شيخ اياز جي شاعري: فن ۽ فڪر : ڊاڪٽر شير مهراڻي
شيخ اياز جو مشاهدو تمام گهرو هو، ان جو ثبوت سندس شاعري آهي، پر سندس مطالعو به ڪمال جو هو. هن پاڻ لکيو آهي: ”آءٌ پاڻ انهن ٽن ملڪن (آمريڪا، روس ۽ ايران) طرفان پيش ڪيل علم ۽ ادب جو سرگرم شاگرد آهيان. مون پشڪن کان وٺي ماياڪووسڪي توڙي ان جي همعصر روسي شاعرن جهڙوڪ ووزنيسنسڪي ۽ ٻين جي شعرن جا مجموعا پڙهيا آهن. مون والٽ وٽمئن کان رابرٽ فراسٽ تائين آمريڪا جي عظيم شاعرن ۽ نوجوان همعصر شاعرن جي شاعريءَ جو مطالعو ڪيو آهي، جيڪي شاعري جي لئي ۽ عبارت ۾ عجيب ۽ حيرت انگيز تجربا ڪري رهيا آهن. آءٌ پنهنجي نوجواني جي ڏينهن کان وٺي ايران جي ڪلاسيڪل شاعري کان واقف آهيان. عظيم شاعرن، فردوسي، سعدي ۽ حافظ جون دنيا جي شاعرانه ادب جي ميدان ۾ خدمتون عظيم ترين آهن. ٽالسٽائي، برجنيف، چيخوف کان وٺي شولو خوف تائين روسي اديبن جون نثر ۾ لکڻيون پڻ منهنجون پسنديده پڙهڻيون آهن. اهڙيءَ طرح مون عظيم آمريڪي ناول نگارن جهڙوڪ: مارڪ ٽوين، هيمنگوي، فاڪس، هاورڊ فاسٽ، رچرڊ رائيٽ ۽ ٻين همعصر ناول نگارن جو گهريءَ دلچسپي سان مطالعو ڪيو آهي. آمريڪي، روسي ۽ ايراني ادب جا بهترين ڪتاب، جيڪي سڀ کان زياده وڪامندا آهن، ڪنهن نه ڪنهن طرح منهنجي ذاتي لائبرريءَ ۾ پهچي ويندا آهن“ (1).
شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ سندس مشاهدو ۽ مطالعو ڇلڪندي نظر اچي ٿو. سندس اظهار ايترو ته جاندار ۽ شاندار آهي، جو اهو ٻوليءَ کي نئين ندرت عطا ڪري وڃي ٿو. سندس شاعري ‘جام و مينا’ کان شروع ٿي، فرد جي اگهائي جو تعين ڪندي ان جي لاءِ ترياق تيار ڪندي، آجپي جي ويڙھ ۾ قمر بسته ٿي پوي ٿي. هن جي شاعري انسان کان شروع ٿي الهام تي دنگ ڪري ٿي.
ابراهيم جوئي صاحب ٽي- ايس- ايلٽ جي حوالي سان لکيو آهي: ”شعر ۽ ادب جي دنيا ۾ جيڪڏهن اوهين ڪنهن جدتڪار Innovator جي ڪاوش کي تاريخوار ويهي جاچيندا ته اوهين هن کي سندس من جي ڪنهن اجهل ڌن ۾ مصروف ۽ قدم بقدم ان جي پورائيءَ ۾ اڳتي وڌندي ڏسندا“(2).
اهو پڻ سچ آهي ته هر وڏي شاعر جي شعور جو سفر ائين ئي ٿيو آهي. وليم ورڊس ورٿ جي ذهني اپچ جا ٽي ڏاڪا ٻڌايا ويا آهن. پهرين ڏاڪي تي هو محبوبه جي زلفن، اکين ۽ ڳلن جو اسير ٿي ان لاءِ نظم لکي ٿو،
A beauty exquisitely wrought, with hair
Disheveled, gleaming eyes, and rueful cheek (3).
۽ چوي ٿو ڀلا آئون توکي ڪيئن ٿو وساري سگهان؟
Can I forget you, being as you were
So beautiful among the pleasant fields(4).
۽ چوي ٿو هڪ ڏينهن منهنجي چپن مان منهنجي دوست جي سامهون شڪايت ڇڻي پئي ۽ هن مرڪي جواب ڏنو..
One day, when from my lips a like complaint
Had fallen in presence of a studious friend,
He with a smile made answer…(5)
ٻي ڏاڪي تي هو سمنڊن، سج، ستارن، چنڊ، ڪڪرن، ٽڪرن، گلن، مٽي، ماڪ، مکڙين، پوپٽن، پکين ۽ پهاڙن سان لنو لائي ٿو ۽ ڪيترائي شاهڪار لکي ٿو
The morning rose, in memorable pomp,
Glorious as e’er I had beheld—in front,
The sea lay laughing at a distance; near,
The solid mountains shone, bright as the clouds,
Grain-tinctured, drenched in empyrean light;
And in the meadows and the lower grounds
Was all the sweetness of a common dawn
Dews, vapours, and the melody of birds,
And labourers going forth to till the fields.
۽ ٽئين ڏاڪي ۾ هو الوهيت ڏانهن راغب ٿئي ٿو ۽ ڪيترائي نظم ‘روحاني رمزن’ جي باري ۾ لکي ٿو.
“My trust is in the God of Heaven,
And in the eye of him who passes me!”(6)
گهٽ يا وڌ ساڳيو منظرنامو اسان کي ڀٽائيءَ وٽ ملي ٿو. ڀٽائيءَ جا شارح ان منظر نامي کي مجاز کان حقيقت جو پنڌ سڏين ٿا. شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ پڻ اسان کي ڪيئي ڏاڪا ملن ٿا. ابتدا ۾ سندس شاعريءَ ۾ ‘جام و مينا’، ‘گل و بلبل’، ‘ثبات’، ‘شبنم آلود’، ‘شمع و پروانا’ جهڙا استعارا ملن ٿا،
جام و مينا رهي رهي نه رهي
پنهنجي اکڙين جون عادتون رهنديون
جلد اچ چنڊ رات آ مٺڙا،
هر خوشي بي ثبات آ مٺڙا.
گل ڇڻن ٿا شراب ٿو ڇلڪي،
ڇا سندءِ بات بات آ مٺڙا.
مرمرين جسم، احمرين اکڙيون،
هاءِ! تنهنجو شباب ويجهو آءُ.
رات جي وقت تنهنجي عرياني،
پرتو ماهتاب آ گويا.
رات اسان رابيل سنگهي سين، هن جي تن سان ڀيٽ ڪئي سي،
رنگ روپ ۾، ون واس ۾، مٺڙو يار ’اياز‘ مٿيرو.
چپ چُمي لئه اُڀريا، سامهون آهي چوٿينءَ چنڊ،
ڪهڙو سندر سپنو آهي، جيون جو سپنو.
تنهنجي ڇاتي آتي آتي، نيڻ به تنهنجا نينڍ
دانهون دانهون تنهنجون ٻانهون، پيار پلين ٿي ڇو.
اوءِ اسان تي چنڊ نه اهڙا ليئا پاءِ ميان.
ڇرڪ ڀري جاڳي نه پوي، آ سپرين هاڻ ستو.
يعني اياز جي ابتدائي شاعري موضوعاتي طور تي رومانوي ۽ فني طرح سان فارسي جي استعارن سان سينگاريل ملي ٿي. ٿورو پوءِ يعني وچين دور ۾ اياز موضوع کي ڌرتي، سرتي، وطن دوستي، انسان دوستي، مزاحمت، ماڻهو ۽ ماڻهپي سان همڪنار ڪري ٿو ۽ فني طرح هو فارسيءَ جي زير اضافت ۽ فارسي هاڻن استعارن کي ڇڏي نج سنڌي تشبيهون ۽ استعارا خلقي ٿو. سندس شاعريءَ ۾،‘اگهن جو درد’، ‘ڏيهه جا ڏکڙا’ ‘ڌرتيءَ جي چمي’ به پسي سگهجي ٿي ته ‘انسان سان عشق’ جو ذڪر به پڙهي سگهجي ٿو.
ڏسي ڏکيا ڏِيل، ڳوڙها ڳلِ ڳڙي پيا.
*
او ڌرتي، او ماءُ، تنهنجي کِهه منهنجون اکيون.
*
سانڍيا منهنجي ساهه، ڏکڙا ساري ڏيهه جا.
*
مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي ڦٽندا سرخ گلاب.
ڄڻ ماڻهوءَ جو ڳوڙهو ڳوڙهو
منهنجين واين مان برسي ٿو،
ڌرتي منهنجو ديس، مگر مان سنڌڙي جندڙيءَ لايان.
*
سنڌڙي، مون کي سڏ ته ڏي، تون چپ ڇو آهين، ڇا هي؟
*
اي ڏورانهان! ڏسڪي تو ڏي ڪيسين پنهنجا نيڻ کڻان؟
ساڀيا ۽ سپني ۾ ويڇا جو به مٽائي،
ٻول انهيءَ جي ٻانهڙي آهيان.
ڳاڙها ڳاٽ، سگهارا ڳڀرو،
پنڌ، پرينءَ جو پُور،
الو ميان! ديس نه دل کان دور.
سنڌڙي، تنهنجو نانءُ وَتو، ڄڻ ڪاريهر تي پير پيو
*
هي پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ، پر سنڌ ’اياز‘ نه مرڻي آ!
جنهن وقت به ڪو، مون گيت چيو، هن ڌرتيءَ جو
ڄڻ ڪوئي قرض چُڪو آهي.
شيخ اياز جو اڳيون موضوع فطرت ڏانهن موٽ آهي، هو فطري نظارن ۾ گم ٿي الوهيت جون ڳالهيون ڪري ٿو. هن اسٽيج تي اياز مذهب ۽ ماڻهپي کي پيريلل کڻي اچي ٿو.
”يار رب! توئي مون کي راهه ڏيکاري، مون ۾ امن ۽ انسان دوستيءَ جي خواهش پيدا ڪئي ۽ سمجهايو ته هر ماڻهو تنهنجو پرتو آهي ۽ انڪري مقدس آهي. يا رب! تون اها ساڃاهه ساري انسانذات کي ڏي ته نه رڳو تنهنجي پيار پر هڪ ٻئي جي پيار ۾ انسانذات جي نجات آهي.“
پوسٽ ماڊرن ازم وارا چون ٿا، ”مرندڙ ۽ ماريندڙ ڪنهن هڪ نڪتي تي گڏ آهن“. اياز چيو،
”هر شيءَ اچڻي وڃڻي آهي،
هر شي ڀيري ڀڃڻي آهي،
جيڪي آهي سو هي پل آ،
ڏوهيءَ جو ساڻيهه به ساڳيو،
بي ڏوهيءَ جو ڏيهه به ساڳيو،
ڇو جو هر ڪنهن کي مرڻو آهي،
ڀونءِ جو اونهو ڀڀ ڀرڻو آهي.“
تصوف جي رمز کي سمجهندي، اياز به موت کي ساهي پٽڻ وارو لمحو سڏيو آهي، موت توڙي جو ادب جو وڏو موضوع رهيو آهي ۽ مختلف شاعرن ان کي مختلف انداز سان بيان ڪيو آهي. ڪن موت کي ‘دلفريب’ سڏيو آهي. ايترو دلفريب جو ان سان ملڻ کانپوءِ ڪوئي به واپس ناهي موٽيو. عدم چيو، ‘موت ڪيڏو به پٿر دل هجي، زندگيءَ کان وڌيڪ مهربان هوندو’ غالب چيو، ‘موت جو هڪ ڏينهن طئي ئي آهي، ته پوءِ سڄي سڄي رات ننڊ چو نٿي اچي’
وليم ورڊس ورٿ چيو،
.... faithful guide, speaking from his death bed,
Added no farewell to his parting counsel,
But said to me, “My head will soon lie low;”
(انتهائي اعتبار جوڳي رهبر پنهنجي موت جي بستري تان الوداعي نصيحت ڪندي چيو جلد منهنجو مٿو جهڪي ويندو.)
آهي موتُ مِڙِنِ تي، گوڙِيُون ڪيِو گَجي،
اَجَلُ اِيندُءِ اوچتو، جو سَدا ٿو سُڄي.
يا ڀٽائي موت کي هن طرح پڻ بيان ڪيو آهي.
آئُون نَه گَڏي پِرِين کي، مَٿان آيو مَوتُ،
واجهائِيندي وَرِهَ ٿِيا، هَڏِ نَه گَڏِيُمِ هوتُ،
جيڪُسِ ٿِينديَسِ فوتُ، فَنا هِنَ فِراقَ ۾!
شيخ اياز پنهنجي ڪتاب، ‘هينئڙو ڏاڙهونءَ گل جيئن’ جي مهاڳ ۾ هسپانوي شاعر آلبرٽي جا لفظ ڏنا آهن:
”اُهو ماڻهو مري ويو. هن کي خبر نه هئي ته هن قدرت جي صرافخاني تي هلان ڪري، وڏو ڌاڙو ٿي هڻڻ چاهيو، بادل چورائڻ ٿي چاهيا، ستارا، سونهري پڇڙ تارا ۽ سارو آڪاس لُٽڻ ٿي چاهيو. ها، اُهو ماڻهو مري ويو“ (7).
موت تي شيخ اياز شايد سڀني شاعرن کان گهڻو لکيو هجي، هو موت کي مختلف انداز سان ڏسي ٿو. ڪڏهن ماڻهوءَ کي موت جو لقمو ٿو سڏي، ڪڏهن موت جي پاڇي کي پاڻ ڏانهن گهوري نهاريندي ڏسي ٿو، ڪڏهن موت کي تاريخ کان ڍل گهرندي ڏسي ٿو.
ڪيڏو ٻهڪي ٿو پيو جنهن جي هَٿِ ڏوئَي!
توڙي لُقمو موت جو ماڻهو مِڙيو ئي،
مون کي ڪاريءَ رات ۾ گُگَهه جيان گهُوري،
هي جو پاڇو موت جو.
ڇا تي سوچان ٿو وري آنءُ اکيون پوري!
هي جو پاڇو موت جو.
متان جهُڙَ مهلَ
توکي پَوي ڪَلَ،
پاڇي وِڌُءِ ڪينڪي.
موت گهُري تاريخَ کان
جڏهن پَنهنجي ڍَلَ...
نفسيات ۾ ‘جبلت مرگ’ هڪ وڏو استعارو آهي. اياز پڻ موت کي مختلف انداز سان بيان ڪيو آهي. هو موت تي طويل بحث ڪندي نظر اچي ٿو. موت بابت لکيل سندس ڪجهه سٽون آهن...
ويل آن ساهي پٽڻ جي
موت، منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
مان اُٻن ۾ ڪيئن رهندس
مون ڀلائي نانهه ڀون!
مان ئي موت هان
مان ئي حياتي،
مان نئون جيوَن
جو ڪنهن ماڪ ڦڙي مان ڪِري،
رابيل ۾ کڙيو آهي،
جنهن جو واس پکڙجي ويو آهي
دور دور تائين!
تون جو صدين کان
منهنجو انتظار ڪري رهيو آهين.
اڃا ٿورو وڌيڪ انتظار ڪر!
جي اچان موٽي ته مون کي
ڪنهن هرڻ ۾ پاءِ تون!
موت منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
* اي زندگي! تون موت جي ڌيءَ آهين، اُن کان ڇو ٿي ڊڄين؟
* اي موت! تو ته پهاڙن کي به نه ڇڏيو آهي؛ مان ته انسان آهيان!
* اي موت! تون مون تي ڪيترو نه مهربان آهين! تون دَر جي وٿي کولي ڏسين ٿو ته هي لکڻ ۾ مصروف آهي ۽ پوءِ دٻي پير موٽي وڃين ٿو، جيئن منهنجو ڌيان توڏانهن نه ڇڪجي. پر تون اهو نه ڀُل ته مون کي ياد آهي ته مون مهمان کي ملاقات لاءِ ڪافي ترسايو آهي. پر مان ڇا ڪيان، هي صفحو اڃا پورو نه ٿيو آهي!
*بايزيد بسطاميءَ ڪنهن کي چيو: “جي موت آهي ته تون نه آهين، جي تون آهين ته موت نه آهي. لطف ته ان ۾ آهي ته تون ۽ موت ٻئي گڏ هجو(8). *تون ڄاڻڻ ٿو چاهين ته زندگي ڇا آهي ۽ مان ڄاڻڻ ٿو چاهيان ته موت ڇا آهي؟ ڇا اسان ٻئي ساڳي تلاش نه ڪري رهيا آهيون؟
آخر ۾ اياز موت جي ابديت تسليم ڪري ٿو،
چون ٿا ته
ابي سينا ابديت لاءِ
علاج ڳولي لڌو هو
پر
موت
هُن کان اها دوا کسي ورتي هئي
۽ پاڻ کائي
امر ٿي ويو هو.
ابراهيم جوئي صاحب ‘ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘جي مهاڳ ۾ لکيو هو، ”اياز پنهنجي ادبي تخليق جي فني اوچائيءَ جا سنڌا پاڻ قائم ڪري ٿو ۽ پاڻ ئي انهن کان مٿي اڀري ٿو.“
واقعي به اسان اياز جي فڪر جون سرحدون طئي ڪرڻ کان قاصر آهيون. اسان جي دوست ڊاڪٽر فياض لطيف شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ جماليات تي وڏو ڪم ڪيو آهي، پر اياز کي پڙهندي ائين ٿو لڳي، ته فياض لطيف اياز جي موتين جي ٿالهه مان ٻڪ ته ڀريو آهي، پر ترڪڻا موتي سندس هٿن مان ترڪندا ٿا وڃن، پر خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته ڊاڪٽر فياض موتين جي سڀني قسمن مان ڪي داڻا هٿ ڪري ورتا آهن.
شيخ اياز جي شاعريءَ جو مجموعي جائزو وٺڻ سان ڪجهه ڳالهيون واضح ٿين ٿيون ته:
• شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ جو بنياد عظيم ڪلاسيڪي ورثي تي رکيو آهي.
• شيخ اياز پنهنجي توڙي ٻين ٻولين جي همعصر ادب کان باخبر هو ۽ ان ۾ تجربن جي ڏي وٺ ڪئي.
• فني طور هو تمام مضبوط شاعر آهي.
• سندس تشبيهون، استعارا، تلميحون، اشارا، ڪنايا، مبالغا ۽ ٻيا فني جزا ڏاڍا پختا آهن.
• هن شاعريءَ جي مختلف صنفن تي تجربا ڪري نيون صنفون به ڏنيون آهن. مثال ترائيل کي ترائيل چيو ئي ان ڪري وڃي ٿو، جو ان ۾ هڪ سٽ ٽي ڀيرا ورجائي وڃي ٿي. اياز ترائيل جي بنياد کي ٽوڙيو آهي ۽ ڪيترائي اهڙا ترائيل لکيا آهن، جن ۾ هڪ سٽ ٽي ڀيرا نه ٿي ورجائجي.
• فڪري لحاظ کان شيخ اياز جي شاعري فرد کان عالمگيريت، وجود کان وحدت الوجود، وطن دوستي کان انسان دوستي، پيار کان امن ۽ آزادي طرف وڃڻ جي ڳالهه ڪري ٿي.
• شيخ اياز سنڌ جو شاعر ته آهي، پر هن جي شاعريءَ جو ڪئنواس ايترو ته وسيع ۽ ويڪرو آهي جو ان ۾ عالمگيريت اچي وڃي ٿي.
• هو پورهيت دوست به آهي ته پيار دوست به آهي.
• هن وٽ ڪلاسيڪل اهڃاڻ به آهن، ته رومانيت جو نئون جهان به آهي.
• سندس شاعري ترقي پسند تحريڪ جو جديد مينيفيسٽو ٿيڻ جا ڳڻ به رکي ٿي ته وجودي وارداتن سان به همڪنار آهي.
• هو ادب براءِ ادب کان ادب براءِ زندگي جا مامرا نبيريندي نظر اچي ٿو.
• ساخت جي اعتبار کان اسان شيخ اياز جي شاعري کي روسي هيئت پسندي کان ويندي ساختياتي تنقيد تي پرکي سگهون ٿا.
• سندس شاعري جديديت کان مابعد جديديت جو سفر ڪري ٿي.
• نئين تنقيد نگاري کان ويندي، سمبالزم، نيچرلزم ۽ حقيقت نگاري جو شاعر نظر اچي ٿو.
• هو سماجي حقيقت نگاري کان ويندي جادوئي حقيقت نگاري جا به عڪس پيش ڪري ٿو ته آفاقيت جو پڻ قائل آهي.
اياز جڏهن چيو هو ته،
تون جي مون کي ڪونه مڃيندين
مون کي ڪا پرواه نه آهي،
آءٌ سڀاڻي لاءِ لکان ٿو،
جيڪو نيٺ ته اچڻو آهي،
مون تي ميڙو مچڻو آهي.
آئون ڀانيان ٿو اهو ويلو آيو آهي، اياز تي ميڙو متو آهي ۽ اياز پنهنجي فن ۽ فڪر جي طفيل سنڌ جي سڃاڻ جو سگهارو حوالو بڻجي ويو آهي.
حوالا
1. روزاني اخبار هلال پاڪستان، تاريخ، 11 فيبروري 1976ع صفحه 4 ڪالم 5.
2. ڪي جو ٻيجل ٻوليو، شيخ اياز، مهاڳ، محمد ابراهيم جويو
3. William Wordsworth. The Prelude & The Recluse, a fragment.Page.216
4. Ibid. P.24
5. Ibid. P. 98
6. P. 94 .Ibid
7. هينئڙو ڏاڙهونءَ گل جيئن، شيخ اياز، مهاڳ
8. جر ڏيئا جهمڪن، شيخ اياز