باب چوٿون : خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي شاعريءَ تي اڳ وارن شاعرن جو اثر
[/b]
شاھ عبدالطيف ڀٽائيءَ کي سنڌي شاعريءَ جي سرتاج شاعر طور سڃاتو وڃي ٿو، توڙي جو اسان جي سنڌي شاعريءَ ۾ شاھ لطيف جي دؤر کان اڳ ۽ پوءِ شاعريءَ جو سلسلو تيزيءَ سان ھلندو پيو اچي پر ماضي کان وٺي اڄ ڏينهن تائين شاعريءَ جي دنيا ۾ شاھ لطيف جي جُتيءَ ۾ ڪو به شاعر پير پائي ناھي سگھيو، شاھ لطيف جي دؤر کان وٺي اڄ ڏينهن تائين اسانجي سنڌي شاعري شاھ لطيف جي شاعريءَ جي پاڇي ۾ پلجندي پئي اچي. شاھ لطيف کانپوءِ جي ڪلاسيڪل شاعريءَ کان جديد شاعريءَ ۾ اسانکي اھڙو ڪو به سنڌي شاعر نظر نه ايندو جنهن تي سڌي يا اڻ سڌي طرح شاھ لطيف جي شاعريءَ جو اثر نه ھجي. خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي ڪلام جو اڀياس ڪرڻ کانپوءِ اسان کي فقير خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي ڪلام جو ڳچ حصو شاھ لطيف جي شاعريءَ جو اثر قبوليندي نظر ايندو. خوش خير محمد ھيسباڻي فقير پنهنجي ڪلام ۾ اھڙن خيالن ڪردارن کي لطيف جيان پنهنجي شاعريءَ ۾ ڳايو آھي جنهن کي پڙھڻ کانپوءِ اھو بنا ڌڙڪ جي چئي سگھجي ٿو ته خوش خير محمد تي شاھ لطيف جي شاعريءَ جو چٽو پٽو اثر واضع آھي. خوش خير محمد جي ڪلام ۾ خوش خير محمد جي دؤر کان اڳ جي شاعرن ۽ ٻين تاريخ جي اھم ڪردارن جو ذڪر ملي ٿو جنهن مان اھو واضع ٿئي ٿو ته خوش خير محمد ھيسباڻي تاريخ جي مطالعي جو به شاگرد ھيو جنهن کانپوءِ اھو به واضع ٿئي ٿو ته خوش خير محمد شاھ لطيف جي ڪلام جو به مطالعو ضرور ڪيو ھوندو جنهنڪري سندس ڪلام مٿان لطيف جو فڪر غالب ٿيو. ھاڻ پاڻ شاھ لطيف جو خوش خير محمد جي ڪلام تي اثر ثابت ڪرڻ لاءِ ٻنهي شاعرن جو ڪلام سامهون آڻي پيش ڪنداسين.
ھُو پڻ ڪونھي ھُن ري ، ھيءُ نه ھُنهان ڌارَ ،
“الا نسانُ سِري وَاِنا سِرُه” پروڙج پَچارَ،
ڪندا وِيا تنوارَ ، عالِمَ عارِفَ اَھڙي.
(شاهه جو رسالو، سر آسا 1/4)
مٿئين شاھ لطيف جي انسان خدا جو ڳجھ آھي واري خيال جھڙي ھڪجھڙائي خوش خير محمد وٽ به ملي ٿي
تسبيون ،،، تال پڙھين ھر ھر ھو
الا نسان سري و انا سرھ ، ، ،
فرق نه ھڪ تر تنهنجو ٿي.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي. ص 67)
ھاڻ جڏھن لطيف جي مٿئين شعر کي خوش خير محمد جي شعر سان ڀيٽينداسين ته اسان کي ٻنهي شاعرن جي شعرن ۾ نه صرف ساڳيو فڪر سمايل نظر ايندو بلڪه لطيف جي بيت ۽ خوش خير محمد ھيسباڻي فقير جي ڪافي جي پيش ڪيل ساڳئي معنيٰ ڪڍندڙ مصرعه به ملندي، جنهن مان اھو به واضع ٿئي ٿو ته هن ٻنهي شاعرن جي مٿين شعرن جي معنيٰ ۽ مفهوم ۾ ڪو فرق ناھي.
وَسَن ۽ وِھسَنِ، ڏيھاڙِي ڏِسڻ لَءِ ،
ڏِسي ڏِسي آئِيون، توءِ تلاشون ڪن،
ڍاپِيو نه ڍاپَنِ، پَسَڻَ مَنجهان پرينءَ جي.
(شاهه جو رسالو، سر آسا 2/5)
بلڪل لطيف جي خيال جي ھڪجهڙائي خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي ھن شعر ۾ به سمايل آھي.
ڪي جو ڪالھ اکيون ڏسي آيون
ھاڻي رھن نٿيون ڪنهن جي رايون.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي. ص 86)
مٿئين شاھ لطيف ۽ خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي ڪلام جي تقابلي جائزي کانپوءِ اھو ظاھر ٿيو ته فقير خوش خير محمد ھيسباڻي شاھ لطيف جو نه صرف پارکو هو بلڪه خوش خير محمد پنهنجي ڪلام ۾ شاھ لطيف جي وحدة الوجودي فڪر ۽ فلسفي جو به تسلسل برقرار رکيو.
[b]سچل سرمست جو اثر
[/b]
شاھ لطيف جيئن سچل سرمست جي شاعريءَ جو به فقير خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي ڪلام تي گھرو اثر ڇانيل آھي. خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي شاعريءَ تي سچل سرمست جي شاعريءَ جي اثر جي موضوع تي ڊاڪٽر تنوير عباسي لکي ٿو ته:
“خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي زماني تائين، سچل سرمست سنڌي ڪافيءَ کي ڪيتريون ئي نيون ھيئتون ڏئي چڪو ھو، ۽ سندس فني توڙي فڪري صلاحيتن جي ڪري ڪافيءَ جي صنف عوام ۾ مقبول ٿي وئي ھئي. شاھ لطيف جي شاعريءَ کان پوءِ سنڌي شاعري ارتقا جو ھڪ ٻيو اھم ڏاڪو چڙھي چُڪي ھئي، اُونھن خيالن ۽ علامتي تصوف جي جاءِ رنداڻي ۽ بيباڪ اظھار، وڄندڙ ۽ گجگوڙ ڪندڙ اُچارن وارن لفظن ۽ والھانه بيخوديءَ واريءَ موسيقيءَ ۽ سڌي سنئين اعلانيءَ شاعري ورتي غنائي شاعري وائيءَ کان اڳتي وڌي، ڪافيءَ جا ڪيترائي رنگا رنگ گھاڙيٽا پاڻ ۾ سمائي چڪي ھئي، سچل سرمست جي ڇڏيل ورثي کان سواءِ خوش خير محمد ۽ سندس ساٿاري سنڌي ڪافيءَ جي صنف سان دلچسپي رکي، ۽ ان ۾ واڌارا ڪندا رھيا، ان دور جي سڀني ڪافي چوندڙ شاعرن جي شاعريءَ تي سچل سرمست جو باغياڻو ۽ رندي انداز، سندس ڪافين جي گھاڙيٽن جي نواڻ، ۽ سندس اترادي لهجي واري مٺي ٻولي، انهن سڀني صفتن جي گھري ڇاپ خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي شاعريءَ ۾ موجود آھي” (1)
سنڌي ڪلاسيڪل شاعريءَ ۾ سچل کان پوءِ جيڪي به سنڌي ٻولي جا ڪلاسيڪل شاعر اُڀريا آھن انهن جي ڪلام تي ٻين ڪلاسيڪل شاعرن جي اثر سان گڏوگڏ سچل سرمست جي ڪلام جو اثر واضع نظر اچي ٿو. پاڻ هتي خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي شاعريءَ تي سچل سرمست جي شاعريءَ جي اثر جا ڪجهه مثال پيش ڪنداسين.
صورتَ سَڀ سلطان، پاڻ ڏسڻ آيو پنهنجو تماشو!.
(رسالو سچل سرمست سنڌي ڪلام ص 116)
مٿيون ساڳيو خيال خوش خير محمد ھيسباڻيءَ وٽ ھن ريت ملي ٿو
آئين صورت جو سينگار ڪري
پنهنجو پاڻ ڏسڻ لاءِ پير ڀري
تنهنجي سير بنا ڀلا ڪيئن سري
پنهنجو درسن سڀ ديدار ڪيئي.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي. ص 76)
جيئن سڀني صوفي درويشن جو نظريو ساڳيو آھي ائينءَ سڀني صوفي شاعرن جي شاعريءَ ۾ به بلڪل ھڪ جھڙائي نظر ايندي.
تو تان آئينو ٿي آئين،
پنھنجو پاڻ ئي ۾ منھن پائين،
مين کي ڇوڙ ته ٿيوين سائين
ڀولو مور نه ھن ۾ ڀائين ،
توکي صحي سچ سُڻائين.
(رسالو سچل سرمست سنڌي ڪلام ص 303)
مٿئين سچل سرمست جي خيال جھڙي ھڪجھڙائي خوش خير محمد وٽ ھن ريت ملي ٿي.
پنھنجو پاڻ ۾ پاڻ کي پس
ماڻ مزو چک روحي رَسُ
صورت مان صورت ئي سِکُ
طالب ھي توحيد ته لِکُ.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي. ص 83)
جيئن پوري انساني تاريخ ۾ روز ازل کان ھر شيءِ جو تضاد رھندو پيو اچي ۽ جيڪو لازم فطرت جو فطري قانون به آھي ته ھر شيءِ جو ضد ھجي، جيئن صحيح جو غلط سچ جو ڪوڙ رات جو ڏينهن اوندھ ۽ روشني جو پاڻ ۾ تضاد آهي ساڳئي طرح صوفي ازم جي حقيقت اڳيان به ڪن نام نھاد ڌرين جو فتنو فساد ضد جي شڪل جيئن اڳيان کڙو ٿيندو پيو اچي، ڇو ته تصوف جي ٻولي ھڪ حقيقت آھي ھڪ سچ آھي جنهن جو ضد ڪوڙ آھي ۽ ان ڪوڙ ھميشه سچ سان ٽڪر کاڌو آھي ان ٽڪراءَ ۾ ڪيترن ئي سچ جي سرمست شاعرن کي ڏکيا ڏينهن به ڏسڻا پيا آھن ڪيترن ئي منصورن جا ڪنڌ سولين جو سينگار بڻيا آھن. ساڳئي سچ جي پرچار ھن ٻنهي صوفي شاعرن جي ڪلام ۾ ملي ٿي جنهن جي پهريان سچل سرمست اپٽار ڪئي آھي ۽ پوءِ خوش خير محمد ساڳئي ڳالھ کي پنهنجي ڪلام ۾ سامهون آڻي نروار ڪيو آھي.
سرمَدَ کي ڏيئي لَتَ ڪھايئي، سوريءَ تي منصور چڙھايئي،
شيخ عطار جو سِرُ وڍايئي، ھاڻي ھيڏي پنڌ پُڇائين تون.
(رسالو سچل سرمست سنڌي ڪلام ص 130)
ساڳئي ڳالھ خوش خير محمد ھن ريت ڪئي آهي.
شاھ منصور کي ، سولي چاڙھيائون
اھو مُلن پنهنجو مدعا ڪيو.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي. ص 99 )
مجموعي طور تي سچل سرمست ۽ خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي ڪلام جي اڀياس ڪرڻ کان پوءِ اسان کي سچل جي شاعريءَ جي فهم فڪر جون ھڪجھڙايون خوش خير محمد جي ڪلام ۾ پڻ ملن ٿيون، جنهنڪري اھو چئي سگھجي ٿو ته خوش خير محمد ھيسباڻيءَ جي ڪلام تي سچل سرمست جي ڪلام جو گھرو اثر پڻ سمايل آھي.
[b]صوفي روحل فقير جي شاعريءَ جو اثر
[/b]سنڌي ڪلاسيڪل شاعريءَ ۾ روحل فقير جو نالو سنڌ جي اهم ڪلاسيڪل شاعرن جي صف ۾ شمار ٿئي ٿو. ٻين شاعرن جيئن هن شاعر جي شاعريءَ جو به خوش خير محمد جي ڪلام تي اثر پڻ ملي ٿو، سڀ کان پهريان روحل فقير جي زندگيءَ جو مختصر تعارف لکڻ لازمي ٿو سمجهان.
“روحل فقير ولد شاهو خان بلوچن جي زنگيجا قبيلي مان هو جيڪي 1743ع ۾ تولد ٿيو سندس وڏا تعلقي عمر ڪوٽ ۾ مومل جي ڪاڪ لڳ پدما جي ڀٽ ويٺل هئا. سندس والد شاهو خان، ميان نور محمد وٽ ملازم هو هن روحل فقير کي سنڌي ،عربي، فارسي جي تعليم ڏياري ان بعد روحل فقير به ميان نور محمد وٽ ملازم ٿيو پر جلد ملازمت کان بيزاري ڏيکاري فقيري ويس ڍڪي جهوڪ شريف ۾ پنهنجي مرشد ( شاهه عنايت شهيد جي فرزند ۽ سجاده نشين ) عزت الله شاه جي خدمت ۾ وڃي رهيو. ڪجهه وقت بعد جهوڪ شريف ڇڏي سنڌ ۾ گهمندو رهيو ۽ آخر ڪار موجوده ڪنڊڙي واري مقان ۾ ديرو ڄمائي ويهي رهيو. جتي 1619 هه مطابق 1804ع ۾ وفات ڪيائين.” (2)
پاڻ جڏهن صوفي روحل فقير جي شاعريءَ جو اڀياس ڪيون ٿا ته اسان کي شاه لطيف ۽ سچل سائين جيئن روحل فقير جي ڪلام جو به خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي شاعريءَ تي گهرو اثر ڇانيل نظر اچي ٿو. جيئن روحل فقير پنهنجي شاعريءَ ۾ پاڻ ڳولي پاڻ سڃاڻڻ جي بار بار تلقين ڪئي آهي ساڳئي طرح خوش خير محمد هيسباڻيءَ به ساڳئي فڪر کي پنهنجي شاعريءَ ۾ ڳايو آهي. پاڻ هتي مثال طور روحل فقير ۽ خوش خير محمد جو ڪلام پيش ڪيون ٿا.
اول ڪعبو عرش عظيم آهه،
جت فرشتا فرمان ۾ راتو ڏينهن رهن.
ٻيو ڪعبو بيت المقدس آهه،
جنهن کي سڀئي نبي ٿا نمن.
ٽيون ڪعبو بيت المعمور آهه،
جت ملڪ مڙئي ٿا سجدا ڪن.
چوٿون ڪعبو بيت الله آهه،
جت حاجي وڃي ٿا حج پڙهن
پنجون ڪعبو قلوب المؤمنين،
عرش الله تعاليٰ چيو پاڻ ڌڻين.
مسلمان جيڪي پنهنجو قلب هٿ ڪن،
نه آهن ڪعبا به ڪو ڏياتن جا.
(آءُ ڪانگا ڪر ڳالهه. ص 165)
مٿئين شعر ۾ روحل فقير اها ڳالهه واضع ڪئي آهي ته ماڻهو خدا کي پاڻ ۾ ڇو نه ٿا ڳولين؟ پاڻ سمورن ڪعبن جي تشريح ڪري جڏهن قلب ڏانهن اچن ٿا ته ڏاڍا حساس ٿي وڃن ٿا، پاڻ فرمائن ٿا ته سڀني مقدس مقامن عبادتگاهن جي پنهنجي اهميت، پر اصل جيڪي عبادت يا نيڪي بدي آهي اها انسان بذاتخود پاڻ آهي انسان جي عبادت جو دارو مدار سندس قلب آهي انڪري پاڻ پنهنجي ڪلام ۾ اها ڳالهه واضع ڪن ٿا ته سچو نيڪ دل مسلمان اهو آهي جنهن جو من اجرو هجي. بلڪل ساڳيو خيال ساڳيو فڪر خوش خير محمد هيسباڻيءَ وٽ به هن ريت ملي ٿو:
آئيندو اندر جو سدا رک صفا
روشني ٿئي روح کي جانب ساڻ جفا
خير محمد نفعا، ڪوڙين ملني قيمتي.
(ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي ص 63)
[b]حوالا[/b]
1. عباسي تنوير،“ڪلام خوش خير محمد هيسباڻي”، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو. 2008ع ص 26
2. مخدوم طالب الموليٰ، “ دُر ناياب عرف ياد رفتگان”، سنڌي ادبي بورڊ ڄام شورو 2012ع ص 5