سنڌ جي پاڪستان ۾ شموليت جو تاريخي پس منظر ۽ پيش منظر
مان علم ادب جي شاگرد جي حيثيت ۾ ان ڳالهه تي پختو ويساهه رکندو آهيان ته سئو مئل ۽ عقيدي پرست يا تقليد پسند ذهن هرو ڀرو هڪ ڳالهه تي اتفاق ڪن، ان کان گهڻو بهتر آهي ته چار سجاڳ ۽ زندهه ذهن هڪٻئي سان جائز اختلاف ڪن. اهو اختلاف ان اتفاق کان وڌيڪ بهتر ۽ بامعنيٰ آهي، وڌيڪ تخليقي ۽ گس ڪڍندڙ آهي، جنهن مان سواءِ عقيدي ۽ تقليد جي ٻيو ڪجهه نه ورندو آهي.
پاڪستان جي موجوده رياستي صورتحال بابت پنهنجن خيالن جي ڏي وٺ پوءِ ٿا ڪريون پر ان کان اڳ ۾ سنڌ جي پسمنظر جي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ انتهائي ضروري آهي. ڇاڪاڻ ته اڄ هتي اسان سان مختلف سطحن جا دوست گڏ آهن. هن معاملي ۾ ڪن دوستن جي معلوماتي سطح بنهه ٿوري به آهي ته ڪي دوست گهڻو پڙهيل آهن. ان ڪري مان ڪوشش ڪندس ته اُنهن سمورين سطحن کي گڏي ڪا بنيادي ڳالهه ٻولهه ڪجي.
ويجهي ماضيءَ ۾ سنڌ جي قومي ۽ سياسي بدنصيبيءَ جو دؤر اُتان شروع ٿئي ٿو، جڏهن سنڌ ۾ ميرن جي صاحبي هئي. ميرن جو دؤر سنڌ لاءِ ڪو بهتر دؤر نه هو. ان جو مطلب اهو به نه آهي ته هو ڪي بدنيت هئا، پر ان جو سبب اهو آهي ته هو انتهائي پسمانده هئا. کين حڪومتن ۽ رياستي انتظام هلائڻ جو ڪو تجربو نه هو. انهن کي اِها خبر ئي نه هئي ته رياستون ڪيئن هلائبيون آهن؟ رياست سنڀالڻ ۽ انتظام هلائڻ لاءِ جيڪا قابليت، هوشياري، حڪمت عملي، تدبر ۽ دور انديشي کپندي آهي، اُها هنن وٽ نه هئي. ميرن سنڌ جي بهترين زرعي زمينن کي چراگاهن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو، جتي وڃي هو شڪار ڪندا هئا. اُن ئي زماني ۾ سنڌو درياهه پنهنجو پيٽ بدلايو، جنهن ڪري به گهڻو اقتصادي نقصان ٿيو هو پر سياسي نقطي نظر سان ڏسجي ته ميرن جو دؤر سندن ڪوتاهه نظر پاليسين ۽ جَڏي انتظام ڪاريءَ جي حوالي کان ويجهي ماضيءَ ۾، هن پوري تباهيءَ ۽ برباديءَ جو بنياد وجهندڙ دؤر هو. ان موضوع تي تمام گهڻا ڪتاب پڙهي سگهجن ٿا. جيمس مُڪمرڊو جو ڪتاب “McMurdo’s Account of Sind” به پڙهڻ وٽان آهي، جنهن جو مهاڳ سارا انصاريءَ لکيو آهي. جيتوڻيڪ ڪتاب ۾ ليکڪ گهڻي تعصب کان به ڪم ورتو آهي ۽ ميرن جي غلطين کي سڄيءَ سنڌ سان منسوب ڪيو اٿس. پر تڏهن به ڪجهه حقيقتون سمجهڻ لاءِ مواد فراهم ٿئي ٿو. ائين ٻيا ڪيترائي ڪتاب آهن.
ٻين ڪيترين ئي غلطڪارين سميت ميرن جو هڪڙو وڏو غلط ڪم اهو به هو ته هنن جو سنڌي هندن سان ڪو بهتر رويو نه هو. ايئن به نه آهي ته ڪو هندن جو رويو وري مسلمان عوام سان بهتر هو. هنن جو رويو به خراب هو، پر تنهن هوندي به هو اسان جي قوم جو حصو هئا، مذهب جو ڪو مسئلو نه آهي. هو اسان جا هم زبان ۽ هم قوم هئا، پنهنجين سمورين ڪمزورين ۽ مذهبي تعصب هوندي به، هو اسان جي قوم جي وجود جو اڻٽُٽَ حصو هئا ۽ آهن. سنڌي هندن سان ميرن جو رويو صحيح نه هو، ان موضوع تي به تمام گهڻو مواد شايع ٿيل آهي، ان ئي سلسلي ۾ نائو مل جون يادگيريون به پڙهي سگهجن ٿيون.
سنڌي هندو جيڪي سنڌي مسلمانن کان تعليم ۽ ڪاروبار ۾ گهڻو اڳتي هئا، تن، پاڻ سان ٿيندڙ ان ٻه اکيائيءَ کي محسوس ڪيو. اتفاق سان اُهو ساڳيو دؤر هو جڏهن انگريز ننڍي کنڊَ ۾ آيا. پهرين واپار ۽ پوءِ آهستي آهستي حڪومتن تي قبضا ڪيائون. جڏهن انگريزن هندستان تي ڪاههَ ڪئي ته هتي مغلن جي حڪومت هئي. انگريزن انهن کان اچي اقتدار کَسيو. انگريزن کي اها خبر هئي ته مسلمانن ننڍي کنڍ تي اٺ سئو سال راڄ ڪيو آهي، ننڍي کنڊ تي مسلمانن جي شهنشاهيت هئي، جنهن تي اچي هو قابض ٿيا آهن. کين اِها به خبر هئي ته ننڍي کنڊ جي مجموعي طور اڪثريتي آبادي هندو آهي، جيڪا مسلمانن جي ڊگهي حاڪميت کان اچي تنگ ٿي آهي، ۽ اِها آبادي ان ڳالهه تي خوش نه آهي ته هن هڪڙي مسلمان اقليت ننڍي کنڊ هندستان تي اَٺَ سئوَ سال حڪمراني پئي ڪئي آهي. انگريزن اِهو ڄاتو ٿي ته جيئن ته هندستان تي حڪمراني مسلمانن جي آهي، ان ڪري پهرين سڌي مخالفت ۽ ويڙهه اُهي ئي ڪندا، ڇو ته اقتدار انهن کان پيو کسجي، حاڪميت انهن جي پئي وڃي، شهنشاهيت انهن کان پئي ڦُرجي، ان ڪري اهي ساڻن سِڌي ٽڪر ۾ اُهي ايندا. انگريزن کي اها خبر هئي ته هندو اڪثريتي عوام اسان جي اچڻ سان دل ۾ خوش ٿيندو، اُهو سوچيندو ته هن (مسلمانن جي حاڪميت) چَٽيءَ مان جان ڇُٽي، هنن به اهو سوچيو پئي ته هيءَ ٿوري اقليت اسان تي چڙهيو ويٺي آهي، جيئن اسان وٽ ايم ڪيو ايم چڙهيو ويٺي آهي. انگريزن اِهو ڄاتو پئي ته مسلمان مزاحمت ڪندا ۽ هندو خوش ٿيندا. هندن به اِهو سمجهيو پئي ته انگريزن جي اچڻ سان مغل شهنشاهيت مان سندن جان ڇُٽندي، جنهن سان ڪونه ڪو گَسُ ضرور نڪرندو ۽ ڪا بهتر واٽ ملندي.
انگريز جن تمام وڏي برطانوي شهنشاهيت پئي هلائي، اُهي حڪمت عملين جا وڏا ماهر هئا، نه ته انگلينڊ ڪو ايڏو وڏو ملڪ نه آهي. جيڪڏهن اوهان انگلينڊ ۽ سنڌ جي وسيلن جي ڀيٽ ڪندا ته اسان ان کان وسيلن ۾ تمام گهڻا اَمير آهيون. هڪڙو ڪتاب آهي، جيڪو هر باشعور سنڌي ماڻهوءَ تي فرض آهي ته ان ڪتاب کي پڙهي. اُهو ڪتاب ايس پي ڇٻلاڻي صاحب جو لکيل آهي، ”سنڌ جي اقتصادي تاريخ“ (Economic History of Sindh) آهي. اهو ڪتاب جڏهن سائين محمد ابراهيم جويو صاحب بورڊ جو سيڪريٽري هو، تڏهن سراج الحق ميمڻ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو. اهو ڪتاب پڙهي اوهان کي انتهائي حيرت ٿيندي ته اُن زماني ۾ سنڌ جي معيشت ڪيڏي نه مضبوط هئي، اهو ڪتاب برطانوي دؤر تي لکيل آهي. سنڌ جي اقتصادي تاريخ تي صرف اهو ئي هڪ ڪتاب لکيل آهي، ٻيو ڪو لکيل مستند ڪتاب نٿو ملي. اوهان اهو ڪتاب پڙهو ته اوهان کي خبر پوي ته سنڌ اُن زماني ۾ ڪيتري نه خوشحال ۽ شاهوڪار هئي.
انگريزن جو هيڏو وڏو راڄ پئي هلايو ته جيتوڻيڪ ان جا ٻيا به سبب هئا، پر ان جو هڪ اهم ترين سبب سندن حڪمت عملي به هئي. انگريزن جيئن هندستان کي فتح ڪري اُتي پنهنجي شهنشاهيت جو راڄ قائم ڪيو ته ان سنڌ کي به فتح ڪرڻ کان پوءِ هتي مخصوص شاطر حڪمت عملين تي ڪم ڪيو. ان موضوع تي به انگريزيءَ ۾ تمام گهڻا ڪتاب آهن، انهن مان ڪجهه ڪتاب سنڌيءَ ۾ سائين عطا محمد ڀنڀري ترجمو ڪيا آهن، جيڪي ڇپجي مارڪيٽ ۾ پهچي چڪا آهن. انگريزن ٻين حڪمت عملين سان گڏ جنهن حڪمت عمليءَ تي شعوري طور تمام گهڻو عمل ڪيو، اُها هيءَ هئي ته مسلمانن کي سياسي، سماجي، علمي، تعليمي ۽ معاشي طور تي جيترو به ٿي سگهي پسمانده رکجي ته جيئن مسلمانَ هندستان ۾ سياسي ۽ ذهني طور اُسري نه سگهن. هنن کي جيترو ٿي سگهي، سماجي، ذهني ۽ علمي طور پيڙهي، جاهل بڻائڻ جو بندوبست ڪيو وڃي ۽ ٻئي پاسي جيترو ٿي سگهي هندستان جي هندو اڪثريتي عوام کي ٽَڪو پيسو فائدو ڏجي ته جيئن هندو عوام سمجهي ته انگريزن جي اچڻ سان کين سچ پچ به ڪا نجات ملي آهي.
انگريزن ڄاتو ٿي ته جيڪڏهن مسلمانن کي تعليم ملي، کين روزگار مليو ۽ هو مستحڪم ٿيا ته ساڻن ضرور سياسي مزاحمت ڪندا. ڇو ته حڪمراني مسلمانن کان کسي ويئي هئي. ان ڪري انگريز ننڍي کنڊ ۾ وڏيءَ حڪمت عمليءَ سان ان ڳالهه تي عمل ڪيو ته مسلمانن کي تعليم ۽ روزگار جي شعبن ۾ چڙهڻ ناهي ڏيڻو. اسان وٽ اڄ به جيڪي وڏيءَ ڄمار وارا بزرگ ماڻهو ويٺا آهن، تن کي انگريزن جي مسلمان عوام سان تعصب بابت خبر هوندي. هڪڙي پاسي انگريز بدنيت هئا ته ٻئي پاسي اسان وارا هي جاهل مُلان هئا، جن وٺي هاءِ گهوڙا ڪئي ته انگريزي پڙهڻ ڪفر آهي. هندوءَ انگريزي تعليم پڙهي پئي پر هن ننڍي کنڊ جي جاهل مُلن اِها فتويٰ جاري ڪئي ته انگريزي، سائنس ۽ جديد تعليم پرائڻ ڪفر آهي، جيڪو به اِهي علم پڙهندو ان تي خدا جو ڏمرُ ٿيندو ۽ اُهو دوزخ ۾ ويندو. مطلب ته جيڪو ڪم انگريزن ڪرڻ پئي گهُريو اُهو ڪم ننڍي کنڊ جي جاهل ۽ تنگ نظر مسلمان مُلن هنن کي آسانيءَ سان ڪري ڏنو. اهو ته پوءِ سر سيد احمد خان اُٿي چيو ته: بابا مولوي مان به آهيان، مذهبي اسڪالر مان به آهيان، ڏاڙهي مون کي به آهي، پر هي جيڪي انگريزي، سائنس ۽ جديد تعليم پرائڻ کي ڪفر ٿا چون، اِهي جهالت پيا پکيڙين ۽ جيڪي مُلان اهڙي قسم جون ڳالهيون پيا ڪن اُهي پاڻ به جاهل آهن. سر سيد احمد خان اها ڳالهه ڪري نيٺ علي ڳڙهه مسلم ڪاليج جو بنياد وڌو. سر سيد احمد خان تمام وڏو ماڻهو هو. هن جا مقالا سڀني باشعور ماڻهن کي پڙهڻ گهرجن.
سنڌ جي معاملي ۾ به هن ڳالهه کي ان پسمنظر ۾ ڏسڻ گهرجي. هتي ميرن جي حڪومت هئي، جيئن مون اڳ چيو ته ميرن جو رويو هندن سان بهتر ڪونه هو. هندو ميرن مان تنگ هئا، هنن پاڻ سان ٿيندڙ ٻه اکيائيءَ کي محسوس پئي ڪيو. سنڌ جا هندو تاريخ جي واري جي انتظار ۾ هئا، چيائون پئي ته ڪو دؤر مٽجي ته اسان پنهنجو انتقام وٺون. جڏهن سڄي ننڍي کنڊ مان مسلمانن جي شهنشاهيت ختم ٿي وئي، انگريزن پنهنجي حڪمراني قائم ڪري ورتي، سڄي ننڍي کنڊ جي هندو آباديءَ اهو سمجهيو پئي ته انگريز مسلمانن سان تعصب رکن ٿا، جيڪي هنن کي چڙهڻ ڪونه ڏيندا، انگريزن جي دل ۾ اسان لاءِ Soft Corner آهي،اهي اسان کي فائدو وٺڻ جو موقعو ڏيندا. ڇو ته هنن جو اسان سان رويو بهتر آهي.ان ڳالهه مان فائدو وٺندي ۽ ميرن جا پنهنجا افعال به چَٽُ هئا، ميرن جي صاحبي به نيٺ ختم ٿي وئي. جيئن ئي انگريزن سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت قائم ڪري ورتي ته هتان جي پڙهيل لکيل، وڪيل، واپاري ۽ امير هندن اِها سر ٽوڙ ڪوشش ڪئي ته سنڌ کي بمبئيءَ سان ڳنڍيو وڃي. ان جو سبب اهو هو ته هندن ڄاتو ٿي ته جيڪڏهن سنڌ انگريزن جي ئي حڪمرانيءَ ۾ الڳ صوبو هوندي، ته به ان جي اسيمبليءَ ۾ مسلمانن جي اڪثريت هوندي ۽ جيڪڏهن سنڌ بمبئيءَ سان شامل هوندي ته ان جي اسيمبليءَ ۾ مسلمان آسانيءَ سان اقليت ۾ اچي ويندا ۽ اتي هندن جي مجموعي طور اڪثريت هوندي. انگريزن به اِهو نه پئي چاهيو ته سنڌ الڳ صوبو هجي ۽ نه ئي اسان جي هندو ڀائرن اِهو پئي چاهيو ته سنڌ انگريزن جي حڪمرانيءَ ۾ الڳ ۽ خود مختيار صوبو هجي. ان ڪري سنڌ جي بمبئيءَ سان ڳنڍجڻ جو روحاني راز اهو آهي.
اهو سڄو پسمنظر مون ان ڪري بيان ڪيو آهي ته جيئن اسان کي خبر پوي ته پاڪستان جهڙي مصيبت ۾ اسان ڇو شامل ٿياسين؟ اوهان کي خبر هوندي ته آل انڊيا مسلم ليگ 1906ع ۾ ڍاڪا ۾ ٺهي، جيڪا هندستان ۾ مضبوط مرڪز جي خلاف هئي، ڇو ته هندستان ۾ مضبوط مرڪز جي معنيٰ هئي هندو راڄ. اها ٻي ڳالهه آهي ته مسلم ليگ هڪ انگريز نواز جماعت هئي ۽ هنن چيو هو ته اسين مسلمان عوام جي دلين ۾ انگريزن لاءِ موجود نفرت کي ٿڌو ڪنداسين پر بهرحال اُها مضبوط مرڪز جي به خلاف هئي. مسلمانن چيو پئي ته جيڪڏهن مضبوط مرڪز هوندو ته اسان جي مٿان هندو حاوي ٿيا ويٺا هوندا، جيئن اڄ اسان وٽ پنجاب حاوي ٿيو ويٺو آهي. ان ئي سبب جي ڪري مسلم ليگ ٺاهي وئي هئي. ان وقت پاڪستان ٺهڻ جو ته تصور ئي ڪونه هو. اها ڳالهه غلط آهي ته مسلم ليگ ٺاهي ئي پاڪستان ٺاهڻ لاءِ وئي هئي. هندستان ۾ مسلم ليگ ان ڪري ٺاهي وئي هئي ته جيئن هندستان ۾ رهندڙ هڪ مستقل اڪثريتي آباديءَ جو بيرحم راڄ نه هجي، هندستان هڪ متوازن (Balanced) قسم جي مملڪت هجي. اهو ئي مسلم ليگ جي ٺهڻ جو بنيادي نقطو هو. اصل ۾ مسلم ليگ تي اڳتي هلي قبضو ٿي ويو ۽ اها هڪ فرقي پرست جماعت ۾ تبديل ڪئي وئي. ان موضوع تي سائين جي ايم سيد جو ڪتاب ”مسلم ليگ جي مخالفت ڇو؟“ ضرور پڙهڻ گهرجي. ٻيو ڪتاب ڊاڪٽر صفدر محمود جو ”مسلم ليگ ڪا دؤرِ حڪومت“ آهي، اهو به پڙهڻ گهرجي. رفيق افضل جو پاڪستان جي سياسي پارٽين جي تاريخ تي لکيل ٽن جلدن تي مشتمل ڪتاب به پڙهڻ وٽان آهي. مان به سنڌ جي تناظر ۾ مسلم ليگ جي تاريخ تي لکان پيو، جيئن مون پيپلز پارٽيءَ جي تاريخ تي به لکيو آهي. آل انڊيا مسلم ليگ جي 1930ع واري اجلاس ۾ علامه اقبال پهريون ڀيرو پنهنجو تصور پيش ڪيو. مان هتي اها ڳالهه به واضح ڪندو هلان ته علامه اقبال بطور هڪ شاعر، عظيم شاعر هو پر بطور هڪ سياستدان جي صاف ۽ ايماندار ماڻهو نه هو. پنهنجين سمورين ڪمزورين جي باوجود هو تمام اعليٰ پائي جو شاعر هو. ان اجلاس ۾ علامه اقبال چيو ته سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان کي گڏائي يعني Amalgamate ڪري، معنيٰ انهن جو وجود ختم ڪري، انهن کي ملائي هڪ مسلمان اڪثريتي آباديءَ واري رياست قائم ڪري ڏني وڃي. هن چيو ته:
“We want a Muslim majority state either with in the boundaries of British India or without the British India.”
(اسان کي مسلم اڪثريتي آباديءَ جا هي چار صوبا گڏائي هڪڙي اسٽيٽ ٺاهي ڏيو، پوءِ ڀلي اها برٽش شهنشاهيت جي اندر هجي يا ان کان ٻاهر هجي.“
هو ان ڳالهه جي به خلاف نه هو ته انگريز هتي نه رهي. هن اهو پئي چاهيو ته انگريز هجي ته ڀلي هجي پر اسان کي هيءَ رياست ٺاهي ڏيو. جيتوڻيڪ ان اجلاس جو ڪورم به پورو نه هو، تنهن هوندي علامه اقبال جي ان تصور جي سخت مخالفت ڪئي وئي. اُتي سڀني چيو ته هيءَ ته گريٽر پنجاب جي ٺهڻ جي ڳالهه آهي. اڄوڪو، 1971ع کان پوءِ وارو هيءُ پاڪستان علامه اقبال جي ان گريٽر پنجاب وارو پاڪستان آهي. جنهن ۾ سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي شامل هئڻ جي ڳالهه ڪئي وئي هئي ۽ جنهن جي ان اجلاس ۾ ئي زبردست مخالفت ٿي هئي، جنهن کي پنجاب کان سواءِ ٻئي ڪنهن به قبول نه ڪيو هو. اها ڳالهه کڻي مسلم ليگ جڏهن 1937ع ۾ اليڪشن ۾ وئي ته ان کي ووٽ ئي نه مليا. ان موضوع تي به تمام گهڻو رڪارڊ موجود آهي. بئريسٽر رئيس غلام محمد ڀرڳڙي به ان جي سخت مخالفت ڪئي. بئريسٽر غلام محمد ڀرڳڙيءَ تي تمام گهٽ لکيو ويو آهي، هو تمام اعليٰ پايي جو سياستدان هو. جيڪڏهن هو ائين نه گذاري وڃي ها ته هن خِطي ۾ مسلم ليگ ۾ جناح کان پوءِ سندس قَدَ ۽ بُتَ جهڙو ٻيو ڪوبه اڳواڻ نه هو. 1935ع ۾ انگريزن انڊين ايڪٽ جي نالي ۾ هندستان کي هڪ آئيني ڍانچو ڏنو. جنهن تحت ٻه ڪم ڪيا ويا، هڪ ته سنڌ سميت ٻين به ڪيترن ئي علائقن کي صوبن جو درجو ڏنو ويو، ۽ ٻيو ته هنن صوبن کان خود مختياري کسي هڪ بدترين مرڪزيت جي وفاق جو ڍانچو ڏنو. مسلم ليگ اُنَ ايڪٽ کي رد ڪيو ۽ صوبائي خودمختياريءَ جو مطالبو ڪيو، جيڪو انگريزن ۽ ڪانگريس ٻنهي نه مڃيو. نيٺ 1938ع ۾ مسلم ليگ ڪراچيءَ واري اجلاس ۾ هندستان جي ورهاڱي جو مطالبو ڪيو ۽ هندستان ۾ مسلمان اڪثريتي علائقن تي مشتمل هڪ الڳ ملڪ جي قيام تي زور ڏنو.
23 مارچ 1940ع ۾ جڏهن منٽو پارڪ لاهور ۾ مسلم ليگ جو اجلاس ٿيو، ان ۾ هڪ ٺهراءُ پيش ٿيو ته جيڪي علائقا هن نئين ٺهندڙ ملڪ پاڪستان ۾ شامل ٿيندا، اُهي Sovereign and Autonomous States جي حيثيت رکندڙ هوندا- يعني اهي علائقا خود مختيار ۽ آزاد مملڪتون هوندا. ان اجلاس جي صدارت قائداعظم محمد علي جناح پئي ڪئي. جناح تمام وڏو قانوندان هو، هن کي چڱيءَ طرح خبر هئي ته خود مختيار مملڪتن جو مطلب ڇا هوندو آهي؟ جناح ايڏو وڏو وڪيل هو جو تنهن زماني ۾ وڏي پير پاڳاري هن کي سوا لک روپيا في ڏئي پنهنجو وڪيل مقرر ڪيو هو. خان آف قلات جو وڪيل به جناح هو. جناح جنهن پايي جو قانوندان هو، کيس چڱيءَ طرح خبر هئي ته هو ڇا پيو چوي. جڏهن هن Sovereign & Autonomous States جي ڳالهه پئي ڪئي، تڏهن به کيس ان ڳالهه جي خبر هئي ته آزاد ۽ خود مختيار مملڪتون ڇا ٿينديون آهن؟
اهو سڄو پسمنظر هو، هاڻي اسان ان ڳالهه تي سوچيون ته آخر سنڌ ڇا لاءِ هن ملڪ ۾ شموليت اختيار پئي ڪئي؟ اِهو ڪهڙو سبب هو، جنهن جي ڪري هتان جي مسلمانن هن ملڪ جي حمايت پئي ڪئي؟ ۽ سڀ کان اڳ سنڌ اسيمبليءَ پاڪستان ۾ شموليت جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪيو؟ سبب اهو هو ته جڏهن سنڌ بمبئيءَ سان گڏ هئي، تڏهن هتان جي ماڻهن کي تجربو هو ته بمبئي سرڪار ڪهڙي منافقت پئَي ڪئي؟ هنن آخر تائين سنڌ ۾ ميٽرڪ جي امتحان جو بورڊ ٺهڻ نه ڏنو. ڪيترائي ڀيرا سنڌ ۾ ميٽرڪ جي بورڊ لاءِ ڪوششون ورتيون ويون، پر نه مڃيائون. سنڌ جا ماڻهو پڙهي پون، اها ڳالهه قبول نه ٿي ڪيائون. هنن کي سنڌي مسلمانن کي تعليم ڏيڻي ئي نه هئي. سنڌ جي ماڻهن جو بمبئيءَ سان رهڻ جو تلخ تجربو هو، جن زبان سان چيو پئي ته ڀائر آهيون پر عملاً ان لاءِ ڪجهه به نه پئي ڪيائون. سندن ان منافقت جو سنڌ جي ماڻهن کي سخت تجربو هو. جيئن اڄ هي ايم ڪيو ايم وارا پيا چون ته ”ڀائي هين“، ٽوپي ۽ اجرڪ اسان به ڪڏهن ڪڏهن ٿا پايون، پر الطاف حسين کي ٽي ويءَ تي روز پاتا پيا آهن. ڏيکاءَ لاءِ چُميون، ڀاڪر، ٽوپيون ۽ اجرڪ جام پيا پائين پر عملي طور نه رڳو هُو ڪجهه نه ڪندا، پر سنڌين کان وطن، وسيلا ۽ جيئڻ جو حق به کسيندا. سنڌ جي شهرن تي زوريءَ قبضا ڪندا، سنڌ جي وسيلن کي ڦُريندا، زمينون کڻي ويندا، اقتدار کڻي ويندا، هر شيءِ کڻي چوندا ”ڀائر آهيون.“ اهڙو ئي رويو اُن وقت جي بمبئي سرڪار جو هو. توهان تصور ڪريو ته جيڪڏهن ميٽرڪ جو بورڊ فقط ڪراچيءَ ۾ هجي ته اسان جهڙا گهڻا غريبن جا ٻار وڃي اُتي پڙهي ايندا؟ بمبئي ان زماني ۾، سو به مسلمان جو ٻار پڙهي اچي، اهو تمام مشڪل هو، نتيجي ۾ جيڪڏهن ڪو مسلمان ميٽرڪ پاس ڪري ايندو هو ته اِها وڏي ڳالهه هوندي هئي. سڄيءَ سنڌ ۾ هاڪَ هوندي هئي ته فلاڻو ميٽرڪ پاس ڪري آيو آهي. B.A ته ماڳهين اڃان به وڏي ڳالهه هئي. هندو پڙهي ايندا هئا، هو تمام ايڊوانسڊ هئا. اوهان علي محمد راشديءَ جو ڪتاب ”اُهي ڏينهن، اُهي شينهن“ ۽ سائين جي ايم سيد جو ڪتاب ”جنب گذاريم جن سين“ پڙهندا ته اوهان کي خبر پوندي ته اُن دؤر ۾ ننڍن ننڍن شهرن ۾ به سنڌي هندو لنڊن مان بار- ايٽ-لا هوندا هئا. هنن سنڌ ۾ مسلمانن کي ڪا ترقي ڪرڻ نه ڏني، نه رستو نه روڊ، نه اسڪول نه تعليم، ڪا شيءِ هنن ڪرڻ نه ڏني. ان ڪري سنڌ کي بمبئيءَ سان گڏ رهڻ جو بدترين تجربو هو. ان ڪري هڪ وڏيءَ جدوجهد کان پوءِ ئي سنڌ بمبئيءَ کان آزادي حاصل ڪئي هئي. ان موضوع تي ڊاڪٽر حميده کهڙو جي لکيل P.H.D ٿيسز ”سنڌ جي بمبئيءَ کان عليحدگي“ (Separation of Sindh from Bombay) ڏاڍو شاهڪار ڪتاب آهي، جنهن ۾ هن سمورو رڪارڊ گڏ ڪيو آهي ته سنڌ جي بمبئيءَ سان جبري الحاق جي تاريخ ڇا هئي؟ سڀ کان وڏي الميي جي ڳالهه اها آهي ته اُن دؤر جو وڏو هيرو ايوب کهڙو هو، جنهن پوءِ غداري ڪري پنهنجي عاقبت خراب ڪئي، سنڌ جي بمبئيءَ کان عليحدگيءَ واري ويڙهه جو هيرو ايوب کهڙو هو. ان تحريڪ ۾ هن جو وڏو ڪردار آهي. رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ۽ ميران محمد شاهه وارا به هئا پر ايوب کهڙي جو وڏو ڪردار هو. البت اها رڪارڊ جي ڳالهه آهي ته سر شاهنواز ڀُٽي سنڌ جي بمبئيءَ کان علحدگيءَ جي مخالفت ڪئي هئي ۽ هو بمبئي سرڪار ۾ صحت جو وزير هو.
1940ع ۾ جڏهن ان اجلاس ۾ اها ڳالهه ڪئي وئي ته هن ملڪ ۾ شامل ٿيندڙ علائقا آزاد ۽ خود مختيار مملڪتون هوندا. ان حوالي سان جناح جي انٽرويو مان مون هڪ سوال پنهنجي ڪتاب ”رياست جو بحران ۽ قومي سوال“ ۾ ڪوٽ ڪيو آهي، جنهن ۾ ڪئناڊا جي صحافيءَ جناح کان سوال ڪيو آهي ته، ”پاڪستان ڪيئن هوندو؟“ جناح چيس ته، ”پاڪستان ايئن فيڊريشن هوندو جيئن يونائيٽيڊ اسٽيٽس آف آمريڪا آهي، جيئن ڪئناڊا ۽ آسٽريليا آهي.“ وڌيڪ تفصيل ڏنو اٿائين ته، ”هر صوبي وٽ پنهنجي عدليا هوندي، سپريم ڪورٽ تائين سندن عدليه پنهنجي هوندي، مٿي فقط هڪڙي بين الصوبائي فيڊرل ڪورٽ هوندي، جيڪا صوبن جي وچ ۾ پيداٿيندڙ تڪرارن جي صورت ۾ انهن کي نبيريندي.“ ٻئي طرف سنڌ بمبئي سرڪار سان رهندي سخت منافقيون ڏٺيون هيون، ان کي جو آزاديءَ ۽ خود مختياريءَ جو آسرو مليو ته اِها هن ملڪ ۾ شامل ٿيڻ تي آماده ٿي وئي. سائين جي ايم سيد جنهن پاڪستان جي حمايت جو بل سنڌ اسيمبليءَ مان منظور ڪرايو هو، ان ۾ موجوده چئن صوبن سان گڏ بنگلاديش ۽ آسام سميت ڇهه صوبا تجويز ڪيل هئا. هاڻي ڪورس جي ڪتابن ۾ رڪارڊ سڄو ڪوڙ لکيو پيو آهي. هي سياسي طور بي ايمان ماڻهو آهن. ماڻهن وٽ اصل ڪتاب پڙهڻ جو وقت ناهي، يا کين ان ۾ دلچسپي ناهي، نتيجي ۾ اڪثريت کي اها خبر ئي ناهي ته هيءُ پاڪستان اهو پاڪستان آهي يا ڪو ٻيو آهي؟ اسان جي اسيمبليءَ جنهن ملڪ لاءِ ٺهراءُ پاس ڪرايو هو، اهو هن ڍانچي وارو پاڪستان نه هو، ان پاڪستان ۾ بنگلاديش ۽ آسام سميت ڇهه صوبا هئا. ان ۾ هڪ اسٽرڪچرل توازن هو، ان ۾ اڇي ڪاري جو مالڪ پنجاب ٿي نه پئي سگهيو. اڄوڪو پاڪستان ته 1930ع وارو علامه اقبال وارو پاڪستان آهي، جنهن کي اسان قبول نه ڪيو هو.
انگريزن ٽين بي ايماني هيءَ ڪئي ته اصولي طور انگريز جڏهن هتان ويا پئي، تڏهن هي آزاد رياستون جنهن حالت ۾ هنن فتح ڪيون هيون، ويندي ويندي تيئن ئي انهن کي آزاد ڪري وڃن ها، پر هنن ايئن نه ڪيو. اُصولي طور هنن کي هي علائقا ان اصلوڪي حالت ۾ موٽائڻ کپندا هئا. هندستان جون جيڪي به آزاد رياستون هنن پنهنجي قبضي هيٺ ڪيون هيون، جڏهن هي ويا پئي ته اخلاقي طور انهن رياستن کي آزاد ڇڏيندا وڃن ها، پوءِ اُها هتان جي علائقن جي عوام جي مرضي هئي ته هو ڇا به ڪن ها، پر هنن اهو ڪيو جو چيائون ته ورهاڱو اڻٽر آهي، توهان وٽ صرف ٻه Choices آهن، هڪ هندستان ۽ ٻيو پاڪستان.
اسان جي پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ جا فقط ٻه سبب هئا، هڪ بمبئي سرڪار سان گڏ رهڻ جو تلخ تجربو، جيڪو منافقين ۽ بدترين تعصب سان ڀريل هو، ٻيو سبب هيءُ هو ته اسان کي 1940ع ۾ ضمانت ڏني وئي هئي ته پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ کان پوءِ اسان جي پنهنجي خود مختياري هوندي، وسيلن جي مالڪي پنهنجي هوندي، ٻولي پنهنجي هوندي، هر شيءِ پنهنجي هوندي. ماڻهن سمجهيو اهو ته بهتر آپشن آهي، ڇو ته هوڏانهن بمبئي سرڪار ۽ ڪانگريس جي انتظام هلائڻ وغيره جي فضيلت جي به خبر هئي. هتي ته انتظام هلائڻ وارا به پاڻ پئي ٿياسين. سوچيوسين ته ٺيڪ آهي، جيڪڏهن اهڙو ملڪ ملندو، جتي اسين خود مختيار مملڪت هونداسين ۽ پنهنجون سڀ شيون پاڻ وٽ ئي هونديون، ته اها زبردست ڳالهه آهي.
ان سڄي پسمنظر کي سمجهڻ انتهائي ضروري آهي، نه ته اسان اها ڳالهه ايئن نه سمجهي سگهنداسين. اڳتي هلي نيٺ 1946ع ۾ ان قرارداد ۾ ٿوري ترميم ٿي، جيڪا به اُصولي طور غلط هئي، جنهن ۾ چيو ويو ته اهي علائقا خود مختيار مملڪت نه پر خود مختيار صوبا هوندا، باقي سڀ شيون جيئن جو تيئن ساڳيون هونديون، وري به چيوسين ته ٺيڪ آهي.
اهو به سراسر ڪوڙ آهي ته پاڪستان اسلام لاءِ ٺهيو آهي. پاڪستان اسان جهڙن ننڍن صوبن ان ڪري ٺاهيو هو، ڇو ته هنن کي بمبئي سرڪار جو تلخ تجربو هو. 1935ع وارو انڊين ايڪٽ هڪڙو بدترين مرڪزيت پسند آئيني ڍانچو هو، جنهن ۾ صوبن کي نالي ماتر خود مختياري ڏني وئي هئي ۽ هنن ايئن پئي سمجهيو ته هتي اسان کي پنهنجن حقن جو تحفظ ۽ آزادي ملندي. هيءَ نصاب ۾ ڪوڙ پڙهائي ڪيئي نسل حرام ڪيا اٿن ته پاڪستان اسلام لاءِ ٺهيو آهي. مون کي ٻُڌايو ته ڇا 1906ع ۾ مسلم ليگ ٺهي تڏهن اهڙي ڪا ڳالهه ٿي؟ 1916ع ۾ لکنؤ پيڪٽ ٿيو، ان ۾ اسلام جو ذڪر هو؟ 1927ع کان 1929ع تائين جناح جي چوڏنهن نقطن ۾ اسلام جو مسئلو هو؟ 1930ع ۾ الهه آباد ۾ اقبال جي صدارت ۾ اجلاس ۾ اسلام جي ڳالهه سامهون آئي؟ 1930ع کان 1932ع تائين جيڪي رائونڊ ٽيبل ڪانفرنسون ٿيون، انهن ۾ اسلام جو معاملو بحث هيٺ آيو؟ 1935ع جي ايڪٽ جي مسلم ليگ جيڪا مخالفت ڪئي، ڇا ان جو بنياد اسلام هو؟ 1937ع جي چونڊن ۾ مسلم ليگ جيڪو منشور پيش ڪيو، ان ۾ اسلام کي خطري جو ڪو مسئلو هو؟ 1940ع واري قرارداد ۾ ڏيکاريو ته اهو ڪٿي لکيل آهي؟ اها قرارداد ته هڪ ايگريمينٽ آهي، جنهن لاءِ وڏي لِکَ پَڙهه ٿي هئي، ان سڄي قرار داد ۾ اسلام جي ڳالهه ئي ڪانهي. 1946ع ۾ ڪيبينيٽ مشن پلان ۾ ڪو اهڙو ذڪر ٿيو؟ ٻيو ته ٺهيو پر 3 جون 1947ع تي جيڪو ورهاڱي جو پلان ٺهيو، ان ۾ اسلام جو ذڪر هو؟
هڪ ٻيو به ڪتاب خالد شمس الحسن ترتيب ڏنو آهي Sindh’s Fight for Pakistan. ان ڪتاب ۾ پاڪستان ٺهڻ بابت سموري لکپڙهه شامل آهي، جنهن ۾ سائين جي ايم سيد ۽ ٻين ڪيترن ئي سياستدانن جا خط پڻ شامل آهن. ان ڪتاب ۾ اِهو ڪٿي به لکيل نه آهي ته پاڪستان اسلام لاءِ پيو ٺهي. 1947ع کانپوءِ جيڪو پاڪستان هنن ٺاهيو آهي، ان جو بنياد ان ڪوڙ تي رکيو اٿائون. 1947ع تائين جيڪي صوبا هن پاڪستان ۾ شامل ٿيا، اُهي هڪ سياسي معاهدي تحت پاڪستان ۾ شامل ٿيا ۽ پاڪستان ٺهيو. اسلام لاءِ ملڪ ٺهڻ ۽ مسلمان اڪثريتي علائقن جي ترقيءَ ۽ خود مختياريءَ لاءِ ملڪ ٺهڻ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. نظريه پاڪستان جو ڪوڙ هنن پوءِ ٺاهيو آهي.
پاڪستان جي پهرين آئين ساز اسيمبليءَ جو اجلاس 10، 11 ۽ 12 آگسٽ 1947ع تائين ٽي ڏينهن هليو. جناح 11 آگسٽ واري اجلاس ۾ جيڪا تقرير ڪئي اها ملڪ جي انفارميشن کاتي روڪرائي ڇڏي. ڊان اخبار کانسواءِ ٻي ڪنهن به اخبار اها تقرير نه ڇاپي هئي. اها تقرير ڊان ۾ به ان ڪري ڇپي جو جناح پاڻ ان جو باني هو. ان تقرير ۾ جناح واضح چيو هو ته جيڪي به ماڻهو انڊيا ۾ رهن ٿا، اهي هڪ قوم آهن ۽ جيڪي به ماڻهو پاڪستان ۾ رهن ٿا، اُهي جنهن به مذهب جا آهن بنا ڪنهن مذهبي فرق جي هڪ قوم آهن. هندستان ۾ رهندڙ هندو، مسلمان، عيسائي ۽ ٻيا سڀ هڪ قوم آهن. ايئن ئي پاڪستان ۾ رهندڙ سڀني مذهبن جا ماڻهو هڪ قوم آهن. هن ٻي ڳالهه اها ڪئي ته رياست جو ڪنهن به مذهب سان ڪوبه تعلق نه هوندو، جناح جا لفظ آهن ته: “Pakistan would not be a theocratic state” (پاڪستان ڪا مُلا شاهي رياست نه هوندو). اها سڄي تقرير رڪارڊ تي پئي آهي، جيڪا هنن گم ڪري ڇڏي آهي. جناح جي انهن ڳالهين جو ڇا مطلب ٿيو؟ جڏهن اها ڳالهه چئي پئي وئي ته پاڪستان جو ڪوبه مذهب نه هوندو ته ان جو مطلب ٿيو، پاڪستان هڪ سيڪيولر ملڪ هوندو. باقي جيڪي پاڪستان ۾ رهندڙ مختلف مذهبن جا ماڻهو آهن، اُهي مذهبي طور بلڪل آزاد آهن. مسلمانن کي آزادي هوندي ته ڀلي مسجدن ۾ وڃي عبادتون ڪن، هندو ڀلي مندرن ۾ وڃي پنهنجون عبادتون ڪن، عيسائي آزاد آهن ته اهي پنهنجي چرچ ۾ وڃن، جنهن کي جيڪو سمجهه ۾ اچي، اهو تيئن وڃي ڪري پر رهي ڳالهه ملڪ جي Official Religion جي ته ان جو ڪوبه رسمي مذهب نه هوندو. جناح ته ايترو به چيو ته وقت گذرڻ سان مسلمان مذهبي معنيٰ ۾ نه پر سياسي معنيٰ ۾ مسلمان ئي نه رهندا ۽ ايئن هندو، هندو نه رهندا. يعني اُهي هڪ سيڪيولر ملڪ ۾ برابر جا شهري هوندا. مان ذميواريءَ سان چوان ٿو ته جيڪو خاڪو جناح پاڪستان لاءِ پيش ڪيو، جي ڪانگريس اهو خاڪو گڏيل هندستان لاءِ پيش ڪري ها ته ورهاڱو ٿئي ئي نه ها. جناح ته 1946ع ۾ به ڪيبينيٽ مشن پلان ۾ پاڪستان تان هٿ کڻڻ لاءِ راضي هو پر نهروءَ ۽ سردار ولڀ ڀائي پٽيل نه مڃيو.
جناح ٽئين ڳالهه چئي ته پاڪستان هڪ ڊيموڪريٽڪ فيڊرل اسٽيٽ هوندو، جنهن ۾ فوج جو ڪوبه سياسي ڪردار نه هوندو. جڏهن پاڪستان ٺهيو پئي تڏهن جناح جي صحت ٺيڪ نه هئي، هو بيمار هو ۽ جسماني طور گهڻو ڪمزور ٿي چڪو هو. لياقت علي خان کي ملڪ جو وزيراعظم بڻائي ڇڏيائون، جيڪو انتهائي بي ايمان ماڻهو هو. ان باري ۾ سردار شوڪت حيات خان ۽ ٻين ڪيترن ئي ليکڪن لکيو آهي. ڪتاب ”دي اميريڪن پيپرز“ ۾ اها ڳالهه واضح لکي پئي آهي ته هنن ڪيئن پاڪستان جي رياست کي آمريڪا وٽ وڪيو. اُن زماني جو جيڪڏهن ڪو سڀ کان وڏو بي ايمان، تنگ نظر، متعصب ۽ ”شيشي ۾ اُتار ديا“ واري ۽ ماڻهن کي بيوقوف سمجهڻ واري مخصوص سوچ جو مالڪ هو ته اهو لياقت علي خان هو. 11آگسٽ تي جناح تقرير ڪري ويو ته پاڪستان هيئن هوندو، لياقت علي خان ڪئي ”هم نه تم“ 1949ع ۾ Objective Resolution اسيمبليءَ معرفت آڻي ڇڏيائين، جيڪو 1940ع واري قرارداد ۽ جناح جي تقرير جي سراسر ۽ لفظ به لفظ نفي آهي. هن 1949ع ۾ پاڪستان جي ٺهڻ جو بنياد ئي بدلائي ڇڏيو. 1949ع جي قرارداد مقاصد ۾ چيو ويو ته جيسين ملڪ جو آئين ٺهي تيسين پاڪستان جو عبوري آئين 1935ع جو انڊين ايڪٽ هوندو، جڏهن ته مسلم ليگ جي سڄي جدوجهد 1935ع جي ايڪٽ جي خلاف هئي. جنهن بنياد تي مسلم ليگ هندستان جي ورهاڱي جي ڳالهه ڪئي، ان کي پاڪستان جو بنياد بڻايو ويو. اِها پاڪستان جي معاهدي ۽ بنياد سان سڌي غداري هئي. هنن چيو ته پاڪستان جو مذهب اسلام آهي، پاڪستان اسلام لاءِ ٺاهيو ويو آهي، پاڪستان مسلمانن جو ملڪ آهي وغيره. جنهن پاڪستان ۾ اسان جهڙيون قومون، جنهن سوچ، جنهن بنياد ۽ جنهن مفاد تحت شامل ٿيون هيون، پاڪستان ٺهڻ کان سُتت ئي پوءِ اهي سوچون ۽ بنياد ئي بدلائي ڇڏيائون. ان کان پوءِ هيءُ اهو پاڪستان رهيو ئي ڪونه آهي. 1949ع جي قراردادِ مقاصد ۾ چيائون ته بس هاڻي خود مختياري صرف خدا جي آهي. سوال آهي ته ڇا خدا جي خود مختياريءَ کي ڪنهن بدنيت اسيمبليءَ ٺهراءَ يا قانون جي ضرورت آهي؟ ڇا خدا محتاج هو ته مسلم ليگ کيس خود مختياري ڏي. اها سڄي عياري اسان قومن جي خود مختياري سلب ڪرڻ لاءِ ڪئي وئي هئي. 1940ع ۾ چيائون ته خود مختياري اسان قومن وٽ هوندي، 1949ع ۾ چيائون ته هاڻي بس خود مختياري خدا جي آهي. خدا جي خود مختياريءَ کي اسان جي قومي خود مختياريءَ مان ڪهڙو خطرو ٿي سگهي ٿو؟ اهو سڀ ڪجهه اسان جي خود مختياريءَ تي راتاهي هڻڻ لاءِ ڪيو ويو هو.
اڄ جي دؤر ۾ اسان کي ٻه ڳالهيون سمجهڻيون پونديون. انهن مان هڪ هيءَ ته وفاقي پارلياماني نظام انهن ملڪن ۾ هوندو آهي، جن ملڪن ۾ گهڻ قومي رياستون شامل هونديون آهن يا هڪ ئي قوم جا گهڻا علائقا شامل هوندا آهن، انهن ملڪن جي نظام کي دنيا ۾ وفاقي پارلياماني نظام چئبو آهي. مثال طور بيلجيم آهي. بيلجيم ۾ فرينچ ۽ فليمش ٻه قومون رهن ٿيون. ان ڪري اتي ٻه الڳ پارليامينٽس آهن پر اَپر هائوس ساڳيو آهي. دنيا ۾ گهڻي ڀاڱي وڏن ۽ گهڻ قومي ملڪن ۾ وفاقي سسٽم آهي، پر ان جون ڪجهه تقاضائون آهن. ان جي هڪ تقاضا اِها آهي ته جيڪي رياستون يا صوبا فيڊريشن ٺاهين ٿا، اهي جوڙ جڪ جي حوالي کان متوازن هجن. اسان وٽ پاڪستان ۾ هڪ صوبي جي قطعي اڪثريت آهي ۽ باقي ٽن صوبن کي ملائجي ٿو ته به اُهي اقليت ۾ آهن. هاڻي جيڪڏهن سنڌي، بلوچ ۽ پشتون ٽئي پنهنجا صوبا ملائين، ٽئي هڪ کي ليڊر تسليم ڪن ۽ هڪ ئي پارٽيءَ کي ووٽ ڏين ته به هڪ صوبو پنجاب وڌيڪ آهي، ان کي چئبو آهي ڍانچي جي لحاظ کان غير متوازن رياست يعني ”اهڙي رياست جنهن جو ڍانچو ئي غير متوازن آهي.“ دنيا ۾ ايئن به ٿيندو آهي، جيڪڏهن ڪنهن رياست ۾ ڪي علائقا ننڍا ۽ ڪي علائقا وڏا آهن ته ان جي لوئر هائوس ۾ ڀلي سيٽون گهڻيون هجن پر اپر هائوس ۾ سيٽون برابر هونديون آهن ۽ فيصلي ڪرڻ جو حق اپر هائوس کي هوندو آهي. پاڪستان ۾ به پارليامينٽ ۾ سيٽون وڌيڪ آهن ۽ سينيٽ ۾ هر صوبي کي ٻاويهه ٻاويهه سيٽون مليل آهن، پر ان ۾ به هڪ بدمعاشي ٿيل آهي، ڇو ته ان ۾ اَٺَ سيٽون فاٽا جون ۽ ڪجهه سيٽون اسلام آباد جون الڳ آهن. هاڻي جنهن سينيٽ کي نام نهاد برابريءَ جي بنياد تي ٺاهيو ويو آهي، ان کي ڪي به اختيار مليل ناهن، نتيجي ۾ اتي سينيٽر اَچي ڪچهري ڪري هليا ويندا آهن. سينيٽ هڪ فرسٽ ڪلاس ڪلب آهي، جتي ميمبر وڏا سوٽ بوٽ پائي اچن ٿا ۽ چانهه پي واپس هليا وڃن ٿا. سينيٽ کي فيصلي ڪرڻ جو ڪو اختيار ئي ناهي، جڏهن ته حقيقي فيڊريشن ۾ اختيار اپر هائوس وٽ هوندا آهن ۽ اهو ئي ناڻي جا مسئلا، قانون جا مسئلا، پاليسين جا مسئلا ۽ تڪراري مسئلا، جيئن اسان وٽ پاڻيءَ ۽ ناڻي جو مسئلو آهي، اهڙا سڀ مسئلا اُهو ئي نبيريندو آهي. پاڪستان ۾ اهڙي ڪا شيءِ نه آهي. وفاقي رياست ۾ ايئن ڪڏهن نه ٿيندو آهي ته جيڪي ادارا رياست کي ٺاهيندا هجن، انهن جي جوڙجڪ برابريءَ جي بنياد تي نه ٿيندي هجي. مثال طور فوج آهي، فوج ۾ ڀرتي وفاقي رياست ۾ شامل سمورن صوبن يا علائقن جي ماڻهن مان برابريءَ جي بنياد تي ڪئي ويندي آهي، جيئن ڪنهن به هڪ صوبي جي ماڻهن جي فوج ۾ اڪثريت نه ٿئي. سڀني صوبن کي ان ڪري برابريءَ جي بنياد تي نمائندگي مليل هوندي آهي، ته جيئن ڪو صوبو ايئن نه سمجهي ته فلاڻي صوبي جي فوج ۾ اڪثريت آهي، اهو طاقت ۾ اسان کان سگهارو آهي ۽ ان جي زيادتين جي خلاف ٿبو ته ان صوبي جي فوج اسان جو استحصال ڪندي. ڇا پاڪستان جي فوج ۾ جيڪڏهن چئني صوبن مان برابريءَ جي بنياد تي ڀرتي ٿئي ها ته پاڪستان جي فوج کي اها جرئت به ٿئي ها ته هو ايئن اڪبر بگٽيءَ کي شهيد ڪري ڇڏين ها؟ قطعي نه. اهو ناممڪن هو. هو هيءَ سڄي ڏاڍائي ڪن ئي ان ڪري ٿا جو کين خبر آهي ته فوج ۾ اسان جي گهڻائي آهي ۽ طاقت جي توازن ۾ اسان انهن کان وڌيڪ سگهارا آهيون. اهڙيءَ طرح ننڍن صوبن کي به خبر آهي ته اسين فوج ۾ گهٽ يا بنهه ڪونه آهيون، هو اسان کان ڏاڍا آهن وغيره. فوج ۾ قطعي گهڻائي هڪڙي صوبي پنجاب جي آهي، ان کان پوءِ ٿورو حصو اردو ڳالهائيندڙن، پختونن ۽ هزاره آباديءَ جو به آهي.
سول بيورو ڪريسيءَ جو مثال وٺجي. مان هڪڙي ڀيري الهه آباد يونيورسٽي (يو پي) ۾ هيس، اتي هڪ پروفيسر ڊاڪٽر دليپ اي سوامي ٻڌايو ته هتي هڪ ماڻهوءَ پي ايڇ ڊي ڪئي آهي، جنهن ۾ هن ڄاڻايو آهي ته جڏهن پاڪستان ٺهيو هو ته اُتان جي سول بيورو ڪريسيءَ ۾ 75 سيڪڙو ڪامورا شاهي يو پي (اُتر پرديش) صوبي جي ماڻهن جي هئي ۽ انهن مان 70 سيڪڙو ڪامورن جو تعلق الهه آباد ۽ ان جي پاسي واري شهر اعظم ڳڙهه سان هو. پاڪستان جي سڄي فوجي نوڪر شاهي پنجاب جي هئي ۽ سڄي سول نوڪر شاهي پناهگيرن جي هٿ چڙهيل هئي. ٿورڙي ڪا ٻي آبادي هئي. باقي سڄو Nexus هنن ايئن ئي ٺاهيو. يعني ان وقت جي پنجن ئي صوبن جي آباديءَ مان فوج ۾ سڄي بيورو ڪريسي پنجاب جي هئي ۽ سول بيورو ڪريسي پناهگيرن جي هئي. اهڙو ئي ساڳيو حال پارليامينٽ جو به هو. اها به جوڙجڪ جي حوالي کان غير متوازن (Structurally Unbalanced) هئي. مطلب ته چئني صوبن جي نه فوج ۾ نمائندگي هئي ۽ نه سول بيورو ڪريسيءَ ۾. مثال طور واپڊا ۽ ٻيا وفاقي ادارا آهن، انهن ۾ صوبن جي برابريءَ جي بنياد تي نمائندگي ڪٿي آهي؟ فيڊريشن جو مطلب ئي اهو هوندو آهي ته ان جي سمورن وفاقي ادارن ۾ صوبن کي برابريءَ جي بنياد تي نمائندگي ڏني وڃي. انهن سمورين ڳالهين کي ڏسي چئجي ٿو ته پاڪستان ۾ وفاق هڪ مفروضو آهي. مون پنهنجي ڪتاب ”رياست جو بحران ۽ قومي سوال“ ۾ وفاق جي ڏند ڪَٿا تي پورو هڪ باب لکيو آهي. هڪ شاعر چيو آهي:
”سنتي هين صنم
تيري ڀي ڪمر هي،
ڪهان هي ڪِڌر هي.“
سو پاڪستان ۾ وفاق آهي ڪٿي؟ پاڪستان سان اسان جي ايگريمينٽ جي اصلي ۽ بنيادي ڪاپي ڪٿي آهي ؟ هن صورتحال ۾ هڪ ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته پاڪستان ۾ فيڊريشن ڪڏهن به نه هئي، نه آهي ۽ نه ئي هن قسم جي حالتن ۾ اها ممڪن ٿي سگهي ٿي. جنهن رياست ۾ فوج جي جوڙجڪ اهڙي هوندي، سول بيورو ڪريسي جي جوڙجڪ اهڙي هوندي، نام نهاد وفاقي ادارا اهڙا هوندا، پارليامينٽ اهڙي هوندي، فيصلي سازيءَ جو ڪاروهنوار اهڙو هوندو ته اُتي هڪڙي جائز، اخلاق ۽ برابريءَ جي بنياد تي بيٺل فيڊريشن جو وجود ناممڪن آهي. هتي ڪجهه ماڻهو چوندا آهن ته پاڪستان ۾ وفاق کي خطرو آهي. اسين چئون ٿا ته پاڪستان ۾ وفاق هجي ته ان کي ڪو خطرو به هجي! ها پر ايئن چئي سگهجي ٿو ته هاڻي هُنن جي قائم ٿيل هڪ هٽيءَ کي ڪجهه خطرو ضرور آهي. هڪڙي ٻي ڳالهه جيڪا ڦهلائي وئي آهي ته پاڪستان ۾ اڌ دؤر کان وڌيڪ آمريت رهي آهي. ان جو مطلب ڇا ٿيو؟ معنيٰ باقي ٻيو دؤر جمهوريت رهي آهي؟ ٺيڪ آهي اسين مڃون ٿا ته پاڪستان ۾ ايوب، يحييٰ، ضياءُ الحق ۽ مشرف جي دؤر ۾ آمريت رهي آهي، پر ڇا لياقت علي، خواجه ناظم الدين، سڪندر مرزا ۽ ذوالفقار علي ڀُٽي جي دؤر کي جمهوري دؤر چئجي؟ ڇا نواز شريف ۽ بينظير صاحبه جي دؤرن لاءِ چئي سگهجي ٿو ته اُهي واقعي جمهوري دؤر هئا؟ انگريزيءَ ۾ چوندا آهن “Absence of disease is not health” (بيماريءَ جي عدم موجودگي صحت ناهي هوندي).
پاڪستان جي تاريخ ۾ هڪڙو ڊگهو دؤر سِڌي ۽ اُگهاڙي آمريت رهي آهي، باقي ٻيو سڄو دؤر جمهوريت جي نالي ۾ ناٽڪ ۽ فراڊ ٿيو آهي. ڇا لياقت علي خان وارو دؤر جمهوري دؤر هو؟ ڇا اها جمهوريت آهي ته ملڪ جي باني تقرير هڪڙي ڪئي، قرارداد پاس هڪڙي ٿي، ايگريمينٽ هڪڙي ڪئي وئي، ان قرارداد، ان ايگريمينٽ ۽ ان بانيءِ پاڪستان محمد علي جناح جي تقرير جي مڪمل نفي ڪندي 1949ع ۾ قراردادِ مقاصد آڻي چيائون ته هاڻي پاڪستان هيئن هوندو. سوال آهي ته اهو آبجيڪٽو رزوليوشن آڻڻ جو اوهان کي حق ڪنهن ڏنو؟ ڇا اوهان اسان کان پڇيو هو ته رياست هيئن ٺاهيون؟ ڇا ان فيصلي ۾ اسان شامل هئاسون؟ اوهان هاڻي رياست جو پورو مزاج ئي بدلائي ڇڏيو آهي! ڇا اها ڊيموڪريسي آهي؟ قراردادِ مقاصد دراصل 23 مارچ 1940ع واري قراردادِ پاڪستان جي نفي ۽ ان سان غداري هئي. پاڪستان ٺهڻ شرط لياقت علي خان ان کي وڪڻي آيو، اهو رڪارڊ “The American Papers” ۾ واضح لکيو پيو آهي. جيئن ڪو ماڻهو ڪنهن پرائي خوبصورت گهر کي پنهنجو ڄاڻائي وڪڻي ڇڏي ۽ ان جي ڌڻيءَ کي ان ڳالهه جي خبر ئي نه هجي ته ڪو سندس گهر وڪامجي چڪو آهي. بلڪل ايئن لياقت علي خان وڃي عملاً پاڪستان آمريڪا وٽ وڪڻي آيو. ڇا اوهان اسان کان پڇيو ته اسان پاڪستان جي خود مختياري ٿا وڪڻون؟ ڇا پاڪستان جي خارجه پاليسي اوهان اسان کان پڇي ٺاهي هئي؟ پاڪستان جون جيڪي به سياسي، سماجي ۽ معاشي پاليسيون آهن ڇا اهي اوهان اسان کان پڇي ٺاهيون هيون؟ ڇا پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ اوهان اسان کان پڇيو ته آئين هيئن ٿا ٺاهيون؟ اوهان اسان کان پڇيو ته اسين ملڪ جا ٻه درياههَ وڪڻون ٿا، جن تي اسان جو به قانون حق هو؟
پاڪستان ٺهڻ وقت ان جو ڪوبه آئين نه هو، پاڪستان 1947ع جي Independence Act تحت ٺهيو ۽ ملڪ لاءِ دستور هجڻ انتهائي ضروري هو، هنن ڇا ڪيو جو 1935ع جي ايڪٽ کي ملڪ جو عبوري آئين قرار ڏئي ڇڏيائون. اهو 35ع وارو ايڪٽ وڏي مضبوط مرڪز جي ٺاهڻ وارو ايڪٽ هو، جنهن جي ان وقت وڏي ۾ وڏي مخالفت خود مسلم ليگ ڪئي هئي. بجاءِ پنهنجو نئون آئين ٺاهڻ جي اِهو ايڪٽ جنهن جي سخت ۾ سخت مخالفت پاڻ ٿي ڪيائون، اهو عبوري آئين طور لاڳو ڪري ڇڏيائون، ان کانپوءِ ڪميٽي ٺهي ته پاڪستان جو پنهنجو آئين ڪيئن هجي. ان جي مسودي تيار ڪرڻ ۾ هنن 1947ع کان 1956ع تائين نو سال لڳايا. اهو به ڪو مڪمل يا جمهوري آئين نه هو. 1956ع جي آئين جو مسودو ٺاهڻ ۾ کين هيڏا سارا 9 سال لڳا، جيڪو ڪو جمهوري آئين نه هو. بنگالين جي دٻاءَ تحت هنن ڪجهه شيون ڏيکاءَ خاطر آئين ۾ رکيون پر ان جو بنياد ساڳيو 1935ع ايڪٽ تحت رکيو ويو.
جمهوريت جو مطلب اهو ئي آهي ته جيڪي به علائقا گهڻ قومي رياست اندر شامل ٿين ٿا، انهن لاءِ نه فقط رياست جو متوازن هجڻ ضروري آهي پر انهن علائقن جي ماڻهن کي فيصلا سازيءَ ۾ به مڪمل نمائندگي ڏني وڃي. جيڪڏهن انهن ماڻهن کي فيصلا سازيءَ ۾ نمائندگي حاصل ناهي ته اها ڊيموڪريسي ناهي. ڊيموڪريسيءَ جو مطلب اِهو به ناهي ته اڪثريت کي جيئن وڻي تيئن ڪري يا اقليت جو استحصال ڪري. جمهوريت ۾ فيصلي ڪرڻ جو حق برابر اڪثريت کي آهي پر اها اڪثريت جيڪو به فيصلو ڪندي اقليت جي سمورن حقن جو احترام ڪري پوءِ ڪندي. اهو آهي ڊيموڪريسيءَ جو جوهر. ڊيموڪريسيءَ جو ته اهو اسپرٽ آهي جو روسو ۽ والٽيئر فرانس جا ٻه وڏا همعصر مفڪر هئا، هو پاڻ ۾ ڪڏهن ڪونه ٺهندا هئا. والٽيئر روسو کي خط لکيو هو ته، ”جيئن ته مان توسان ۽ تنهنجين ڳالهين سان اتفاق ڪونه ٿو ڪريان، پر مان تنهنجي ان جائز حق لاءِ وڙهندو رهندس ته جيئن تون مون سان اختلاف ڪري سگهين.“ جن معاشرن مان جمهوريت جي شروعات ٿي آهي اُنهن جي اخلاقيات اِها هُئي جو هڪ مخالف پنهنجي ٻئي مخالف کي پئي چيو ته مان تنهنجي ان حق لاءِ وڙهندس ته جيئن تون مون سان اختلاف ڪري سگهين. اها چئبي آهي جمهوريت. جمهوريت جو اهو مطلب ناهي ته اسان ماڻهن کان زوريءَ ٺپا هڻائي چئون ته فلاڻو ڪامياب ٿي ويو آهي. جمهوريت جي هڪڙي پنهنجي اخلاقيات آهي، جمهوريت هڪڙو نظام آهي، جيڪو هزارن سالن جي انساني تهذيب جي سفر ۽ ان جي تجربن جي نتيجي ۾ ٺاهيو ويو آهي. جمهوريت جا پنهنجا اُصول آهن. ان ڪري جيڪڏهن اهو چيو ٿو وڃي ته پاڪستان جي تاريخ جو وڏو حصو فوجي آمريت رهي آهي ۽ باقي حصو جمهوريت رهي آهي ته اهو هڪ وڏو غلط مفروضو آهي. تمام گهڻيون وفاقي پارٽيون ان مفروضي جو غلط استعمال ڪندي عوام جي اکين ۾ ڌوڙ وجهن ٿيون. مان هيءَ ڳالهه پنهنجي ذميواريءَ سان چوان ٿو ۽ مون پنهنجي ڪتاب ۾ به لکي آهي ته، ”پاڪستان ۾ ڪڏهن به جمهوريت نه رهي آهي، هتي يا ته سڌي آمريت رهي آهي يا وري سويلين حڪومت جي شڪل ۾ عوام ۽ مظلوم قومن سان دوکو ڪيو ويو آهي.“
اسان وٽ وڏي ۾ وڏو جمهوري دؤر ذوالفقار علي ڀُٽي شهيد جي دؤر کي چيو وڃي ٿو. ڀٽو صاحب تمام وڏو ذهين ماڻهو ۽ تمام اعليٰ پايي جو سياستدان هو، هن تمام وڏا ڪارناما سرانجام ڏنا آهن ۽ تمام وڏا بلنڊرس به ڪيا اٿائين. اسان جو فڪري اخلاق اهو آهي ته جنهن به ماڻهوءَ ڪابه صحيح ڳالهه ڪئي هوندي ان جي اها ڳالهه مڃي ويندي ۽ جنهن به ماڻهوءَ ڪا غلط ڳالهه ڪئي هوندي، ان ڳالهه کي غلط چيو ويندو. جيئن ڀُٽي صاحب جا ڪارناما بيمثال هئا، تيئن هن جا بلنڊرس به غير معمولي هئا. مثال طور 70ع ۾ اليڪشن ٿي ته عوامي ليگ کٽي آئي، جمهوريت جي تقاضا ڇا هئي؟ جمهوريت جي تقاضا اِها هئي ته فضيلت سان عوامي ليگ کي اقتدار ڏين ها، پر هنن عوامي ليگ کي اقتدار نه ٿي ڏنو. ڀٽو صاحب جنهن قد ۽ بُت جو ماڻهو هو، اُصولي طور اهو جيڪڏهن چوي ها ته عوامي ليگ کان پوءِ اولهه پاڪستان ۾ اسان جي پارٽي کٽي آئي آهي، جيڪڏهن اوهان عوامي ليگ کي اقتدار نه ٿا ڏيو ته پوءِ اسان به اقتدار نه وٺنداسين. جيڪڏهن ڀٽو صاحب اُن وقت ايئن ڪري ها ته اڄ حالتون ٻيون هجن ها. عوام ڊگهو عرصو ايوب خان جي آمريت ۾ رهي بيزار ٿي چڪو هو. فوج رُسوا ٿي چڪي هئي. هنن وٽ ڪا شيءِ ڪونه هئي، هو بلڪل ٿڪجي چڪا هئا. يحييٰ خان انتهائي بڇڙو ماڻهو هو، اوهان هن بابت پڙهندا ته اوهان کي خبر پوندي ته هن فقط عياشيءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه نه ٿي ڪيو. ڀٽو صاحب فقط اُٿي اهو چوي ها ته ”جمهوريت جي تقاضا اها آهي ته جيڪڏهن اوهان مجيب الرحمان کي اقتدار نه ٿا ڏيو ته پوءِ مون کي به نه گهرجي.“ جيڪڏهن ڀٽو صاحب رڳو ايئن ڪري ها ته پاڪستان نه ٽُٽي ها ۽ اڄ بنگلاديش اسان کان الڳ نه هجي ها. اڄ جيڪڏهن بنگال اسان سان گڏ هجي ها ته اسان به ههڙا بڇڙا نه ٿيون ها. ڇا اها جمهوريت جي تقاضا هئي جو هڪ عوامي مينڊيٽ رکندڙ پارٽيءَ کي اقتدار نه ڏئي ملڪ جي اڌ کان وڌيڪ حصي جي ٽيههَ لک ماڻهن جو قتل عام ڪرائي اقتدار وٺجي ها؟ ضياءُ الحق جي دؤر کان پوءِ بينظير ڀٽو صاحبه جو دؤر آيو، ڇا اهو جمهوري دؤر هو؟ هوءَ پاڻ ئي چوندي رهي ته اسان جا هَٿَ، پيرَ ۽ اکيون ٻڌي اقتدار ڏنو ويو هو. بينظير صاحبه کي اقتدار ايئن ڏنو ويو هو جيئن مقاطعي تي زمين جو ٽڪرو ڏبو آهي. ان ۾ Transfer of Power نه ٿيو هو. ان کانپوءِ نواز شريف جو دؤر آيو، نواز شريف آءِ ايس آءِ جو ٺاهيل گُڏو هو. مها پنجابي شائونزم جا ٽپا پئي ڏنائين. هينئر ٻولي ٻي پيو ڳالهائي، جو کيس خبر پئي آهي ته هي ملڪ ڪهڙي قسم جو آهي. ان وقت هڪڙو گفتو مشهور ٿيو ته ووٽ فرشتن وڌا آهن. اسان کي هن مفروضي کي سمجهڻ گهرجي ته پاڪستان ۾ ايوب، يحييٰ، ضياءُ الحق ۽ مشرف جي دؤر ۾ سڌي آمريت رهي آهي ۽ باقي ٻيو عرصو جمهوريت جي آڙ ۾ عوام ۽ خاص طور مظلوم قومن سان ريشمي دوکو رهيو آهي. پاڪستان ۾ جمهوريت تڏهن هوندي جڏهن اسين برابريءَ جي بنياد تي اسيمبلين ۾ هجون، آئين ساز ۽ فيصلا ساز ادارن ۾ هجون، سمورن وفاقي کاتن ۾ برابريءَ جي بنياد تي نوڪرين ۾ هجون، پوري طاقت جي توازن (Balance of Power) ۾ اسان جو برابريءَ جي بنياد تي گهربل حصو هجي. اسان جو هڪ مهربان دوست سائين ڊاڪٽر مهتاب علي شاهه سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر آهي، جنهن جي ”پاڪستان جي فارين پاليسي ڪيئن غير نمائنده آهي ۽ اسان ان ۾ ڪيئن شامل نه رهيا آهيون“ جي موضوع تي پي ايڇ ڊي ٿيل آهي. اها ٿيسز پڙهو ته اوهانکي خبر پوي ته ڪيئن اسين ان ۾ شامل نه رهيا آهيون. اڳي ته هي ٿورو گهڻو خيال ڪندا هئا، هاڻي ته اهو به نه ٿا ڪن. چور، لوفر ۽ ڌاڙيل به ڪجهه خيال ڪندا آهن پر هي نه ٿا ڪن. جنرل مشرف پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو ته، ”2002ع ۾ مون اليڪشن جو اعلان ڪري ڇڏيو هو، پنهنجي سيڪريٽري طارق عزيز کي چيم ته حڪومت ڪيئن ٺاهجي؟ طارق عزيز چيو ته ڪو مسئلو ئي ناهي. چيم اهو وري ڪيئن؟ چيائين ته چوڌري شجاعت کي وٺي ٿو اچان. ان کان ٿا پڇون. هيءُ چوڌري شجاعت کي وٺي آيو ۽ مون کانئس پڇيو ته مون اليڪشن جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي، ڪا نئين پارٽي ٺاهڻ ممڪن آهي؟ چيائين ته نئين پارٽي ته ٺاهڻ ممڪن نه آهي، باقي چئو ته مسلم ليگ (ن) کي ڦيرائي ڏيانوَ.“ رات وچ ۾ پارٽي ڦيرائي ڇڏيائون.
پرويز مشرف لکي ٿو ته، ”مان طارق عزيز جو ٿورائتو آهيان جنهن اهو منصوبو تيار ڪري ڏنو.“
پاڪستان ۾ اليڪشن سدائين ايئن ئي ٿي آهي. اسان کي جمهوريت جي تصور ۽ روح کي سمجهڻ گهرجي. جمهوريت جو تصور هونءَ ته يونان جي زماني کان موجود هو پر جمهوريت جو سياسي نظام دنيا ۾ پهريون ڀيرو 1789ع ۾ فرانس جي انقلاب کانپوءِ رائج ٿيو. 1789ع ۾ جاگيرداراڻو نظام جڏهن پنهنجي ڊگهي عرصي جي بڇڙائيءَ کانپوءِ بيمار ۽ بدبودار ٿي بڇڙو ٿي مري ويو، تڏهن ان جي قبر جي مٿان جنهن سياسي عمارت جو بنياد رکيو ويو، ان جو نالو جمهوريت آهي. ان ڪري جاگيردار شاهي ۽ جمهوريت جو سلسلو پاڻ ۾ گڏ هلي سگهي ئي نٿو. جمهوريت جو مطلب آهي عدم جاگيرداريت ۽ جاگيرداريت جو مطلب آهي عدم جمهوريت. جيئن تتر پالبا آهن، تيئن پاڪستان جي رياست ٻه ٽي سئو ڳيجهو ۽ ضمير فروش جاگيردار گهراڻن کي پئي پالي، جيئن تترن کي پستا ۽ بادام کارائي وڏو ڪبو آهي، تيئن هنن کي عوام جو رت پياري وڏو ڪيو اٿن. هاڻي هي جيڪا به ٻولي پيا ڳالهائين، اها ٻولي هُنن جي پيا ڳالهائين. هتي جيڪي به پاليل ۽ تاتيل سياسي جاگيردار آهن، اهي رياست جو ناجائز سياسي اولاد آهن، جن کي عوام جو ڪوبه مينڊيٽ نه آهي. عوام ته کين سياسي طور ماري چڪو هو، پر هيءَ رياست انهن مئل گهوڙن ۾ ساهه وجهي، انهن کي تاتي ۽ پالي رهي آهي. اوهان جيڪڏهن انهن قبائلين ۽ جاگيردارن کي فروغ ڏيندؤ ۽ عوام سان رهزنيون، زور آوريون ۽ فراڊ ڪندؤ ته جمهوريت ڪٿان ايندي؟ جمهوريت ته تڏهن ايندي جڏهن اوهان ماڻهن کي تعليم ڏيندؤ، ماڻهن کي روزگار ڏيندؤ، ماڻهن کي خوشحال ڪندؤ، انهن کي دٻاءُ کان آزاد ڪندؤ، اُهي حقيقي معنيٰ ۾ آزاد هوندا، پنهنجيءَ راءِ جو اظهار ڪندا، پنهجي چونڊ جو حق استعمال ڪندا، تڏهن ئي ته جمهوريت ايندي. هتي ته اليڪشن جو سسٽم ايئن ٺاهيو اٿن، جو ٽي چار ٺڳ ۽ ڦورو ماڻهو بيهاري چون ٿا ته هنن مان ڪو اميدوار چونڊيو؟ عوام وٽ وڃي چوائس اها ٿي بچي جو هو اهو سوچين ٿا ته هنن ۾ گهٽ ڦورو ۽ بدمعاش ڪهڙو آهي؟ هنن مان گهٽ بي ضمير، وطن فروش ۽ غدار ڪهڙو آهي، جنهن کي ووٽ ڏيون؟ ڪجهه چونڊيل نمائندا ۽ سياستدان فضيلت وارا به آهن پر اڪثريت جي کوڙيءَ کي ئي گهمرو آهي. جنهن معاشري ۾ رياست جاگيرداريت کي پاليسيءَ تحت رياستي وسيلا خرچ ڪري زندهه رکيو ٿي اچي، اتي جمهوريت اچي سگهي ئي نه ٿي.
هڪڙي ڳالهه اسان سڀني سنڌي ماڻهن کي سڀئي حواس کولي سمجهڻ گهرجي ته هميشه حالتون ساڳيون نه ٿيون رهن، هميشه طاقت جو توازن ساڳيو نه ٿو رهي، هميشه ته ڪا شهنشاهيت به برقرار نه ٿي رهي. ڪنهن زماني ۾ رومن شهنشاهيت هئي. ڇا اڄ اُها برقرار آهي؟ ڪنهن وقت ۾ مسلمانن جو اهو دؤر هو جو عربستان مان هليا ته وڃي اسپين فتح ڪيائون، اڄ انهن جو اِهو ساڳيو اؤج آهي ڇا؟ ڪنهن زماني ۾ يونان علم، فلسفي ۽ ڏاهپ ۾ تمام وڏي ڳالهه هو، پر هاڻي آهي ڇا؟ ڪنهن زماني ۾ ننڍي کنڊ ۾ مغل شهنشاهيت هئي، اڄ اها آهي ڇا؟ نه، ان ڪري اِهو سمجهڻ گهرجي ته هميشه شيون ساڳيون نه ٿيون رهن. اسان جي پسمانده معاشري جا ماڻهو اِهو سمجهندا آهن ته شايد جيڪو ڏاڍو آهي اهو سدائين ڏاڍو رهندو، جيڪو ڪمزور آهي اهو سدائين ڪمزور رهندو. ايئن قطعي نه آهي.سياست ۾ هميشه چئن شين کي ڏسبو آهي:
(1) اسانجي سگهه ڪيتري آهي ۽ دشمن جي سگهه ڪيتري آهي.
مطلب ته نه پنهنجي سگهه جي باري ۾ خوش فهميءَ جو شڪار ٿيون ۽ نه ئي دشمن جي سگهه جي باري ۾ غلط فهمين جو شڪار ٿيون.
(2) پنهنجين ڪمزورين جو ادراڪ ڪريون ۽ دشمن جي ڪمزورين جو به ادراڪ ڪريون.
(3) اسان کي پنهنجين ڪمزورين کي سُڌارڻ جا ڪيترا موقعا آهن ۽ دشمن کي پنهنجين ڪمزورين کي سڌارڻ جا ڪيترا موقعا آهن؟ پنهنجيءَ سگهه ۽ پنهنجي دشمن جي سگهه جو ادراڪ سياست جو بنياد آهي.
(4) اسان کي ڪهڙا ۽ ڪٿان خطرا آهن ۽ دشمن کي ڪهڙا ۽ ڪٿان خطرا آهن؟
اهي چار نُقطا آهن، جن تي نظر رکبي ته صحيح حڪمت عملي ٺاهي سگهبي. جديد سياست ۽ حڪمت عمليءَ جي سائنس جو بنياد انهن چئن ڳالهين تي آهي.
هن وقت تائين پاڪستان هي جيڪو سِلسلو هلايو آهي، اُهو ايئن ئي ڪونه هلايو آهي. پاڪستان جا حڪمران بلڪل ايئن آهن جيئن هتان جا وڏيرا، هيٺ وڏا دٻدٻا، مٿي صفا چاپلوس، پاڪستان جا حڪمران به بلڪل ايئن آهن. جنرل مشرف ملڪ اندر ايئن پئي هليو ڄڻ ملڪ جو اڪيلو مالڪ ۽ وارث هجي، چئي اڪبر بگٽي؟- ماري ڇڏيوس. فلاڻو- ماري ڇڏيوس. هتي وڏا ڏاڍا مڙس لڳا پيا آهن، مٿي عالمي سامراج جي پيرن اڳيان ڄڻ نماڻيون ٻليون پيون هلن.
يارهين سيپٽمبر وارو واقعو ٿيو، اسلام آباد ۾ مون کان هڪ ٽي وي Talk Show ۾ ميزبان پڇيو ته، ”توهان ڇا ٿا سمجهو، هاڻي ملڪ ۾ ڇا ٿيندو؟“ مون چيو، ”ويهه سال هنن انهن مُلن کي ٺاهيندي ڪمايو آهي، هاڻي ڏهه سال انهن کي ماريندي ڪمائيندا.“
مان هتان جي ڳوٺن وارن ۽ عام انسان دوست مولوين جي ڳالهه نه ٿو ڪريان، پر انهن جنوني مُلن جي ڳالهه ٿو ڪريان، جيڪي هنن پنهنجي فيڪٽريءَ مان ٺاهي تيار ڪيا آهن. هي حڪمران عالمي سامراج جي هڪڙي فون تي گيسيون پيا ڪندا آهن. موجوده دؤر ۾ آمريڪا جو اسٽريٽجڪ اتحادي پاڪستان مان تبديل ٿي هندستان ٿي ويو آهي. موجوده دؤر ۾ آمريڪا جو هن خطي ۾ بنيادي اتحادي هندستان آهي. هاڻي روس ختم ٿي چڪو آهي، افغانستان آمريڪا ۽ ڀارت جي کيسي ۾ پيو آهي. هندستان روس جي اتحاد کان آجو ٿي چڪو آهي ۽ آمريڪا لاءِ چين وڏو مسئلو آهي ۽ ان کي منهن ڏيڻ لاءِ واحد ملڪ هندستان آهي، جيڪو لڳ ڀڳ چين جي ٽڪر جو آهي. ان ڪري آمريڪا جو بهتر ۽ مضبوط اتحادي هاڻي پاڪستان نه پر هندستان آهي. ڇو ته هندستان جي به لڳ ڀڳ ساڳي آبادي، ساڳيو علائقو ۽ ساڳيو ئي سياسي ۽ معاشي پوٽينشل آهي.
هن رياست جا حڪمران طبقا سٺ سال مڙس ماڻهو ان ڪري پئي ٿي هليا، جو هنن جي رڳن ۾ سياسي ۽ معاشي خون آمريڪا جو پيل هو. هنن پنهنجي ڏڍ تي اسان سان ظلم ڪونه پئي ڪيو، هنن کي طاقت آمريڪا جي هئي. هينئر بطور هڪ رياست جي پاڪستان ۽ ان جي حڪمرانن جي پيرن جي هيٺان زمين نڪري وئي آهي، ڇو ته آمريڪا ڀارت سان ٻيو ته ٺهيو پر فوجي معاهدو به ڪري ڇڏيو آهي، مطلب ته هاڻي ڀارت سان جنهن به جنگ ڪئي ان سان آمريڪا جي گڏيل جنگ ٿيندي. اها ڪا معمولي ڳالهه نه آهي، حامد ڪرزئي جيڪي روز پيو پاڪستان جي خلاف بيان ڏئي، اوهان ڇا ٿا سمجهو؟ اها ڪا حامد ڪرزئي جي جرئت آهي؟ نه ان جي پٺيان آمريڪا ۽ هندستان آهن. افغانستان وري ظاهر شاهه جي دؤر ۾ واپس ويو آهي، افغانستان ظاهر شاهه جي زماني ۾ هندستان جي پنهنجي شيءِ هو. هتان جا ڪيترائي فلمن جا شوقين ماڻهو ڪابل فلمون ڏسڻ ويندا هئا. مان طالبان کانپوءِ افغانستان ويو آهيان، اوهان ڪابل وڃو ايئرپورٽ تي لهندي ئي اوهان کي اُتي رڳو هندستان نظر ايندو، ڪابل جو سڄو واپار هندستاني سيٺين وٽ آهي. افغانستان هڪ ڀيرو وري سياسي، سماجي ۽ معاشي طور هندستان ڏانهن واپس وريو آهي.
هاڻي پاڪستان جي دنيا ۾ ڪابه ساک نه رهي آهي، هن تي ڪنهن جو به اعتماد نه رهيو آهي، جنهن کي چئو ”پاڪستان“ سڀ چون ٿا ”نه سائين نه، اهو ته وڏو بشني آهي.“ ڪٿي به اعتبار نالي ڪا شيءِ هن ملڪ جي ناهي رهي. پاڪستان بطور هڪ ملڪ جي دنيا ۾ معتبر رهيو ئي ناهي. هاڻي هنن اچي ڊاڪٽر قدير خان کي جهليو آهي. ائٽمي ٽيڪنالاجي ڪو کٽمٺڙو ته نه هو، جيڪو ڊاڪٽر قدير خان کيسي ۾ وجهي کڻي ويو هو. اهو ڪيئن ممڪن آهي! ”هنن“ جي اجازت کانسواءِ هو ڪيئن ٿو ائٽمي ٽيڪنالاجي هوڏانهن منتقل ڪري سگهي؟ هاڻي پنهنجي سڄي اداري کي بچائي چون ٿا ته ڊاڪٽر قدير ٺڳ آهي، جو هن اهو سڄو ڪم ڪيو آهي. هن هيڏي ساري ائٽمي ٽيڪنالاجي ۽ يورينيم اوهان جي سهڪار کانسواءِ اڪيلي سر ڪيئن کڻي وڃي وِڪيو هوندو؟ اهو ممڪن ئي ناهي. هي روز پنهنجا قومي ادارا وڪڻي چون ٿا ته پاڪستان ۾ خوشحالي آئي آهي. اِهو ته ايئن آهي جيئن ڪو ماڻهو پنهنجي گهر جي ڪڏهن ٽي وي وڪڻي ته ڪڏهن فرج، ايئن سڄو گهر وڪڻي چوي ته هاڻي مون وٽ گهڻو پئسو اچي ويو آهي، مان خوشحال ٿي ويو آهيان. نوڪريون آهن ڪونه، روزگار آهن ڪونه، ماڻهو خودڪشيون پيا ڪن، غربت ۽ مهانگائي آسمان سان پئي ڳالهيون ڪري، اَٽو، بجلي ۽ پاڻي ماڻهن لاءِ اڻلڀ آهن ۽ هي وري پنهنجا ادارا وڪڻي چون پيا ته اسين خوشحال ٿي ويا آهيون. پاڪ چين دوستيءَ جون هنبوڇيون ٿيون لڳن، تنهن جو مطلب اهو آهي ته چين چو ٿو، مان ڀارت سان سڌو نٿو وڙهان، هيءَ مصيبت انهن جي منهن ۾ ٿو هڻان. جيئن ڪو ماڻهو لوفر پاليندو آهي، خرچ کپاءُ وٺ پر فلاڻي کي سڌو ڪجان، هيءُ قصو به ايئن آهي.
پاڪستان جي مجموعي طور Geo-Strategic صورتحال تبديل ٿي چڪي آهي. ان جي اهميت ته ضرور وڌي آهي پر اُها پاڪستان جي حق ۾ ناهي. اندروني طور به پاڪستان جي اهميت گهٽجي چڪي آهي. سڄو ملڪ ٿو چئي ته فوج ملڪ جي سموري وهنوار مان هٿ ڪڍي، اها سوچ پنجاب ۾ به تيزيءَ سان اُڀري آئي آهي. 71ع ۾ هنن بنگال کي وڙهي الڳ ڪري ڇڏيو، تڏهن به اسٽيبلشمينٽ سان پنجاب ۽ ساڄي ڌر گڏوگڏ هئي. اڄ پاڪستان ۾ ڪابه ڌر اسٽيبلشمينٽ سان گڏ بيهڻ جي همت نٿي ڪري سگهي. پهرين جيڪو نيشنلزم جي ڳالهه ڪندو هو، ان لاءِ مذهبي پارٽيون ۽ هي چوندا هئا ته ”را“ جو ايجنٽ آهي. هينئر ميڊيا، وڪيل برادري، دانشور طبقو، جماعت اسلامي سميت ساڄي ڌر به هنن سان بيهڻ لاءِ تيار نه آهي. اڄ ملڪ جي چئني صوبن جو عوام چئي ٿو ته هي گهڻ قومي ملڪ آهي، شيون هيئن هجڻ گهرجن. ڏسجي ته اڄ اسان جي ڳالهه جو سڪو هلي ٿو، هنن جي ڳالهه جو سڪو ڪونه ٿو هلي. اها ڪا ننڍي ڳالهه نه آهي.اڄ هر صوبو پنهنجي هڪ مخصوص صورتحال ۾ آهي. اها ڳالهه اسان لاءِ بهتر آهي ته جيڪا قوت رياست جي پاران اسان مٿان چڙهيو ويٺي آهي، اها ملڪي تاريخ ۾ هڪ ڀيرو وري سخت بدنام ۽ اڪيلي ٿي آهي. هن جا اخلاقي، سياسي ۽ معاشي بنياد لُڏي ويا آهن. اها سٺي ڳالهه آهي پر هڪڙو خطري جو به مسئلو آهي. ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته هن خطي ۾ تبديلي اڻٽر آهي. اهو منهنجو به ذاتي خيال آهي، پر اها تبديلي ڪهڙي هوندي؟ اهو چئي نٿو سگهجي. جيئن ڪا شيءِ مٿان کان هيٺ ڪيرائجي ته اها ڪرندي ته هيٺ پر ڪهڙيءَ جڳهه تي ڪرندي اها خبر ناهي. فلسفي جي علم ۾ ان کي لازمي حادثو چئجي ٿو. جيڪڏهن ڪو انجنيئر پُل غلط ٿو ٺاهي، اها پڪ آهي ته پل ضرور ڪرندي پر اها ڪڏهن، ڪيئن ۽ ڪهڙيءَ جاءِ تي ڪرندي، اهو لازمي حادثو هوندو آهي.
هنن جي افعال مان نظر اهو پيو اچي ته جهڙيون هنن جون حالتون آهن، هنن ۾ تاريخ مان سکڻ ۽ تبديليءَ جو ڪو عنصر نظر نه پيو اچي، جنهن مان لڳي ٿو ته تبديليون اڻٽر آهن. پر ان ۾ خوش ٿيڻ جي ڳالهه نه آهي ته هيءَ رياست اسان کي نه ٿي وڻي، ان ڪري ڀلي ٽُٽي. سوال اهو آهي ته انهن ٿيندڙ تبديلين ۾ اسين ڪيئن هونداسين؟ اهي تبديليون اسان جي حق ۾ هونديون يا نه؟ هيءَ ٻاراڻي ڳالهه ته نه آهي. اهاسوچڻ جي ڳالهه آهي ته سڀاڻي جيڪڏهن هي ملڪ نه ٿو رهي ته اسان بحيثيت هڪ قوم جي ڪيئن هونداسين؟ اسان وٽ طاقت جو توازن ڪيئن آهي ۽ هوندو؟ نظر ايئن ٿو اچي ته ڄڻ آمريڪا، هندستان ۽خود هن رياست جو ڄڻ هڪ اڻ لکيو معاهدو ٿيل آهي ته جيڪڏهن سڀاڻي سنڌ الڳ ملڪ به ٿئي ته ان جي مالڪ ۽ هتان جي اصلوڪي اڪثريتي رهواسين کي نڌڻڪو رکي انهن کي ديوار سان لڳائڻو آهي. هن سنڌ ملڪ جي وارثي ۽ حڪمرانيءَ جون واڳون ايم ڪيو ايم کي ڏيڻيون آهن. هڪڙي ڳالهه مان واضح رکندو هلان ته سمورن اختلافن باوجود اردو ڳالهائيندڙ عوام انسان آهي ۽ اسان جو ڀاءُ آهي، اهي اسان سان گڏجي رهن ۽ کائين پيئن، اسان کي ڪو مسئلو نه آهي. اسان وٽ سنڌ ۾ ايترا وسيلا به آهن جو گڏ رهي سگهجي ٿو، اردو ڳالهائيندڙ عوام سان اسان جي ڪابه دشمني نه آهي ۽ نه ئي رکي سگهجي ٿي پر سندن دهشتگرد ڌر مڪمل طور هڪ فاشسٽ تنظيم آهي ۽ دشمن جو هٿيار آهي. ايم ڪيو ايم جي سياست کي سمجهڻ نهايت ضروري آهي. ايم ڪيو ايم هڪڙي ئي وقت آمريڪا جي به شيءِ آهي ته ٻئي طرف هندستان جي به شيءِ آهي. اسان جو اديب ۽ صحافي دوست لڇمڻ ڪومل ڪجهه وقت اڳ هندستان مان آيو. هن ٻڌايو ته اوهان کي غلط فهمي آهي ته ايم ڪيو ايم جو هيڊ ڪوارٽر نائن زيرو ۽ لنڊن ۾ آهي، اهو ته دهليءَ ۾ آهي. هاڻي سمجهڻ جي ڳالهه اها آهي ته آمريڪا، هندستان ۽ پاڪستان ايئن ڇو پيا ڪن؟ اهي ائين ان ڪري پيا ڪن جو جيڪڏهن سڀاڻي گهر جي مالڪ سان ڳالهائبو ته اهو مالڪاڻا حق ذهن ۾ رکي پوءِ ڳالهائيندو. ان ئي شيءِ لاءِ ڪو ٻيو ڳالهائيندو ته اهو ٻي ٻولي ڳالهائيندو. ان ڪري هو چاهين ٿا ته سنڌي قوم ۽ ان پاران ڳالهائيندڙ ڌريون طاقت جي توازن ۾ هيٺ هجن، اهي ڪنڊائتا هجن ۽ انهن جي بنيادي ليکي چوکي ۾ ڪابه حيثيت نه هجي. ان شيءِ جو هنن فارمولا اهو ٺاهيو آهي جو سنڌ کي ضلعن ۾ ورهائي وڏيرن کي ننڍڙيون ننڍڙيون جاگيرون ٺاهي ڏئي ڇڏيون اٿائون، جيئن انگريز ڪيو هو. هاڻي هي چون ٿا ته ٿر اربابن جو آهي؟ سنڌ جو ڪوبه شهر سنڌ جي عوام کانسواءِ ٻئي ڪنهن جي خاندان جي ميراث نه آهي. سنڌ جي وجود کي ٽڪرن ۾ ورهائي چيائون ته هيءُ سنڌ جو نقشو آهي. ان جي شڪل هيئن ٺاهيو، جنهن ۾ وحشت، ڪارو ڪاري، لاقانونيت، بي علمي، جهالت ۽ نااهلي نمايان هجن. ڪٿان به سنڌي ماڻهن جو ڪو بهتر تصور ظاهر نه ٿئي. ڄام صادق جي دؤر کان هنن وٽ پاور جو هڪ عجيب فارمولا آهي ته ڄام صادق، مظفر شاهه، لياقت جتوئي، غوث علي شاهه، علي محمد مهر ۽ ارباب غلام رحيم جيان هڪ سيٽ واري ماڻهوءَ کي بظاهر وڏو وزير ڪبو ۽ اصل اختيار سڄو عملي طرح ايم ڪيو ايم کي ڏبو. موجوده وقت ۾ اسان سنڌي ماڻهن لاءِ وڏي ۾ وڏو چئلينج اهو آهي ته ايندڙ اڻٽر تبديليءَ ۾ اسين آمريڪا، ڀارت ۽ پاڪستان کي اهو نياپو ڏيون ته هنن جيڪڏهن ڳُجهه ڳوهَه ۾ سنڌي ماڻهن کي ديوار سان لڳائي سنڌ بابت ڪابه ڊيل ڪئي ته اها ڊيل سنڌ ۾ رهندڙ اڪثريتي سنڌ جو عوام ڪڏهن به هلڻ ڪونه ڏيندو. جيئن اڄ فلسطيني پنهنجي گهرن ۾ محفوظ ناهن ته اسرائيلي به پنهنجي گهرن ۾ محفوظ ناهن. جيستائين سنڌي ماڻهو سياسي حوالي کان اهو تاثر آمريڪا، ڀارت ۽ خود هن رياست کي نه ڏيندا ۽ اها سگهه ثابت نه ڪندا، پاڪستان رهي يا نه رهي، اسين گهاٽي ۾ هونداسين. جيڪڏهن اسين سنڌ ۾ پنهنجو پاڻ هڪ طاقتور ڌر هونداسين، فيصلاڪن ڌر هونداسين، پوءِ پاڪستان رهي يا نه رهي، اسان جي وجود کي ڪو خطرو ناهي.
هاڻي اسان سنڌ جي ماڻهن، اديبن، دانشورن ۽ محب وطن سياسي پارٽين کي گڏجي اهو طئي ڪرڻو آهي ته ايندڙ وقت ۾ بطور هڪ قوم جي اسان طاقت جي توازن ۾ اهو ڪيئن ٿا ثابت ڪريون؟ هو چاهين ٿا ته طاقت جو توازن ايم ڪيو ايم ۽ انهن جي جوڙيوال بي ضمير ۽ وطن فروش وڏيرن وٽ هجي ته جيئن وقت پوڻ تي انهن سان سولائيءَ سان سستو سودو ڪري سگهجي. ان ڪري جيڪي سنڌ جون محب وطن پارٽيون آهن، جيڪي پنهنجي عوام لاءِ ڪم ڪن ٿيون، پنهنجي وطن لاءِ ڪم ڪن ٿيون، انهن کي ۽ اسان جي اديبن ۽ دانشورن کي اها ڳالهه رڳو ڳالهائي نه، لکي نه پر طاقت جي توازن ۾ عملي طور ثابت ڪرڻي آهي ته اسان کي طاقت جي توازن ۾ پاسيرو رکي ڪوبه فيصلو ڪيو ويو ته ان جو اعلان ته ٿي ويندو پر اهو هلي نه سگهندو. سنڌ تاريخي طور سنڌي عوام جو قومي وطن آهي. ان جي آزادي، خود مختياري، خوشحالي ۽ ان تي سنڌي عوام جي ازلي ابدي مالڪي اسان جو قومي نصب العين آهي.
(جيئي سنڌ محاذ پاران اسٽڊي سرڪل پروگرام ۾ ڏنل ليڪچر، جيڪو 28 آڪٽوبر 2006ع تي سڪرنڊ ۾ منعقد ٿيو. پروگرام جي صدارت سيد زين شاهه ڪئي ۽ 300 کان وڌيڪ سياسي ڪارڪنن، اديبن، شاعر، صحافين ۽ شهرين شرڪت ڪئي)