شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ منظر نــــگاري : عزيز قاسماڻي
جڏهن انسانَ ٻولي نه سکي هئي، ته انهن لقائن کي اشارن سان عڪسي صورت ۾ بيان ڪيو ويندو هو. وري جڏهن انسان ٻولي سکي ورتي ته اهي عڪس لفظن سان بيان ڪيا ويا، تنهن کان پوءِ اهي ڏيک رنگن سان چٽي يا مِٽيءَ مان جوڙي تيار ڪيا ويا. سڀ کان وڌيڪ انهن منظرن کي لفظن ۾ ئي بيان ڪيو ويو آهي، ڇو ته انهن منظرن کي رنگن سان چٽي پيش ڪرڻ نه رڳو ڏکيو ڪم آهي، پر ان جو پورائو ڪرڻ به مشڪل آهي. شاعريءَ ۾ اهڙا هزارين لکين ڏيک سولائيءَ سان پيش ڪري سگهجن ٿا، پر انهن کي مصوريءَ ۾ آڻڻ لاءِ تمام گهڻن رنگن جي ضرورت پوندي آهي، جنهن ڪري مصوري شاعريءَ جي ڀيٽ ۾ تمام ٿوري ٿئي ٿي ۽ بت تراشي ته مصوريءَ کان به بنهه ٿوري ٿئي ٿي، جنهن ڪري سڀني لطيف فنن کان وڌيڪ حيثيت شاعري کي ڏني وئي آهي.
منظر نگاريءَ کي پرکڻ لاءِ انسان پنهنجي سڀني حواسن کان ڪم وٺندو آهي ۽ سڀ حواس ان مان حظ حاصل ڪندا آهن. هن ڪائنات ۾ منظر ٻن قسمن جا آهن. هڪ سماوي عڪس ۽ ٻيو ارضي عڪس. انهن منظرن کان سواءِ ٽئين قسم جو ڪو به منظر ڪونهي. سماوي منظر ۾ سج، چنڊ، تارا، ڪتيون، ۽ سمورا نکٽ، موسمون، هواءِ ۽ اڏندڙ پکي پکڻ، جهڙ، وڄ ۽ گوڙيون گجڪارون وغيره اچي وڃن ٿا. ارضي منظر، جن ۾ ڍنڍون ڍورا، نديون نالا، جبل پهاڙ، کيت، ٻنيون، وڻ ٽڻ، گل ٻوٽا رنگ سڀئي ساهورا جانور، انسان، پسون پکڻ، جيت جڻيان، شهر ڳوٺ، ڀٽون ڀاڻان، وستيون واهڻ، باغ باغيچا، کيتون ۽ واڙيون وغيره اچي وڃن ٿا.
ادبي حوالي سان منظرن کي وري ٻين ٻن طريقن سان ورهائينداسين.
1. محاڪاتي منظر
2. مصنوعي منظر
محاڪامتي منظر ــ جن ۾ قدرتي سڀئي منظر اچي وڃن ٿا. مصنوعي منظرــ جن ۾ شاعراڻي صنعت گريءَ وارا منظر اچي وڃن ٿا، جن ۾ استعارن، تشبيهن ۽ تمثيلن وارا منظر شامل آهن.
1. ڏسڻ وارا منظر
2. ڇهڻ وارا منظر
ڇهڻ واري منظرن ۾ ٻڌڻ وارا منظر، چکڻ وارا منظر، سنگهڻ وارا منظر ۽ ڇهڻ وارا منظر خودبخود شامل آهن، مٿين منظرن جا ٻئي قسم اسين پنهنجي حواسن سان محسوس ڪندا ۽ ڏسندا آهيون.
[b]محاڪاتي منظر
[/b]ڀنڀرڪي ۾ ڀونءَ تي، ٿڌا ٿرين تاڪ،
کائڙُ سارو کيپ ۾، کاٽوُنبن تي ماڪ،
چمڪيا کٿين چاڪ، نڪتي ڪني سج جي. (1)
هي محاڪاتي منظر قدرتي نظاري جي حيثيت ۾ پنهنجي جيتري به اهميت رکي ٿو، اها پنهنجي جاءِ تي، پر ٻي ڪنهن ٻوليءَ جو شاعر ههڙي منظرنگاري هن ماڳ جي پنهنجي ٻوليءَ ۾ نه ڪري سگهندو، ڇو ته ٿرين جي رهڻي ڪرڻي ۽ ثقافتي ماحول کان اڻ واقف هجڻ ڪري، ٻيو ته هو شين جي قدرن کان به اڻ واقف آهي. ان کي ڪهڙي خبر ته ٿريچن جي لوئيءَ جو سماجي قدر ڪيڏو اعليٰ ۽ اتم آهي، تنهنڪري دنيا جي اديبن چيو آهي ته شاعري پنهنجي ٻولي ۾ ئي وڌيڪ معياري ڪري سگهبي آهي.
منصوعي منظرــ مصنوعي منظر نگاري جا خوبصورت شاعراڻا نمونا هي آهن، استعارو، تشبيهه، تمثيل.
[b]استعاري ۾ منظر نگاري
[/b]سڀ ڪا مومل سڀ ڪوراڻو،
پنهنجي پنهنجي ڪاڪ سڀن کي. (2)
هن گيت جي سري ۾ هر عورت جي حوالي سان مومل جو عڪس ٺهي ٿو ۽ هر مرد جي حوالي سان راڻي جو عڪس ٺهي ٿو. نه رڳو هي شاندار استعارو آهي، پر ان سان گڏ تصور ۾ جيڪي مومل ۽ راڻي جا عڪس ٺهن ٿا، اهي ڪيڏا نه شاندار آهن. استعاري جو ههڙو استعمال ورلي ڪنهن شاعر ڪيو هوندو. هيٺئين سٽ ۾ ڪاڪ جو استعارو به پنهنجي جاءِ تي بيمثال استعارو آهي. شاعر هڪ عورت جي گهر کي ڪاڪ سڏيو آهي. ڇا گهر ۽ ڇا مومل جو ڪاڪ محل. اها ئي شاعر جي خوبي آهي جو عورت جي حوالي سان هر عورت جي گهر کي ڪاڪ محل بنايو اٿس.
[b]تشبيهه ۾ منظر نگاري
[/b]اڙي چنڊ، اڙي چنڊ، پرين ٿو ته ڏٺو ناهه،
سندس روپ، سندس رنگ، ائين آهه جئين تون. (3)
چند لفظن ٻڌڻ کان پوءِ چنڊ سان لاڳاپيل سمورا منظر ذهن جي پردي تي ڇائنجي وڃن ٿا. ’رات، چانڊوڪي، ٿڌي هير، ٽمٽائيندڙ ستارا‘ ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه . ان کان پوءِ چنڊ کان شاعر پنهنجي پرينءَ جون پڇائون ڪري ٿو.’اي چنڊ! منهنجو پرين تو ته نه ڏٺو آهي.ان جو روپ ۽ رنگ اينءَ آهي جينءَ تون آهين. هيءَ تشبيهه شاعر جي اعليٰ معيار جي تشبيهه آهي، جيڪا شاعر جي محبوب جو تصور پيدا ٿي ڪري، جنهن جو منظر پڙهندڙ پنهنجي پسند جي مطابق ٺاهيندو ۽ پوءِ وري چنڊ سان ان جي ڀيٽ ڪندو. هن تشبيهي منظر ۾ به شاعر ڌرتي ۽ آسمان جي فاصلن کي ڪيئن نه سڪوڙي ۽ سسائي پڙهندڙ جي اڳيان آڻي بيهاريو آهي.
جديد سائنسي ايجاد ڪمپيوٽر ۾، جينءَ لفظن کي گهٽائي ۽ وڌائي سگهجي ٿو، تينءَ شاعر منظرن کي ننڍو ۽ وڏو ڪري پيش ڪري سگهي ٿو. مٿئين شعر ۾ هڪ پاسي محبوب جي چهري کي چنڊ جهڙي اپگرهه سان ڀيٽيو ۽ چنڊ جي چهري کي سڪوڙي سسائي ننڍو ڪيو ويو آهي، ته ٻئي پاسي محبوب جي سونهن جو آفاقي جلوو نمودار ڪيو ويو آهي. ان کان وڌيڪ تشيبهي منظر ٻيو ڪهڙو ٿي سگهي ٿو؟
[b]تمثيل ۾ منظر نگاري
[/b]دودا تنهنجو ساهه ته ويندو،
ماڻهوءَ جو ويساهه نه ويندو،
تنهنجا پٽ، نه ته تنهنجا پوٽا
رهندا توسان پور وڇوٽا،
آزاديءَ لئه وڙهندا آخر،
رڙهندي رڙهندڙي وڙهندا آخر،
تن جي لاءِ مثال ڇڏي وڃ،
۽ جي چاهين خال ڇڏي وڃ ،
مون لئه تون جيڪو به قبولين،
خلجي، ڪتو، جو به قبولين. (4)
هتي ”ساهه ۽ ويساهه“ جي تمثيل جو جواب ناهي، ته ”مثال ۽ خال“ جي تمثيل جوبه جواب ناهي، وري ”خلجي ۽ ڪتي“ جي تمثل ته ڇرڪائي ٿي ڇڏي. جڏهن انهن لفظن جا پڙاڏا اسان جي ڪنن تي پون ٿا، ته اهي ٽئين منظر پنهنجي پنهنجي حساب سان اسان جي سامهون اچن وڃن ٿا. جنهن ۾ ”ساهه ۽ ويساهه“ وارو منظر هڪ پاسي هڪ ڪارو بليڪ هول ٿو نظر اچي. جيڪڏهن دودو خلجي جا شرط منظور ٿو ڪري. ٽئين تمثيل ۾ هڪ پاسي خلجي جهڙو حاڪم آهي، جنهن وٽ تاج تخت ۽ الائي ڇا ڇا نه آهي، ته ٻئي پاسي ڪتي جهڙو جانور آهي.
ٻاگهيءَ جي زباني شاعر ڪيڏيون نه تمثيلون اسان جي سامهون آنديون آهن. هي اهي شاعراڻا منظر آهن، جيڪي شاعراڻي قانون مطابق آندا ويا آهن، جن کي اسين ادبي ٻولي ۾ مصنوعي منظر چونداسين.
[b]حواسن سان محسوس ڪري سگهجندڙ منظر
[/b]
[b]۱۔ بصري منظر
[/b]بصري منظر سڌو سئون اکين سان ڏسڻ وارو منظر آهي. مثال لاءِ هڪ وائيءَ جو سرو.
ڦٽڻ لڳي آ ميندي مٺڙا!
نمن جهليو آ ٻورــ ڪيسين رهندين دور. (5)
هتي مينديءَ جو ڦٽڻ، نمن جو ٻور جهلڻ سڌو سئون بصري منظر آهي، اهو شاعر جو ڪمال آهي، جنهن پنهنجي سلوڻن لفظن سان اهڙو منظر چٽيو آهي، جو لفظ پڙهڻ يا واچڻ کان پوءِ سڄو منظر اکين جي اڳيان اچي وڃي ٿو.
آءُ، زندان جي جهروڪي مان نهار،
ڪهڙي پياري رات آهي. (6)
هتي شاعر جيل جي ڳڙکين مان ٻاهر نهارڻ جي ڪيڏي نه سهڻي صلاح ٿو ڏئي. توڙي جو ٻاهر رات آهي پوءِ به اهو منظر ڪيڏو نه پيارو آهي. هي به نظري منظر جو بهترين ڏيک آهي.
ڳل تي ڳوڙها، گل تي شبنم،
ياد اوهان جي ياد اوهان کي. (7)
ڇا هن کان وڌيڪ ڪو نظري منظر ٿي سگهي ٿو؟ مان سمجهان ٿو، هن وائيءَ جي سري کان وڌيڪ نظري منظر جي سمجهاڻي ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي.!
[b]2. لمسياتي يا ڇهائي منظر
[/b] هن منظر ۾ سخت، نرم، ٿڌي يا گرم هجڻ جو تصور پيدا ٿئي ٿو. ڇهائي منظر جي وڏي ۾ وڏي خوبي اها آهي،جو اهو منظر جسم جي لونءَ لونءَ ڪانڊاري ڇڏيندو آهي. ڄڻ ته بيان ڪيل اها شيءِ جسم سان ٽڪرائجندي محسوس ٿيندي آهي. ادب ۾ هي منظر انتهائي ويجهڙائي جو يا ان ماحول ۾ هئڻ جو تصور پيدا ڪندو آهي، سڀني منظرن کان وڌيڪ جذباتي ڪيفيت پيدا ڪندو آهي. هن منظر جي تصور پيدا ٿيڻ کانپوءِ سڀاويڪ نموني سان ان هستيءَ جو جينءَ جو تينءَ ڇهاءُ محسوس ڪيو ويندو آهي.
وڻ وڻ کي مون ڀاڪي پائي چيو ته، ”منهنجا ڀاءُ،
پهتو منهنجي من ۾ تنهنجي پن پن جو پڙلاءُ. (8)
هن دوهي ۾ شاعر ڪمال جو منظر پيش ڪيو آهي، جو وڻ کي ڀاڪي پائڻ کانپوءِ وڻ جي پنن جي ٿرٿراهٽ ۽ پڙلاءَ بجاءِ ڪنن سان ٻڌڻ جي جسماني ڇهاءَ سان محسوس ڪيو آهي. مٿيون منظر ڇهائي حوالي سان انتهائي جذباني ڪيفيت جو اعليٰ ترين نمونو آهي، جو ڀاڪر پائڻ سان شاعر جي بدن، پنن جي پڙلاءَ جي ڪيفيت محسوس ڪئي آهي. منظر نگاريءَ جي حوالي سان ڇهائي عڪس جي اهميت سڀني عڪسن کان وڌيڪ موثر سمجهي ويندي آهي ڏسو هيٺيون منظر.
ٻانهن مٿان ڇپڙا، بازو بند لڏن،
ڳچي منجهه ڳراٽڙيون، ڳل ـ پَٽَ ڪارون ڪن،
ٽمي نور نهن، هٿ چمندي مُنڌ جا. (9)
ٻانهن تي نرم ۽ گرم چپڙن جو ڇهاءُ، بازو بندن جي لڏڻ جو ڇهاءَ، ڳچي منجهه ڳراٽڙين جو ڇهاءُ، پٽ کان نرم ڳلن جو ڇهاءُ، منڌ جي هٿن چمڻ جو ڇهاءَ، ڪيڏي نه جذباتي ڪيفيت پيدا ڪن ٿا. جهڙوڪ مُنڌ شاعر جي ڀاڪر منجهه ڀريل آهي ۽ انهن سڀني ڇهائن جو گڏيل عڪس سراپا ويجهڙائي جو پيارو ماحول پيدا ڪري ٿو، جنهن ۾ جيڪڏهن ڪا وٿي آهي، ته اها ٻنهي جسمن جي وچ ۾ وار کان سنهي لڪير آهي، نه ته روح روح سان جسم جسم سان ملي ويو آهي، ڪنهن به قسم جي وڇوٽي محسوس نه ٿي ٿئي.
[b]3. سماعتي منظر
[/b] ڪن آوازن، سرن، سڏن، پڙاڏن، سازن، گوڙ ۽ گجگوڙن جو ذڪر شاعريءَ ۾ ڪيو ويو هجي، اهي لفظ ٻڌڻ سان سڄي ماحول جو منظر اکين اڳيان تري اچي، ته اهڙي منظر کي سماعتي منظر چئبو. جئين مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون، ته ٻوليءَ جا سمورا منظر اڻ سڌي طرح سماعتي هوندا آهن، پر هي منظر سڌي طرح سماعتي آهي، ڇو ته هنن ۾ ٻڌڻ وارن شين جو ذڪر آهي.
گهر گهر گهنگهرو گونج نئين،
هونءَ ته ناچو آهي هڪ. (10)
هن غزل جي سري ۾ شاعر گهر گهر گهنگهروءَ جي نئين گونج جو ذڪر ڪيو آهي. هونءَ ته ناچو هڪ آهي، پر وجد ۾ اچي، جڏهن نچي ٿو، ته گهنگهرن جي گونج گهر گهر ۾ پهچي وڃي ٿي. جهڙوڪ تال تي ناچوءَ جي پيرن جو دهڪو ۽ ڇيرن جي ڇن ڇن، ڇنن ڇن ڪنن ۾ ٻري رهي آهي. هي شاعر جو لاجواب چٽيل سماعتي منظر آهي. ڏسو هي ٻيو سماعتي منظر.
گرج گرج اي گونگي ڌرتي! ڀرج ڀرج پٽياڻي!
ڀرج گرج ڀٽياڻي! (11)
هن وائيءَ ۾ ڌرتيءَ جو برسات جي پاڻيءَ واري رَوَ تي گرجڻ ۽ ڀٽياڻي نئين جو ڀرجي وهڻ جو آواز سماعتن سان ٽڪرائجي، ٿر تي برسات جو منظر چٽي ٿو. برسات جو پاڻي جڏهن نئين ۾ وهي هلندو آهي، ته ايڏو وڏو طوفاني آواز ٿيندو آهي، جيڪو ڪوهين ڏور ٻڌبو آهي. اهڙي وڏي آواز جي ڪري ڌرتي ۾ هڪ سرسراهٽ پيدا ٿيندي آهي، شاعر پنهنجي مشاهدي جي آڌار تي هڪ بهترين سماعتي منظر چٽيو آهي.
[b]4. تناولي/ چکڻ وارو منظر
[/b]
تناولي منظر ۾ شين جي کٽي، مٺي، الوڻي سلوڻي، ڪچي ڦڪي جو تصوراتي عڪس جڙي ٿو.
واري سان وهه گاڏئون موکي منڌ ڏنوم،
پيتو، پيتو مون ميان.
مون ميان وه پيتو. (12)
وهه گاڏئون موکيءَ جو منڌ، متاري پيتو، جو پاڻ ئي چوي ٿو ميان مون وهه پيتو آهي. هي تناولي منظر جو بهترين نمونو آهي، جنهن سان مڌ جي ڪڙاڻ محسوس پئي ٿئي. لفظن ۾ منظر چٽڻ جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو سٺو نمونو ٿي سگهي ٿو؟ ڏسو ٻيو منظر.
اڃا نه ٻاڙو.
پاڻي پنهنجي کوهه جو. (13)
هن وائيءَ جي سري ۾ کوهه جي مٺي پاڻي جو ذڪر آهي، ڇو ته ڪاڇي ۽ ٿر ۾ جڏهن برسات نه پوندي آهي، ته هڪ ته جر هيٺ لهي ويندو آهي ۽ ٻيو ته کوهن جو پاڻي کارو ٿي ويندو آهي. اها قدرتي ڳالهه آهي، ته ڪاڇي ۽ ٿر جي تڙن جو جر ڪوڙو آهي. برسات پوڻ ڪري ڌرتي ۾ مٿي سطح تي برسات وارو مٺو پاڻي گڏ ٿيندو آهي، جيڪو سال ٻه هلندو آهي. شاعر هن وائي جي سري ۾ پاڻياريءَ جي زباني چيو آهي، ته اڃا نه ٻاڙو، پاڻي پنهنجي کوهه جو! هي تناولي منظر پنهنجي طور تي اهو منظر آهي، جيڪو ڪاڇي ۽ ٿر جي تڙن جو منظر پنهنجي ڪڙاڻ ۽ مٺاڻ سميت محسوس ٿئي ٿو. ٻئي حساب سان هي منظر ٿر جي پس منظر جي ڪري محاڪاتي به بڻجي وڃي ٿو.
[b]5. مهڪاري منظر
[/b] حقيقت ۾ هي منظر ڇهائي منظر جو حصو آهي. جينءَ خوشبوءِ يا بدبوءِ هوا جي وسيلي اسان جي نڪ ۾ داخل ٿئي ٿي، ته اسين سنگهڻ واري حواس سان هوا کي پرکيون ٿا. جنهن جو ڇهاءُ اسان جي هن بدني حصي کي جاڳائي ٿو. سائنسي حوالي سان هي حواس لمسي حواسن جو حصو آهي ۽ سماعتي منظر به ڇهائي منظر جو حصو آهي، جو اهائي ٿرٿراهٽ اسان جي ڪنن جي دهلڙيءَ سان لڳي پنهنجي هجڻ جو احساس ڏياري ٿي.
سڳنڌي منظر، نفيس ترين منظر آهي، ڇو جو هلڪي کان هلڪي بدبوءِ يا خوشبوءِ محسوس ڪري باقي ماحول کان واقف ٿجي ٿو.
ڀري ٽانگر ٽوڪرا، اسر جو آيون،
ويڙهي واس بنست جو.
چڳون آجيون چيڙهه کان چنبيليءَ پايون،
اسر جو آيون،
ويڙهي واس بسنت جو. (14)
هن وائيءَ ۾ جيڪا بسنت رت جي واس جي ترڪيبي منظرنگاري شاعر پيش ڪئي آهي، جو گلن واريون پاڻ کي پوري بسنت رت سان واسي ٿيون اچن. ٽانگر جي گلن جا ٽوڪرا مٿي تي اٿن، اسر ويل اچي پهچن ٿيون سندس چڳون چيڙهه کان آجيون آهن. چوٽي ۾ چنبيلي پائي ٿيون اچن. هي سٽون جهڙوڪ اسان کي هڳاءَ ڀري ماحول ۾ وٺي وڃن ٿيون توڙي جو ٽانگر جي گل ۾ موتئي ۽ رابيل جو رنگ ته آهي، پر سرهاڻ نه آهي. گلن واريون پاڻ ئي سرهاڻ سان واسيل آهن. تنهنڪري ٽانگر جا گل ۽ ماحول خوشبوءِ سان ڀرجي ٿو وڃي. ويتر اسر ويل ان خوشبوءِ ۾ پنهنجي ٿڌي هير سان وڌيڪ واڌ ٿي آڻي، آرياڻين جي چوٽيءَ ۾ چنبيليءَ جو واس آهي، جنهن سان وڻ ٽن واسجي ٿا وڃن. بسنت رت جي سڀني گلن جو واس هن منظر ۾ سمائجي وڃي ٿو.
محاڪات يا منظرنگاريءَ بابت شاهه سائينءَ جي رسالي جو مرتب غلام محمد شاهواڻي لکي ٿو،”محاڪات الفاظن ۾ ڦوٽي ڪڍڻ جو فن آهي.” (15)
مئڪائلن جي چوڻ موجب،”شاعريءَ مان اسان جو مطلب آهي ته الفاظن کي اهڙي نموني ۾ استعمال ڪجي جو دماغ جي آڏو ڪجهه بوتو بيهاري سگهجي. شاعري اهو فن آهي جنهن ۾ اکرن جي وسيلي اهو ڪي ڪجي ٿو، جيڪو نقاش رنگن جي ذريعي ڪري سگهي ٿو” (16)
منظرنگاري رنگن وسيلي ڪرڻ نسبتن سولو ڪم آهي، لفظن سان منظر نگاريءَ ڪرڻ جي، ڇو ته رنگ سڌو اثر ڪن ٿا نظر تي، نظر جو ڪم ئي آهي رنگ، ڏيکن ۽ منظر جي پرک ڪرڻ. لفظن سان منظر نگاري ڪرڻ وارو ڪم ان ڪري به ڏکيو آهي ته پهريون ٻولي جي سونهن کي جسائتو بنائڻو آهي. ڪنهن به ٻولي جي سونهن جو معياري پاسو ڪو هڪڙو ناهي جو ان کي نظر ۾ رکي ڪم ڪجي. مثال طور جينءَ دنيا جي سڀني قومن وٽ سونهن جو معيار ساڳيو نه آهي، تينءَ ٻوليءَ جي سونهن جا معيار به جدا آهن. هڪڙين قومن وٽ اختصار ٻوليءَ جي سونهن آهي. ٻين قومن وٽ ابلاغ يا وڌاءُ ٻولي جي سونهن آهي. اهڙين حالتن ۾ شاعر ۽ اديب پنهنجو اندازِ بيان ڪهڙو رکي؟ جڏهن ته شاعر ۽ اديب جو ڪم آهي پنهنجي ڪاوش کي بين الاقوامي ڪري پيش ڪرڻ. توڙي جو اها حالت مصور سان به لاڳو ٿئي ٿي. مثال طور چٻرو يورپ ۾ سڀاڳو پکي آهي، پر اسان وٽ چٻرو نحوست جي نشاني تصور ڪيو وڃي ٿو. جيڪڏهن ڪوئي مصور ڪنهن سڪل، پراڻي ۽ پوڙهي وڻ جي ٿڙ تي چٻري کي ويٺل ڏيکاريندو ته گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ اها تصوير شاهڪار نه ليکي ويندي. ڀلي مصور کڻي ننهن چوٽيءَ جو زور ڇو نه لڳائي، پر ان حال ۾ مصور جي هٿ جي صفائي کي نظر انداز نه ڪيو ويندو، اينءَ ئي شاعر کي نه رڳو لفظن ۾ منظر پيش ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ٿي، پر ٻوليءَ جي سونهن کي به برقرار رکڻو آهي، جينءَ اهي لفظ پڙهندڙ جي سماعت تي ڏکيا نه گذرن. اتي شاعر کي تمثيل جي مدد وٺڻي پوندي.جينءَ نڀاڳي کان نڀاڳي شيءِ به قابل قبول ٿي وڃي.
ڊاڪٽر تنوير عباسي پنهنجي ڪتاب ’شاهه جي شاعريءَ‘ ۾ منظرنگاريءَ لاءِ چوي ٿو.”شاعريءَ ۾ لفظ، رنگ توڙي سُرن جو ڪم ڏين ٿا ۽ انهن جي ذريعي ڏک، خوشي، ڪاوڙ توڙي ٻين جذبن جو اظهار ڪيو وڃي ٿو. مصوري رنگن سان ٿيندي آهي، پر شاعريءَ ۾ مصوري لفظن جي ذريعي سان ڪئي ويندي آهي.... انسان کي ٻاهرين ڪائنات جي ڄاڻ حواسن مان پوي ٿي. حواس ئي آهن، جن ذريعي هن جو رابطو ٻاهرين دنيا سان آهي. ڪائنات جي رنگن، شين جي شڪل صورت، انهن جو هڪ ٻئي کان مفاصلو ۽ انهن جي چرپر اکين ذريعي ٿئي ٿي. نڪ ذريعي خوشبوءِ يا بدبوءِ جو احساس ٿو ٿئي، ته کل، سخت نرم، ٿڌي ڪوسي، کهري، لسي هجڻ جي خبر ڏئي ٿي. ڪن آوازن کي جهٽين ٿا، ته زبان شين جي مٺي يا ڪوڙي هجڻ جي خبر ٿي ڏئي. اهڙي ريت اسان کي ٻاهرين دنيا جي جيڪا به خبر چار آهي، سا انهن ئي حواسن جو گڏيل تاثر آهي، جيڪو هو اسان جي من کي ٿا ڏين. گلاب جو ڳاڙهو رنگ، ان جي خوشبوءِ، ان جي لسي ۽ نرم هجڻ جو احساس ۽ ان جو ذائقو ان کان وڌيڪ اسان گل جي باري ۾ ڄاڻي نه ٿا سگهون. عڪس ان حاصل ڪيل معلومات کي وري جاڳائڻ يا پيدا ڪرڻ جو نالو آهي. هونءَ ته ڪي ئي واقعا ۽ نظارا اسان جي لاشعور ۾ موجود آهن، پر انهن کي ٻيهر ياد ڏيارڻ يا ٻيهر پيدا ڪرڻ جو نالو ’عڪسي شاعري‘ آهي.” (17)
منظرنگاريءَ بابت ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو پنهنجي پي ايڇ ڊي ٿيسز’سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج‘ ۾ عڪس جي حوالي ست نڪتا پيش ڪيا آهن، جن جو باني ازراپائونڊ کي سڏيو اٿس.
1. شاعري ۾ سوچڻ جو مطلب آهي عڪس پيدا ڪرڻ.
2. عڪس ئي اهي وسيلا آهن، جيڪي شاعري جي معنيٰ کي سمجهڻ ۾ مدد ڪن ٿا.
3. عڪس هڪ ذهني صورت يا خاڪي جو نالو آهي، اها صورت لفظن جو روپ وٺي نروار ٿئي ٿي، پر ان جو اصل خاڪو لفظن جي پويان ذهني ڪيفيت ۾ لڪل رهي ٿو.
4. بهتر شعر اهو آهي، جنهن ۾ تجربو عڪس جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿو.
5. ڇاڪاڻ ته چٽا ۽ پختا عڪس رڳو واندڪائي جي وقت ۾ سوچڻ سان ٺهن ٿا، ان ڪري شاعريءَ لاءِ وقت ۽ فرصت جي ضرورت ٿئي ٿي.
6. ڇاڪاڻ ته عڪس جي نوعيت انسان جي سوچ تي مدار رکي ٿي، ان ڪري اسان ڪنهن شاعر جي شاعريءَ مان ان جي سوچ جو طريقو، ۽ ان جون ذهني ڪيفيتون معلوم ڪري سگهون ٿا.
7. ڪنهن به نظم، بيت ۽ غزل جو سڄو اڀياس رڳو تڏهن ڪري سگهبو، جڏهن اهو معلوم ٿي ويندو، ته شاعر پنهنجي اکين کان سواءِ ٻين ڪهڙن حواس کي ڪتب آندو آهي. هيءَ ڳالهه جدا جدا عڪس ڳولڻ سان معلوم ڪري سگهجي ٿي. جدا جدا عڪس ٺاهڻ لاءِ جدا جدا حواسي مشاهدي جي ضرورت آهي. (18)
ڊاڪٽر فهميده حسين پنهنجي ڪتاب،’ادبي تنقيد، فن ۽ تاريخ‘۾ لنڊن يونيورسٽي جي پروفيسر پي ــ گري p.gurry جي مضمون جو ترجمو ڏيندي لکيو آهي، ”شاعري بابت اسان جو تصور محض نظر ايندڙ پيڪرن تائين محدود نه هجي (بلڪ تخيل جي قوت کي استعمال ڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿئي) ۽ تخليقي صلاحتين جي ذريعي انهن تائين پهچڻ جي ضرورت محسوس ٿئي. اها ڳالهه مثالن سان ثابت ڪري سگهجي ٿي، ته عڪسي پيڪرن جا مختلف قسم ٿي سگهجن ٿا، جيڪي لفظن جي معنيٰ ۽ ذهني تجربي جي مدد سان مختلف روپ وٺي بيهن ٿا، ڇو ته شاعريءَ ۾ اظهار جو ذريعو لفظ هوندا آهن، جيڪي ان ۾ پنهنجي اصلوڪي معنيٰ کان سواءِ به مختلف شڪليون اختيار ڪري سگهندا آهن ۽ شاعر انهن کي اهڙيون شڪليون ڏيندا آهن ۽ تخيل جي ذريعي انهن ۾ نوان رنگ ڀري ڇڏيندا آهن، پر لفظن جي به رڳو تصويري اهميت ڪا نه هوندي آهي، بلڪه انهن سان ذهني تجربا، پس منظر ۽ مفهوم لاڳاپيل هوندا آهن.” (19)
راز شر پنهنجي ايم اي جي مونو گراف،’شاه لطيف جي شاعري ۾ منظر نگاري‘ ۾ لکيو آهي ته،”بنيادي طور شاعر جي تخليقي شخصيت، انساني تجربن جو طلسمي خزانو آهي هو جن وارڌاتن کان متاثر ٿئي ٿو، اهي هڪ حساس ۽ مشاهداتي ذهن هجڻ جي ناتي، قبول ڪندو رهي ٿو. جيڪي تجربا، سندس شخصيت تي وڌيڪ اثر انداز ٿين ٿا، اهي ڪنهن نه ڪنهن ريت لفظي تصوير وٺي ظاهر ٿين ٿا .تجربن جون اهي لفظي تصويرون، جيڪي شاعر مختلف تجربن ۽ ڏاهپ واري فطرت جي اڀياس مان حاصل ڪري ٿو، سي منظرنگاري يا منظرڪشي چوائن ٿيون. ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته محسوسات ۽ تجربن جو تصويري بيان منظر نگاري آهي.(20)
شاعري ۾ منظرنگاري سٽاءَ کانپوءِ شاعري کي انتهائي موثر بنائڻ جو ٻيو نمبر فني عنصر آهي، جو ٻوليءَ وسيلي شاعر پنهنجي ماحول جا منظر پڙهندڙن تائين پهچائي ٿو. جنهن ۾ انسان جا سمورا حواس ڪم ڪرڻ شروع ڪن ٿا. هر حواس جو ٻوليءَ ۾ پنهنجو پنهنجو علحده حصو آهي، جنهن جي ڪري هر حصي وارا ٻول ترڪيبي صورت ۾ جُڙي پنهنجو پاڻ ڪارج ادا ڪن ٿا. منظر نگاري نه رڳو خيال کي مضبوط بنائي ٿي، پر ٻولي ۽ ڌرتيءَ جي تاريخ ۽ جاگرافي به بيان ڪري ٿي.
ٻولن جي معنيٰ تي عڪسن جي دنيا جڙندي آهي، تنهن ڪري منظرنگاريءَ کانسواءِ شاعري جو هجڻ ممڪن ئي نه آهي. شاعري، پيار ۽ سونهن جي ٻولي آهي. سونهن خود منظرنگاريءَ جي محرڪ قوت آهي، جيڪا پيار ۽ اتساهه جي احساسن کي توانائي بخشي ٿي. جينءَ سونهن ماحول ۾ هر هنڌ موجود آهي، تينءَ پنهنجو پاڻ لفظن جي معنيٰ سٽاءَ ۾ به موجود آهي. منظرنگاري شاعري ۾ جذباتي ڪيفيتن کي توانائي بخشتي ٿي ۽ وڌيڪ موثر بنائي ٿي. جينءَ هر وجود کي پنهنجو عڪس ٿئي ٿو، اينءَ ان وجود جي بنايل اِنڊي يا نشان ۾ به اهو عڪس موجود آهي. توڙي جو اهو اِنڊو يا لفظ انساني ذهن جي مصنوعي پيداوار آهي، پر ان نقل مان اصل جي تصوير محسوس ٿيندي آهي. ٻوليءَ جو ڪو به ٻول يا حرف عڪس کان خالي نه آهي، منظرنگاري شاعري جي شهه رڳ آهي.
• منظرنگاري انساني پنجن حواسن لاءِ جدا جدا منظر مهيا ڪري ٿي.
• سٽاءَ کانپوءِ منظرنگاري شاعري جو ٻيو نمبر موثر ۽ مکيو عنصر آهي.
• منظرنگاري ٻولن جي معنيٰ جو ٻيو نالو آهي.
• منظرنگاري ڪائنات جي سونهن ۽ سٽاءَ جو حسين ترين بيانيه انداز آهي.
• منظرنگاري هر وجود جي معنوي تشريح آهي.
• منظرنگاري مادي جي وجود جو هڪ عڪس آهي ۽ مادي مان جڙندڙ شعور جي تشريح آهي.
• مصوري جتي هلي ڇيهه ڪري ٿي، منظرنگاري اتان سونهن کي کڻي تمام اتاهين ۽ اعليٰ درجي تي پهچائي ٿي. ان جو ڪارڻ ٻولن جي سُر ۽ سنگيت جو سنگم آهي.
• منظرنگاري سماجي قدرن جا گهربل مُلهه ۽ ماپا مقرر ڪري ٿي.
[b]حوالا[/b]
1. شيخ اياز . ڪپر ٿو ڪن ڪري 1995ع ص 101 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
2. شيخ اياز . ڀونر ڀري آڪاس 1995 ع ص 61 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
3. شيخ اياز . ڀونر ڀري آڪاس 1995ع ص 87 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
4. شيخ اياز. ڪي جو ٻيجل ٻوليو 1995ع ص 22 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
5. شيخ اياز . ڀونر ڀري آڪاس 1995ع ص 50 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
6. شيخ اياز . ڀونر ڀري آڪاس 1995ع ص 91 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
7. شيخ اياز . ڀونر ڀري آڪاس 1995ع ص102 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
8. شيخ اياز . ڪپر ٿو ڪن ڪري 1995ع ص 39 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
9. شيخ اياز . ڪپر ٿو ڪن ڪري 1995ع ص 75 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
10. شيخ اياز. وڄون وسڻ آئيون 1973ع ص45 زيب ادبي مرڪز حيدر آباد.
11. شيخ اياز. وڄون وسڻ آئيون 1973ع ص179 زيب ادبي مرڪز حيدر آباد.
12. شيخ اياز . ڪپر ٿو ڪن ڪري 1995ع ص 97 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
13. شيخ اياز. سورج مکيءَ سانجه 1993ع ص 113 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
14. شيخ اياز. جهڙ نيڻان نه لهي 1989ع ص 120 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
15. غلام محمد شاهواڻي . مقدمه شاهه جو رسالو ص 33
16. غلام محمد شاهواڻي . ادبي اصول 1968ع ص 32 آر ايڇ احمد ائنڊ برادرس حيدرآباد.
17. ڊاڪٽر تنوير عباسي . شاهه لطيف جي شاعري 1989ع ص 85،86 نيو فيلڊس پبليڪيشن حيدرآباد.
18. ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو. سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج 1978ع ص 328 انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي سنڌ يونيورسٽي.
19. ڊاڪٽر فهميده حسين. ادبي تنقيد، فن ۽ تاريخ 1997ع ص 222 سنڌ ادبي اڪيڊمي ڪراچي.
20. راز شر. شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ منظر نگاري 1994ع ص 75،76 مشعل اڪيڊمي.