جسے دور سے ساحل سمجھا،
وہ تو اک موجِ بے رو کی سکون بیزی ہے.
سر منزل تو ہے اے دوست فقط ایک نشیب
کہ گرائے گا تجھے موت کے انگاروں پر.
اياز جي، ”بوءِ گل ناله دل“ واري شاعري کي غور سان پڙهڻ کانپوءِ هيٺيان نقطا نروار ٿي بيهن ٿا:
• هن شاعري ۾ نه ته طبقاتي يا نظرياتي انقلاب جي ڳالهه آهي، نه وري قومي آجپي جي.
• تخليقِ ڪائنات ۽ ان جي انجام وغيره بابت سندس شعر ۾ ڪجهه ڌنڌلا ۽ مبهم عڪس ملن ٿا.
• باقي شاعري رومانوي، جمالياتي ۽ لذتياتي آهي، جيڪا ’ڀونر ڀري آڪاس‘ ۾ ٻيهر سنڌي زبان ۾ ظاهر ٿي، جنهن تي هڪ سرسري نظر ضروي آهي:
”جماليات، فلسفي جي اها شاخ آهي، جنهن جو تعلق، فن جي تخليق،حسن، قدر ۽ ان جي تجربي سان گڏ، فن جي تجزيي، ان سان لاڳاپيل مسئلن ۽ انهن جي حل سان آهي.“(3). هي حُسن جو فلسفو آهي، جنهن جا ٻه قسم آهن. هڪ افادي حُسن، ٻيو حُسن براءِ حُسن. چنڊ، تارا، برف پوش جبلن جون چوٽيون، ڪونجن جون قطارون، گذرندڙ رات جو حُسن ۽ لهندڙ سج جو نظارو، حُسن براءِ حُسن آهي. جيڪڏهن انهن ۾ ڪا افاديت آهي ته اها ثانوي آهي. افادي حسن ڪافي حد تائين انسان جي پهچ ۾ آهي، جيڪو سڀاويڪ چئي سگهجي ٿو، پوءِ اها افاديت ڪڏهن حقيقي ۽ ٺوس ته ڪڏهن امڪاني ۽ تخيلاتي هجي ٿي. اياز جي هن دور جي شاعري جو گهڻو حصو افادي جماليات تي ٻڌل آهي:
ستارن جي سيج تي، ستس ساري رات،
پڌري ٿي پرڀات، چميندي ڪنهن چنڊ کي.
جهليم هن کي جهول ۾، وجهي ڳچيءَ ڳٺ،
لهي ويس لڄ ڀري، لبن مٿان لٽ،
پرين سارو پٽ، ڇهي ڇهان ڪيترو.
هي ٻه بيت صرف نموني خاطر آهن ۽ اهڙا ڪيترائي بيت ۽ شعر آهن، جن ۾ خاص ڳالهه اها آهي ته، اياز جي هن قسم جي جمالياتي شاعري ۾ ذهني آسودگي سان گڏ جسماني لذت جو احساس ڪافي نمايان آهي.
رات جي وقت تنهنجي عرياني،
پر توِ ماهتاب آ گويا،
ائين ٻري ٿو بهار ۾ هر گل،
ڏس ته تنهنجو شباب آ گويا.
مر مرين جسم، احمرين اکڙيون،
هاءِ تنهنجو شباب، ويجهو آءُ.
ياد آيو ”اياز“ کي هو جسم،
اي شبِ ماهتاب ويجهو آءُ.
شراب، شباب، ڪباب، مزو، لذت، اطمينان، خوشي، آسودگي وغيره جهڙا لفظ ۽ تصور جيڪڏهن هڪ هنڌ گڏ ٿين، ته فلسفي جي دنيا ۾ لذت پسنديءَ جي حوالي سان سڃاتي ويندڙ ماڻهوءَ ايپڪيورس (Epicurus) جو نالو ترت ئي ذهن تي تري ٿو اچي. اڳتي هلي جڏهن اياز جو نثر پڙهجي ٿو، ته اياز خود چوي ٿو: ”پهريون منهنجو زندگي جو فلسفو، يوناني فلسفي (Epicurus) وارو هو، جو خوشيءَ کي زندگيءَ جو ڇيهه (End) سمجهندو هو.“(4).
ايپيڪيورس مان بيحد متاثر اياز، هن دور ۾ گهڻي اهڙي شاعري ڪئي، جيڪا ذري گهٽ ايپيڪيورس جي فلسفي جو منظوم اظهار ٿي لڳي. ڪير هو ايپيڪيورس؟.... 341 ق.م ۾ يونان جي شهر ساموس ۾ جنم وٺندڙ ايپيڪيورس ٻارنهن سالن جي عمر ۾ ئي فلسفي جي عشق ۾ مبتلا ٿيو ۽ اوڻيهن سالن جي عمر ۾ اٿينس وڃي باقاعده افلاطون واري ”اڪيڊمي“ ۾ شاگرد ٿيو. اڳتي هلي ايپيڪيورس هڪ ننڍڙو باغ ورتو ۽ ان ۾ رهائش سان گڏ سڄي عمر فلسفو به پڙهائيندو رهيو. بقول ول ڊيورانٽ، ”هو لذت جي فلسفي جو ماهر، فلسفي جي لذت جو ڄاڻو ۽ گهري سڪون ۽ قلبي اطيمنان جو شيدائي هو.“(5). سندس فلسفي جو تت هي آهي: ”موت جو خوف دل مان ڪڍي ڇڏيو، ڇو ته موت آهي ته اسان نه آهيون ۽ اسان آهيون ته موت نه آهي، موت جو خوف انسان کي زندگي مان لطف اندوز ٿيڻ نٿو ڏي. موت سان جسم ۽ روح ٻيئي فنا ٿي وڃن ٿا، تنهنڪري دوزخ جو خوف ۽ بهشت جي لالچ اجائي آهي.“ اياز چيو:
آيو موت ته روح مري ويو، جسم ٿيو آزاد،
مٽي اول، مٽي آخر، مٽي زنده باد.
ڪجهه به نه هوندي سڀ ڪجهه آهي سرتيون هي سنسار،
ساري جڳ مڳ جيون سان آ، آڳتي آ انڌڪار،
بهشت ڇاهي، دوزخ ڇاهي، ڇڏي اهي ويچار،
مٺڙي مٺڙي ننڊ، پرينءَ جي پاسي ۾ ڪر يار.
ايپيڪيورس چيو ته، ”انسان جي زندگيءَ جو مقصد ئي خوشي ۽ لذت جي حاصلات آهي، تنهنڪري خوشي ڏيندڙ هر عمل جائز ۽ نيڪ آهي ۽ تڪليف ڏيندڙ هر عمل برو ۽ بد آهي“.
لذت جو محور گهڻو ڪري انسان جي خوراڪ ۽ جنسيات آهي. ايپيڪيورس جي هن پهلوءَ جو اياز تي وڏو اثر ٿو ڏسجي، ڇو ته اياز سڄي ڄمار طرحين طرحين جا طعام واپرائڻ سان گڏ ديسي توڙي پرديسي مُکڙين جو واس به وٺندو رهيو:
مُکڙي مُکڙي جي مُنهن تان، بس چميون وتيون سي چار،
پرين اسان جو آهي سڀ سان، پوپٽ وارو پيار.
پيالي پيالي مان رس پيتي، منهنجي پريت پياڪ،
ڪهڙي ڪهڙي مومل ساريان، ڪهڙي ڪهڙي ڪاڪ.
حسين جسم سمجهي ڪليسا مثال،
پرستش ڪئي راهبه جيئن خيال،
محبت ڪئي آهه مون ماه و سال،
گنهگار آهيان، مگر باڪمال.
ايپيڪيورس جي فلسفي موجب، ”انسان صرف پاڻ لاءِ جيئي ٿو، قوم ۽ ملڪ لاءِ به تڏهن جيئي ٿو جڏهن قوم ۽ ملڪ جي بقا ۾ سندس بقا سمايل آهي. انسان ڪنهن به صورت ۾ خدا يا ديوتائن لاءِ نٿو جيئي ۽ نه ئي ڪنهن آفاقي هستيءَ کي خوش ڪرڻ لاءِ قرباني ڏي ٿو.“ هن فڪر جو لازمي منطقي نتيجو، مزي ماڻڻ ۽ خوشي حاصل ڪرڻ تي وڃي دنگ ڪري ٿو.
اچو اچو،
نچو نچو،
تمام ڪائنات، رقص و جام ۾ رچي وئي،
سرود و ساز جي صدا، ڪلام ۾ رچي وئي،
حيات مختصر خيالِ خام ۾ رچي وئي،
شباب جي عظيم انتقام ۾ رچي وئي،
نچو، نجات جو سبب نه ڌيان آ نه گيان آ،
ازل ابد فريب آه، وهم آ گمان آ،
فقط اهو جهان آ، فقط اهو جهان آ،
مگر اهو جهان، رنگ و بو جو داستان آ.
ايپيڪيورس جي فلسفي مطابق، ”خوشي ۽ لذت جي حصول جا ذريعا حُسن، شراب، شباب سان گڏ سادگي ۽ ضبطِ نفس آهن“. هتي اياز، ايپيڪيورس جي جملي جي صرف پهرين اڌ سان متفق آهي. سادگي ۽ ضبطِ نفس کان اياز گهڻو ڪري پاسيرو ئي رهيو:
بهار تي نه آه ڪوئي ڀروسو، اچو اچو،
شباب مان گلاب رات ڀرڇنو، اچو اچو،
چي ڪيو سجود ’ڪام ديو‘ جو، اچو اچو،
پيئو پيئو، جيئو جيئو، نچو نچو، اچو اچو.
ايپيڪيورس جي فڪر جا ٻيا به ڪجهه اهم نقطا آهن، پر اياز جو پسنديده فڪر، ’فلسفئه لذت‘ آهي. ائين لڳي ٿو ته اياز پنهنجي لذت پرستي جي تائيد لاءِ ايپيڪيورس کي استعمال ڪيو، نه ته ايپيڪيورس ته اهو به چيو هو ته، ”ڏاهي ماڻهو کي شهرت ۽ خواهش وغيره تي ضابطو آڻڻ گهرجي“. اياز اها ڳالهه نه مڃي ۽ خواهش جي بيابان ۾ ڏاڍا پير پٿون ڪيائين:
زندگي ريگزار آ، جنهن ۾،
چوطرف آرزو جا ڪانڊيرا،
زندگي سان ڀوائتيون سانجهيون،
ٿا لڳاتار ڪن لڪي جن ۾،
آرزوءَ مان نجات نامعلوم.
آرزو، جستجو، خواهشن جي پورائي جي حوس ۽ اڌورين آرزوئن جي پتوڙ پاڻ سان سانڍي، اياز روان دوان رهيو. اهو سندس زندگي جو هڪ روپ آهي، ليڪن ان سان گڏ سندس هڪ ٻيو ۽ ڏاڍو سگهارو روپ به آهي ۽ اهو آهي جماليات جو:
مون چيو، ريتيءَ ۾ رلندي جي ملندم ڇانو ته ڪيئن،
وار ڇڏيائين پنهنجا ڇوڙي، ڇڪي چيائين هيئن.
......................
رات انڌيري، واءُ ٿڌيري، اُڀ تي تارا ڇايا،
جهومر وارا، پيارا پيارا، نيريءَ گهرائيءَ ۾ تارا.
......................
مون جيئن اک به نه لاتائون ٿي، پل پل جهاتيون پاتائون،
آهي نينهن به ننڊ جو ويري، جاڳي مون جاڳايا،
هاءِ پرين ياد آيا.
اياز جي شاعري جو پهريون دور، جيڪو 1960ع تائين آهي، ان ۾ اياز نوجوان آهي، ٻين نوجوانن وانگر منجهس جذباتي عنصر ڪجهه وڌيڪ آهي. هن سڄي عرصي ۾ اياز صرف هڪ ڪتاب لکيو، ”ڀونر ڀري آڪاس.“ سندس پهريون مختصر اردو شعري مجموعو اٽڪل سڄي جو سڄو ”ڀونر ڀري آڪاس“ ۾ سنڌي ويس ڍڪيو، پوري آب و تاب سان جلوه گر آهي. سڄي جا سڄا نظم ۽ غزل ٻنهي ٻولين ۾ موجود آهن.
فڪري لحاظ کان هن دور جي شاعري ۾ اونهائي نه آهي، ڪو گهرو فڪر، ڪو ڇرڪائيندڙ نقطو نه آهي، جنهن کي پڙهي ماڻهو ڪجهه سوچڻ تي مجبور ٿئي، پر وٽس بهترين رومانوي تخيل ۽ خوبصورت اندازِ بيان آهي.
1947ع کان 1960ع تائين اياز داخليت پسند، رومانوي، لذتياتي ۽ جمالياتي شاعري ڪئي، جڏهن ته انقلابي شاعري خاموش هئي. ائين جيئن طوفان اچڻ کان پهرين سمنڊ جو مٿاڇرو پرسڪون هوندو آهي.
[b]2. اياز جي شاعري جو ٻيو فڪري دور (1960 کان 1973 تائين)
[/b] 1960ع کان پوءِ هڪڙو اياز خاموش ٿيو ۽ ٻيو اياز ڪر موڙي اٿيو. نفسياتدان چون ٿا ته، هڪ ماڻهو ۾ ڪيئي ماڻهو رهن ٿا ۽ وقت جي مناسبت سان پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪن ٿا. نوخيز اياز باغي هو، جيڪو تبديل ٿي رومانوي اياز بڻيو ۽ لذتِ ڪام و دهن جي ڪاڪ جو سير ڪندو، 1960ع ۾ اچي 37 سالن جي ڄمار کي رَسيو، جنهن کي ارسطو، ذهني بلوغت جو سال سڏيو آهي.
سندس ذهن تان جڏهن نوجواني جي روماني جذبن جو خمار لٿو، ته پنهنجو پاڻ کي حقيقتن جي گرم صحرا ۾ موجود ڏٺائين، جنهن ۾ معروضي حالتون کائنس ڪجهه تقاضا ڪري رهيون هيون. ون يونٽ ته 1955ع ۾ ئي ٺهي چڪو هو، ليڪن اياز ان جي شدت 1960ع ڌاري محسوس ڪئي. سنڌ سندس رومانس توڙي حقيقت جي ابتدا به هئي، ته انتها به. سنڌ جو تاريخي، انفرادي ۽ ثقافتي وجود ختم ڪري اولهه پاڪستان جي ٻين صوبن کي ملائي ون يونٽ قائم ڪيو ويو. سنڌي ٻوليءَ کي ختم ڪرڻ جا سانباها ٿي رهيا هئا. پاڪستان ۽ اسلام جي نالي تي سنڌ ۽ سنڌين جي اهم ورثي کي ختم ڪري ۽ ان جي تشخص کي بگاڙيو پي ويو. اياز تڙپي اٿيو ۽ بغاوت جو جهنڊو بلند ڪيائين.
باغي آهيان باغي آهيان، تنهنجو آئون سماج،
توسان وڙهندي رهندي، منهنجي هر هڪ رت ڦڙي.
سنڌ سڏي رهي هئي، قرباني گهري رهي هئي، هڪ ڊگهي ۽ اڻٿڪ جدوجهد لاءِ واجهائي رهي هئي. سنڌ جي سڏ کي سڏ نه ڏيڻ ڪانئرتا هئي. ماءُ جي پوتيءَ جي حفاظت نه ڪرڻ کان وڏي ٻي ڪا گار نه هئي. اهڙا مِهڻا سهڻ جي همت ڪنهن ۾ هئي؟
سهندو ڪير ميار، او يار،
سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو؟
جهول جهلي جنهن وقت ڀٽائيءَ،
ڪرندا ڪنڌ هزار، او يار.
سنڌڙي کي سر ڪير نه ڏيندو؟
ڀٽائيءَ جي جهول جهلڻ کان پهريان ئي ڪيترا ڪوپا ڪنڌ ڪپائڻ لاءِ تيار ٿي ويا ۽ ون يونٽ جي خلاف جدوجهد شروع ٿي وئي. سياست جي ميدان ۾ سائين جي ايم سيد، حيدر بخش جتوئي، رسول بخش پليجو، ڪامريڊ غلام محمد قادري، قاضي فيض محمد ۽ ٻيا سوين. سينئر اديبن ۾ محمد عثمان ڏيپلائي، عبدالڪريم گدائي، غلام محمد گرامي، شمشير، محمد ابراهيم جويو ۽ انهن جا ساٿي ڪامريڊ رشيد ڀٽي، شيخ اياز، حميد سنڌي ۽ ٻيا کوڙ سارا سر جو سانگو لاهي ميدان ۾ ٽپي پيا. شاگردن ۾ وري ڪامريڊ ڄام ساقي، يوسف لغاري، تاج بلوچ، يوسف ٽالپر۽ ٻيا سوين، ون يونٽ جي خلاف هر قسم جي قرباني ڏيڻ لاءِ موجود هئا. ماحول تيار هو ۽ ضرورت هئي فقط ڪنهن اهڙي شخصيت جي جيڪو جذبات جي انهيءَ ڄڀيءَ کي وڏو ڀڀڙ ڪري. روحِ عصر جي آواز کي لبيڪ چوڻ وارو هو، اسان جوشاعر اياز.
هن دور ۾ شيخ اياز جي شاعري جو مرڪز ۽ محور سنڌي قوم پرستي رهي. توڙي جو اياز بنيادي طور تي ايم اين راءِ کان گهڻو متاثر هو، ليڪن هن دور جي معروضي حالتن جي تقاضا اها هئي ته طبقاتي جدوجهد کي پاسيرو رکي قومي جدوجهد ڪجي ۽ سنڌ کي ون يونٽ جي قهري ڪوڙڪيءَ مان آزاد ڪرائجي، ۽ پوءِ اياز هن دور ۾ سنڌ جو آواز بڻجي ويو:
ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ، پوءِ به نعرا نينهن جا،
سنڌڙي جو سوڳند، مرنداسين پر مرڪندي.
سنڌي مائرن کي مخاطب ٿي اياز چيو،
جي تو ڪانئر ڪک ۾، سنڌي ماءُ نه تون،
هيڻين هٿ نه هيريون، ڏاڍي کان نه ڏرون،
ڪيئي پهڻ پٿون، لڱ اسان جا لوهه جا.
حميد سنڌي روح رهاڻ رسالو جاري ڪري باقاعده ترقي پسند ۽ اينٽي ون يونٽ مواد جي ترويج جو سلسلو جاري ڪيو، جنهن ۾ اياز ڀرپور انداز سان لکندو رهيو. اڳتي هلي حميد سنڌي جشنِ روح رهاڻ جو سلسلو شروع ڪيو، جنهن ۾ اياز گهڻو ڪري صدارت ڪندو هو ۽ ڪلاڪن جا ڪلاڪ پنهنجي شاعري پڙهندو هو. ان دور ۾سنڌي شاگرد اياز جا وڌ کان وڌ مداح هئا. سنڌ جي محبت ۾ سرشار هي جوڌا، سنڌ لاءِ هر قسم جي قرباني ڏيڻ لاءِ تيار هئا. اياز انهن شاگردن ۽ ٻين سنڌ واسين لاءِ هڪ اهڙي وائي لکي، جيڪا سنڌ جي قومي تراني جي طور ڳائي ويئي.
سنڌُ ديس جي ڌرتيءَ توتي، پنهنجو سيس نمايان
مٽيءَ ماٿي لايان،
ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين، توکي چشمن چايان،
تنهنجي مٽيءَ منجهه ملان جي آئون امرتا پايان.
شيخ اياز جي باغيانه ۽ انقلابي شاعري، اقتداري ايوانن کي ڌوڏي ڇڏيو، نتيجي ۾ سندس ڪتابن تي بندش وجهي، اهي ضبط ڪيا ويا. الزام ڪو نئون نه هو. صديون پراڻو الزام هو، بدبوءِ جي خوشبوءِ تي ٺٺول هئي، جَهل جو عِلم تي وار هو ۽ طاقت جو فن تي حملو هو. هي حملو ناڪام ٿيو ته اياز کي 1965ع ۾ پابندِ سلاسل ڪيو ويو. هن ئي دور ۾ اياز پنهنجو مشهور نظم، ”نارائڻ شيام“ لکيو.
هڪ انقلابي لاءِ جيل جون صعوبتون آڪسيجن مثل هونديون آهن. اقبال جي چوڻ مطابق، بادِ مخالف جي تندي ته عقاب کي اڃان به اوچو اڏائڻ جي لاءِ هوندي آهي؛ جيل اياز جا حوصلا وڌائي ڇڏيا ۽ سندس شاعري جو لهجو وڌيڪ ڪاٽدار ٿي ويو:
تون هونئن به مرندين ڪاڇي ۾،
اڄ ناهر وانگر ڇال ڏيئي،
تون آءُ پهاڙي پاڇي ۾،
تون گوليون هيٺ هلائي ڏس،
۽ ڪنهن پٿر جي اوٽ ڏيئي،
هن ڌرتيءَ کي ڌڌڪائي ڏس،
هي هُر کر رين بسيرن جي،
ٿي ويندي ساک سويرن جي،
او شال عقابن سان اٽڪان،
مان واهر ٿي واهيرن جي.
هي دور سنڌ جو هنگامي دور هو ۽ دور جي تقاضا اها هئي ته متحد ٿجي ۽ پنهنجا اختلاف وساري سنڌ جي قومي آجپي لاءِ جدوجهد ڪجي. روس نواز، چين نواز، قوم پرست، روشن خيال مذهبي رهنما، شاگرد رهنما سڀئي گڏجي جدوجهد ڪري رهيا هئا. هر محفل ۾ شاه لطيف کان پوءِ، اياز جا گيت ۽ نظم ڳايا ويندا هئا. انقلابي شاعري جي لاءِ اهو ضروري آهي، ته منجهس جذبات ۾ هيجان پيدا ڪرڻ سان گڏ بيپناهه رواني به هجي. اياز جي شاعري انقلابي شاعري جي هر ڪسوٽي تي پوري هئي:
مون ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ ڏٺا،
مون ساڻا ساڻا سنڌ ڏٺا،
مون ڇا ڇا مائي لال ڏٺا، جي لوئي لڄ بچائي ويا.
ڇا نعرا هيا، ڇا نينهن هيا، هو مڙس هيا يا شينهن هيا،
جي ڏونگر ڏيل ڏڪائي ويا، گجگوڙ ڪري گرمائي ويا.
هڪ ٻي ڳالهه جي به ضرورت هئي، ته سنڌين کي اهو به احساس ڏيارڻو هو ته سنڌ جي ثقافت، تمدن، ٻولي ۽ شعر و ادب ۾ ڪا به اهڙي ڳالهه ڪا نه هئي، جنهن تي شرمندو ٿجي بلڪ ان تي فخر ڪرڻ جي ڳالهه هئي. شيخ اياز سنڌ جي ڪلاسيڪي قصن ۽ روايتن کي ٻيهر زنده ڪيو:
گوندر گرڙي رت جي، تو وٽ امرت ڍڪ،
تنهنجي ٻولي ڇانورو، لوءِ نسوري لڪ،
چارڻ ايڏي چڪ، ڳاءِ ته اڀري سنڌڙي.
بيت جي صنف کي زور وٺرائڻ سان گڏ اياز پنهنجي ٻولي ۽ پنهنجي سنڌ جي هر شيءِ سان پيار ڪرڻ لاءِ اتساهيو. سنڌ ۾ قوم پرستي ڪڏهن به انتهاپسندي ۾ تبديل نه ٿي آهي. قوم پرستي انتها تي پهچي شاونزم بنجي پوي ٿي، جنهن ۾ ماڻهو کي پنهنجي قوم کان علاوه ٻيو ڪجهه به نظر نٿو اچي. سنڌي قوم پرستي ڪڏهن به شاونزم جي درجي تي نٿي پهچي سگهي، ڇو ته سنڌ جي خمير ۾ تصوف ۽ رواداري آهي. اسان جي ڀٽائي به سنڌ سان گڏ عالم کي به آباد ڪرڻ جي دعا ٿو گهري. اياز به ساڳي پنڌ جو پانڌيئڙو آهي:
وسي ڀٽ تنهنجي ڀلارا سدا،
ڀلي ديس پرديس سارا وسن،
اسان سنڌ وارن ازل کان اياز،
ڪنهين لاءِ مَندي سمائي نه من.
جشنِ روح رهاڻ، جشنِ سچل، جشنِ لطيف ۽ سنڌي شامن جو سلسلو سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين ڦهلجي ويو. اياز کي حيدرآباد بدر ڪيو ويو ۽ طرح طرح جون ذهني اذيتون ڏنيون ويون، ليڪن اياز پوئتي نه هٽيو. نيٺ کيس ۽ ٻين سنڌ پرستن کي خريد ڪرڻ جون ڪوششون ٿيون. اياز وڪامڻ کان انڪار ڪندي وڏي واڪي چوڻ لڳو:
منهنجو اگهه پڇين ٿو آمر،
منهنجا گيت ڳنهي سگهندين تون؟
۽ جو توسان سينو ساهي،
پير ڪڙين ۾ آيو آهي،
تنهن سان گيت ورهايان بيٺو،
چوواٽي تي ڳايان بيٺو.
اياز گيت ڳائيندو رهيو ۽ جدوجهد هلندي رهي. هڪ طرف وڏيرا وڪامندا رهيا، ته ٻي طرف جهنڊا ڦڙڪندا رهيا. هڪ طرف اقتدار جا بُکيا اقتدار لاءِ ليلڙاٽيون ڪندا رهيا، ته ٻي طرف 4 مارچ جهڙا واقعا ٿيندا رهيا. فتوائون مليون، اسلام ۽ پاڪستان لاءِ خطري جا سائرن وڳا. ماڻهو ڪاٺ ۾ پيا، پر آخرڪار دوکي جي ديوار ٽٽي ۽ ون يونٽ جو ڪوٽ وڃي ڦهڪو ڪري ڪِريو. اياز جهومي اُٿيو:
اڄ لال لهوءُ جي سرگم تي، ٿي ڌرتي منهنجي رقص ڪري،
مُنهن هيڊا ٿيا غدارن جا، بي شرم وڏيرن پيرن جا،
هر دوکي جي ديوار ڊٺي ۽ ان جي سر سر سان نه ملي،
اڄ ڊوڙي هرڪو ديوانو، ٿو کولي بند اسيرن جا.
عقاب جهڙين اکين ۽ چيتي جهڙي گهور کي جڏهن هو خريد نه ڪري سگهيا ۽ شينهن جي گجگوڙ کي خاموش نه ڪري سگهيا، ته اياز کي ڊي پي آر (Defense of Pakistan Rules) تحت گرفتار ڪري ساهيوال جيل ۾ بند ڪري ڇڏيائون. اياز جي قوم پرستي واري شاعري ۾ جيڪڏهن فڪر ڳولبو ته شايد ڪا گهري فڪري ڳالهه نه به ملي، پر اها شاعر جي عظمت آهي ته هو روحِ عصر کي لبيڪ چوي. شاعر خلائن ۾ پيدا نه ٿيندا آهن، اهي زمان ۽ مڪان کان مُنهن نٿا موڙي سگهن. زمان ڇا آهي؟ ماضي کان ايندڙ تيز وهڪرو، جيڪو حال ۾ هڪ لحظي لاءِ به نٿو ترسي ۽ مستقبل ۾ ڪاهيندو ٿو وڃي! هڪ وڏو شاعر ماضي به آهي، ته حال به ۽ مستقبل ۾ پڻ. حال ۽ مستقبل ڪي آسمان مان ڪو نه ايندا آهن، پر انهن جون پاڙون ڏور ماضي ۾ کُتل هونديون آهن. اياز جي قومپرستي واري شاعري توڙي جو حالتن جي پيداوار هئي ۽ هنگامي حالتن ختم ٿيڻ سان اها پس منظر ۾ هلي ويئي، پر سندس شاعرانه روايتون ماضي جو تسلسل به هيون. ان ماضي جون جنهن ۾ ڀٽ ڌڻي سنڌ جي سُڪار ۽ عالم کي آباد ڪرڻ جون دعائون گهريون. ان ماضي جون جنهن ۾ سنڌين ڪڏهن به اڳرائي نه ڪئي هئي. جنهن ۾ دودي سومري، دولهه دريا خان ۽ هوشو جي رت جي خوشبوءَ هئي، جيڪي سنڌ تان قربان ٿي سرها ٿيا، انهيءَ ڳالهه جو اظهار اياز اڳتي هلي هن طرح ڪيو. ”مان ڀانيان ٿو ته ماضيءَ جي ادبي روايتن سان ناتو ٽوڙڻ هڪ جذباتي غلطي ٿيندي، سنڌ ته اڃان جاگيرداري دور ۾ آهي. اهو غلط آهي ته ماضيءَ سان رشتو قائم ڪري شاعر حال کان ڪٽجي ويندو. جي هن ۾ ڏات آهي، سچائي آهي ۽ جي هو پنهنجي ڀرپور تجربيءَ ۽ خيال جي گهرائيءَ سان لکي سگهي ٿو، ته هو ماضيءَ سان رشتو جوڙي به، حال جو ترجمان ٿي سگهي ٿو“(6).
هن دور ۾ اياز ٽي دفعا جيل ويو، پهرين 1965ع ۾ ۽ آخر ۾ 1971ع ۾. هر دفعي ڪُندن ٿي ٻاهر نڪتو. جيل هن لاءِ ڪنڀر واري آوي ثابت ٿيا، جنهن ۾ ڪچو ٿانو پچي راس ٿيندو آهي. اياز پچي راس ٿيندو ويو. هر دفعي سندس شاعري ۾ وڌيڪ پختگي ۽ نکار آيو. سامراج لاءِ سندس لهجو وڌيڪ زهريلو ۽ سنڌ لاءِ وڌيڪ امرت وارو بنجي ويو. ون يونٽ جو ڪوٽ ڪِريو، ته اياز قومپرستي جي فڪري رخ تي وڌيڪ ڌيان ڏنو ۽ ازلي ۽ ابدي قدرن تي به شاعري ڪرڻ لڳو. پنهنجي شعري مجموعي، ”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ ۾ هن ٻه اوپيرا ”دودي سومري جو موت“ ۽ ”رني ڪوٽ جا ڌاڙيل“ لکيا. ان کان سواءِ هڪ الڳ اوپيرا، ”ڀڳت سنگهه کي ڦاهي“ به لکيو، جيڪو هن سکر جيل ۾ ڪنهن قيدي کي ڦاسي تي چڙهندو ڏسي پوءِ مڪمل ڪيو.
هي ٽئي منظوم ڊراما ڪجهه قدرن جو علامتي اظهار هئڻ سان گڏ پنهنجي جوڌن جي مدح سرائي پڻ آهن. سچ ۽ آزادي خاطر وڙهڻ ۽ وڙهندي مارجي وڃڻ جو مطلب هرگز شڪست نه آهي، پر اها فتح آهي بلڪ سوڀ ملندي ئي سِر ڏيڻ سان آهي. اياز جو هيرو دودو آهي، جيڪو بهادر ۽ مجاهد آهي ۽ ننگ ۽ دنگ تي ساهه ڏيئي سرخرو ٿئي ٿو.
جي تون وڙهندي ماريو ويندين،
هن وستيءَ تي واريو ويندين،
دودا تنهنجو ساهه ته ويندو،
ماڻهوءَ جو ويساهه نه ويندو.
انسان جو جسم سواءِ گوشت ۽ هڏن جي ٻيو ڇاهي؟ پر جيڪڏهن ان کي سچ تان قربان ڪري ٿو ته امر بنجيو وڃي. موت هڪ مجاهد لا انعام ۽ ڪانئر لاٰءِ ڇاهي...؟ اياز ٻاگهي جي واتان چوَرائي ٿو:
ماڻهو ماس سوا ڪجهه ناهي،
ورندڙ سواس سوا ڪجهه ناهي،
موت ائين آ هن جي من ۾،
چچڙ جيئن ڪتي جي ڪن ۾.
هن اوپيرا جو مرڪزي خيال، موت آهي، جيڪو بهادرن، غيرتمندن ۽ حريت پسندن لاءِ ته عزت ڀريو ۽ مانائتو آهي، پر ڪانئرن، وطن فروشن ۽ ديش دروهين لاءِ باعثِ ذلت ۽ خواري آهي. ابڙو سام ۽ غيرت لاءِ موت قبوليندي به خوشيءَ ۾ سرشار آهي. اياز چوي ٿو:
آ غيرت تن جي رڳ رڳ ۾،
۽ ڪنڌ جهڪائڻ کان اڳ ۾،
هو ڪنڌ ڪپائڻ چاهن ٿا،
۽ تيسين سينو ساهن ٿا،
پي جيسين جام شهادت جو،
هوڪن ٿا سنڌڙيءَ کي سجدو.
دودو پنهنجي فوج سان مخاطب آهي، پر اصل ۾ اياز سنڌ جي نوجوان سان مخاطب آهي ۽ چوي ٿو:
اي سنڌ سپوتو، سرويچو!
ڀل ويريءَ سان اڄ برميچو،
اڄ ماري ڏاري ورڻو آ،
يا وڙهندي وڙهندي مرڻو آ.
سچ ۽ ڪوڙ جو جهيڙو پراڻو آهي. وطن دوست ۽ وطن دشمن جي جنگ به ازلي آهي. نيڪي جون قوتون بدي جي قوتن سان برسر پيڪار آهن ۽ رهنديون. اياز هتي دودي کي سچ، صداقت ۽ محبِ وطن جي علامت طور پيش ڪيو آهي ۽ چنيسر کي ڪوڙ، بدي ۽ وطن فروشيءَ جو اهڃاڻ ڪوٺيو آهي. ٻنهي جي جنگ مسلسل آهي، پر ان ۾ وقفو اچي ٿو. اهو وقفو گهڻو ڪري نيڪي جي وقتي شڪست ۽ مجاهد جي جسماني موت جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿو، پر اصل ۾ فتح سچ جي ئي هوندي آهي ۽ ڪوڙ خوار خراب ۽ بدنام ٿيندو رهي ٿو.
سچ ۽ ڪوڙ جا خيما قديم زماني کان کتل آهن. مرڻو ٻنهي کي آهي. هڪڙن جو مرتيو جلد پر باعزت ۽ باوقار آهي. ڪوڙ جي زندگي ڊگهي ليڪن اها ذليل ۽ خوار آهي. اهو فيصلو ڪرڻ هر ماڻهوءَ جي پنهنجي وس ۾ آهي، ته هو ڪهڙي ڪئمپ ۾ ٿو وڃي، ڇو ته سچ ۽ ڪوڙ جي ازلي جنگ جاري آهي ۽ جاري رهندي. دودو مرڻ وقت چنيسر کي مخاطب ٿي چوي ٿو:
ڇا به چوين مان مرڻو ناهيان،
ويس مٽائي ورڻو آهيان،
تون به چنيسر جو ڪجهه چاهين،
مون کان اڳ ۾ ورڻو آهين،
نانو نئين سان ويس بدل سان،
تنهنجي منهنجي جنگ ازل کان،
جاري آهي، جاري رهندي،
جاري آهي، جاري رهندي.
فڪري حوالي سان اياز جو ٻيو دور تمام اهم آهي. اياز جو هن دور جو نثر ۽ نظم اهڙو آهي، جنهن سنڌي ادب ۽ قومپرست سياست تي گھرو اثر ڇڏيو. هن دور ۾ اياز انقلابي شاعر سان گڏ، سوشلزم، سماجي حقيقت نگاري، ترقي پسندي، ماده پسندي، اقدار پرستي ۽ جماليات تي ڀرپور انداز ۾ لکيو. اهو ئي سبب آهي جو اڄ سنڌين جي اڪثريت جڏهن اياز کي ياد ڪري ٿي، ته اهو اياز هن ئي دور جو اياز آهي، جنهن کي ئي وڌ کان وڌ ڳايو ويو آهي.
[b]اياز ۽ ترقي پسند فڪر
[/b] پنهنجي نوخيزي واري زماني کان ئي اياز مارڪسزم کان متاثر هو، پر هن مارڪسزم کي ايم اين راءِ جي اک سان ڏٺو. ايم اين راءِ اسٽالن جو سخت مخالف هو ۽ سندس ظلمن کي وائکو ڪندو رهندو هو. اياز بنيادي طور تي شاعر هو، سياستدان نه هو، تنهنڪري مارڪسزم کي صرف پنهنجي فڪري سگهه جو ذريعو بڻايائين ۽ مارڪسزم کان متاثر ٿي ترقي پسند فڪر کي پنهنجي سڃاڻپ بڻايائين. ترقي پسند فڪر کي ڦهلائڻ ۾ انجمن ترقي پسند مصنفين وڏو ڪردار ادا ڪيو. ننڍي کنڊ ۾ انجمن هڪ تحريڪ بنجي ڪم ڪيو ۽ سندس وڏو حملو، رجعت پرستي جي خلاف هو. سجاد ظهير، ملڪ راج آنند، محمد دين تاثير، فيض احمد فيض وارن گڏجي 1936ع ۾ انجمن جو بنياد رکيو، جنهن جا اهم مول متا هئا:
i. غريب جي غربت، مزدور جي محنت، پورهئي جي عظمت کي پنهنجي تخليق ۾ جاءِ ڏبي،
ii. ظلم، استحصال، رهبانيت وغيره جي خلاف قلم جو ڀرپور استعمال ڪبو،
iii. خارجي ۽ معروضي مسئلن ۽ تڪليفن کي داخلي ۽ موضوعي پيڙائن تي ترجيع ڏبي.
ننڍي کنڊ جا وڏا نالا هن تحريڪ ۾ نه صرف شامل ٿي ويا، پر پنهنجي رت ست سان ان جي آبياري به ڪيائون. پريم چند، ٽئگور، حسرت، جوش، احتشام حسين، سردار جعفري، ڪيفي اعظمي، ساحر لڌيانوي، احمد نديم قاسمي وغيره وغيره. سڀني پنهنجي قلم جي ذريعي ادب ۽ عوام جي رشتي کي مضبوط ڪيو. اديب کي عوام ڏانهن جوابده بنايو ۽ زندگي جي ترجماني سائنسي بنيادن تي ڪئي. اياز به هن تحريڪ مان متاثر ٿيو ۽ پنهنجي قلم کي قومي آجپي سان گڏ طبقاتي جدوجهد لاءِ به استعمال ڪرڻ لڳو:
سڄو ڏيهه ڏاٽا ڪري جي اڀا،
لکين عيد جا چنڊ اڀري پون،
نه پورهيت ٻڌن هيئن پيٽ کي پٽيون،
نه هاري ڪڏهن رت سان ريج ڪن.
اياز ترقي پسندي سان گڏ هوندي به ان سان ڪجهه اصولي اختلاف رکيا. مثلن ترقي پسندي کان وٺي سوشلسٽ حقيقت نگاري جي نظريي تائين، اڪثر مفڪرن جي اها راءِ آهي ته ادب کي انقلاب جي پروپيگنڊه لاءِ استعمال ڪجي. ٻين لفظن ۾ ادب تخليق ڪرڻ وقت خاص مقصد کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي. اياز هن نقطه نظر سان سخت اختلاف ڪيو ۽ لکيو: ”اهو سمجهڻ ته شاعري انقلاب جو ذريعو آهي، شاعريءَ جي توهين آهي. شاعر جي ڪائنات هڪ انقلابي جي ڪائنات کان وسيع هوندي آهي. انقلابي، آرٽ جي Self- sufficiency جي خلاف آهن، هو چاهن ٿا ته آرٽ انقلاب جي ڪم اچي ۽ آرٽ پنهنجي ليکي مقصد نه آهي، آرٽ ذريعو آهي انقلاب جو يعني آرٽ پنهنجي دور جي بورجوازي جا زنجير ٽوڙي، انقلابيءَ جا زنجير پاڻ تي وجهي. آرٽ پنهنجي آزاديءَ لاءِ وڙهي. پاڻ کي آزاد ڪرائي ۽ پوءِ پنهنجو پاڻ تي غلامي مسلط ڪري. مان ان نظريي سان متفق نه آهيان. آرٽ پنهنجو مقصد پاڻ آهي......اسان جا ڪي انقلابي سمجهن ٿا ته انقلابي شاعر ٿيڻ لاءِ ڪنهن چارڻ يا ڀٽ وانگر رڳو تڪبندي ڪافي آهي ۽ انقلابي شاعر جو مکيه ڪم انقلاب جو ڍنڍورچي ٿيڻو آهي. هو ان ۾ غلط آهن. ڍنڍورچي وڏا شاعر نه ٿيندا آهن.....مائوءِ جي ينان ڪانفرنس ۾ ڪيل تقرير وڏي بڪواس آهي. اهي انقلابي ليڊر، آرٽسٽ کي به پنهنجي فوج جو سپاهي سمجهن ٿا، جنهن جا هو ڪمانڊر آهن ۽ پنهنجي آرڊر جي انحرافيءَ تي ڪورٽ مارشل ٿا ڪن.“(7).
شيخ اياز پنهنجي تخليق کي ڪنهن به نظريي جي ماتحت بنائڻ جي سخت خلاف هو، ليڪن ان جو مقصد اهو به ڪونهي ته هو شاعر کي هر سماجي ۽ قومي ذميواري کان آجو ٿو سمجهي. شاعر جي شاعري جو محرڪ آهي محبت. اها محبت جيڪڏهن ڪنهن فرد سان آهي، ته شاعر جمالياتي شاعري ٿو ڪري. اها محبت جيڪڏهن قوم سان آهي، ته شاعري به قومي ٿي سڏجي ۽ جيڪڏهن اها محبت مظلوم ۽ پورهيت سان آهي، ته اها شاعري عوامي بنجيو پوي. يعني اها درجي بندي، قبل از تخليق نه، پر بعد ازتخليق آهي. شاعر حساس آهي، هو پنهنجي انفرادي غم جي اپٽار ڪرڻ سان گڏ اجتماعي درد جي به ڳالهه ڪري ٿو. پنهنجي قوم ۽ مظلوم عوام سان ٿيندڙ ويڌنن کي ڪيئن ٿو نظرانداز ڪري سگهي؟
جنهن وقت لُڪن ۾ لوساٽيل،
انسان ڳلين مان نڪرن ٿا،
جنهن وقت دکن ۾ دونهاٽيل،
مزدورملين مان نڪرن ٿا،
مان پنهنجي تند تپايان ٿو،
۽ درد دلين مان نڪرن ٿا.
شاعر واقعي حساس آهي، پر ڇا هر شاعر عوام جي ڏکن جي ڳالهه ڪري ٿو؟ غريب جي ڏک ۾ شريڪ ٿي پنهنجو اندر جهوري ٿو؟ مظلومن جو عذاب محسوس ڪري پنهنجو سک ڦٽائي ٿو؟ نه بلڪل نه. اڪثر شاعر حساس صرف پنهنجي ذات لاءِ هوندا آهن. هو پنهنجي انفراداي پيڙا کي عوام جي اجتماعي پيڙا تي ترجيع ڏين ٿا. منجهائن، ”ڪک ڇهي به رت ٿو نڪري“.
اياز لکي ٿو. ”اڃان تائين فن براءِ فن جو نظريو نوان نوان ٻهروپ ڪري اچي ٿو ۽ جتي جتي عوام پنهنجي سياسي يا اقتصادي آزادي لاءِ جان جي بازي لڳائي رهيا آهن، اتي نه فقط خود غرض اديب انهيءَ نظريي جي واٽ وٺن ٿا ،پر سامراجي، بورجوازي، آمر وغيره، مصلحت انهيءَ ۾ سمجهن ٿا، ته ادب ۽ فن ۾ اهڙي نظريي کي همٿايو وڃي.“(8).
اياز پنهنجي ادبي نظريي کي ٻن حملن کان بچائي ٿو. پهريون حملو ڪميونسٽ انقلابين جو آهي، جيڪي ادب کي پنهنجي مقصد لاءِ استعمال ڪرڻ چاهين ٿا. ٻيو حملو جديديت پسندن جو آهي، جيڪي ادب ۾ ڪنهن به مقصد جا قائل نه آهن. ٻنهي حملن کان پاڻ بچائيندي اياز جي ادبي ۽ ترقي پسند فڪر جي جيڪا شڪل بيهي ٿي اها هن ريت آهي: ”ادب پروپيگنڊا جو ذريعو نه آهي، پر اديب پنهنجي قوم سان گڏ دنيا جي مظلوم عوام ڏانهن جوابده آهي. اديب جي انفرادي شعور کي معاشري جي اجتماعي لاشعور سان ٽڪر کائي ظلم جا ڪوٽ ڪيرائڻا آهن. جيستائين عوام جو درد اديب جي تخليقي قوت جو حصو نه بڻبو، تيستائين سندس ادب محدود ۽ صرف سندس اندر جو اظهار هوندو“. اياز پنهنجو پاڻ کي سنڌي قوم ۽ دنيا جي سمورن مظلومن ڏانهن جوابده سمجهيو ۽ انهن جي ڏک کي پنهنجو ڏک سمجهيو.
جنهن وقت به ڪنهن جو طوق ٽٽو،
مون ايئن سمجهيو،
ڄڻ منهنجي گردن هلڪي ٿي،
اي دنيا ڀر جا محڪومو،
اي مظلومو!
جي محڪوميءَ مان ڪو به ڇٽو،
مون ايئن سمجهيو،
ڄڻ منهنجي گردن هلڪي ٿي.
هن دور ۾ اياز ان ڳالهه جي به ضرورت سمجهي، ته سنڌي قوم کي پنهنجي ٻولي سان گڏ سنڌ جي تهذيب ۽ ثقافت جو احساس ڏيارجي. ان لاءِ اياز پنهنجي شاعري کي بلڪل عوامي رنگ ۾ رنگي ڇڏيو. اڪن ۽ لُڪن کي رومانوي انداز ۾ پيش ڪرڻ سان گڏ ٻيڙي، ناکئو، ونجهه، پتڻ وغيره جهڙا بيشمار لفظ نه صرف هن علامتي انداز ۾ پيش ڪيا، پر انهن جي جمالياتي اثر انگيزي سبب انهن تي احساسِ فخر پيدا ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي.
مجموعي طور تي اياز هن دور ۾ زبردست قومپرست رهيو. ون يونٽ جي ڪري اياز جي شاعري جو گهڻو حصو قومي مزاحمت تي ٻڌل آهي، تنهنڪري طبقاتي شاعري ڏانهن اياز جو توجهه نسبتن گهٽ رهيو، ها البته ون يونٽ ٽٽڻ کان پوءِ اياز جو قومپرست شاعري تي زور ڪجهه گهٽيو، سندس ’فڪرِ دهر‘ ذهن جي پوشيده گوشن مان نڪري شعور جي پرده پرنور تي ظاهر ٿيو.
[b]اياز ۽ فلسفئه دهر
[/b]شيخ اياز جو هي دور ڪشمڪش جو دور هو. دنيا واضع طور ٻن بلاڪن يعني سرمائيداري بلاڪ ۽ سوشلسٽ بلاڪ ۾ ورهايل هئي. ٽين دنيا جي غريب ملڪن ۾، سوشلسٽ انقلابي، سوشلزم لاءِ جدوجهد ڪري رهيا هئا. انهن ٻن بلاڪن جو ٽڪراءُ سياسي ۽ معاشي هجڻ سان گڏ نظرياتي به هو. اياز جو جهڪاءُ هر لحاظ کان سوشلسٽ بلاڪ ڏانهن هو سواءِ ڪجهه ثانوي اختلافن جي.
اياز گهڻ پڙهيو شاعر هو، سندس مطالعي جو محور گهڻو ڪري شاعري ئي هئي، پر هن ڪنهن حد تائين فلسفو به پڙهيو ۽ عينيت/ تصوريت (Idealism) جي مقابلي ۾ ماديت (Materialism) مان وڌيڪ متاثر ٿيو. افلاطون ۽ برڪلي کان ويندي، اڄ تائين جي مذهبي مفڪرن جو خيال آهي ته هي مادي دنيا اصلي نه آهي، بلڪ هڪ خالق جي خلقيل آهي ۽ هڪ ڏينهن خالق جي حڪم سان ختم ٿي ويندي. ٻين لفظن ۾ مادو، عدم کان آيو ۽ آخرڪار معدوم ٿي ويندو. هيگل ان خالق کي، خيال مطابق“ (Absolute Idea) جو نالو ڏنو، جيڪو پنهنجو پاڻ کي منڪشف ڪرڻ لاءِ هن ڪائنات جو روپ وٺي ارتقائي منزلون طئي ڪري ٿو. مذهبي فڪر سڄي جو سڄو عينيت (آئيڊيلزم) جي فڪر جي توثيق ٿو ڪري. هن سڄي فڪر جو مرڪزي نقطو اهو آهي، خيال مطلق يا شعور مطلق، اول آهي ۽ مادو ان جي تخليق آهي.
عينيت جي فڪر جي خلاف ماديت جو فڪر آهي، جنهن جو مرڪزي نقطو عينيت جي بلڪل ابتڙ آهي يعني، ”مادو هڪ حقيقت آهي ۽ اهو ازلي ۽ ابدي آهي. شعور مادي جي پيداوار ۽ ان جي ارتقائي صورت آهي. مارڪس جي جدلياتي ماديت جو بنياد به هن ئي نقطي تي آهي“(9).
مادي کي قديم مڃڻ ۽ شعور کي مادي جي پيداوار سمجهڻ سان خدا جي وجود جو تصور به انسان جي تخليق بنجيو پوي. مادي فڪر مطابق، خالق هن ڪائنات کي نه خلقيو آهي، پر خلق جي شعور/لاشعور، خالق جي تصور کي خلقيو آهي. اياز هن دور ۾ ماديت جي فڪر هيٺ رهيو ۽ ڪافي شاعري مادي فڪر تحت به ڪئي. ماديت پسندي ۾ موت کان پوءِ واري زندگي يعني جنت ۽ دوزخ جو ڪو تصور ڪونهي يعني جيڪو ڪجهه آهي ”هن دنيا“ ۾ آهي. عربي ۾ دنيا، وقت يا زماني لاءِ هڪ لفظ استعمال ٿيندو آهي. ”دهر“ ۽ دنيا کي آخرت تي ترجيع ڏيڻ واري کي ”دهريو“ چوندا آهن.
اياز هن دور ۾ ”دهريو“ هو يا نه، ان جي شاهدي سندس ڪتاب ”ڪپر ٿو ڪن ڪري“ ۾ چڱي طرح ملي ٿي. هي ڪتاب اياز 1971ع ۾ سکر جيل ۾ لکيو. ڪتاب جو مجموعي تاثر ڏاڍو ڳنڀير، فڪري طور گهرو ۽ ذهني بالغ نظري جو زبردست نمونو آهي. هڪ باب ۾ اياز سامي سان مخاطب ٿيندي زبردست نموني ان سان کليو کلايو اختلاف ڪيو آهي. سامي ويدانتي هو ۽ ويدانتي توڙي وحدت الوجودي ٻيئي عينيت جا پوئلڳ آهن. سامي جا سلوڪ بيتن تي ٻڌل آهن. سندس سلوڪن جي شروعات، ”مايا جي موه“ يعني مادي جي محبت جي مخالفت سان ٿئي ٿي. اياز سامي کي مخاطب ٿي چوي ٿو:
هتي آ، هن جاءِ، سڀ ڪجهه آ، هن لوڪ ۾،
پرمتڙيا، پرلوڪ لئه، وهي ڪا نه وڃاءِ،
لنوَ انهيءِ سان لاءِ، جوٺ نه آهي جندڙي.
اياز تياڳ ۽ ويراڳ کي يڪ جنبشِ قلم رد ڪندي چوي ٿو:
ڪنوٽيا ڪن چير، انگ ڀڀوتي ڪاپڙي،
ڳالهه مڙيوئي هڪڙي، ملان، پنڊت، پير،
ساڌو، سنت، فقير، جر ٿر ڪيئي جيوڙا.
ماده پرست چون ٿا ته جڏهن خالق جو وجود ڪنهن خالق جو محتاج نه آهي ته مادي جو وجود به ڪنهن خالق جو محتاج نه آهي. مادو نه ته پيدا ڪري سگهجي ٿو ۽ نه فنا. مادو ازلي ۽ ابدي آهي، متحرڪ ۽ ارتقا پذير آهي. اياز چوي ٿو:
ڪنهن به نه جوڙي جوڙ، آهي هن جهان جي،
ڪنول پاڻ ٽڙي پيو، پهتو پنهنجي توڙ،
جر جي جيءَ ولوڙ، ڪُهه ڄاڻان ڪهڙي هئي.
سامي، هن سنسار جو، انوکو اسرار،
آهي پنهنجو پاڻ ئي، ساکي سرجڻهار،نوڙي نمسڪار، ڀورا ڪر برهماند کي.
يعني هن برهماند يا ڪائنات جو ٻيو ڪو خالق ڪونهي، نمسڪار ڪر هن ڪائنات کي ڇو ته هي ڪائنات ئي خود پنهنجي سرجڻهار پاڻ آهي. اياز هن دور ۾ سنڌ جي حقن جي ڳالهه ڪرڻ سان گڏ دنيا جي مظلوم انسانن جي جدوجهد سان گڏ هلڻ جي به ڳالهه ڪري رهيو هو. جيڪڏهن هي دنيا مايا ڄار آهي، ته پوءِ جدوجهد ڇا جي؟ ان کي تبديل ڪرڻ جي ڪوشش، چه معنى وارد؟
متان ٻي جڳ ڪاڻ، موڙهل هي جڳ وارئين،
انت اهو آ ساميا، هيءَ جا رک مساڻ،
ڇاڻي ويٺو ڇاڻ، ڪيهي وٿ وناس ۾.
مادو يا هي ڪائنات، سائنسدان ۽ شاعر لاءِ الڳ الڳ تصور رکي ٿي. سائنسدان وٽ مادو اليڪٽران، پروٽان ۽ نيوٽران آهي. توانائي آهي، حرڪت آهي. حرڪت جا قانون آهن. علل ۽ معلول جو جبر آهي، پر شاعر وٽ هي ڪائنات رنگ و بوءِ جو داستان آهي. تارن جي جهرمر، گلڙن جي مهڪ، کنوڻين جا تجلاءِ، ناز جون نهارون، محبوبن جا ماڻا، موسيقي ۽ مڌر آواز وغيره سڀ ڪائنات جا حسين پهلو آهن. شاعر حسين توڙي قبيح ٻئي پهلو نظر ۾ رکي ٿو ۽ هن ڪائنات جي هر قسم جي قباحت کي ختم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪري ٿو ۽ ان کي حسين بنائڻ لاءِ جاکوڙي ٿو. شاعر لاءِ ڪائنات جو هر جلوو حقيقت آهي، اهو مايا جو موهه نه آهي، ڪوڙ ۽ فريبِ نظر نه آهي.
گوري سُتي سيج تي، رمندي رهي رات،
پرينءَ سان پرڀات، جوٺ نه آهي جوڳيا.
هي جو ساگر سونهن جو، انهيءَ کان انڪار،
سامي پنهنجي سوچ تي، تون ئي پنهنجو ڄار،
سچو آ سنسار، جوٺ سندءِ جيءَ ۾.
سامي جي شاعرانه ڏات کان متاثر هوندي، به اياز ان جي ويدانتي شاعري سان نه فقط اختلاف ٿو ڪري، پر ان کي رد به ڪري ٿو. سامي جي بيتن جا لفظ کڻي مخصوص طريقي سان انهن جي رد طور پنهنجا بيت ٿو چوي.
هتي هڪڙو سوال اهو ٿو پيدا ٿئي، ته ڇا اياز رڳو سامي جي مخالفت ڪئي، عيني فلسفي (Idealism) جا قائل ته شاهه لطيف ۽ سچل به آهن پوءِ ڇا اياز انهن سان به فڪري اختلاف رکيو؟ جواب ”ها“ ۾ آهي. اياز، شاهه لطيف سان بيحد عقيدت جي باوجود جزوي فڪري اختلاف رکيو. فرق ايترو آهي ته سامي سان اختلاف رکندي اياز جو لهجو جارحانه ۽ شاه سان اختلاف رکندي سندس لهجو ڌيمو آهي. سامي سان مخاطب ٿيندي اياز چوي ٿو:
سامي مون ڪيئي صديون، ٻڌي ساڳي بڪَ
جيءَ اچن ٿا جڪ، صدين کي ساڙي ڇڏيان.
اڙي او ويدانتي، انهيءَ کان انڪار،
ماڻهوءَ جو ماڻهو مٿان، هي جو انا چار.
هي پڻ مايا ڄار، مون تي ڪڙا ڪوٽ جا؟
شاهه سائين فرمايو.
ڍڪج ڍڪڻهار، ڏيئي پاند پناه جو.
اياز چيو.
ڍڪ نه ڍڪڻهار، آئون اگهاڙو ئي چڱو،
مٿانَ سچ ميار، هرڪو پاند پناهه جو.
لطيف چيو.
جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجهه به اوڏيائي مگان،
ري ٿنڀي، ريءَ ٿوڻين، تون ڇپر تون ڇانءُ....
اياز چيو.
آئون نه مڱان ٻاجهه، توڙي ڏاري ڏوجهرو،
وٿين وجهي واجهه ، ٿوڻيون ٿنڀا ڊاهيان.
لطيف ڪاپائتي کي چيو،
ڪت به ڪنب به.......“
اياز ڪاپائتي کي چوي ٿو:
ڪنب نه تون ڪاپائتي،
ڪنبڻ واريون ڪوه ڪتينديون،
هن آتڻ کان اڳتي ڪائي،
ناهي ڀونءِ ڀوائتي،
ڪنبڻ واريون ڪوه ڪتينديون.
لطيف سائين پرين کان ايندڙ هر شيءِ کي ”مڙئي مٺائي“ ٿو ڪوٺي، پر اياز چوي ٿو:
ڪير چوي ٿو ته ڏيهه ۾، مڙئي مٺائي؟
مون آ چکي چيت ڪري، ساري ڪڙائي.
اهڙا ڪيترائي بيت آهن، جيڪي شاهه، سچل ۽ سامي سان اياز جو فڪري اختلاف ظاهر ڪن ٿا. اياز هن دور ۾ مڪمل طرح سان دهريت ۽ ماده پسند (Materialist) فڪر سان پورو پورو سهمت هو. هن پنهنجي شاعراڻي سگهه ۽ بلند حوصلي کي استعمال ڪندي پنهنجي خيالن جو وڏي واڪي ابلاغ ڪيو. مذهب جي نالي ۾ ٺهيل هن ملڪ ۾ مذهب جي مخالفت ڪرڻ لاءِ وڏو جگر کپي ۽ ان کان به وڏو جگر سنڌ ۾ رهندي شاهه لطيف سان فڪري اختلاف رکڻ، پوءِ کڻي اهو جزوي ئي ڇو نه هجي. پنهنجي فڪر جو آزادانه اظهار اياز جو قد وڌائي ٿو ڇڏي. هي سٽون لکندي مون کي هڪ ڳالهه جو تعجب پڻ ٿئي پيو. ان ڪري ته اياز پنهنجو فطري حق استعمال ڪندي لطيف سائين سان به فڪري اختلاف ڪري ٿو، پر پنهنجي نثر ۾ ڪيترين ئي جڳهن تي هو پنهنجي همعصر توڙي پاڻ کان پوءِ ايندڙ نقاد تي زهريلا حملا ٿو ڪري. هو تصور ۾ به اهو نٿو ڏسي سگهي، ته ساڻس ڪير اختلاف ڪري، حيرت آهي.
[b]جمالياتي ۽ رومانوي شاعري
[/b] اياز جي شاعري گهڻ پاسائين آهي، جنهن ۾ هر پڙهندڙ کي پنهنجي پسند جو اياز ملي ٿو وڃي. مُلي کان ملحد تائين ۽ عاشق کان انقلابي تائين، سڀني جي لاءِ مواد موجود آهي، پر اهي سڀ ثانوي موضوع ۽ صفتون آهن، اياز جو جوهر نه آهن. جوهر ۽ صفت ۾ فرق اهو آهي، ته جوهر ساڳيو رهندو آهي ۽ صفت تبديل ٿيندي رهندي آهي.
اياز جو جوهر آهي، ”شاعري“ ۽ سندس جوهر جي ماهيت آهي ”حسن پرستي“. اياز حسن جو پوڄاري به آهي، ته پرچارڪ پڻ. هو حسن جي هزارين مخفي توڙي عيان جلون جو عاشق آهي. ماڻهو عاشق ٿيندا آهن ڪنهن شخص تي پر اياز عشق ڪيو حسن سان. هن جتي حسن ڏٺو ان جي اتي ئي تعريف ڪيائين. پوءِ اهو حسن ڌرتي ۾ هجي، ماڻهو ۾ هجي. فطرت ۾ هجي. فڪر، فن ۽ فلسفي ۾ هجي يا اهو محرڪ جي شڪل ۾ اميدن، آسن ۽ امنگن ۾ هجي. پهرين دور وانگر اياز جي هن دور جي جمالياتي شاعري به ”مجازي“ آهي.
هر حقيقت کان مٿي آهي مجاز،
هر عبادت کان چڱو آهي شباب.
هو ڪنهن تخيلاتي ۽ ڏورانهين هستي جي حسن جي سحر ۾ مبتلا نٿو ٿئي. هو اها سونهن چاهي ٿو، جنهن کي هو پسي سگهي ۽ ماڻي سگهي. هو پُرڪيف نظارن کان وٺي پُرشباب حُسن تائين هر حسين شيءِ کي پنهنجو بنائڻ لاءِ بيتاب آهي.
اياز جي جمالياتي شاعري ۾، عشقيه شاعريءَ جي نسبت سان رومانوي عنصر غالب آهي. عشق ۽ محبت کي بنيادي طور تي هڪڙي ئي شيءِ سمجهيو ويندو آهي، پر ائين نه آهي. عالمن ان ۾هڪ بنيادي تفريق ڪئي آهي. عشق اتي ٿيندو آهي، جتي عاشق جي دل ۾ احساسِ نا رَسائي هجي يعني محبوب تائين پهچڻ ڏکيو يا ناممڪن هجي. عشق جو سبب دوري ۽ وڇوڙو آهي ۽ ان جي ڪيفيت اضطرابي، تڙپائيندڙ ۽ سوزو گداز سان ڀرپور هوندي آهي. جڏهن ته محبت اُتي ٿيندي آهي، جتي محبوب سامهون هجي. محبت جو سبب ويجهڙائي، دوستي، رسائي ۽ ميلاپ هوندو آهي. جڏهن ته محبت جو اثر پُرڪيف، سرور بخشيندڙ ۽ Elevating هوندو آهي.
اياز عشقيه شاعري به ڪئي ته محبت واري يعني رومانوي پڻ، ليڪن اياز بنيادي طور رومان جو شاعر آهي. ٻنهي صورتن ۾ هن جمالياتي پهلو تي خاص توجهه ڏنو آهي.
رات آئي وئي، تون نه آئين ڪهي،
ماڪ ۾ مينڌرا، رات روئيندي رهي.
مينهن موٽي ويا، ڏينهن اُڀري لٿا،
تون نه آئين پرين، وه لڳي ٿي وهي.
اياز جي عشقيه شاعري ۾ وڇوڙو به آهي، ته يادِ يار به آهي ۽ انتظار پڻ.
عشق عقاب پکي پرڏيهيءَ جهڙپ ڏيئي ٿو جهٽي،
ڪير انهيءَ کان کٽي،
ڏاڍو ڏور اڏاري ماري، پر پر ويهي پٽي،
ڪير انهيءَ کان کٽي.
جذبن جي شدت ۽ اُڇل جيڪا اياز جي رومانوي شاعري ۾ آهي، اها عشقيه شاعري ۾ نه آهي، ڇو ته اياز پنهنجي زندگي پتنگ وانگر گھٽ، ڀئونر وانگر وڌيڪ گذاري. هن عشق تمام گهٽ ڪيو، پر ساڻس عشق کوڙ سارن ڪيو. هو گهڻو وقت عاشق جي بجاءِ ”محبوب“ رهيو ۽ اڪثر جنسِ مخالف جي قرب ۾ رهيو، اهوئي سبب آهي جو اياز جي رومانوي شاعري ۾ لفظ رقص ڪندي نظر اچن ٿا:
او ڪجري گجر پير هوريان ته ڌر،
هاءِ گهاگهر نه ڇلڪي پوي،
مور هن ٽورَ تي وائڙا ٿي ويا،
ڪنهن چيئي ڊيل سان ايتري ريس ڪر،
هاءِ گهاگهر نه ڇلڪي پوي.
ڇاتيءَ تي ميهار جي، سهڻيءَ ڇڙيل وار،
جهر جهر هوا جهنگ جي اونداهه انڌوڪار،
پسائي ٿي پيار، ڀرَ تي دکي باهڙي.
اياز، لطيف وارو عشق نه ڪيو، بلڪ هو ان عشق جو قائل ئي نه هو. لطيف ڳولا کي ۽ تڙپ کي برقرار رکڻ ٿو چاهي. هو ميلاپ نٿو چاهي، يعني منزل جي بجاءِ جستجو کي وڌيڪ اهميت ڏي ٿو.
ڳوليان ڳوليان مَ لهان، شال ۾ ملان هوت،
من اندر جا لوچ، مڇڻ ملڻ سان ماٺي ٿئي.
(شاهه)
لطيف پنهنجي اندر ۾ ”مچ“ کي ٻرندو ڏسڻ چاهي ٿو، پر اياز ڀرپور سنجوڳ ٿو چاهي. هن کي آتيون ٻانهون، نينڍون ڏيندڙ نيڻ، ڪارا ڇڙيل وار، چمي لاءِ اڀريل چپ گهرجن. هو سنگتراش شاعر آهي. هو لفظن جي مدد سان نسواني خدو خال کي واضح ڪري جيئرا جاندار صنم تراشي ٿو ۽ پوءِ انهن اصنام سان ويهي کيڏي ٿو.
لهي ويس لڄ ڀري، لبن مٿان لٽ،
پرين سارو پٽ، ڇهي ڇهان ڪيترو.
لطيف جي محبت ۽ اياز جي محبت ۾ فرق اهو آهي، ته لطيف Platonic محبت ۽ اياز فرائڊين محبت جو قائل آهي، جنهن جي مطابق محبت جو اصل ڪارڻ جنسي ضرورت آهي. لطيف کي هر شيءِ ۾ آفاقي جلوو نظر ٿو اچي ۽ اياز کي ڪنهن به آفاقي جلوي سان ڪا دلچسپي نه آهي. لطيف جي محبت ۾ وصل جي ڪا اهميت ڪانهي ۽ اياز جي محبت آهي ئي وصل تي ٻڌل:
ڪنهن ڪاري چڳ تي رات کٽي، ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦٽي،
ائين وقت ڪٽيو، ائين عمر لٽي، سڀ سانگ سجايو آ پيارا.
اياز ائين ئي پنهنجا سانگ سجايا ڪندو رهيو ۽ پنهنجي چوڌاري کوڙ ساريون حسينائون گڏ ڪري ورتائين، هڪ هنڌ ته تمام وڏي دعويٰ به ڪئي اٿس. لکي ٿو: ”خوبصورت عورتن کي خوشبوئون تحفي طور ڏيڻ منهنجي پراڻي عادت آهي، جا مون پنهنجي پيءُ کان پرائي آهي. در اصل هر خوبصورت عورت کي پنهنجي مخصوص خوشبو ٿيندي آهي ۽ اها جڏهن مون تائين پهچندي آهي، تڏهن مان يڪدم ارادو ڪري سگهندو آهيان، ته هي عورت منهنجي لاءِ آهي يا نه. ان ڪري هن وقت تائين مون جنهن به عورت سان محبت جو اظهار ڪيو آهي، انهيءَ منهنجي محبت کي ٺڪرايو نه آهي.“(10).
هن دعويٰ جي حقيقت کان بهتر طور واقف ته اهي عورتون هونديون، جن جو ساڻس واسطو پيوهوندو، ليڪن هي دعويٰ اياز جي رجحان بابت گهڻو ڪجهه ٻڌائي ٿي. سندس هي بيت به ساڳي دعويٰ متعلق آهي:
مون جو ڦيريا هٿ، ڪيئي ڳم ڳري پيا .......
ڪنهن به ڪنواريءَ نٿ، مون کان منهن نه ڦيريو.
محبت وانگر اياز جو جمالياتي نظريو به فرائڊين (Freudian) آهي. هن نظريي جي مطابق ”انسان ۾ حسن جو احساس جنسي طلب سبب ٿئي ٿو. مخالف جنس لاءِ جڏهن انسان تڙپي ٿو ته اها تڙپ اڳين جنس کي حسين بنائي ڇڏي ٿي. مخالف جنس لاءِ تڙپ ۽ ان جي ضرورت جيتري شديد هوندي، حسن جو احساس اوترو ئي زياده گهرو هوندو.“(11).
هن کان پهرين حسن متعلق ٻه نظريا هوندا هئا. يعني (1) حسن ڏسندڙ جي اک ۾ آهي. (2) حسن بذات خود شين ۾ موجود آهي، پر فرائڊ جي نظريي جي مطابق، حسن ڏسندڙ جي اک جي بجاءِ ان جي جنسي ضرورت ۽ ضرورت جي شدت ۾ آهي. مرد ۾ جنسي ضرورت شديد هوندي ته ان کي معمولي عورت ۾ به حسن نظر ايندو، پر جي ضرورت نه هوندي ته حسين عورت به معمولي لڳندي. اياز فطري حسن متعلق به شاعري ڪئي آهي، پر سندس شاعري جو گهڻو حصو عورت جي جنسياتي حسن متعلق آهي:
ڄڻ ڪي انگيءَ ڄار ۾، تتر ٿا تڙڦن،
پاڻيءَ ۾ پاڇو پيو، ڏٺو منڌ لڱن،
ترنيءَ پنهنجي تن، هر کي هٿ گهمائيا.
جمالياتي طور اياز رات جي وقت کي خوب ساراهيو آهي. هو ”سمئه“ جي حسن جو پرستار آهي. رات چانڊوڪي هجي يا ٻاٽ ڪاري اياز کي گهڻو موهي ٿي:
تارا ڪڻ ڪڻ، وڻ وڻ ڇڻ ڇڻ
پرتي رات رٺي، او مٺڙا،
بٺ تي بوند اٺي.
تون جي ايندين رات، الا او رات،
ته منهنجي رات، امر ٿي ويندي.
اياز جي تقريبن سڄي شاعري رات جي پوئين پهر ۾ رچيل آهي. گذرندڙ رات جا لمحا، انساني وجدان کي مهميز ڏين ٿا ۽ لاشعور ۾ دٻيل خواهشون، عقل جي پهريدار کي گهيرٽ ۾ ڏسي شعور جي پردي تي نمودار ٿين ٿيون. هن وقت ۾ هر شيءِ حسين لڳي ٿي. اسان جي شاعر جي تخيل جي بلند پروازي کيس اتي وٺي وڃي ٿي، جتي سهڻي ۽ ميهار دنيا کي وساري صرف هڪٻئي ۾ گم آهن. رات جي سانت ۾ اياز جو مهيار، سهڻي جي رعنائين مان لطف اندوز ٿي رهيو آهي. هڪ طرف ماحول ۽ فطرت جي خاموش راڳڻي آهي، ته ٻي طرف جذبن جي تشنگي ۽ ڪام ديوتا جي چنگهاڙ آهي، ميهار جا هٿ حرڪت ۾ اچن ٿا ۽ سهڻي سرور ۾ اچي چوي ٿي:
ميهر تنهنجا هٿ، ڇڪن ساهه سرير مان،
مون ۾ ڇيد ڇهاءُ سان، آڌيءَ رات اَڪٿ،
وره انوکي وٿ، جهٻڻ سان جرڪي پوي،
سهڻي جڏهن سڪون ۾ اچي ٿي ۽ کيس ننڊ جو گهيرٽ اچي ٿو ته اسان جو شاعر کيس اٿاريندي چوي ٿو،
اٿ اٿ ننڊ نه ڪر، متان رات رمي وڃي،
هي جي جوڀن راتڙيون، تن جون جهوليون ڀر،
پائي ڌير نه ڌر، مٿو ميهر هنج ۾.
سهڻي ڇرڪ ڀري اٿي ٿي ۽ سمجهي ٿي ته رات ختم ٿي ويئي. هو وڃڻ لڳي ٿي ته اياز، ميهار جي واتان چَورائي ٿو:
ڪارا ڪڪر اڀ ۾، وسڪارو ۽ وڄ،
منهنجا مٺڙا هن گهڙي، ڇاتي کان نه ڇڄ،
مون سان بيهي ڀڄ، برساتين ۾ برهه جي.
[b]3. اياز جي شاعريءَ جو ٽيون فڪري دور (1973 کان 1990 تائين)
[/b]1973ع کان شيخ اياز جو ٽيون فڪري دور شروع ٿئي ٿي. جنهن ۾ اياز جي طبيعت توڙي فڪر ۾ اهم تبديلي آئي. تبديلي اوچتو نه ايندي آهي، ان جي پويان گهرا محرڪ هوندا آهن. بقول قابل اجميري،
وقت کرتا ہے پرورش برسوں،
حادثہ ایک دم نہیں ہوتا.
اياز جي فڪر ۾ تبديلين جو اهم محرڪ معروضي حالات رهيا. اياز، پاڪستان، سنڌ، دنيا ۽ سوشلسٽ دنيا ۾ سياسي ۽ سماجي تبديلن جو سڌو سنئون اثر وٺندو رهيو. جڏهن ون يونٽ هو ۽ سنڌ سان ويڌن هئي ته اياز بلند آهنگ انقلابي شاعري ڪندو رهيو، پر ون يونٽ جي ٽٽڻ ۽ بنگلاديش جي ٺهڻ سان ڄڻ ته اياز جي شعله صفت شاعري جو ٻارڻ بند ٿي ويو ۽ هڪ وڏي عرصي تائين اياز، انقلابي شاعري ڪرڻ بند ڪري ڇڏي. ”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ ۽ ”ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ وارن اوپيرائن کان پوءِ ستن سالن تائين اياز جو ڪو به ڪتاب نه ڇپيو.
1980ع ۾ اياز جي واين جو مجموعو ”لڙيو سج لڪن ۾“ ڇپيو، جنهن ۾ ڪل 66 وايون آهن، جيڪي ذوالفقار علي ڀٽي واري دور ۾ چيل آهن. تقريبن سڄي ڪتاب ۾ اياز تي اداسي ڇانيل آهي. ائين لڳي ٿو ته اياز ڪنهن ڳجهي تڪليف ۾ آهي. وڇوڙو به آهي، اوسيئڙو به آهي ۽ بي ثباتي جو شڪوو ۽ بيوفائي جو اپٽار به چڱو خاصو آهي. مثلاً.
موت ڪيا سڀ مات،
هوندا ڪير حيات،
ڪيئن ڪريان ڪاڏي وڃان؟
مُيون مالهڻيون،
سڪا موتئي گجرا،
ڪٺا رات ڪلال.
ميڙو ناهي مڌ تي
رڱ ڏنائون رات،
وهاڻي پرڀات،
کٽي کنڀ ڇڏي ويا.
هن ڪتاب ۾ آيل سڀ اصطلاح هڪ ئي ڪيفيت يعني. ”نراسيت“ کي ظاهر ڪن ٿا. مثلاً:
لڙيو سج لڪَن ۾
ڪهه ڄاڻان ڪاڏي ويا
اوندهه انڌوڪار ۾
ننڊ اچي ئي ڪانه ٿي
مون کي گيت نه آئڙي
مڙني ماٺ اچي ويئي
مون کان گيت رسي ويا
ذوالفقار علي ڀٽي جي دور ۾ ڪيل اياز جي شاعريءَ ۾ مارڪسزم ۽ مٽيريلزم جي ڪا به ڳالهه ڪانهي. حالانڪه ان وقت ”روٽي، ڪپڙا ۽ مڪان“ جو نعرو عروج تي هو. ائين لڳي ٿو ته ايازکي پنهنجي جدوجهد جي رائگان وڃڻ جو احساس ٿي رهيو هو. جهڙيءَ ريت 1947ع ۾ اياز سماجي حقيقت نگاري مان نڪري داخليت ڏانهن قدم رکيو، ساڳيءَ ريت هن دور ۾ به هو علامتي شاعريءَ ۽ داخليت جي جهان ۾ داخل ٿيو.
اياز 1976ع کان 1979ع تائين سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر ٿيو. کيس ذوالفقار علي ڀٽي وي سي ڪيو. ڏيڍ سال کن کانپوءِ ضياءَالحق، ڀٽي صاحب جو تختو اونڌو ڪيو ۽ اياز تقريبن اڍائي سال ضياءَ جي دور ۾ به وي سي رهيو. اياز جي وائس چانسلريءَ واري دور کي مختلف ماڻهو مختلف نگاهن سان ڏسن ٿا، پر ادبي لحاظ کان ڏٺو وڃي ته سنڌي ادب جو نقصان ٿيو. هڪ ته انتظامي مامرن سبب اياز ڪو خاص تخليقي ڪم نه ڪري سگھيو، ٻيو ته ڪنهن سبب جي ڪري پنهنجي شاعري مان انقلابي تلخي ڪڍي ڇڏيائين. اياز خود لکي ٿو:
”...... ڪيترا نثري نظم، جيڪي ’نئين دنيا‘ رسالي ۾ ڪيئي سال اڳ ڇپيا هئا ۽ جي رشيد ڀٽيءَ هڪ پوري ڪتاب، ’اڪ جون ڦلڙيون ڀيڄ ڀنيءَ‘ جي صورت ۾ ڇپيا هئا. (پر مون نٿي چاهيو ته اهڙا سخت نثري نظم ضياءَ الحق جي دور ۾ ڇپجن. ان ڪري مون رشيد ڀٽيءَ کي ڇپائي جا پئسا ڀري ڏنا ۽ ڪتاب مارڪيٽ ۾ نه اچڻ ڏنو هو“.(12).
اياز، ايوب ۽ يحيٰ جي آمريت جي دوران زبردست انقلابي ۽ سخت نظم چيا ۽ ڇپايا، پر ضياالحق جي آمريت دوران سخت نثري نظم مارڪيٽ ۾ آڻڻ ڪو نه ڏنائين!!!! سبب؟؟؟
’لڙيو سج لڪن ۾‘ ناشر پنهنجو خيال لکندي چوي ٿو، ”گذريل پنج سال (1975ع کان 1980ع) هن جي شاعري جي بيوفا سريت هن کان رٺل رهي ۽ اسين هن جي هر طرح جي شعري تخليق کان محروم رهياسين.“ اياز جي شارحن، دوستن ۽ ناشرن جو اهو خيال آهي ته اياز وائس چانسلري واري دور ۾ شاعري نه ڪئي. خيال بلڪل غلط آهي. اياز لکي ٿو، ”هن ڪتاب ۾ شامل هائڪو مون تڏهن لکيا هئا، جڏهن مان وائيس چانسلر هئس ۽ انتظامي امور جي بي انتها مصروفيت سبب مون ۾ آمد جي ساڳي ڪيفيت نه رهي هئي، جيڪا اڳ هئي.“(13).
هن مان ظاهر آهي ته اياز شاعري ته مسلسل ڪندو رهيو، پر ڪن سببن جي ڪري ان کي ڇپائڻ کان پاسو ڪندو رهيو. وائيس چانسلري واري دور ۾ لکيل هائيڪو سٺا آهن. هائيڪو جي هيئت اهڙي آهي جو ان ۾ ڪا گهري فڪري ڳالهه نٿي چئي سگهجي، باقي فطرت جي سٺي منظر نگاري ٿيل آهي. هنن هائڪن ۾ به اياز هميشه وانگر سنڌي سڳنڌ کي هٿان وڃڻ نه ڏنو آهي. قالب جاپاني، پر ٻولي ٺيٺ سنڌي آهي:
ورندا واهوندا،
پُسيءَ ڳاڙها گلڙا،
پڇ نه ڇا هوندا.
اڄ نه پنهونءَ پيچ،
هٻ نه سا هالار ۾،
ڪيچ نه ساڳيو ڪيچ.
ٿر ۽ ڪاڇي جي ذڪر سان گڏ ڪلاسيڪي قصن يعني سسئي، پنهون، سهڻي، ميهار وغيره کي بنياد بنائي شاعري ڪيل آهي. اياز جي ٻئي دور ۾، شاعري ۾ جذبات جي تندي ڪنهن جابلو نئين جهڙي تيز ۽ شديد هئي، پر ٽئين دور ۾ جذبات ۾ ڪينجهر جهڙو سڪون هو. انقلاب، طبقاتي ڳالهه، تصوف، مذهب يا ٻي ڪا فڪري ڳالهه هنن هائيڪن ۾ نه آهي. ڪٿي ڪٿي شڪوه شڪايتون آهن، پر مجموعي تاثر ’نراسائي ۽ اڪيلائي‘ وارو آهي.
1982ع ۾ نثري نظمن جو مجموعو، ’پتڻ ٿو پور ڪري‘ ڇپيو. هي نثري نظم بلند آواز ۾ ڪيل خود ڪلامي وانگر آهن. خيال ڪجهه اياز جا پنهنجا ته ڪجهه ٻين جا آهن. وڏن شاعرن ۽ دانشورن جا حوالا تمام گهڻا آهن. شاعري جي عظمت، ادب جي اهميت، فطرت پرستي ۽ انسان دوستي، هن ڪتاب جا اهم موضوع آهن.
بين الاقوامي حالتن ۽ اعليٰ آدرشي ڳالهين جي باوجود پاڪستان ۽ سنڌ ۾ آمريت تي شاعري کان گهڻو ڪري لنوايو ويو آهي. هلڪي هلڪي دونهي دکڻ جي باوجود مجموعي تاثر مايوسي وارو آهي.
ڪتاب ’ٽڪرا ٽٽل صليب جا‘ ۾ آيل نثري نظم 1984ع ۾ لکيا ويا، جن ۾ خوبصورت شاعرانه ٻولي ۽ ”عڪس“ آهن. خيال متفرق ۽ منتشر، سماجي حقيقت نگاري نه هجڻ جي برابر ۽ دوستن ۽ نوجوان نسل کان کوڙ شڪايتون آهن.
”واٽون ڦلن ڇانيون“ به 1984ع ۽ 1985ع ۾ ڪيل شاعري آهي، جنهن ۾ ”نراسيت“ ۽ هنوز طاري آهي. مزاحمتي شاعري دم ٽوڙي چڪي هئي ۽ بقول شاعر، ”شاعري کائنس رٺل هئي.“ انهيءَ رٺل شاعري ۾ جذبي جي ٿڌاڻ ۽ جمود ملي ٿو. عشق ۽ انقلاب ٻيئي خاموش آهن. جدائي ۽ اڪيلائي جو هلڪو احساس ڪافي جڳهن تي ملي ٿو.
1983ع ۾ ايم آر ڊي جي تحريڪ هلي ۽ سنڌين جا لاش روڊن تي نڌڻڪا پيا هئا. ڳوڙها گئس ۽ بارود جي بوءِ سان گڏ چئني پاسي ڦٽڪن جي شڙاپ شڙاپ سمع خراشي سان گڏوگڏ دل خراشي به ڪري رهي هئي، پر اسان جي شاعر جو قلم خاموش هو. ڪٿي ڪٿي علامتي انداز ۾ صرف هلڪو احتجاج هو. واگهه جي گهور ۽ چيتي جي نهار جهڪيل هئي. للڪار ته ٺهيو، ڪنجهڪار به ڪونه هئي. ڪيڏارو ته ٺهيو، مرثيو به ڪو نه هو. ( اها چپ اياز 1985 ۾ ٽوڙي)
ايڏي نراسائي جا سبب ڪهڙا هئا؟ ڪجهه يقين سان نٿو چئي سگهجي، پر هڪڙي ڳالهه مون کي اها سمجهه ۾ اچي ٿي ته بنگلاديش جو ڌار ٿيڻ به اياز جي انهيءَ ڪيفيت جو وڏو سبب هو، ڇو ته اياز ان وقت عوامي ليگ ۾ هو ۽ بقول اياز، ”مجيب الرحمان کيس گورنر بنائي ها.“ اياز لکي ٿو......”دير سان اٿي 9 وڳي صبح جو چانهه پي رهيو هئس ته سراج جو فون آيو. اياز مان سراج ٿو ڳالهيان، تو ريڊيو ٻڌو؟“ سراج پڇيو. ”نه.“ مون جواب ڏنو. ”شيخ مجيب کي فوجين گوليون هڻي ماري وڌو.“ سراج چيو. منهنجو هٿ لڏيو ۽ ڪوپ ڌرتيءَ تي ڪري ڇيهون ڇيهون ٿي ويو. مان زندگي ۾ پهريون ۽ پويون دفعو جنهن پارٽي ۾ شامل ٿيو هئس، اها هئي شيخ مجيب جي عوامي ليگ، جنهن جي آئون مرڪزي ڪاميٽي تي هئس ۽ شيخ مجيب پرائيم منسٽر ٿيڻ کان پوءِ مونکي سنڌ جو گورنر مقرر ڪرڻ ٿي چاهيو...“(14). هن اقتباس مان صاف ظاهر آهي ته شيخ اياز کي گورنر ٿيڻ جي پڪي اميد هئي، جيڪا بنگلا ديش ٺهڻ سان نا اميدي ۾ تبديل ٿي ويئي.
[b]اياز جي واپسي
[/b] 1973 ۾ جيڪو اياز نراسيت جي جهان ۾ گم ٿي ويو هو، سو اياز ٻيهر موٽي آيو ۽ سندس رسي ويل ڏات، پنهنجي پوري جوڀن سان جلوه گر ٿي. 1985 ڌاري، ”رڻ تي رم جھم“ واري شاعري سرجي، جيڪا پنهنجي رنگ، ڍنگ ۽ مزاج ۾ ساڳي، ”وڄون وسڻ آئيون“ ۽ ” ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ واري هئي.
اي ڪاش! اهو تون ڄاڻين ها،
آزاد هوا ڇا ٿيندي آ،
اي ڪاش! اهو تون ڄاڻين ها،
پرواز بنا پر ڪيئن هوندا،
آزاد فضا ڇا ٿيندي آ،
ڄڻ او ڊائر جي ڪا گولي،
اڄ تائين توکي تاڙي ٿي،
۽ تنهنجا تنهنجي مقتل ڏي،
ڄڻ پير اچانڪ لاڙي ٿي،
تاريخ بکايل چيتي جيئن،
چو واٽي تي چنگھاڙي ٿي.
ڀرپور مزاحمتي شاعري وري موٽي آئي ۽ رت جي گردش کي تيز ڪرڻ لڳي:
روز ڪرن ٿا ڪنڌ اڏيءَ تان،
توکي ڪو ڪهڪاءُ نه ڪئهُ،
تون ئي چئه.
استعاراتي ۽ جمالياتي انداز ۾ چيل هي مزاحمتي نظم به لاجواب آهي.
خواب هجن آزاد ته ٻيو ڇا گھرجي،
خواب اسان جا ويرانين ۾،
طوفانن جي شور جيان ها،
ديس سڄي جي دل ۾، ان جي،
ارمانن جي شور جيان ها.
ائين لڳي ٿو ته اياز ڪر موڙي اٿيو. 1960ع واري ڏهاڪي ۾ اياز چالهين جي پيٽي ۾ هو ۽ 1985ع ۾ سٺ جي پيٽي ۾، ليڪن عمر جي فرق جي باوجود، جذبن جي شدت ساڳي هئي.
”رڻ تي رم جھم“ ۾ ستر کن ڇهه سٽا به آهن، جيڪي سڀ جا سڀ روماني ۽ جمالياتي آهن. جمالياتي انداز، اياز جي 1950ع واري شاعريءَ جھڙو آهي:
توکي مون چميو آهي،
تنهنجي جسم ۾ آهي،
اڄ شراب جي خوشبو،
جو صدين چڪايو آ،
آ رچي وئي تو ۾،
اهڙي خواب جي خوشبو.
عورت جي جنسي عضون ڏانهن، ميون (Fruits) جي استعارن ۽ تشبيهن ذريعي اشارو ڪرڻ اياز جي لذتياتي جماليات جو انوکو انداز آهي:
آئون تنهنجي ڀرسان هان،
انب تنهنجي ڇاتيءَ تي،
ايئن لڏي رهيا آهن،
ڄڻ ته ڪوئي واچوڙو،
اُوچتو اچي ويو آ،
وڻ ڌڏي رهيا آهن.
”راج گھاٽ تي چنڊ“ واري شاعري 1986ع ۾ رچيل آهي ۽ ”رڻ تي رم جھم“ جو تسلسل آهي، جنهن ۾ اياز دل کولي شاعري ڪئي آهي ۽ سندس اندر ۾ دٻيل جذبا ڄڻ جوالا مکي بنجي پيا آهن:
ڌرتي پيئي ڌڏي،
ڪوٽ سارو ٿو لڏي،
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
آءُ اي سيلاب آءُ،
جو ٻڏي ٿو ڀل ٻڏي،
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
هن ڪتاب ۾، ايم آر ڊي، ٽوڙي ڦاٽڪ، فاضل راهو جو قتل وغيره سڀ سندس شاعري جو موضوع بنجي ويا:
هي جي شير شهيد ٿيا، کيسانو موريءَ،
ٻڌا، ريٽي رت جي، ڏروانهين ڏوريءَ،
ڌرتيءَ ڪڪوريءَ، سانڍيا پنهنجي ساهه ۾.
ڪنهن جو خون وهيو ٽوڙيءَ ۾،
او ڊاير؟
توکي ڪيئن سال مُئي ٿيا،
روم روم مان تنهنجي نڪتا،
جيڪي ڪيڙا،
سي بي مٽيءَ سان مٽي ٿي ويا،
ڪالهه مگر تو ٽوڙيءَ ۾،
لڳ ڀڳ ساڳي وردي ۾،
ساڳي هولي کيڏي،
توکي عمر ملي ڇو ايڏي،
او ڊاير؟
اياز، ضياءَالحق جي دور جو ڳچ حصو مزاحمتي شاعري کان دور هيو، پر هن دور يعني 1987ع ڌاري اياز جا جذبا ڇلڪي پيا:
اڇا ڪتا، ڪارا ڪتا
آپي شاهيءَ وارا ڪتا،
فوجي ورديءَ وارا ڪتا،
سارا پنجيءَ وارا ڪتا،
ها ها سڀ هڪجھڙا آهن.
[b]سوشلزم سان وابستگي
[/b]اياز جي باغيانه، انقلابي ۽ ترقي پسند شاعري جو محرڪ، شروع کان وٺي سوشلزم رهيو آهي. اسٽالن تي سخت تنقيد ڪرڻ جي باوجود، اياز مارڪسزم جو زبردست مداح رهيو. 1988ع ۾ هن هڪ طويل مضمون ”پيريسٽرائيڪا“ لکي گورباچوف جي پاليسين تي تفصيلي بحث ڪيو. هڪ هنڌ لکي ٿو، ”مارڪس جو غور سان مطالعو ڪبو ته گورباچوف جي سچائي پڌري ٿي پوندي. ڪنهن چيو هو ته مارڪس پنهنجي جوابن جي ڪري نه، پر سوالن جي ڪري اڄ تائين سگھارو آهي.“
هن مضمون ۾ اياز، مارڪسزم ۽ گورباچوف جي ڀرپور حمايت ڪندي اميد ڏيکاري ته گورباچوف جون پاليسيون سوويت يونين کي مضبوط ڪنديون. اڃان سوويت يونين ٽٽو نه هو تنهنڪري اياز به مضبوط هو. هي اهي ڏينهن هئا جڏهن افغانستان مان روسي فوجون واپس موٽي رهيون هيون، ليڪن اياز جي خواب و خيال ۾ به ڪو نه هو ته سوويت يونين جا پندرهن ٽڪرا تمام جلد ٿيڻ وارا هئا ۽ جنهن جي نتيجي ۾ سندس خواب پڻ پاره پاره ٿيڻ وارا هئا. ڪنهن کي به اها خبر نه هئي ته هن مضمون لکڻ وقت رجائيت سان ڀرپور اياز، ايندڙ ٽن چئن سالن ۾ مارڪس، مائو، هوچي منھ وغيره کي گھٽ وڌ ڳالهائڻ سان گڏ انقلاب تان ئي هٿ کڻي ويندو ۽ ڪامريڊن لاءِ تضحيڪ آميز جملا لکندو.
[b]4. اياز جي شاعريءَ جو چوٿون ۽ آخري فڪري دور (1990ع کان 1997ع تائين)
[/b]مادي دنيا جي بيڪران وستعن ۾، خيالن جي اڏام کٽولي تي چڙهي گهمندو ڦرندو، ديس پرديس جي نت نون گلن جو واس وٺندو، لذت و نشاط جي ڪهڪشائن ۾ ڪام ديوتا کي پرنام ڪندو، ڪڏهن قيد و بند جون صعوبتون ۽ ڪڏهن سنڌ ۽ هند جون محبتون، ڪڏهن ڪينجهر ۽ ڪارونجهر جون چانڊوڪي راتڙيون، ته ڪڏهن ڄامشوري جون ٿڌڙيون هوائون، ڪڏهن مئه جون مدهوشيون ته ڪڏهن مھ جبينن جون سرگوشيون، ڪڏهن ڪورٽ جا ڪاريڊار ته ڪڏهن زلفِ جانان گهنڊيدار، دنيا گهمندو، شعر پڙهندو ڪڏهن جوش ته ڪڏهن هوش سان هلندو، ملامتون ۽ محبتون ماڻيندو. هارٽ اٽئڪ سهندو، خوابن ۽ آدرشن کي ٽٽندي ۽ يارن جي بي رخين کي ڏسندي، اياز نيٺ اچي 1990ع ڌاري مابعد الطبعيات (ميٽافزڪس) جي مخفيءَ، پراسرار ۽ بيڪنار جهان ۾ وارد ٿيو.
مابعد الطبعيات يعني غيرمادي دنيا، جتي ڪو سائنسي تجربو نٿو ڪري سگهجي ۽ جتي ٻه ۽ ٻه چار نٿا ٿين. طبعيات صرف مخلوق جي باري ۾ ڪجهه ٻڌائي سگهي ٿي ۽ خالق جي باري ۾ خاموش آهي. اها سلطنت مابعد الطبعيات جي آهي، جتي خالق ۽ سندس مخلوق سان تعلق بابت ڪجهه ڄاڻ ملي سگهي ٿي ۽ ان ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪو سڪو رائج آهي، اهو عقل نه پر وجدان آهي.
اياز جي ماديت کان مابعد الطبعيات ڏانهن تبديلي جا ڪارڻ ڪهڙا هئا؟ ڪارڻ ٻه هئا. هڪ ته اياز جي عمر لڳ ڀڳ ستر سال، ٻيو سوويت يونين جو ٽٽڻ ۽ سوشلزم جي آئيندي مان مايوسي. سوشلزم ٽين دنيا جي مظلوم قومن ۽ ڏتڙيل طبقن جو خواب هو. خواب ڏاڍا خوبصورت هوندا آهن ۽ ماڻهو انهن خوابن جي ساڀيان لاءِ سڀ ڪجهه قربان ڪري ڇڏيندا آهن. 45 سالن جي مسلسل سرد جنگ ۽ اندروني توڙي بيروني دٻاءَ تحت سوويت يونين ٽٽي پيو ۽ ان سان گڏ پوري دنيا ۾ سوشلسٽ رياستون تيزي سان سرمائيداري سرشتي ڏانهن موٽڻ لڳيون.
اوڀر يورپ جا اٺ ملڪ ۽ انهن سان گڏ سينٽرل آمريڪا، سائوٿ آمريڪا، آفريڪا ۽ ايشيا جا ڪيترائي ملڪ، سوشلزم کي خير آباد چئي وڃي آمريڪا جي جهولي ۾ ڪريا. ڪروڙين انسانن جون قربانيون ۽ انقلاب لاءِ وهايل رت، پاڻي ٿي ويو. هلندڙ جدوجهدون هڪدم ختم ٿي ويون. جڏهن خواب ريزه ريزه ٿيندا آهن ۽ جڏهن اميدون مٽي ۾ ملي وينديون آهن، ته انسان مايوسين جي اٿاهه گهراين ۾ غرق ٿي ويندو آهي ۽ ڳولا ڪرڻ لڳندو آهي، ڪنهن مضبوط پناهه گاهه جي ۽ جڏهن نااميديون ناقابلِ برداشت ٿي وينديون آهن، ته ان وقت ماڻهو مذهب جي پناهه گاه ۾ ئي عافيت ڀانئيندو آهي.
[b]اياز جا مابعد الطبعياتي تصور
[/b]اياز فيلسوف نه هو ۽ نه ئي مدلل قسم جي مضمون نگاري سندس شعبو هو. جنهن سبب اياز ڪو به مربوط فڪر نه ڏنو بلڪه سندس فڪري خيال، علامتن ۽ استعارن جي لباس ۾ ٽڙيل پکڙيل آهن. ڪنهن به شاعر جي فڪر جو مطالعو ڪرڻ ان ڪري مشڪل هوندو آهي، جو شاعر پنهنجي ڳالهه احساس، جذبي ۽ استعاري جي ذريعي چوندو آهي. جيڪي شيون وري فلسفي ۾ منع ٿيل آهن. فلسفي ۾ استعاري جي استعمال کي سٺو نه سمجهيو ويندو آهي. فلسفو ايمان ۽ تقليد جي بجاءِ تشڪيڪ ۽ تحقيق تي زور ڏئي ٿو. جڏهن ته شاعريءَ ۽ فن جي دنيا ۾ ابهام ۽ رمزيت وڏيون خاصيتون آهن.
سويت يونين جي ٽٽڻ کان پوءِ اياز محسوس ڪيو ته شايد سندس آخري وقت اچي ويو آهي ۽ هو زندگي ۽ موت جي سرحد تي بيٺو آهي. مرڻ کان پوءِ ڇاهي، ان جي اڃان کيس ڪا پڪ ڪانه هئي، پر اميد ضرور هئي. اياز 1990ع ۾ الوداعي گيت لکيا، جن جو مزاج رجاعي (Optimistic) آهي ۽ فڪري طرح اهي عبوري گيت آهن:
ان ڳالهه هوندي، پوءِ به دل،
ڪنهن جوت کي ڳولي پئي،
اڳتي ضروري آ نه ڪجهه،
دل ان طرح ٻولي پئي.
هو اڳ ويا جي قافلا،
تن کان به اڳ ۾ ٿو وڃان،
پر ٿو وڃان ڪيڏانهن مان،
هي مون نه ڄاتو آ اڃان.
ٿي دور جا سانجهي سڏي،
ان ۾ سمايان،
الوداع.....!
هن دور ۾ اياز جي مزاج ۽ فڪر ۾ وڏي تبديلي آئي. ردِ عمل طور جذبن ۾ شدت، اياز جي شخصيت جو اهم جز رهيو آهي. سوشلزم جو خواب ٽٽڻ سان اياز 180 ڊگري تي تبديل ٿيو. سندس ماديت پرستي، مابعد الطبعيات ۾ تبديلي ٿي ويئي. مارڪسيت جي جڳهه تي نرگسيت اچي ويئي ۽ اجتماعيت بدلجي ويئي انفراديت ۾. فڪر تبديل ٿيو ته ڄڻ سڀ ڪجهه بدلجي ويو. پراڻا دوست اجنبي بنجي ويا. جلوت جي جڳهه خلوت ورتي، عقل جي بجاءِ وجدان کي اهميت ملي. سماجي ۽ قومي انقلاب جي بجاءِ، قلب و نظر جي انقلاب کي ترجيح ملي.
هن دور ۾ اياز برگسان، سانتيانه، شوپنهار ۽ اسپائنوزا کي خصوصي طور پڙهيو ۽ انهن جو اثر ورتو، پر شوپنهار جي اثر مان جلد نڪري ويو. سانتيانه جي جمال پسندي اياز جي شاعريءَ تي هاڪاري اثر ڇڏيا. برگسان وجدان پرست هو ۽ هن حقيقت کي سمجهڻ لاءِ وجدان کي عقل تي ترجيع ڏني. اياز به ائين ئي ڪيو، پر جنهن طريقي سان برگسان تفصيل سان فلسفه ”زمان“ ۽ ”قوتِ حيات“ (Elan Vital) تي روشني وڌي، اياز اوترو گهرائي ۾ نه ويو. برگسان وٽ مادو ۽ قوتِ حيات هڪ ٻئي سان برسرِ پيڪار آهن. مادو انسان کي پستي ڏانهن وٺي وڃڻ چاهي ٿو ۽ قوتِ حيات بلندي ڏانهن. اها قوتِ حيات عقلي نه پر وجداني آهي ۽ سندس انداز تخليقي آهي. هوءَ تخليق جي ذريعي مادي کي شڪست ڏئي ٿي.
اسپائنوزا صوفي هو ۽ سندس فڪر وحدت الوجودي هو. اسپائنوزا کي پڙهڻ وقت ائين محسوس ٿيندو آهي، ته شاهه لطيف جي شاعري جي تشريح ٿي پڙهجي. اياز اسپائنوزا مان تمام گهڻو اثر ورتو. رومي، ڀٽائي ۽ سچل کان اڳ ئي متاثر هو، تنهنڪري اياز کي صوفي ٿيڻ ۾ ڪا دير نه لڳي. صوفين وٽ خدا، انسان ۽ ڪائنات هڪ ئي هستي جا مختلف روپ آهن. ڪثرت جي پٺيان وحدت لڪل آهي. بقول اسپائنوزا، ”هن ڪائنات ۾ پکڙيل مادو خدا جي وجود جو هڪ مظهر آهي ۽ سڀني انسانن جو اجتماعي شعور، خدا جي شعور جو ٻيو مظهر آهي. انسان جي علم ۾ خدا جا فقط ٻه مظهر ئي آهن؛ يعني مادو ۽ شعور. ان کان علاوه خدا جي ذات جا ٻيا به بيشمار مظهر آهن، پر انسان جي انهن تائين رسائي نه آهي. هن ڪائنات ۾ نيڪي ۽ حسن سان گڏ بدي ۽ قبح به آهن، پر بدي ۽ قبح جو حقيقي وجود نه آهي. اصل ۾ بدي ۽ قبح جي پويان به نيڪي ۽ حسن آهي، جن جو ادراڪ ڪرڻ لاءِ انسان کي اندر جي اک کولڻي پوندي.“(15). اسپائنوزا جي انهيءَ فڪر جي اياز، لطيف جي هن بيت سان مماثلت ڪئي:
پريان سندي پار جي، مڙيو ئي مٺائي،
ڪانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.
اياز به خدا جو جلوو هر هنڌ ڏسڻ لڳو:
ٽڙيل رابيل جيئن ڪاٿي،
ڊڪين ٿو ڊيل جيئن ڪاٿي،
ڪڏهن ٽاريون ڪڍي ٽمڪين،
ڪڏهن واريءَ ڀٽون ٺاهين!
ڪڏهن ڪنهن جاءِ تي آهين،
ڪڏهن ڪنهن جاءِ تي آهين،
تون، ڪتيون جيڪو نکيڙي،
پاڻ کي پڌرو ڪرين،
۽ ستارن کوهه گيڙي،
پاڻ کي پڌرو ڪرين،
انب جو پوءِ ٻور ميڙي،
پاڻ کي پڌرو ڪرين.
اياز، رومي، سعدي ۽ حافظ کان وٺي ڪبير، ميران ٻائي، لطيف، سچل ۽ سامي وغيره کي ته اڳ ئي پڙهيو ويٺو هو ۽ ان سان گڏ مجازي عشق جون به ڪيئن منزلون طئي ڪيو ويٺو هو. بس ضرورت هئي هڪ اهڙي جهٽڪي جي جيڪو اياز کي عشق مجازي جي ساحل تان عشق حقيقي جي ساگر ۾ لوڏو ڏي. جڏهن اهو جهٽڪو اياز کي سوويت يونين ٽٽڻ جي صورت ۾ مليو، ته اياز صوفيانه شاعري جا واهڙ وهائي ڇڏيا.
صوفي پنهنجي وجدان کي مهميز ڏيڻ لاءِ اندر ۾ ٽٻي هڻڻ لاءِ وڃي ڪا ڀٽ، بيابان يا غار وسائيندا آهن، پر اياز وڃي ڪلفٽن ۾ پرنس ڪامپليڪس وسايو، جتي سندس تخليقي آتش فشان ڦاٽي پيو ۽ اٺن سالن ۾ اندازن ٻه درجن کن ڪتاب وجود ۾ اچي ويا. اهو سڀ ڪجهه هن وجداني قوت جي زيرِ اثر ۽ اڌ رات جو اٿي جاڳ ۽ اجاڳ واري ڪيفيت ۾ لکيو. هن ڪيفيت ۾ شعور جي گرفت هلڪي ٿي ويندي آهي ۽ لاشعور جي خزاني جا منهن کُلي پوندا آهن. خدا جي وجود کي ثابت ڪرڻ لاءِ اياز ڪو به عقلي دليل پيش نٿو ڪري، پر فطرت جي سونهن کي ثبوت طور پيش ٿو ڪري:
سمجهايان آهي خدا، توکي ٻيو مان ڪيئن؟
کنڀ کنڊيري جيئن، ڇو نه ڏسين ٿو مور کي؟
تون باک گلابي گل آهين، تون ئي ته پکين جا هُل آهين،
تون ڪير چوي ٿو ڀُل آهين؟ تون وڻ وڻ ۾ ورجايو آن.
اياز خدا سان بار بار مخاطب ٿئي ٿو ۽ سندس تعريف فطرتي سونهن ذريعي ٿو ڪري. چنڊ، تارا، ڪتيون، گل، خوشبو، نديون، پکي پکڻ، چرند پرند، مطلب ته هر جڳهه تي خدا جا جلوا پکڙيا پيا آهن.
جاچي جوڙ گلاب جي، مون چيو تون آهين،
مون چيو تون آهين،
پرين، اهڙيون پنکڙيون، تون ٿو ٺاهين،
مون چيو تون آهين.
ڪائنات جي اسرارن تي سوچيندي هو جڏهن منجهيو پوي ته پوءِ چوي ٿو:
تون درد ڏيئي، منهن زرد ڪرين ۽ پوءِ سدا لئه سرد ڪرين ،
اي قاتل تنهنجي حڪمت جا، سڀ ملندا مون کي پار ڪڏهن؟
تارن کان به پري وئي ، منهجي روز نهار،
تاڃي پيٽو انت جو، جنهن ۾ مان ڪا تار،
تنهنجا پار اپار، سمجهي سگهان ڪينڪي.
خدا جي حسن جي تعريف ڪندي اياز ان جي سحر ۾ گرفتار ٿي وڃي ٿو ۽ نتيجي ۾ اياز رجائيت پرست ٿيو وڃي. رجائيت هوندي آهي بهتر مستقبل جي آسري ۾. اهو بهتر مستقبل پوءِ انقلاب جي نتيجي ۾ ملڻو هجي يا مرڻ کان پوءِ ايمان جي نتيجي ۾. اياز دعائون به لکيون، جن جي ڪري مٿس الزام لڳا ته هو جماعت اسلامي ۾ شامل ٿي ويو آهي، پر اهو صحيح نه آهي. سندس دعائن کي غور سان پڙهبو ته اهي ملائيت جون نه، پر تصوف جون ثابتيون آهن:
يا رب!
مون کي هن عظيم ڪائنات سان وحدت جو شعور ڏي.
منهنجي وجود کي ايترو ڦهلاءِ،
جو ڪائنات جي ڪنڊ ڪنڊ کي ڇهي سگهي
۽ ان وانگر ازلي ۽ ابدي ٿي سگهي.
مون کي عقل جي تضاد کان ڇڏاءِ
۽ وجدان جي وحدت سان همڪنار ڪري، بي ڪنار بڻائي ڇڏ.
مان فقط هڪ موج آهيان.
جا سمندر کي سجدا ڪندي ساحل تي ايندي آهي
۽ سمندر کان مختلف به نه هوندي آهي.
مون کي پنهنجي ذات جو شعور ڏي. آمين ثم آمين.
شيخ اياز صرف نظرياتي صوفي هو. عملي طور تي نه. عملي صوفي ٿيڻ لاءِ جستجو، عشق ۽ تڙپ کان سواءِ انا جي نفي به لازمي طور ڪرڻي پوندي آهي، پر اياز ائين ڪري نه سگهيو. اياز جي ”مون“ ۽ ”مان“ ڪنهن يڪتاري وانگر مسلسل وڄندي رهي. اياز نه ته نهٺائي ۽ نماڻائي اختيار ڪري سگهيو ۽ نه ئي پنهنجي تڪبر کي دفن ڪري سگهيو. هو پنهنجي ڏات کي ڪبرِ ذات جي نمائش ۽ نمود لاءِ پڻ استعمال ڪندو رهيو. هو دعا گھرڻ مهل به پنهنجي تعريف ڪندو رهندو هو.
تصوف ۾ عفو ۽ درگذر جي وڏي اهميت آهي، پر هن ڄاڻايل دور ۾ پنهنجي دوستن، مخالفن ۽ نقادن کي هر هنڌ، ايترو ته گهٽ وڌ ڳالهايو آهي، جو اهو مواد الڳ ڇپائجي ته ٻه کن ڪتاب ٿي وڃن. اياز جي مابعد الطبعيات جا اهم نقطا هي آهن:
• اياز ڪائنات، انسان ۽ خدا کي هڪ ئي وحدت ٿو سمجهي.
• هو تقدير جو قائل آهي.
• نيڪي ۽ بدي هڪ ئي سڪي جا ٻه پاسا آهن. بدي صرف زمان ۽ مڪان جي قيد ۾ ئي بدي آهي، انت ۾ اها بدي نه آهي.
• زمان ۽ مڪان جا تصور حقيقي نه آهن.
• هو روايتي مذهبي نه آهي ۽ سندس خدا جو تصور به شخصي نه آهي.
• خدا ۽ انسان جو تعلق، محبت وارو آهي.
• خدا جو عرفان، عقل نه، پر وجدان ذريعي ٿئي ٿو.
• روح جي ابديت جو قائل آهي. وغيره وغيره.
جڏهن ڊسمبر 1997ع ۾ شيخ اياز اسان کان جدا ٿيو ته، اهڙن ئي نظرين جو قائل هو.
[b]حوالا[/b]
1. شيخ اياز: ماهوار اڳتي قدم. 1947ع.
2. ساڳيو
3. A.R. Lacey: A Dictionary of Philosophy. P-05
4. شيخ اياز: ڪتين ڪر موڙيا جڏهن ــ ڀاڱو 1(ثقافت کاتوـ حڪومت سنڌ. 2010
5. Will Durrant: The Story of Philosophy. (New York: Garden City Publishing. 1933) 112
6. شيخ اياز: ساهيوال جيل جي ڊائري. (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1986) 106
7. شيخ اياز: ساهيوال جيل جي ڊائري. (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1986) 195
8. شيخ اياز: ڪپر ٿو ڪن ڪري (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1986)
9. Materialism (Oxford Dictionary of Philosophy)
10. شيخ اياز: ساهيوال جيل جي ڊائري. (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1986) 176
11. Freudian: Contributions to the Psychology of Love, appeared in Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XI (1910) 163-176
12. شيخ اياز: ٽڪرا ٽٽل صليب جا. (نيو فيلڊس پبليڪيشن.1991) 11
13. شيخ اياز: پن ڇن پڄاڻان (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1998) مهاڳ
14. شيخ اياز: ڪراچيءَ جا ڏينهن ۽ راتيون (نيو فيلڊس پبليڪيشن. 1989) 97
15. Ted Honderich: Metaphysics; The Oxford Companion to Philosophy
(Oxford University Press. 2005