شيخ اياز جي شاعري ۽ ڏند ڪٿائون : ننگر چنا
نانگا نانيءَ هليا ، هنگلا جان هلي،
ديکي تن دوارڪا، مهيسين مَلهي،
آڳَهِه جن علي، آئون نه جيئندي اُن ري. (1)
يا سندس ٻيو هڪڙو بيت آهي :
لُنگُ ڪڍيائُون لانگَ، موٽي ڪن نه مَسَحو،
جا اسلامان اڳي هئي، سا سُئائُون ٻانگَ،
سامي ڇڏي سانگَ، گڏيا گورکَ ناٿَ کي.
(سُر رام ڪلي)(2)
هِنن بيتن ۾ ئي هڪ ته لُنگُ پائڻ يا ٻَڌڻ جو تعلق به ديومالا سان آهي، ته سامين جو ۽ گورکَ ناٿَ جو لاڳاپو به ڏند ڪٿا سان آهي. شاهه سائين سُر رامڪلي ۾ جوڳي، سامي، لاهوتي، ويراڳي، ڪاپڙي، فاني، بيکاري، بابُو، نانگا، راول، مهيسي، آديسي، لانگوٽيا (3) ۽ ٻين نالن سان جن کي به ياد ڪيو آهي، اُهي سڀ هندي ديومالا سان جڙيل ڪردار آهن. مثال طور ناني انڊين ڏند ڪٿا ۾ اهم حيثيت ۽ جڳهه رکندڙ ڪالي ماتا جو ئي نالو آهي. سنڌ ۾ ڪالي ماتا جا ٻه تيرٿ آهن، هڪ پوتر تيرٿ آهي هنگلاج ۾، جنهن جو ذڪر ڀٽائيءَ مٿئين بيت ۾ ڪيو آهي ۽ ٻيو ڪالي جو آسٿان آهي اروڙ ۾. اروڙ وارين ٽڪرين ۾ هڪڙو تاريخي مندر آهي، جتي سڄي سنڌ کان ياتري درشن ڪرڻ ايند ا آهن، اهو مندر ڪالڪان ديوي جي مندر جي نالي سان مشهور آهي. ڪالڪان به اصل ۾ ڪالي ماتا جو ئي نالو آهي. هاڻي جيسيتائين انڊين ديو مالا جو مطالعو نه ڪبو تيسيتائين لطيف جي اهڙي شاعريءَ جو صحيح لطف ماڻي نه سگهبو.
ائين ئي شيخ ياز جي شاعري ۾ مصري، يوناني، عراقي يا اشوري ۽ ڪلداني، عبراني، ايراني ۽ سڀ کان وڌيڪ هندي ڏند ڪٿا وڏي وڄ وانگر وراڪا ڏئي رهي آهي. هن مضمون ۾ سندس ڪجهه نظمن جو ڏند ڪٿائي پس منظر جاچڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا.
گھاوَ پيو مان پنهنجا پويان¬_
ڳاڙها ڳاڙها گُلَ سيني مان
تنهنجي لاءِ سدائين سويان،
آءُ ڪَلا جي ڪالي، تن کي
تنهنجِي آءُ لتڙ ۾ لويان ! (4)
هن نظم ۾ اياز ڪَلا جي اصل ديوي سرسوتيءَ کي نه سڏيو آهي، پر ان جي بدران ڪالي جيڪا خونخوار، رت جي پياسي ۽ مها ڀَيَنڪر ديوي آهي؛ تنهن کي پڪاريو آهي. ڪَلا پاڻ هاڻي سرسوتي ناهي، ڇو ته سرسوتي ديوي “وڏي مهربان، سهڻي، پاڪ پويتر ۽ پاڻين سان ڀريل يعني پاڻيءَ يا زندگيءَ جو سرچشمو” آهي.(5) سرسوتي ديوي برهما ديوتا جي زال آهي ۽ عقل، ڏاهپ ۽ دانائي جي ديوي آهي، انهيءَ ڪري هُوءَ قوّت ۽ ڏاهپ جي ميلاپ جي نمائندگي ڪندڙ يا ان جو مظهر آهي ۽ ائين هُوءَ تخليق جي عمل ۾ سرگرم رهندي آهي. هندي ديومالا ۾ سرسوتي ئي شاعري، موسيقي، مصوري، عقل، ڏاهپ، خوش گفتاري ۽ ٻين سَٺ (60) کن علمن جي ديوي آهي.(6) سوال هي ٿو پيدا ٿئي ته سرسوتيءَ جهڙي مهربان ديوي کي ڇڏي اياز ڪاليءَ کي ڇو پڪاريو؟
شاعر يا ڪو فرد پنهنجا گھاوَ هارَ وانگر سَڳي ۾ پوئي رهيو آهي ۽ اهو عمل لڳاتار جاري آهي جو هُو پاڻ ان جو اقرار ٿو ڪري ته “گھاوَ پيو مان پنهنجا پويان،” پيو ٿو پوئي ۽ انهن گھاوَن جي شڪل ڳاڙهن گُلَن جهڙي آهي. جيئن لطيف چيو هو ته “هينئڙو ڏاڙهونءَ گُلَ جيئن.” ڏاڙهونءَ جو گُل جنهن ڏٺو آهي، تنهن کي خبر هوندي ته انهيءَ جي شڪل ڪيئن ٿي بيهندي آهي. اها ئي ساڳي ڪار ايازُ شاعر يا هڪ فردُ پنهنجي دل جي ڪري رهيو آهي ۽ هُو پنهنجي ڇاتيءَ مان ڳاڙها ڳاڙها ٽڪرا ڪڍي، انهن کي گلن جي شڪل ڏئي، سدائين سوئيندو رهي ٿو. اي ڪالي! تون اچ ته مان اِها، دل جا ڳترا ڪري جوڙيل مالها، اِهي گُلَ تنهنجي پيرن ۾ وجهان. ڪالي جيئن ته بي رحم ديوي آهي، تنهنڪري شاعرُ به اِهي گُلَ سندس لَتَڙَ لاءِ ارپي ٿو.
ڪالي ماتا جيڪا دُرگا به آهي، ته ڪولڪاتا به، ممبئي به آهي ته ڪالڪان به، ناني به آهي ته ايڪاويرا به. چنڊي به آهي ته چنڊيڪا يا چنڊِڪا به، ڀيرَوي به آهي ته ڀَواني به. ڪالي جا تمام گھڻا نالا آهن. ڪالي ديوي مهاديوي جو ئي هڪڙو روپ آهي، جيڪو دُرگا ديوي کان به وڌيڪ ڀوائتو آهي، هن جو نالي ڪالي آهي _ شِوُ پنهنجي فنا ڪندڙ حيثيت ۾ ڪالي جو مڙس آهي.(7)
ڪالي جي معنيٰ آهي ”وقت تي سوڀَ پائيندڙ“ _ ڪالي جي معنيٰ ڪاري (ناري) به آهي ته کيس ڪاليڪا، مها ڪالي، ڪالي ماءُ، ڪالي ماتا به چيو ويندو آهي. ويدڪ دور ۾ کيس اگني ديوتا سان ڳنڍيو ويو هو ۽ اهو ان ڪري جو اگني ديوتا کي باهه اوڳاڇيندڙ ست زبانون آهن، جيڪي نانگ جي مَتَحرڪ زبان وانگر وات مان ٻاهر نڪرنديون ۽ اندر وينديون رهن ٿيون. اهي زبانون ڀيٽا ۾ ڏنل مکڻ کي چٽ ڪري ڇڏين ٿيون. انهن ستن زبانن مان هڪڙي سڀني کان وڌيڪ ڪاري ۽ ڀوائتي آهي، انهيءَ کي ڪالي چيو ويو، پر هاڻ اگني ديوتا جي انهيءَ ڪاري زبان جو اهو تصور وساري ڇڏيو ويو آهي ۽ ان جي جاءِ تي ڪالي پاڻ هڪ ديوي جي حيثيت ۾ اڳيان آئي آهي. ڪاليءَ جا به ڪيئي روپ آهن، مثال جي لاءِ چنڊي ( ڪاوڙ ۾ ڀريل)، ڀيروي ( ڀوائتي). ڀيروي جي صورت ۾ ڪالي اصل ۾ شِوَ ديوتا جي هڪڙي مها ڪاوڙِيلَ ۽ دهشت ناڪ روپَ ڀيرَوَ جو ئي حصو آهي. ڀيرَوَ به ڪالي وانگر قتلامن ۾ خوش ٿيندو آهي. ديومالا ۾ هڪ هنڌ شِوَ ديوتا کي ڪالي ماتا سان ڀاڪرين پيل ڏيکاريو ويو آهي. شِوُ ۽ ڪالي هڪڙي پيالي مان مَڌُ پي رهيا آهن. پيالو اصل ۾ ڪائناتي بيدو آهي ۽ مَڌُ پيدائش جو سَتُ يا جوهر آهي.(8)
ڪالي شِوَ جي شڪتي (عورتاڻي سگهه) آهي. هڪ خيال مطابق شِوُ جڏهن پنهنجي ڪاوڙ واري ڀاوَ ۾ هجي ته سندس سرجڻهاري سگهه ڪالي هوندي آهي. هُو جڏهن يُڌ ۾ رڌل هجي ته سندس سگهه دُرگا جي شڪل ۾ هوندي آهي ۽ جڏهن شِوُ پُراَمن ڀاوَ ۾ هجي ته سندس توانائي ڀواني مطلب پاروتي ديوي هوندي آهي.(9)
مارڪڻڊيه پُراڻ ۾ آهي ته سڀني شين جو سرچشمو مها لڪشمي آهي، جيڪا سڄي هُوندَ ( هرهڪ شئي) اندر موجود آهي. سڀني ۾ رهي ٿي. مها لڪشميءَ پنهنجي ذات مان اُونداهيءَ جو سَتُ (جوهر) ڌار ڪري ڇڏيو. انهيءَ اُونداهين سَتَ مان هڪڙي ڀوائتي مورت پيدا ٿي يا انهيءَ سَتَ مان مها لڪشميءَ ئي اها ڊيڄاريندڙ ڀوائتي مورت پيدا ڪئي هئي. اها مورت رات وانگر ڪاري ڪٺ هئي. انهيءَ جا ڏندَ ڀوائتا ۽ اکيون وڏيون وڏيون هئس. سندس هڪ هٿ ۾ هڪڙي ترارَ، هڪڙو جامُ، هڪڙي وڍيلَ مُنڍي ۽ هڪڙي ڍالَ هئس. سندس ڳچيءَ ۾ انساني کوپرين جو هارُ پيل هو، انهيءَ ڪاري عورتاڻي پيڪر کي مها ڪالي، اِڪوِيرا، ڪال راتري ۽ ٻيا نالا ڏنا ويا. ان کان پوءِ مها لڪشميءَ پنهنجي بدن کي پاڪ پويتر صفت ۾ پَلٽي سرسوتيءَ کي پيدا ڪيو.(10)
لِنگَ پُراڻ ۾ اچي ٿو ته ڪاليءَ کي دُرگا ديويءَ پيدا ڪيو هو. ان جي باوجود ڪالي دُرگا کان هڪڙي الڳ ديوي آهي. هڪ ڏند ڪٿا مطابق دُرگا ديوي هڪ ڀيري اَسُّرن سان ويڙهه ۾ رُڌل هئي. اَسُّرن گڏجي دُرگا تي ڪاهه ڪئي هئي. درگا پاڻ کي وڏي خطري ۾ ڏسي پنهنجيءَ اک مان ڪاليءَ کي پيدا ڪيو. ڪالي ڄمندي ئي هٿيارن سان پوريءَ ريت جھنجھيل هئي. پوءِ درگا ۽ غيرمعمولي سگھ رکندڙ ڪاليءَ اَسُّرن کي نابود ڪري ڇڏيو. لِنگَ پُراڻ جي هڪ ٻي ڏند ڪٿا مطابق ڪاليءَ کي پاروتيءَ پيدا ڪيو هو. دارُوڪا نالي هڪڙي اسُّر ناري تپسيائون ڪري ايڏي ته طاقتور ٿي وئي هئي جو هن ٻين اَسُّرن سان گڏجي سڀني ديوتائن ۽ برهمڻن کي باهه وانگر ٻاري پوءِ رک ڪري ڇڏيو. دارُوڪا هڪڙي اهڙي لشڪر جي سردار هئي، جيڪو اَسُّر نارين تي ٻڌل هئو. وِشنُو ۽ ٻين ديوتائن هن ڊپ جي ڪري لشڪر تي حملو نه ڪيو جو مَتَان کانئن ناري کي ماري وجهڻ جو پاپ نه ٿي پوي. شِوُ به بيوس ٿي پيو ۽ هن پنهنجي زال پاروَتيءَ کي چيو :“ اي سهڻي! مان توکي وينتي ٿو ڪريان ته تون هن دارُوڪا کي ناسُ ڪري ڇڏ.“ پاروتيءَ پنهنجي ئي بدن مان ڪاري جسم واري هڪڙي ڪنواري ڪنيا پيدا ڪئي، انهيءَ ڪاري ڪنيا جا وارَ اُلجهيل هئا، سندس نرڙ تي به هڪڙي اک هئي، هڪڙي هٿ ۾ ترشول نالي هٿيار هئس. هُوءَ ڏسڻ ۾ ئي ڏاڍي ڀوائتي هئي. کيس آسماني لباسُ ۽ هر رنگ جا ڳهه ڳٺا پاتل هئا. اُونداهيءَ جي انهيءَ ڪاري ڀوائتي مورت کي ڏسي ديوتا به ڊڄي پري ڀڄي ويا. پوءِ پاروَتيءَ ٻيا به اَڻ ڳڻيا ديوَ، بدشڪليون آتمائون ۽ ڀُوت پيدا ڪيا. ڪالي اهو چَئيوانُ لشڪر وٺي دارُوڪا مٿان ڪاهي وئي ۽ کيس پورو ڪري ڇڏيائين.(11)
رامائڻ ۾ ڪاليءَ بابت هڪڙي اڃا به الڳ ڪٿا آيل آهي. ان مطابق ڪالي رام چندر جي زال سيتا جو ئي هڪڙو روپ هئي. ڪالي ديويءَ جي حيثيت ۾ هُوءَ ڪاري ڌرتي ماتا آهي. هندن جي خيال مطابق ڪاليءَ وقت مٿان سوڀ پائي ورتي آهي، تنهن ڪري کيس مورتين ۽ تصويرن ۾ ڪارو ڏيکاريو وڃي ٿو. هُوءَ جڳت گوري جي حيثيت ۾ پچي ويل پوکن جي ڪُنوار آهي. شِوُ تباهي جي ديوتا جي حيثيت ۾ هر وَستو کي ڳڙڪائي وڃڻ واري وقت يا زماني وانگر آهي، ان حيثيت ۾ شِوَ کي رنگ جو اڇو مڃيو ويندو آهي، ان جي ابتڙ شِوَ جي زال ڪالي انهيءَ اُونهي ڪاري پولار، خلا جو مظهر آهي، جيڪا وقت جي مٿان آهي. باطني نقطئه نگاهه مطابق ڪالي حقيقت جي اعلى ترين ادراڪ جي نمائندگي ڪري ٿي ۽ اها حالت ظهور يا تجسيم کان ماورا آهي. ڪالي ابدي وقت جي علامَتَ آهي، تنهنڪري هُوءَ جيونُ بخشيندڙ به آهي ته جيونُ تباهه ڪندڙ به آهي. هن کي اُگھاڙو ڏيکاريو ويندو آهي، جنهن جو مطلب هي آهي ته هن زندگي يا موجودات ۽ ان مان اڀرندڙ وهمن (مايا) جا سڀئي پردا لاهي ڇڏيا آهن. سندس پوشاڪ ته پولار آهي تنهنڪري به کيس ڪالي چيو ويو آهي ۽ ڪارو رنگ اهو آهي جنهن ۾ سڀ فرق حل ٿي يا گم ٿي وڃن ٿا يا وري ڪالي ابدي رات آهي، جنهن جي وچ ۾ هُوءَ نيستيءَ تي بيٺل آهي.(12)
هُوءَ سدائين رَتَ جي پياسي رهندي آهي. هڪ ڀيري رڪت وِيرَ نالي هڪڙي اَسُّرَ سُورمي سان سندس يُڌ لڳي. ڪاليءَ رَڪت وِيرَ جي لشڪرين جو قتلام ڪيو. ساٿين کي ائين مرندو ڏسي رَڪت وِيرُ پاڻ ڪالي مٿان ڪاهي آيو. انهيءَ اسُّر جي رَتَ ۾ هڪڙو گڻ هي هئو ته سندس رَتَ جو ڦُڙو جتي به ڪريو ٿي، ته ان مان وري هزارين رَڪت وِيرَ جهڙا ٻيا پيدا ٿي پئي پيا. اها صورتحال وڏي ڀوائتي هئي، تنهنڪري چنڊي ديوي (جيڪا پاڻ ڪالي جو ئي روپ آهي) به ڪالي جي مدد لاءِ اچي پهتي. چنڊيءَ رَڪت وِيرَ تي ڀالي سان وڏو وارُ ڪيو ۽ ڦٽيل رڪت وِيرَ کي ڪاليءَ هيٺ ڪرڻ نه ڏنو ۽ هن جي گهاوَ مان وهندڙ رتُ آخري ڦُڙي تائين پي وئي. ڪالي ديوي لاءِ ماضيءَ ۾ انسانن جي ڀيٽا ڏني ويندي هئي. اڄ ڪلهه جانورن جي خاص ڪري ٻڪرن جي قرباني ڏني ويندي آهي. ڪنهن دور ۾ ڏني ويندڙ انساني قرباني جو چٽو ثبوت ‘ڪاليڪا اُپ پُراڻ’ نالي ڪتاب ۾ ملي ٿو، اهو ڪتاب نَوَ هزار بندن تي ٻڌل آهي ۽ اڄ کان نَوَ سئو سال اڳ تخليق ڪيو ويو هو.(13) ان مطابق پاڏو چئن سالن جو ۽ انسان پنجويهن ورهين جو ڀينٽ ڪرڻ گھرجي. چنڊي يا ڪالي جا پوڄاري ڪنهن خاص مقصد جي پوري ٿيڻ لاءِ ٻئي شخص يا پنهنجي بدن جو ماسُ ڪپي پيش ڪن يا وري ماسُ ساڙين .(14)
شاعر اهڙو پُوڄاري آهي، جيڪو ڪالي ديويءَ کي پنهنجي بدن جي ڀينٽ پيش ڪري ٿو. اهم ڳالهه هيءَ آهي ته اها ڀينٽ به هُو جسم جي خاص حصي جي ڏئي ٿو. هُو پنهنجي ڇاتيءَ مان ۽ دراصل دل جا ٽڪرا ڪڍي کيس هارَ جيئن پائي، لتاڙڻ جي لاءِ ديوي جي پيرن ۾ رکي ٿو. اها قرباني ان ڪري به لازمي آهي، جو ڪالي وقت جي فاتح آهي ۽ شاعر کي وقت مٿان سوڀ پائڻي آهي، ان ڪري ئي هُو ڪالي جي چُونڊَ ڪري ٿو ته جيئن هُو پاڻ ۽ هن جي سَڌَ، تمنا يعني ڪويتا به امر بڻجي وڃي. منهنجي خيال ۾ ڪوي ان ڪري ئي سرسوتيءَ جي چُونڊ نه ٿو ڪري جو هُو ٽاڻيءَ تي سوڀ پائڻ گھري ٿو. ٻي ڳالهه ۾ هُو ڪَلا کي به ڪالي جي روپ ۾ پيش ڪري ٿو ۽ ڪلا کي اها قرباني ڪري پيش ڪري ٿو، ته جيئن اُها سندس رَتُ پي، جيرا جگر کائي وقت مٿان فتح پائي ۽ امر ٿي وڃي. بهرحال منهنجو مقصد رڳو ڪالي جي تصوير ڏيڻ آهي، جيڪا ڏند ڪٿا ۾ موجود آهي. شعر جو تفسير هر ڪو پاڻ به ڪري سگهي ٿو.
اياز لاءِ انساني جسم جي سونهن ۽ ان مان حاصل ٿيندڙ خوشي وڏو سچ آهي. جيڪو سونهن جي ساگر کان انڪار ٿو ڪري ۽ ان کي ڪوڙو ٿو سمجهي، ان جي پنهنجي اندر ۾ ڪوڙ آهي، جڏهن ته سونهن جو هي ساگر، هي سنسار وڏو سچ آهي.(15) يونان ۽ هندستان ۾ اهڙا مذهبي مَتَ به هئا، جن جو عقيدو هو ته عورت ۽ مرد جي جنسي ميلاپ سان روحاني پاڪائي ٿيندي آهي. جسماني لذت مان روحاني رفعت حاصل ڪرڻ وارن مذهبي مَتَن مان هڪ مَتَ يوناني ديوتا ڊايونيسس جو ۽ ٻيو هندستان ۾ هندو ۽ ٻڌ ڌرم جو تانترڪ مَتَ هو.(16) ڊايونيسس جي عبادت ڏاڍي پُراسرار هوندي هئي. عورتون ۽ مرد هڪ هنڌ گڏ ٿي شراب پيئندا هئا. ديوتا جو پُوڄاري بنسري وڄائيندو هو ته شراب جي نشي ۽ بنسري جي سُرن سان پوڄارين تي مستي طاري ٿي ويندي هئي ۽ مستيءَ واري حالت ۾ هُو سمجهندا هئا ته هُو پنهنجو پاڻ مان ٻاهر نڪري آيا آهن ۽ هنن جو وجود ديوتا جي وجود سان ملي هڪ ٿي ويو آهي. پنهنجو پاڻ مان ٻاهر نڪري اچڻ واري حالت کي هُو Ecstasy چوندا هئا. هو ائين به محسوس ڪندا هئا، ته هنن جو وجود ديوتا جي وجود سان ڀرجي ويو آهي. ان حالت کي Enthusiasm چيو ويندو هو. ان کان پوءِ عورتون ۽ مرد گڏجي جنسي ميلاپ ڪندا هئا، جنهن سان ڄڻ ته سندن روح ڌوپجي ويندا هئا. ان حالت کي Catharsis چئبو هو، جنهن جي معنيٰ آهي ڌوپجي صاف ٿيڻ. اهڙي طرح ان مَتَ ۾ جنسي ميلاپ کي روحاني رتبو ڏنو ويو.(17)
لذت پرستيءَ جو ٻيو روحاني مَتُ هندن ۽ ٻُڌن جو تانترڪ مَتُ آهي. تانترڪ جي معنيٰ آهي تاڃي پيٽو. هندن جي چئني ويدن ۽ ٻين پُراڻن ۾ سٺي سماجي زندگي گذارڻ ۽ جنم جنم جي ڦيري مان مڪتي ماڻڻ جي واٽ ڏسيل آهي. ڪن ڪمن ڪرڻ جي اجازت ڏنل آهي ته ڪن ڪمن کان جھل ٿيل آهي، پر تانترڪ مَتَ ۾ هر ان عمل جي اجازت آهي، جنهن کان ڌرمي ڪتابن ۾ منع ٿيل آهي. جيڪو به ڪم ڌرم جي لحاظ کان پاپ آهي، اهو ڪم ڪرڻ هن مَتَ ۾ ثواب ۽ مڪتي ماڻڻ جو وسيلو آهي. ان ڪري انهيءَ مَتَ کي کاٻي واٽ به چوندا آهن. ايشور سان محبت ڪرڻ سڌي واٽ آهي ۽ ايشور کان نفرت ڪرڻ ابتي واٽ آهي، پر اها ابتي واٽ آخر ان منزل تي پهچائي ٿي، جنهن تي سڌي واٽ نه ٿي پهچائي. هڪ دفعي برهم کان ڪنهن پڇيو ته توسان پيار ڪرڻ ۽ نفرت ڪرڻ وارن مان توکي ڪير وڌيڪ پيارو آهي. برهم چيو،“ نفرت ڪرڻ وارو.” پڇيائونس،“ڇو؟” چيائين،“ ڇاڪاڻ ته نفرت ڪرڻ وارو مون کي وڌيڪ ياد ڪندو آهي.” تانترڪ مَتَ وارن جون عبادتون پڻ ڏاڍيون پُراسرار هونديون آهن. عبادت ۾ ميم واريون پنج شيون واپرايون وينديون آهن:
1.مڌ (شراب)
2.ماهس (ماسُ)
3. مَتَس (مڇي)
4.مڌرا (ڀُڳل اناج)
5. مَتَن ( جسماني لاڳاپو)
هن مَتَ جا پوڄاري رات جو ڪنهن گھر يا مساڻ ۾گڏ ٿيندا آهن. وچ ۾ باهه ٻرندي آهي ۽ هُو ڌرتيءَ تي جادوءَ جو وڏو نقشو ٺاهي ان جي چوڌاري ويهندا آهن ۽ پوڄا ڪندا آهن. پوڄا مهل برهمڻ توڙي اڇوت سڀ هڪ ٿي ويندا آهن ۽ اڇوت جي ڇهاءَ سان برهمڻ جي پوتر ذات ڀرشٽ نه ٿيندي آهي. شام جي پوڄا کان پوءِ هو جنن ۽ ڀوتن جا منتر پڙهندا آهن ۽ پنج ميم واپرائڻ شروع ڪندا آهن. آخر ۾ عورتون ۽ مرد جنسي ميلاپ ڪندا آهن ۽ سمجهندا آهن ته هاڻي سندن آتمائون ڌوپجي اُجريون ٿي ويون آهن.
اياز به جسمن جي ميلاپ ۽ ان مان حاصل ٿيندڙ لذت کي روحاني مسرت ٿو سمجهي.(18) هاڻ اچو ته مٿيان ويچار ذهن ۾ رکندي اياز جو هڪڙو نظم پڙهون:
مِرت لوڪ ۾ سڀ ڪجھه آهي
ديوَ لوڪ ۾ ڇاهي !
مِرت لوڪ ۾ نَئنَ ڪٽوريون
مدرا رَسُ ڇُلڪائڻ واريون
ڀورِ سَمئه جو سانوريون ناريون
نيرُ ڀري مَنُ ڀائڻ واريون
سُپنن جي بازار لڳي آ
ميلو آ ويساکيءَ جو ڄَڻُ
موڙَ موڙَ تي سَوَ مَڌَوَنتيون
مَنُ ماکارو ماکيءَ جو ڄَڻُ
ننڊ ڀريون نئوورنيون ڪيئي
جن جي مَهڪ هوائن ۾ آ،
تن جي ٻکّ نه لکّ، ته ڪوئي
جھاتِر چنڊُ گھٽائن ۾ آ
سانوڻ جي وسڪار ٿئي ٿي
جُهڙ ۾ وِڄُّ _ جهپاٽا آهن
مَتَوارن تي مينهن وسن ٿا
مڌ جا ماٽا گھاٽا آهن
مِرت لوڪ ۾ ماڻهو ماڻهو
پنڌ ڪندي پاٻوهيل آهي
ڪيئي کيلَ کلونا، هن جو
ٻارن جيئن مَنُ موهيل آهي
ديوَ لوڪ ۾ دونهون آهي
مِرت لوڪ آ دَرپَن وانگر
جنهن جي سانت سُريلي آهي
چانڊوڪيءَ ۾ مَڌُو بَن وانگر
جنهن ۾ منهنجي ڏات ڏهاڳڻ
ڪُوڪِي آهي ڪويِلين جيئن
مَڌو بَن جي پَن پَن ۾ منهنجي
دهڪي آهي دانهن دلين جيئن
مِرت لوڪ جا لڙڪ اکين ۾
ماڪ ڦُڙن جيئن پيارا آهن
راتين جي راتاهن تي ڄڻ
ڀيڄ ڀنيءَ جا تارا آهن
جيوَنَ کيترَ ۾ هر ڪاريَه
جو به هيو نشڪام، ڪيو مون
نيٺ ڪنول_ ڪُٽيا ۾ من جي
موٽي ڪجھه وسرام ڪيو مون
ناسَوَنت هر وَستو آهي
منهنجي ڪويتا ناهي. (19)
هن نظم ۾ پهرين سِٽَ اسان کي ’مِرت لوڪَ‘ ۽ ٻي سِٽَ اسان کي ’ديو لوڪَ‘ بابت ٻڌائي ٿي. هي نظم ديوتائن جي دنيا جي ٻُسائي، بي رنگي، يڪسانيت ۽ ٻين انيڪ اهڙن گُڻن جي ڳالهه ڪري ٿو، جن جي ڪري ديوتائن جي دنيا جي ڀيٽ ۾ انسانن جي دنيا، جيڪا ناسوَنت آهي، فاني آهي پوءِ به شاعر کي پسند آهي. ڇو ته شاعر کي سورهن آنا پڪ آهي ته هر وٿ فاني آهي، پر سندس ڪوتا لافاني آهي. انڊين ميٿالوجي (ڏند ڪٿا) ۾ ٽن جهانن يا دنيائن يا لوڪن جو ذڪر ملي ٿو، جن کي تري لوڪ به چئجي ٿو. اُهي ٽي دنيائون هي آهن :1.ڀُور يعني زمينَ، هيءَ دنيا. 2.ڀُووَر يعني آسمان ۽ ڌرتيءَ جي وچ ۾ پولار يا خلا ۽ 3.سُرڳ يا آسمانَ.(20) ان سان گڏوگڏ اهو به ملي ٿو ته ڌرتي، اُڀَ ۽ پاتال جي نالن سان ٽي دنيائون آهن. اسلام ۾ به ٽي جهان آهن، هڪ هيءَ دنيا، ٻيو آخرت ۽ ٽيون اعراف جي دنيا. اعراف اهو جهان آهي، جيڪو هِن دنيا ۽ هُنَ دنيا جي وچ تي آهي.
هندي ديومالا مطابق هڪڙو جهانُ آسمانن جو آهي، ٻيو جهان ڌرتي ۽ ٽيون جهان پاتال آهي. پاتال جون وري ست دنيائون آهن ۽ انهن ۾ اَسُّرَ، دانَوَ، ڀُوتَ ۽ نانگ رهن ٿا. شيش نانگ به پاتال ۾ رهندو آهي. ديوتائن جي دنيا ۾ ديويون ۽ ديوتا رهن ٿا ۽ ڌرتيءَ تي اسان انسانَ، جيڪي جنم جنم جي چڪر ۾ ڪالَ جا بندي آهيون. ديوَلوڪَ ۾ اِندرَ، شِوَ، وِشنُو ۽ بِرهما جا لوڪَ وري الڳ الڳ آهن. جڏهن اياز اهو چوي ٿو ته ’ديوَ لوڪَ ۾ ڇا هي؟‘ تڏهن يا ته هُو پڇڻ ٿو چاهي ته اُتي ڇا ڇا آهي؟ يا پهرين سِٽَ مان ملندڙ نياپي مطابق ٽوڪَ ٿو ڪري ته اُتي آهي ڇا، جنهن جي ڀيٽ مِرت لوڪَ سان ڪجي! پهريون اچو ته اهو ڏسون ته انهن چئن لوڪن ۾ ڇا آهي؟ اندر جي سلطنت جو نالو اندرلوڪُ آهي. سڀئي کتري سورما مرڻ کان پوءِ انهيءَ دنيا ڏي هليا ويندا آهن. اندر جي گاديءَ جي هنڌ جو نالو اَمراوَتي آهي. سُونهن ۾ بي مثال اَمراوَتي ميرو پربت تي آباد آهي. ان جو گهيرُ اَٺَ سئو ميل آهي ۽ چاليهه ميل بُلند آهي. ان ۾ هيري جا ٺُلهه ۽ سونَ جا محلات آهن. انجو سڄو سازسامان سونو آهي. اندر جو تخت هيرن سان ٺهيل آهي. اندر جي آسمان جو نالو ”سُرڳ“ به آهي. ان سُرڳَ ۾ اندر جي محل کي وجي يَنت چون ٿا ۽ سندس باغ کي نَندن چئجي ٿو، انهيءَ باغ ۾ حد درجي جون سهڻيون اپسرائون رهن ٿيون.(21) اندر لوڪَ ۾ آسماني وڻ آهن، ميون سان ڀريل باغ آهن. انهن وڻن جي ڇانوَ وڏي فرحت ڏيندڙ آهي ۽ اُتان جا ميوا ڏاڍا مٺا آهن. سُرها ۽ سڳنڌي گُل آهن. اُتان جون هوائون پکين جي لاتين ۽ گيتن سان ڀرپور آهن. هر پاسي هوائن ۾ سرهاڻيون ۽ سڳنڌون آهن.
سُرڳ ۾ رهڻ وارن جي دل جي خوشيءَ جي لاءِ سدا ملوڪ اپسرائون آهن. اُتي رهندڙ نيڪ ماڻهو انهن کي ڏسي خوش ٿين ٿا، انهن جي ڇِڪَ ۽ ڪشش ۾ گم ٿي وڃن ٿا. اپسرائون نچنديون رهن ٿيون. اندر لوڪَ ۾ اهڙا ڳائڻا يا سازندا به رهن ٿا، جن جو پوري ڪائنات ۾ ڪو به مَٽُ ثاني ناهي. انهن سُريلا گيت ۽ سُر هوا جي ڪلهن تي سوار هيڏي هوڏي روان دوان رهن ٿا. انهن موسيقارن کي ”گنڌرُو“ چون ٿا. اندر جي جنت ۾ نه ڏک آهي، نه ڊپ ۽ نه ڪا ٻي پريشاني. سُرڳ ۾ فاني انسانن جون آتمائون وسن ٿيون ۽ اهي ڪجهه وقت کان پوءِ وري ڌرتيءَ تي موٽي اچن ٿيون.(22)
ٻيو جيڪو ديوتائن جو جهان آهي، تنهن کي بِرهما لوڪ چون ٿا. برهما ديوتا جي آسمان کي ستيه لوڪ (سچائي جي دنيا) به چئجي ٿو. ديوتائن جي سڀني پاڪ پويتر جهانن مان سڀ کان اُوچو جهانُ برهما جو آهي. ڪجهه ڪٿائن مطابق برهم لوڪ جا ويهه آسمان آهن، جن مان نَوَ َسمان برهما جا مڃيا وڃن ٿا. پنجن آسمانن جو نالو سُڌاواس آهي، چئن جو اَرُوپا، هڪ جو آسنا اَسَتّا ۽ هڪ جو وَهڦَّل آهي. برهما جي لوڪ ۾ سدائين سوجهرو رهندو آهي. اُتي اڻ کٽ عقل ۽ ڏاهپ جي حڪومَتَ آهي. ڪجھ روايتن مطابق اُتي ٻين کان مٿانهان ديوتا رهندا آهن. برهما ديوتا جو شهر برهم پور چئجي ٿو. اهو سون جو ٺهيل آهي. برهم لوڪ ۾ ننڍي کان ننڍي ڪِيڙي کان وٺي وڏي کان وڏي جانور تائين هر اها مخلوق موجود آهي جيڪا ڌرتيءَ تي آهي.(23)
ٽيون ديوَ لوڪُ آهي وِشنُوءَ جو. هِنَ کي ويڪنٺ به چون ٿا. هي ميرُو پربت جي لاهين تي موجود آهي. هت وشنُو پنهنجي سهڻي جوءِ لڪشميءَ سان گڏ رهندو آهي. ٻيپهريءَ جي سِجَّ جيان جرڪندڙ وِشنُو جو تَختُ ڪنولَ جي گُلَ تي رکيل آهي، جنهن تي وِشنُو ويٺو هوندو آهي ، هن جي ساڄي پاسي لڪشمي ويٺي آهي، جيڪا لڳاتار چمڪندڙ وِڄُّ جيان هر گھڙي تابندهه آهي ۽ سهائي پکيڙيندي رهندي آهي. لڪشمي جي بدن جي سڳنڌ هر پل اٺ اٺ سئو ميلن تائين وسيل هوندي آهي.
وِشنُوءَ جو آسمان (ويڪنٺ) سڄو سون جو ٺهيل آهي ۽ ان جون سڀئي جايون جڳهون هيرن جواهرن جون جڙيل آهن. سندس محلاتن جا ٺلهه انتهائي قيمَتَي پٿرن منجهان جُڙيل آهن. ويڪنٺ جو گھيرُ اسّي هزار ميل آهي. اُتي پنج تلاءَ آهن، جن ۾ ڪنول جا نيرا ۽ ڳاڙها گُل کِڙن ٿا. گنگا به وِشنُوءَ جي آسمان مان وهي ٿي.(24)
چوٿون ديوَلوڪُ آهي شِوَ ديوتا جو. شِوَ وٽ رهڻ لاءِ ڪوبه جهان ناهي. هُو بي گھر ۽ دربدر آهي. هن جو ٺڪاڻو ڪيلاش پربت آهي، جڏهن هن کي تپسيا ڪرڻي هوندي آهي ته هُو اتي وڃي رهندو آهي ۽ هن جي جهوپڙيءَ جو ماحول اهوئي انسانن وارو آهي. پنهنجو ڪوبه مستقل ٺڪاڻو نه هجڻ جي ڪري شِوُ ديوتا شمشانن ۽ ويران جهنگن ۾ ڀُوتن، بدرُوحن، ڏائڻين، جادوگرڻين، ننڍڙن شيطانن ۽ مري ويلن جي رُوحن سان گڏ ڦرندو وتندو آهي. هن جي هڪ هٿ ۾ مُئَل ماڻهوءَ جي کوپري ۽ ٻئي هٿ ۾ ڪشڪول هوندو آهي.(25)
اها آهي ديوتائن جي دنيا، جنهن لاءِ اياز چوي ٿو ته ديوَ لوڪَ ۾ ڇاهي؟ مرت لوڪَ ۾ سڀ ڪجھه آهي. اياز جو هڪڙو نظم آهي :
پيارُ ته مون سئو ڀيرا ڪيو آ
پوءِ به ڄڻ هڪ ڀيرو ڪيو آ
مَنُ اُجرو آهي اڄ تائين
ڪئن چئجي تَنُ ميرو ڪيو آ !
ڪيئي سالن کان ڪنهن پنڇيءَ
مون ۾ ڄڻ آکيرو ڪيو آ !
ڪنهن گَوڪل جي مَڌوَنتيءَ جي
سارَ سهاري گذريو جيون
اندرڌَنُش جئن جنهن جو مکڙو
تنهن کي ساري گذريو جيون
سو مکڙو آ اڄ به هٿن ۾
ٻيو سڀ واري گذريو جيون .(26)
هن نظم ۾ هڪ ته اياز پنهنجي جيون جي گذرڻ جو ڪارڻ گئُوڪل جي ڪنهن مڌونتيءَ جي سارَ جو سهارو ٻُڌايو آهي. مڌونتي جي معنيٰ آهي ماکيءَ جهڙي. گَئُوڪل اهو جهنگ آهي جتي ڪرشن ٻالپڻ ۾ بلرام سان گڏ گايُون (ڳئون) چاريندو هو. ان گَئُوڪل جو ٻيو نالو ورندا بَن به آهي، جتي دنيا جي رکوالي ديوتا ”وَرنداوَن“ جون ڳئون رهنديون آهن. ڪرشن ۽ بلرام ستن سالن تائين ورنداون ۾ ڳئون چاريندا رهيا. ڪرشن لاءِ هڪڙي روايت ۾ اچي ٿو ته هن جون سورهن هزار زالون آهن. ڪرشن تي گَئُوڪل ۾ رهندڙ ڳنوارن جون زالون جيڪي عام طور تي گوپين جي نالي سان مشهور آهن، مست هونديون هيون. جڏهن ڪرشن ۽ بلرام گڏجي بانسري وڄائيندا هئا، تڏهن سڀئي گوپيون هن سان گڏجي نچڻ شروع ڪنديون هيون. جيئن ته نچڻ دوران اهي سڀئي گوپيون سندس هٿ ۾ هٿ نه ڏئي سگهنديون هيون، تنهنڪري ڪرشن پنهنجيون ايتريون ئي صورتون تخليق ڪري وٺندو هو، جيتريون اُهي گوپيون هونديون هيون. هر گوپي اهو سمجهندي هئي ته هن ئي اصل ڪرشن جو هٿ جهليو آهي. هڪ ڀيري نوجوان گوپيون پنهنجا ڪپڙا لاهي جمنا نديءَ ۾ وهنجي رهيون هيون. ڪرشن کيس لڪي ڏسندو رهيو، پوءِ هن سڀني جا ڪپڙا چورايا ۽ هڪڙي وڻ تي چڙهي ويو. هن چين ته تيسيتائين توهان کي ڪپڙا نه ملندا جيسيتائين توهان مان هڪ هڪ مون اڳيان فريادي ٿي نه ايندي ۽ پنهنجا ڪپڙا وٺڻ لاءِ ٻئي هٿ مٿي کڻي نه ايندي. ڀاڳوت پُراڻَ ۾ آهي ته اهي گوپيون ڪرشن جي ڳولا ۾ شهوتي جذبن سان ڀرپور هونديون هيون. ڪرشن کي انهن مان سڀني کان وڌيڪ پياري راڌا هئي.(27)
اياز جا ڪجهه ڇهه سِٽا آهن، جن ۾ هُو گوپين جي ساڳي ڪٿا ڏانهن اشارو ڪندي، پاڻ کي ڪرشن ۽ پنهنجي جيءَ کي جمنا جو ٻيو نالو ڏنو آهي ۽ پرينءَ کي ڪرشن جي راڌا جهڙو سڏيو آهي:
پيار ئي مَڌو بَن آ،
پيار ئي ڪيتڪيون آهي،
پيار راڌڪا آهي؛
پيار سُر ڀريندو آ
پيار کان سوا منهنجِي
بنسري ڀلا ڇاهي ! (28)
سندس اها ساڳي تنوارَ ۽ ڪرشن، گوپين ۽ سانوري ڪنهيا جي بانسريءَ جي ڪٿا هن هيٺئين ڇهه سِٽي ۾ به موجود آهي:
بنسري وڄي ٿِي پئِي
آءُ، ميڙُ گوپين جو،
جيءُ منهنجو جمنا جئن،
ڇانورو ڪَدم جهڙو
مورَ ٽورَ ۾ آهن
تون اچين ٿي راڌا جئن. (29)
اياز کي اها خبر هئي ته ڪرشن جون گوپيون، ماکيءَ کان مٺڙيون ۽ مستو مست مدام پيار جي خمار ۾ رهندڙ هيون ۽ هنن مٿان ڪابه جھل پل نه هئي. انهن سڀني کي ڪرشن جو پيار نصيب هو. مٿي ڏنل هڪ نظم ۾ اهڙي ئي هڪ گوپيءَ جو مُکڙو اندر ڌَنُش جيئن آهي. اندر ديوتا لاءِ ڏند ڪٿا ٻُڌائي ٿي ته اندرُ، پرٿوي ۽ ديائوس جو پُٽُ آهي. رگ ويد ۾ آهي ته اندرُ پُرشَ (سَتَ يا جوهر) جو پُٽُ آهي ۽ اگني جو جاڙو ڀاءُ آهي. اندر جي لغوي معنيٰ آهي سَگهه، طاقت، اقتدار ۽ سگهارو يا قوي. هُو گهوڙن واري رٿ تي سوار آهي ۽ سندس هٿ ۾ بجلي جو ڪوڙو يا يَجَر (کِنوِڻ) آهي. اندر زرخيزي، پيدائش، جنس (Sex) ۽ مِينهَن جو ديوتا آهي. هن جا ٻيا نالا سڪرا، ديواپتي، يَجري، ميگها واهڻا، مهيندر ۽ سُرڳ پتي به آهن. هن وٽ هڪڙو هاٿي آهي، جنهن جو نالو ايراوت آهي.(30) اندر هڪڙي سونهري رٿَ تي سواري ڪندو آهي، جنهن جو نالو وِمانُ آهي ۽ سندس رَٿبانَ جو نالو ماتِلي آهي. ان رٿ ۾ ٻه ڪڻڪ رنگا گھوڙا جُٽيل آهن.(31) اندر جڏهن ڪڪرن ۾ پنهنجو رٿ ڊوڙائيندو آهي تڏهن گجگوڙون ٿينديون آهن. هُو پنهنجو يَجر (کِنوِڻ) هلائيندو آهي ۽ مِينهن وسائڻ کان پوءِ پنهنجي ڪمانَ جنهن کي اندرڌنش چئبو آهي، اُها رکندو آهي ته ان جو مطلب اهو ورتو ويندو آهي ته هاڻ امن ٿي ويو، يُڌ ختم ٿي وئي ۽ اِندرَ بس ڪئي. اها ڪمان جنهن کي اِندرڌَنشُ چئجي ٿو، ان جو ٻيو نالو وِجَئي به آهي ( کيس سَڪرا ڌنش به چئبو آهي)، جنهن جي معنيٰ سوڀ آهي.(32) اها اسان وٽ انڊلٺ يا وساورني جي نالي سان سڃاتي وڃي ٿي. انڊلٺ ۾ ستئي رنگ ٿين ٿا ۽ اُها سهڻي هوندي آهي، تنهنڪري اياز پرينءَ جي مُکَ کي انڊلٺ جيئن رنگين سڏيو آهي.
اياز جتي پرينءَ جي مُکَ کي اندر ڌنش جهڙو سڏيو آهي، اُتي هن پنهنجي ڪوتا کي به اندر ڌنش جيئن ڪومل سڏيو آهي ۽ ان جي لافاني هجڻ جي گواهي ڏني آهي. هن پنهنجن لفظن کي اهڙن جوان جسمن سان ڀيٽ ڏني آهي، جن کي ڪنهن به صورت حال ۾ نرڙ تي گهنج نه ٿا پون، اُهي ڪنهن به ريت پريشان نه ٿا ٿين، ڇو ته انهن کي اياز جي ڪوتا امرتا آڇي ٿي. ڪوتا انهن کي امرتا ان ڪري به آڇي ٿي جو هُوءَ پاڻ به امر آهي:
ڳڀرو،
ڳاڙها،
۽ ڳَرُ وارا
لفظ، اُنهن جي
پيشانيءَ تي
گهنج نه آهن؛
منهنجي ڪوتا
تن کي امرتا
آڇي آهي،
اندر ڌنش جئن
ڪوملتا، جا
انت سمي تائين هلڻي آ. (33)
ايازَ ڪرشن يا منوهر کي ۽ ان جي برندابن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ ٻئي سوچ سان به پيش ڪيو آهي. هن انهيءَ ڪٿا جو ورنن پنهنجي ڪتاب ”ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ ۾ چندر شيکر آزاد جي واتان ڪجهه هيئن ڪيو آهي:
ٿا ڳايون ساڳيا گيت اڃان،
هُو گيت منوهر مُرليءَ جا
ڪنهن گُوالي جا ڪنهن گوپيءَ جا
۽ برندابَن ۾ گھاريون ٿا؛
ڪنهن وقت ايوڌيا ساريون ٿا
رامراج لئه وِسڪون ٿا
۽ سامراج کان کسڪون ٿا؛
ڪنهن جمنا تَڙ تي جُهولن ۾
ڄڻ ڦَٽ لڏن ٿا ڦُولن ۾_ (34)
هن نظم ۾ به اياز جتي هڪ پاسي برندابَن کي ياد ڪيو آهي. اُتي هن ڪرشن جو هڪڙو ٻيو نالو به استعمال ڪيو آهي ۽ کيس منوهر مُرليءَ وارو سڏيو آهي. باقي اياز هن نظم ۾ انگريز سامراج سان وڙهندڙ ڪرانتيڪارين مان ڪن کي ۽ عوام کي ساڳيا پراڻا گيت ڳائيندڙ سڏيو آهي، سُکَ وارا انفرادي گيت ڳائيندڙ ۽ رام جي راج لاءِ وِسڪندي، پر سامراج کان پري ڀڄندي ڏيکاريو آهي. ”رام راج“ جو اصطلاح سياسي طور تي گانڌي به ڪم آڻيندو هو ، ٿي سگهي ٿو ته اياز چندر شيکر آزاد جي واتان گانڌيءَ جي انهيءَ خيال پرستيءَ تي لطيف انداز ۾ ٽوڪَ ڪئي هجي. هُونءَ به ڪنهن به جديد سماج کي سوين يا هزارين سال پراڻي دور ۾ وٺي وڃڻ ڪنهن به ريت عقلمنديءَ جي ڳالهه ناهي.
حوالا
1. شاهه جو رسالو، ڪلياڻ آڏواڻي، سُر رام ڪلي، داستان پهريون، سنڌيڪا اڪيڊمي، 2009ع ص. 483.
2. ساڳيو……… داستان ستون،ص. 504.
3. الانا، غلام علي (ڊاڪٽر)، سُر رامڪلي، مرتب حميد سنڌي، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز،1993ع، ص. 48_47.
4. ايازشيخ، ڀونر ڀري آڪاس، نيو فيلڊس پبليڪيشنس، 1995ع، ص.124.
5. ابنِ حنيف، ڀولي بِسري ڪهانيان_ ڀارت، بيڪن بُڪس ملتان، 2000ع، ص. 151.
6. ساڳيو………ص.160.
7. ساڳيو……… ص.161.
8. ساڳيو ………ص.161
9. ساڳيو…… ص.225.
10. ساڳيو ……ص.226_225
11. ساڳيو ……ص. 226_225.
12. ساڳيو ……ص.228_227.
13. ساڳيو ……ص.229_228.
14. ساڳيو ……ص.233.
15. سليم، آغا، شيخ اياز صدين جي صدا، سنڌي ادبي بورڊ، 2005ع ص. 19.
16. ساڳيو……ص.22_21.
17. ساڳيو…… ص. 24_23.
18. ساڳيو …… ص.24.
19. اياز شيخ، رڻ تي رم جھم، نيو فيلڊس پبليڪيشنس، 1992ع، ص. 84_82.
20. ابنِ حنيف، ڀولي بِسري ڪهانيان_ڀارت، بيڪن بُڪس ملتان،2000ع،ص.303.
21. ساڳيو…… ص.40.
22. ساڳيو…… ص.49.
23. ساڳيو……ص.78_77.
24. ساڳيو ……ص.110_109.
25. ساڳيو ……ص.149.
26. ايازشيخ، راج گھاٽ تي چنڊ، نيو فيلڊس پبليڪيشنس، 1998ع، ص. 175.
27. مهر عبدالحق، هندو صنميات،بيڪن بُڪس، 2002ع،ص.234_233.
28. اياز شيخ، رڻ تي رم جهم، نيو فيلڊس پبليڪشنس، 1992ع، ص. 108.
29. ساڳيو ……ص.109.
30. ابنِ حنيف، ڀولي بِسري ڪهانيان_ ڀارت، بيڪن بُڪس ملتان ،ص.29 _28_27.
31. ساڳيو …… ص.38.
32. ساڳيو ……ص. 40_39.
33. اياز شيخ، راج گهاٽ تي چنڊ، نيو فيلڊس پبليڪيشنس، 1998ع، ص.216.
34. اياز شيخ، ڀڳت سنگهه کي ڦاسي،نيو فيلڊس پبليڪيشنس، 1987ع،ص.49.