موجوده دؤر جا عالمي تضاد
اڄ اسان جي گفتگوءَ جو موضوع اهو هوندو ته اڄوڪي زماني ۾ ڪهڙا ۽ ڪهڙين نوعيتن جا عالمي تضاد آهن؟ ۽ ٻيو ته ڪهڙن تضادن جي اُڀرڻ جا وڌيڪ امڪان آهن؟ ۽ ان سڄي تناظر ۾ ماڻهو انهن کي ڪيئن ٿا ڏسن؟ ۽ ان موضوع تي ويجهي عرصي ۾ ڇا ڇا لکيو ويو آهي؟ ٿلهي ليکي آئون هي چار ڪتاب کڻي آيو آهيان، انهن مان هڪڙو ڪتاب پروفيسر سيمل پي هنٽنگٽن جو آهي، جيڪو آمريڪي پروفيسر ۽ اسڪالر آهي. سندس لکيل اهو ڪتاب “The Clash of Civilizations” (تهذيبن جو ٽڪراءُ) 1996ع ۾ ڇپيو. ان ڪتاب سان ماڻهو اتفاق ڪري يا اختلاف، جيئن سماجي سائنسن ۾ ٿيندو آهي. ضروري ناهي ته ماڻهو هر ڳالهه سان اتفاق ڪري يا مڪمل طرح اختلاف ڪري پر جڏهن به ڪو ماڻهو نئون خيال، ڪا نئين ڳالهه يا ڪو نئون پهلو سامهون آڻي ٿو يا نوان سوال اُٿاري ٿو ته ان جي علمي دنيا ۾ پنهنجي هڪڙي حيثيت ۽ اهميت هجي ٿي. مثال طور توهان جيڪڏهن ڏسندؤ ته فلسفي جي تاريخ ۾ تمام وڏي اڪثريت انهن فلسفين جي آهي، جن جا فلسفا صحيح ڪونه هئا، پر انهن جي انسان جي فڪري تاريخ ۾ غير معمولي اهميت آهي. دنيا ۾ تمام گهڻا سائنسي تجربا اهي آهن، جيڪي ابتدائي طور درست ڪونه هئا. اسان جي سامهون جيڪي سائنسي قانون آهن، اُهي ته آخري ڇنڊيل ڇاڻيل نتيجن جا اولڙا هئا. اهو هڪ پورو دؤر هو، جنهن ۾ اِهي تجربا پئي ٿيا، ماڻهن سوچيو پئي ۽ تجربا پئي ڪيا. ان ڪري آئون اهو چوڻ ٿو چاهيان ته علمي، فڪري ۽ سائنسي دنيا ۾ فقط درست، ثابت ٿيل ۽ حتمي نتيجن جي اهميت نه هوندي آهي پر ان سڄي پراسيس جي اهميت آهي، جنهن ۾ ماڻهو مختلف خيال سامهون آڻين ٿا. جنهن ۾ اهي مختلف خيال اُڀرن ، اُسرن ۽ پنهنجو اثر ڇڏين ٿا، ماڻهوءَ کي سوچڻ ۽ ان سوچ جي بنياد تي پنهنجا عمل ترتيب ڏيڻ ۾ مدد فراهم ڪن ٿا ۽ مجموعي طور تي انسان جي شعور جي سفر کي اڳتي وٺي وڃڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪن ٿا. توهان ڏسندؤ ته شاعري به ايئن آهي. دنيا ۾ سموري شاعري سٺي ته ڪونهي يا سڀ خيال سٺا ته ڪونه هئا. ايئن فن جي دنيا ۾ به آهي، ايئن فلسفي ۾ به آهي، ايئن سائنس ۾ به آهي، ايئن سياست ۾ به آهي. ساڳيءَ طرح هي ڪتاب آهن، اسان انهن جي سوچن سان اختلاف ڪريون يا اتفاق، ٻئي ممڪن آهن. پر انهن جي اهميت کي ضرور سمجهڻ گهرجي.
مثال طور هڪڙي جپاني نزاد آمريڪي اسڪالر فوڪوياما روس جي زوال کانپوءِ هڪ ڪتاب “End of the History” لکيو، جنهن ۾ چيائين ته تاريخ جي پڄاڻي ٿي وئي آهي. دنيا ۾ هڪڙو تهلڪو مچي ويو ته ان جو ڪهڙو مطلب آهي؟ ڪنهن چيو بڪواس آهي، ڪنهن چيو زبردست ڳالهه آهي، پر اهو ڪتاب دنيا ۾ هڪڙي اُٿَلَ پُٿلَ جو وڏو سبب بڻيو ۽ ان ڪتاب جي ڪري دنيا ۾ ڏاڍا بحث مباحثا ٿيا. اهو ڪتاب به گذريل ڏهاڪي جو هڪڙو وڏو اهم ڪتاب آهي. گذريل ڏهاڪي ۾ دنيا ۾ جيڪي بحث مباحثا ٿيا آهن، انهن ۾ هڪڙو هي ڪتاب به آهي، جنهن تي سڄيءَ دنيا ۾، دنيا جي هر معاشري ۾، يونيورسٽين ۾، اخبارن ۾، سياسي پارٽين ۾، ٿنڪ ٽينڪس ۽ دانشورن ۾ هر سطح تي وڏو بحث ٿيو آهي. ان ڪتاب جو ٿلهي ليکي ڪهڙو خيال آهي؟ ان تي پاڻ پوءِ ٿا اچون. پر ان کان اڳ ۾ مان چاهيان ٿو ته ان ڪتاب جو مختصر تعارف ڪرائي وڃان. ڏيڍ سال اڳ هڪڙو ٻيو ڪتاب ڇپيو آهي، اتفاق سان ان ڪتاب جو ليکڪ لاهور جو آهي. هو پراڻو ترقي پسند آهي ۽ سندس نالو طارق علي آهي. طارق علي ملڪ جي مشهور ترقي پسند دانشور جوڙي مظهر علي خان ۽ طاهره مظهر جو پٽ آهي. مظهر علي خان جي پوري خاندان جو هرهڪ ماڻهو الڳ تعارف رکي ٿو. توهان کي ياد هوندو ته ڪنهن زماني ۾ لاهور مان ”ويو پوائنٽ“ نالي هڪ رسالو نڪرندو هو ۽ اهو رسالو انگريزيءَ ۾ هوندو هو ۽ پاڪستان جي روشن خيال ۽ ترقي پسند ماڻهن جو ترجمان رسالو هوندو هو، جنهن جي اچڻ جو اسان کي انتظار هوندو هو. چوندا هئاسين ته هفتو گذري ته اهو رسالو مارڪيٽ ۾ اچي. اهو رسالو پاڪستان ۾ ترقي پسند سياسي صحافت جو زبردست رسالو هو، جيڪو طاهره مظهر علي ڪڍندي هئي. طارق علي ان جو پٽ آهي ۽ پاڻ هڪڙو سياسي دانشور آهي. هونئن طارق علي بنيادي طرح ناولسٽ ۽ افسانا نگار آهي. هن جا ڪافي ناول انگريزيءَ ۾ ڇپيا آهن ۽ اڄڪلهه لنڊن ۾ رهي ٿو. هن پروفيسر هنٽنگٽن جي جواب ۾ هڪڙو ڪتاب لکيو، جنهن وري ساڳيءَ طرح پوريءَ دنيا ۾ تمام گهڻي بحث مباحثي کي جنم ڏنو. هن جو ڪتاب پروفيسر هنٽنگٽن جي ڪتاب جي اسڪيل تي کڻي نه به سهي پر بهرحال ٿرڊ ورلڊ ۾ خاص طور تي آمريڪا ۾ تمام گهڻو بحث جو موضوع بڻيو. طارق عليءَ هن جي جواب ۾ “The Clash of Fundamentalism” (بنياد پرستن جو ٽڪراءُ) لکيو. پروفيسر هنٽنگٽن چيو ته هيءُ تهذيبن جي ٽڪراءَ جو دؤر آهي. پر هِن چيو ته نه هيءُ بنياد پرست قوتن جي ٽڪراءُ جو دؤر آهي. انهن ڪتابن ۾ هو ڇا ٿا چون، ان تي پاڻ پوءِ ٿا اچون.
هڪڙو ٻيو ڪتاب آهي، جنهن جو عنوان ئي صرف يارهين سيپٽمبر (11/9) آهي. ڪڏهن ڪڏهن تاريخ ۾ جيڪي وڏا واقعا ٿين ٿا، انهن واقعن جي ايتري وڏي اهميت ٿئي ٿي جو اِهي واقعا ان خاص حوالي سان تاريخ جو هڪڙو حصو بڻجي وڃن ٿا، تنهن ڪري ”يارهين سيپٽمبر“ هاڻي ويجهي ماضيءَ جي تاريخ ۾ ۽ مستقبل لاءِ به نه رڳو هڪڙو اصطلاح بڻجي ويو آهي پر خود هڪڙو وڏو غير معمولي تاريخي واقعو آهي، ۽ پوريءَ دنيا ۾ اهو اصطلاح ڪافي مروج ٿي ويو آهي. يارهين سيپٽمبر جي نالي کڻڻ سان ئي ماڻهو سمجهي ٿو وڃي ته ان جو پورو پس منظر ڇا آهي؟ ڏيڍ سال اڳ ۾ ايشيائي پارليامينٽيرينس جي فورم (CACD) طرفان هڪڙي وڏي ڪانفرنس ٿي هئي، ان ڪانفرنس ۾ سڄي ايشيا مان جمهوريت پسند سياسي پارٽين، مفڪرن، دانشورن ۽ اسڪالرن کي گهرايو ويو هو، اها هڪڙي تمام وڏي تاريخي نوعيت جي ڪانفرنس هئي، جنهن ۾ اهي سڀ مقالا پيش ٿيا. ان ڪانفرنس ۾ سياسي اڳواڻ به هئا ته دانشور ۽ مفڪر به هئا ۽ جيڪو چيو وڃي ٿو ته يارهين سيپٽمبر کانپوءِ دنيا بدلجي وئي آهي، اها هڪڙي پاپولر راءِ هئي. اِهو ايڏو ته وڏو واقعو هو جو ان کان پوءِ دنيا بدلجي وئي آهي. ان واقعي کان ٻئي ڏينهن دنيا اُها ساڳي نه رهي هئي، دنيا بدلجي ٻي ٿي وئي هئي. هيءُ سڄو ڪتاب دراصل انهن سمورن سببن، معاملن ۽ عنصرن تي بحث ٿو ڪري ته ان واقعي جو پسمنظر ڇا هو؟ ان واقعي جو ته فقط بهانو آهي پر دراصل هن جو موضوع وري به ساڳيو آهي ته همعصر عالمي دؤر جا تضاد ڪهڙا آهن؟ هي ڪتاب پنهنجي حساب سان تمام گهڻي اهميت رکي ٿو. هن ڪتاب ۾ ڪيترين ئي ڳالهين سان اسان کي اتفاق آهي ۽ ڪيترين ڳالهين سان اختلاف به آهي. بهرحال هيءُ ڪتاب اسان کي سوچ جو وڏو سامان فراهم ڪري ٿو.
چوٿين ڪتاب جو نالو “Democratic Transition in Asia” آهي. ايشيا ۾ جمهوريت ڇو نٿي اچي؟ ۽ گهڻين جاين تي اُها ڇو ٿي ناڪام ٿئي؟ هيءُ ڪتاب اهڙن موضوعن تي بحث ڪري ٿو. اهو خود هڪڙو موضوع آهي، جنهن تي پوريءَ دنيا ۾ مختلف سوچون، رايا ۽ بحث مباحثا هلندڙ آهن ۽ ان موضوع جو تعلق پنهنجي اڄوڪي موضوع سان به جڙيل آهي. ڇاڪاڻ ته تضادن جي ڳالهه ٿيندي ته ان حوالي سان ايشيا ۽ ٽين دنيا اندر جمهوريت جو سوال هڪڙو بنيادي سوال آهي، ان بابت ضرور ڳالهه ٿيندي. هن ڪتاب جي به پنهنجي حساب سان وڏي اهميت آهي، ان جو سبب اهو آهي ته جن ماڻهن ان ڪتاب ۾ مقالا لکيا آهن، اُهي سڀ همعصر دؤر جا مڃيا ويندڙ ۽ جمهوريت پسند سوچ رکندڙ اسڪالر ۽ سياسي اڳواڻ آهن. ڪتاب ۾ ايشيا جي مختلف سياسي پارٽين ۽ دانشورن جا جمهوريت جي حوالي سان مختلف شايع ٿيل تجربا آهن.
اڄ کان ٻه ٽي سال اڳ پشاور يونيورسٽيءَ ۾ هڪڙي ڪانفرنس ٿي هئي، جنهن جو موضوع هو، ”دنيا ۾ تڪرارَ“، اُن ۾ ڏکڻ ايشيا جو به موضوع رکيل هو. اتي اسان جي ڏاڍي سٺي گفتگو ٿي هئي. پهرين ڏينهن جن دوستن اتي مقالا پڙهيا ۽ ڳالهايو، انهن جو ٿلهي ليکي رويو هيءُ هو ته شايد تڪرار ۽ تضاد ڪا خراب شيءِ ۽ نقصانڪار شيءِ آهي. ٻئي ڏينهن پهرين سيشن ۾ منهنجو وارو آيو ته مون هنن سان اختلاف رکيو. مون چيو ته اسان جو جنهن فڪر ۽ سائنسي سوچ ۾ ويساهه آهي، ان موجب تڪرار ۽ تضاد نه رڳو ڪا خراب ڳالهه نه آهي پر تمام سٺي ۽ فطري شيءِ آهي. مون پنهنجي گفتگو اِن حوالي کان ڪئي هئي ته تضاد ۽ تڪرار جا نتيجا ممڪن آهي ته غلط به نڪرن يا سُٺا به نڪرن يا ٻئي به نڪرندا هجن پر ان کي سڄيءَ تاريخ جي تناظر ۾ يا سماج جي حساب سان رڳو ايئن چئجي ته تضاد رڳو خراب شيءِ آهي يا نقصانڪار شيءِ آهي، ايئن نه آهي. تڪرار ۽ تضاد فطرت جو هجي، ڪائنات، زندگيءَ، سماجَ، خيالن، سوچن يا شعور جو هجي، هڪڙو فطري عنصر آهي ۽ ان کانسواءِ ارتقا ۽ ترقيءَ جو تصور به نٿو ڪري سگهجي. ان ڪري هن سڄيءَ گفتگوءَ جو جيڪو بنياد آهي، ان لاءِ سوچ ۽ تصور واضح هئڻ گهرجي ته تڪرار ۽ تضاد رڳو ڪا خراب شيءِ نه آهي. جيتوڻيڪ ان جا نتيجا خراب به نڪرندا آهن ۽ سٺا به نڪرندا آهن پر فطرت ۽ سماج جو جيڪو سائنسي فڪر آهي، اهو سمجهي ٿو ته تضاد ۽ تڪرار هڪڙي فطري شيءِ آهي. جيڪڏهن تڪرار ۽ تضاد نه هجي ها ته جيئن اڄ انساني تاريخ آهي، اُها تيئن نه هجي ها. فطرت، سماج ۽ انسان بابت سماجي شعور يا علم هن جاءِ تي پهتل نه هجي ها.
هاڻي هڪ ٽين بنيادي ڳالهه ڪري اسين پنهنجي گفتگوءَ تي اينداسين. اها ڳالهه هيءَ آهي ته انسان جو سماج کي يا زندگيءَ کي ڏسڻ جو ڪو فقط هڪڙو رخ ڪونهي. جڏهن معاشيات شين کي ڏسي ٿي ته ان جو نقطي نظر، رويو ۽ ان جي ڏسڻ جا پئمانا ئي مختلف هجن ٿا. جڏهن سياست جي خيال کان شين کي ڏسجي ٿو ته شيون مختلف نظر اچن ٿيون، ممڪن آهي ته شيون ساڳيون هجن پر انهن کي پرکڻ، جاچڻ ۽ سمجهڻ جو هڪ پورو نظام آهي. هر علم وٽ شين کي سمجهڻ جو پنهنجو هڪڙو پورو نظام آهي، ايئن معاشيات وٽ پنهنجو هڪ پورو نظام آهي. مثال طور اڄوڪي زماني ۾ جيڪي تضاد ۽ تڪرار آهن، انهن کي جيڪڏهن ڪو اڪانامڪسٽ ڏسندو ته اهو سڀ کان اڳ اهو ڏسندو ته پيداواري ذريعن ۽ قوتن جي اندر ڪهڙو تضاد آهي؟ اهو ڪيئن بدلجي رهيو آهي ۽ ڪيڏانهن پيو وڃي؟ اهو سڄيءَ شيءِ کي ان تناظر ۾ ڏسندو ته همعصر دؤر جا پيداواري ذريعا ڪهڙا آهن؟ پيداواري قدر ۽ پيداواري قوتون ڪهڙيون آهن؟ هو ان تناظر ۾ ڏسندو ته ڪهڙا معاشي تڪرار ۽ تضاد آهن؟ پوءِ ان جا حل ڳوليندو ۽ جيڪي به معاشي تضاد ۽ تڪرار هوندا، انهن کي واضح ڪندو. پر جيڪڏهن ڪو سياستدان هوندو يا سياسي مفڪر هوندو ته اهو انهن تڪرارن کي سياسي خيال کان ڏسندو ۽ انهن پيچيدگين کي سمجهي پوءِ انهن کي بيان ڪندو. ساڳيءَ طرح سماجيات جو ماهر (Sociologist) هوندو يا اينٿراپالاجسٽ هوندو ته اهو ساڳين تضادن کي بلڪل ٻئي خيال کان ڏسندو. جيڪي تضاد معاشري ۾ آهن پوءِ اهي مقامي هجن يا عالمي، اهي ڪهڙين سماجي جوڙجڪن يا شڪلين جي پيداوار آهن يا ناهن ۽ انهن جا پاڻ ۾ سماجي رشتا، سماجي قدر ۽ سماجي مفاد ڪهڙا آهن؟ هو پنهنجي سڄي تَڪَ تَورَ ۽ ڇنڊ ڇاڻ ان بنياد تي ڪندو. ساڳيءَ طرح ڪلچر جو معاملو به آهي، سماج جو اهو به هڪ اهم حصو آهي. دنيا ۾ سوشل سائنسز اندر ڪيترائي اسڪولس آف ٿاٽس آهن، ڪيترائي مڪتبهءِ فڪر آهن، جيڪي سڄيءَ شيءِ کي صرف ڪلچر ۽ تهذيب جي نقطي نظر (Point of View) کان ڏسن ٿا. ايڊورڊ سعيد (Edward. W. Saeed) هڪ تمام وڏو ادبي ۽ سياسي مفڪر هو، جيڪو هاڻي ئي ويجهڙ ۾ گذاري ويو آهي. هو فلسطيني هو ۽ آمريڪا ۾ رهندو هو، هن جو ”ڪلچرل امپيريلزم“ تي به ڪم آهي، جنهن ۾ هن سامراجيت کي هڪ ٻئي انداز سان کڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ٻُڌايو آهي ته ان ۾ ڪلچر جو عنصر ڪيئن آپريٽ ٿو ڪري؟ جيئن ته هو بنيادي طور هڪ اديب ۽ ادب جو نقاد هو، ان ڪري هن سامراجيت جي ثقافتي پاسي کي به کنيو. آئون اهو چوڻ ٿو گهران ته تضادن ۽ تڪرارن کي سمجهڻ جا فقط ڪي مخصوص، طئي ٿيل ۽ هڪ قسم جا پئمانا ڪونه آهن، پر مختلف علمي شعبا آهن، جيڪي ان کي مختلف طريقن سان پرکين ٿا. ان کي ڏسن ۽ ان جي پرک ڪن ٿا، ان جا محرڪ معلوم ڪن ٿا، ان جا سبب معلوم ڪن ٿا، ان جي پيچيدگين کي کولين ٿا ۽ ان جا مختلف نوعيت جا علاج ۽ حل ڏسين ٿا. ان ڪري هيءُ معاملو ڏاڍو پيچيده آهي ۽ ان جو ڪوبه هڪڙو حتمي ۽ مخصوص مڪينيڪل فارمولا ڪونهي جو چئجي ته هي سڀ تضاد فقط سياسي آهن يا هي سڀ تضاد فقط معاشي آهن يا هي سڀ تضاد فقط فڪري آهن يا فقط ڪنهن ٻئي قسم جا آهن وغيره، جنهن ۾ انهن سڀني شين جو بنيادي عمل دخل آهي. هاڻي پاڻ پنهنجي گفتگوءَ طرف اچون ٿا، جيڪا هنن ڪتابن جي حوالي سان هئي ۽ منهنجو ٿلهي ليکي اهو موضوع آهي.
اسان هن اڄوڪي ڪچهريءَ ۾ هن موضوع جي حوالي سان اهو ڏسنداسين ته جيڪي تضادن جي حوالي سان پاڻ ڳالهيون ڪيون آهن، ان حوالي سان دنيا ۾ ڪهڙا بحث، ڪهڙا نظريا ۽ ڪهڙا خيال سامهون آيا آهن، جن تي گفتگو پئي ٿئي يا بحث مباحثو پيو ٿئي. اسان سنڌي ماڻهن جو يا سنڌي سماج جو هڪڙي ٽين دنيا جي سماج جي حيثيت ۾ اهو بنيادي فرض آهي ته اسان انهن سمورن بحثن مباحثن ۽ انهن سمورن اِشوز، نظرين، روين، تصورن ۽ فڪرن کان واقف هجون ۽ اسان ان کي پنهنجي نسبت سان وري نئين سر پرکيون ۽ هڪڙي تخليقي رويي سان پرکيون ۽ ڏسون ته اسان سان ڪهڙيون شيون ڪيئن لاڳاپيل آهن؟ ڇاڪاڻ جو اسين ڪو سماجي يا سياسي ٻيٽُ (Island) ته نه آهيون، اسين دنيا جو حصو آهيون، هي جيڪي به پاڻ دنيا جي باري ۾ ڳالهيون ڪريون ٿا، انهن سڀني جو اثر اسان تي ٿئي ٿو. توهان کي خبر هوندي ته يارهين سيپٽمبر جو واقعو ٿيو، ان يارهين سيپٽمبر جي واقعي ۾ ، نيويارڪ ۾ ٽاور ڪريا ته ٻئي ڏينهن مٺيءَ جي مارڪيٽ تي فرق پئجي ويو هو. يعني نيويارڪ ۾ اهي ٽاورز ڪرڻ کانپوءِ ٿر جي اسلام ڪوٽ ۽ مٺيءَ جي مارڪيٽ به متاثر ٿئي ٿي. دنيا پاڻ ۾ تمام گهڻي ڳتيل آهي. اسان جو ان ۾ بنيادي فرض اهو آهي ته اسان انهن شين کي سمجهون ۽ انهن کي پنهنجي حساب سان کڻون.
اسان اڄوڪي زماني ۾ هڪڙو اُڀريل تضاد ڏسون ٿا، جيڪو دنيا ۾ تمام گهڻو نظر ايندڙ آهي، جنهن جي باري ۾ دنيا ۾ تمام گهڻي گفتگو به ٿئي ٿي، ان کي پاڻ ڏسون ٿا ته انهيءَ جا نالا مختلف نظر اچن ٿا ۽ شڪليون به مختلف نظر اچن ٿيون، پر بظاهر جيڪو تضاد آهي اهو ساڳيو آهي. مسلم دنيا ۽ آمريڪا جي وچ ۾ هڪڙو تضاد آهي، جنهن جي باري ۾ مختلف تصور آهن. مون توهان سان پروفيسر هنٽنگٽن جي باري ۾ ڳالهه ٻولهه ڪئي آهي ته هن 1996ع ۾ چيو هو ته دراصل هيءُ جيڪو همعصر عالمي دؤر آهي، اهو ٻن عالمگير تهذيبن جي وچ ۾ ٽڪراءَ جو دؤر آهي. اهي ٻئي عالمگير تهذيبون پنهنجا اوج پنهنجي زماني ۾ عالمگير حوالي سان ڏسي چڪيون هيون آهن. تاريخ ۾ هڪڙو دفعو وري اهڙو زمانو ڦِري آيو آهي جو اهي ٻئي تهذيبون وري اُسري ۽ طاقتور ٿي ويون آهن ۽ انهن جي وچ ۾ هيءُ دراصل ٻن تهذيبن جو ٽڪراءُ آهي. هُن اسلامي دنيا ۽ آمريڪا جي وچ ۾ جيڪو تضاد آهي ان جي سادي شڪل ۾ اها تشريح ڪئي جو هن چيو ته دراصل اهو ٻن مختلف تهذيبن جو ٽڪراءُ آهي. ٽوائن بي هڪڙو وڏو تاريخدان هو، ان به ايئن چيو هو. جيئن مون چيو ته تاريخ کي ڏسڻ جا تمام گهڻا رخ آهن، تاريخ کي ڪنهن به هڪڙي مخصوص رُخ کان نٿو ڏسي سگهجي. تاريخ کي پرکڻ ۽ سمجهڻ جا تمام گهڻا پهلو آهن ۽ ان جون مختلف ڏسائون آهن، ٽوائن بي به سڄي انساني تاريخ جي تشريح تهذيبن جي بنياد تي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هن جو هڪ سڄو ڪتاب ۽ ان جي ٿيوري ان ڳالهه تي بيٺل هئي ته دراصل تهذيبن جا هڪڙا سائيڪلز ٿين ٿا ۽ انساني سماج جي جيڪا ترقي آهي، ان جي اؤسر ۽ ان جو جيڪو اؤج آهي، اهو تهذيبن جي شڪل ۾ ٿئي ٿو. هر دؤر هڪڙي عالمگير تهذيب کي تشڪيل ڏئي ٿو ۽ ان عالمگير تهذيب ۾ مذهب جو به عنصر شامل آهي، ان ۾ سياسي سگهه جو به اثر شامل آهي، ان ۾ معاشي سگهه جو به اثر شامل آهي ۽ ان ۾ ثقافتي سگهه جو به اثر شامل آهي. دراصل اهي سڀ شيون گڏجي جنهن تهذيب کي عالمي طور اُڀريل ۽ طاقتور بڻائين ٿيون اها تهذيب پنهنجو هڪڙو دؤر پورو ڪري ٿي، اها تهذيب پنهنجو هڪڙو سائيڪل پورو ڪري ٿي، ۽ ان تاريخ جي باري ۾ هڪڙي مڪمل ٿيوري آهي، جنهن ۾ چيو ويندو آهي ته دراصل انساني تهذيبن ۾ مختلف سائيڪلس ٿيندا آهن، مختلف ڦيرا ايندا آهن. ٻين جو خيال آهي ته ڦيرا ايندا ئي ڪونه آهن، اها ڳالهه غلط آهي، ڪوبه ڦيرو وري ٻيهر ساڳيءَ صورت ۾ ورجائبو نه آهي، ان باري ۾ ڪيترائي خيال آهن پر ٽوائن بي جو اهو خيال هو ته دراصل انساني تاريخ تهذيبن جي شڪل ۾ اُسري آهي، پوءِ هن ان جي تضادن ۽ تڪرارن کي، ان جي مفادن، ان جي جنگين، ان جي اؤسر، ان جي ترقيءَ، ان جي تباهيءَ ۽ تنزليءَ کي ۽ ٻين سڀني شين کي گهڻي ڀاڱي ان پئماني تي ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته تهذيبن جا سائيڪل ٿين ٿا. پروفيسر هنٽنگٽن جو 1996ع ۾ جيڪو نظريو سامهون آيو، ان ۾ هن اهو چيو هو ته دراصل اسلامي تهذيب دنيا جي هڪڙي عالمگير تهذيب هئي ۽ ان پنهنجو هڪڙو پورو عالمي دؤر ڏٺو ۽ ان کان پوءِ هاڻي جديد زماني ۾ ان جا جيڪي تضاد ۽ تڪرار آهن ۽ ان جون جيڪي ٻيون شيون آهن، انهن ان کي اها سگهه بخشي آهي جو هاڻي اسلامي دنيا وري هڪڙي نئين تهذيبي شڪل ۾ سامهون اچي رهي آهي. هنٽنگٽن جو خيال آهي ته دراصل اسلامي تهذيب جي جيڪا اڳواڻي آهي اها ميڊيويل دؤر يعني وچولي دؤر جو مائينڊ سيٽ ڪري رهيو آهي ۽ ان جي جيڪا سمجهه آهي اها تمام پسمانده آهي. هو روائيوَلسٽ آهي، جيڪو چاهي ٿو ته اسلامي نظام دنيا ۾ ساڳيءَ طرح ٻيهر موٽي اچي، جيئن اهو پنهنجيءَ اصلوڪي شڪل ۾ موجود هو. مثال طور جيئن توهان طالبان جو دؤر ڏٺو، طالبان پنهنجي زماني ۾ اها ڪوشش ڪئي ته جيئن ابتدائي زمانو هو، بلڪل تيئن اسلام جو سيٽ اپ ٺاهجي. ڪلچر به ان قسم جو پئي ٺاهيائون، رويا به ان قسم جا، حڪومتي نظام به ان قسم جو، عدالتي نظام به ان قسم جو ٺاهڻ جي ڪوشش پئي ڪيائون. هنن اها ڪوشش پئي ڪئي ته اهو نظام مڪمل طرح ساڳيءَ شڪل ۽ صورت ۾ ساڳين شعبن ۽ ادارن ۾، ساڳين ئي روين جي بنياد تي تاريخ ۾ وري نئين سر موٽايو وڃي. توهان ڏٺو ته انهن جون وزارتون به ايئن ئي هلنديون هيون. هو تَڏا وڇايو ويٺا هوندا هئا، توهان ڏٺو ته گوتم ٻُڌ جي مجسمن سان ڪهڙي حالت ڪيائون، هو هڪڙيون چريون بلائون هئا، جن کي جيڪا ڳالهه سمجهه ۾ پئي آئي، اها هُو ڪندا پئي ويا. جڏهن سماجي سائنسون شين جي پرک ڪن ٿيون ته اهي ڇا آهن ۽ اِهي لقاءَ ڇو ٿا ٿين؟ تڏهن بظاهر ايئن لڳندو آهي ته لقاءَ ايئن اتفاق سان ٿين ٿا. اتفاق به هوندا آهن پر اتفاقن جي پويان واقعن جو هڪڙو لڳاتار ۽ مڪمل سلسلو هوندو آهي. شيون جڏهن هڪڙي خاص ڏاڪي تي پهچي سامهون اينديون آهن تڏهن ايئن لڳندو آهي ته اهو ڄڻ اتفاق آهي، پر دراصل اهي اتفاق هوندي به هڪڙن مخصوص شين جي مسلسل ارتقا ۽ سلسلي جي نتيجي ۾ سامهون ظهور پذير ٿينديون آهن. هنٽنگٽن جو اهو خيال آهي ته دراصل اسلامي تهذيب جديد زماني ۾ پنهنجو اهو اؤج، عالمي طاقت ۽ سگهه وري ماڻڻ چاهي ٿي. ان ۾ اها خواهش آهي، ڇاڪاڻ ته هن جو خيال آهي ته جڏهن نظام پوڙها ٿي ويندا آهن ته انهن ۾ ڪا خواهش نه رهندي آهي، جڏهن ڪي نظام پوڙها ٿي ويندا آهن يا ڪي تهذيبون پوڙهيون ٿي وينديون آهن ته انهن جي اندر ڪابه سگهه نه هوندي آهي، هنن جي اندر اها خواهش ئي نه هوندي آهي ته اسان دنيا ۾ وري ساڳيءَ طرح اُڀرون ۽ دنيا تي قبضو ڪريون يا دنيا کي پنهنجي اثر ۾ آڻيون. هن جو خيال آهي ته جيئن ته اسلامي تهذيب جو اهو ڦيرو وري ڦِري آيو آهي ان ڪري ان جي اندر نئين سِر هڪڙو اتساهه آيو آهي، هڪڙي خواهش آئي آهي ۽ ان جي خواهش اها آهي ته دنيا جي مٿان وري هڪڙو دفعو ٻيهر اسلامي تهذيب جو غلبو هجي ۽ توهان کي خبر آهي ته انگ ۾ سڄيءَ دنيا جا مسلمان ملايا وڃن ته تقريباً هڪ ارب ۽ چوٽيهه يا پنجٽيهه ڪروڙ (1.376) ماڻهو ٿين ٿا، جيڪو دنيا جو لڳ ڀڳ چوٿون حصو يا ان کان ٿورو گهٽ ٿئي ٿو. هاڻي هو ٻه شيون چوي ٿو، هڪڙي پاسي هو چوي ٿو ته دراصل اسلامي دنيا هڪ دفعو وري پنهنجو روائيول چاهي ٿي، اها دنيا جي مٿان پنهنجي حاڪميت چاهي ٿي ۽ هن ۾ پنهنجي عالمگير حيثيت کي بحال ڪرائڻ جي خواهش آهي. سندس اِها خواهش پوڙهي ٿي مري ڪانه وئي آهي. پر پيچيدگي اها آهي ته ان سڄي رويي، خواهش ۽ لقاءَ جي ترجماني جيڪي عنصر ڪن ٿا، اهي جديد (Modern) ۽ جمهوريت پسند (Democratic) نه آهن. اهي دراصل وچولي زماني جي سوچ جا هڪڙا ماڻهو آهن، جن جو رويو اهو آهي ته روائيول ازم ٿئي. اسلام کي نئين زماني جي تقاضائن موجب نه آڻجي پر ان کي پنهنجي اصلوڪي شڪل ۾ موٽائي آڻجي، جيڪا شڪل ان جي ان زماني ۾ هئي، جنهن جو ننڍڙو مثال اسان طالبان حڪومت ۾ ڏٺو. دنيا ۾ اهڙيون تمام گهڻيون پارٽيون آهن، جيڪي ان قسم جا خيال رکن ٿيون. هي ڪتاب ٿلهي ليکي مسلمانن جي حوالي کان اهو چئي ٿو. ٻئي پاسي هو چوي ٿو ته عيسائي تهذيب جيڪا گهڻي ڀاڱي مغربي دنيا ۾ آهي، ان اُسري پنهنجو عالمگير دؤر ڏٺو، جنهن جو مثال رومن ايمپائر هئي. عيسائي تهذيب مختلف حوالن سان پنهنجو عالمگير دؤر ڏسي چڪي آهي. هو ان جا ٻه سبب ڄاڻائي ٿو. هو چوي ٿو ته ڇاڪاڻ ته مغربي دنيا گهڻي قدر ٿلهي ليکي عيسائي آباديءَ تي مشتمل آهي، ساڳئي وقت هن جي عالمگير دؤر گذارڻ کانپوءِ ان جو سائيڪل ڦري آيو آهي. عيسائي تهذيب به ساڳئي وقت اهو چاهي ٿي ته اسان هڪڙي عالمگير شڪل ۾ هجون، پوءِ ڀلي مذهبي شڪل ۾ نه هجون. ڇو ته کيس خبر آهي ته عيسائي سماج اڄوڪي دؤر ۾ بنيادي طور هڪ مغربي سماج آهي، اهو سياسي ۽ سماجي طرح اُسري چڪو آهي، اتي جمهوريت اچي چڪي آهي، اتي صنعتڪاري اچي چڪي آهي. اتي سوشل ٽرانسفرميشن ٿي چڪي آهي، ٻهراڙيءَ جا سماج ٽُٽي شهري سماج بڻجي چڪا آهن ۽ ان سڄي تبديليءَ ۾ جمهوريت آهي ۽ جمهوريت جا اسٽرڪچرس آهن. جنهن ۾ معاشي لاڳاپا تمام سُڌريل (Advanced) آهن، اربنائيزيشن گهڻي آهي، صنعتڪاري گهڻي آهي، مڊل ڪلاسز گهڻا ۽ مضبوط آهن، هيٺيون ڪلاس گهٽ آهي ۽ مٿيون ڪلاس به گهٽ آهي. وڏي اڪثريت مڊل ڪلاس طبقي جي آهي. هو پنهنجي سموري سماجي، اقتصادي ۽ ثقافتي اؤسر جي نتيجي ۾ مذهبي تنگ نظريءَ جي دائري کان ٻاهر نڪري آيا آهن ۽ هاڻي ان جي اندر جيڪو سياسي ۽ معاشي مفاد آهي اهو ان جي ترجماني پيو ڪري. اسلامي تهذيب جي ترجماني هنن جو مذهبي خيال پيو ڪري ۽ روائيول ازم جي سوچ پئي ڪري، جڏهن ته عيسائي تهذيب ۾ مذهب ثانوي فيڪٽر ٿي ويو آهي. ڇاڪاڻ ته سورهين صديءَ ۾ يورپ ۾ مذهبي سڌارن (Reformation) جي دؤر ۾ عيسائي مذهب ۾ سڌارا آيا، پروٽيسٽنٽ موومينٽ شروع ٿي، ڪليسا چرچ ۽ انهن نين سجاڳين جي مرڪزن وچ ۾ تمام گهڻا تڪرار اُڀريا. مارٽن ڪنگ لوٿر جڏهن بائيبل جو جرمن ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرڻ چاهيو ته وڏو گوڙ ٿيو. ان وقت بائيبل جو ترجمو ڪرڻ ڏوهه هو. روم مان جيڪو هي پوپ جان پال جو سلسلو آهي، ان زماني جي پوپ مارٽن ڪنگ لوٿر کي خط لکيو ته، ”هي تون سخت ڏوهه پيو ڪرين، اهو غير قانوني ۽ غير مذهبي آهي ۽ اسان جي قانون ۽ مذهب جي خلاف آهي.“ پر ان باوجود لوٿر بائيبل جو ترجمو جرمن ٻوليءَ ۾ ڪيو. چون ٿا ته بائيبل جو ايڏو سهڻو ڪلاسڪ ترجمو ٻيو ڪوبه نه آهي. جيئن چوندا آهن ته قرآن جي ٻولي ادبي حوالي کان عربي ٻوليءَ جي سڀ کان سڌريل، اعليٰ ترين ۽ تمام معياري ٻولي آهي، تيئن مارٽن ڪنگ لوٿر جي ترجمو ڪيل بائيبل کي جرمن ادب ۾ هڪڙي ڪلاسڪ جي حيثيت حاصل آهي. ڇاڪاڻ ته يورپ جي مذهبي، معاشي ۽ صنعتي سڌارن مان مڊل ڪلاس طبقي جو اُڀرڻ، ڳوٺاڻي زندگيءَ جو شهري زندگيءَ ۾ تبديل ٿيڻ ۽ اهڙن ڪمن جي سلسلي جي نتيجي ۾ هن جو چوڻ آهي ته هاڻي ان عالمگير تهذيب جي ترجماني ڪو سماج، ڪو نظام يا ڪو مذهبي عنصر نه پر ان جي ترجماني سياسي ۽ معاشي مفاد ڪن ٿا. هو سڄي بحث کي سهيڙي اها ڳالهه نٿو چوي ته آمريڪا ڪو امپيريلزم آڻي ٿو. دنيا ۾ اسلامي تهذيب جي عالمگير حيثيت جي بحاليءَ جي وري هڪڙي تحريڪ هلي آهي، جنهن جي ترجماني وچولي دؤر جي روائيولسٽ سوچ آهي اها ڪري ٿي ۽ ٻئي پاسي جيڪا عيسائي سماج جي تهذيب آهي، ان جو به تاريخ ۾ ساڳئي وقت دؤر اچي ويو آهي ۽ دراصل هيءُ تاريخ جي ٻن ڦيرن ۽ ٻن لقائن جو به پاڻ ۾ ٽڪراءُ آهي ۽ ان جي ترجماني ان جا سياسي ۽ معاشي مفاد ڪن ٿا. هنٽنگٽن جي ڳالهه جو اهو ٿلهي ليکي بنيادي نقطو آهي. في الحال توهان کي رڳو تعارف ٿو ڪرايان ته دنيا ۾ ماڻهو ڪهڙيون ڪهڙيون خبرون ڪن ٿا. مون توهان کي ٻڌايو هو ته ان جي جواب ۾ هڪڙو ڪتاب لکيو ويو آهي، جنهن ۾ تمام گهڻيون ڳالهيون لکيون ويون آهن پر جنهن کي ويجهي ماضيءَ ۾ وڏي حيثيت ملي يا ان جي رد ۾ جيڪو هڪڙو نظريو، هڪڙو نئون خيال آيو ۽ هڪڙو نئون رويو سامهون آيو، اهو طارق عليءَ جو ڪتاب آهي، جنهن ۾ هن بش جي تصوير کي ڏاڙهي پارائي طالبان ٺاهيو آهي، اهو ڪتاب پوريءَ دنيا ۾ مشهور ٿيو آهي. توهان ان تصوير کي ڏسندا ته توهان کي بُش افغانستان جي اڳوڻي صدر ربانيءَ جي مهانڊي لڳندو. طارق علي هنٽنگٽن جي سڄي نظريي کي رد ڪيو آهي. طارق علي چوي ٿو ته اهو سراسر غلط آهي، خود فريبيءَ ۽ بدنيتيءَ تي مبني آهي. دراصل همعصر عالمي دؤر جا تضاد ايئن آهن ئي ڪونه، ان جون شڪليون اهي آهن ئي ڪونه، ان جا محرڪ ۽ مفاد ايئن آهن ئي ڪونه. هن چيو آهي ته اها جيڪا سامراجي دنيا آهي ان جي ترجماني آمريڪا ڪري ٿو. طارق عليءَ جو چوڻ آهي ته ان سڄي تضاد جي هنٽنگٽن جيڪا انٽيليڪچوئل، دانشوراڻي ۽ علمي تشريح ڪئي آهي اها تمام غلط ڪئي آهي. ايئن دراصل آهي ئي ڪونه ته ڪو سڄي اسلامي تهذيب وري پاڻ کي روائيو ڪرڻ چاهي ٿي يا اها ٿي به سگهي ٿي يا مغربي دنيا جو جيڪو فنامنا آهي اهو ڪو شايد عيسائي سماج جو معاملو آهي يا اها تهذيب آهي. هن چيو آهي ته ايئن ڪونه آهي، هن ان نظريي کي پوريءَ طرح رد ڪيو آهي. هن جو چوڻ آهي ته هن ان کي بلڪل ٻيءَ طرح پيش ڪيو آهي. هو چوي ٿو ته عالمي سرمائيداري گهڻي ڀاڱي ايشيا ۽ آفريقا ۾ ڪونهي پر اها گهڻي ڀاڱي انهن ٽن کنڊن ۾ آهي، جن مان هڪڙو ته کنڊ آمريڪا آهي، ٻيو کنڊ آسٽريليا ۽ ٽيون کنڊ يورپ آهي. سرمائيداري گهڻي ڀاڱي انهن کنڊن ۾ آهي. ان جي اندروني تضادن تي پاڻ پوءِ اينداسين. هن جو ٿلهي ليکي اهو چوڻ آهي ته ان سڄي سرمائيداري نظام جي جيڪا اؤسر ٿي آهي ۽ ان جي جيڪا سامراجي شڪل آهي، ان جي نمائندگي تاريخ جي هن ڏاڪي تي يورپ مان ڦري آمريڪا جي حوالي ٿي وئي آهي ۽ آمريڪا دنيا جو وڏي ۾ وڏو سامراجي ملڪ آهي، ان جا مفاد ۽ رويا سامراجي آهن، ان جا اسٽرڪچر ۽ پاليسيون سامراجي آهن. ڪجهه ٻين ماڻهن جو به خيال آهي ته آمريڪا جي رويي ۾ جيڪا هڪڙي جنونيت ۽ ڪرختگي آهي ان جو سبب هيءُ به آهي ته آمريڪا جو ڪوبه تهذيبي پسمنظر نه آهي. طارق علي هنٽنگٽن سان اختلاف رکندي چئي ٿو ته جيڪڏهن اهو فقط ڪو ٻن تهذيبن جو ٽڪراءُ هجي ها ته آمريڪا ته ڪنهن به تهذيب جي ترجماني نٿو ڪري. آمريڪا جي جيڪا قوم آهي اها ڪابه هڪڙي ٻولي ڳالهائيندڙ، هڪڙو نسل، هڪڙو رنگ ۽ هڪڙي تاريخ رکندڙ ماڻهن جي قوم نه آهي. دراصل هي سڄي دنيا جي مختلف خطن ۽ مختلف ملڪن جا جيڪي پناهگير ماڻهو هئا، اُتي اچي گڏ ٿيا. توهان کي خبر آهي ته آمريڪا جي اندر جيڪا اصلوڪي آبادي هئي اها هاڻي تمام ٿوري ۽ معمولي وڃي بچي آهي، اها ڳڻڻ ۾ به نٿي اچي. آمريڪا جي سڄي آبادي دنيا جي مختلف ملڪن جي قومن ۽ مختلف ماڻهن جي آهي، انهيءَ ۾ آفريقا جا به تمام گهڻا ماڻهو آهن. توهان کي خبر آهي ته آمريڪا ڪارا ماڻهو به تمام گهڻا آهن. هاڻي ته آمريڪا اندر هڪڙو بحث هلندڙ آهي، اهو هيءُ ته آمريڪا ۾ جيڪي گورا آهن، اهي سماجي طور ٿورو وڌيڪ باشعور ۽ سُڌريل آهن، انهيءَ ڪري انهن ۾ اهو شعور اچي ويو آهي ته ٻار گهٽ ڄڻجن، منصوبا بندي ڪجي ۽ ان تي ڪنٽرول ڪجي، جيئن پوري يورپ ۾ آهي ۽ ڪارن کي اها سمجهه گهڻي ڀاڱي نه آهي. هاڻي آبادي جنهن رفتار سان وڌي پئي، ماڻهن جو خيال آهي ته ايندڙ پندرهن کان ويهن سالن ۾ آمريڪا جي آباديءَ ۾ وڏو ڦيرو اچي ويندو ۽ ڪارا بلڪل قطعي اڪثريت ۾ اچي ويندا. ڊيموڪريسي ته اتي آهي، ان ڪري جيڪڏهن ڪارا اڪثريت ۾ اچي ويندا ته اُتي گورن جو مستقبل تمام خطري ۾ پئجي ويندو.
ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته، ”دراصل آمريڪا ۾ مستقبل ڪارن جي حوالي ٿيندو.“ جيڪي ادارا ڊيموگرافيءَ کي به چيڪ ڪن ٿا، آبادي کي به جاچين ٿا ۽ انهيءَ کي سياسي معاملن سان ڳنڍين ٿا، انهن جو به اهو خيال آهي ته هنن جو تضاد اهو آهي ته دراصل اهو ٻن تهذيبن جو ٽڪراءُ آهي ئي ڪونه. ڇاڪاڻ ته نه رڳو مسلمانن جي نالي ۾ جيڪا قوت آهي يا جيڪا ڌر هن سڄي رويي جي ترجماني پئي ڪري، اها اسلامي تهذيب جي حقيقي وارث نه آهي. اها اڄوڪي همعصر اسلامي دنيا جي عوام جي ترجماني نه پئي ڪري. پنهنجين سمورين پسماندگين جي باوجود مسلمان ملڪن ۽ معاشرن آباديءَ جي گهڻائي اِهي رويا اختيار ئي ڪانه ٿي ڪري، ان جون اهي سوچون ئي ڪونه آهن، ان قطعي گهڻائي واري آباديءَ جي هي بنياد پرست ترجماني ڪن ئي ڪونه پيا. ان ڪري هڪڙي تمام ننڍڙي، اقليتي، جنوني ۽ انتهاپسند عنصر جي باري ۾ اهو چوڻ ته هي پوري اسلامي تهذيب جي نمائندگي ڪن ٿا، اِهو دراصل هنن جو خيال آهي ۽ اهو خيال اسلامي تهذيب کي مسخ ڪرڻ جي برابر آهي، ان جي تصور (Image) کي بگاڙڻ جي برابر آهي. اصل حقيقت ايئن نه آهي ۽ ٻئي پاسي آمريڪا جيڪو خود دراصل ڪنهن به وڏي عالمي تهذيب جي ترجماني ڪونه پيو ڪري ۽ ان جي ڪابه گڏيل تهذيب نه آهي. ڪجهه ماڻهن جو اهو به خيال آهي ته دراصل هيءَ جيڪا آمريڪا جي رويي ۾ گهڻي ٽرڙپائي ۽ ڪوتاهه نظري آهي، سندن سامراجي مفاد پنهنجي جاءِ تي، پر ان جو هڪڙو سبب اهو به آهي ته هن قوم جو ڪو گڏيل تاريخي ۽ تهذيبي پسمنظر نه آهي. جيتوڻيڪ تهذيبن ۽ ثقافتن جا هڪڙا پاسا تاريڪ به هوندا آهن پر ان جا ٻيا پاسا زبردست به هوندا آهن. شاعري، ادب، آرٽ، گڏيل مفاد، لوڪ ادب، ان جو لوڪ وزڊم (ڏاهپ- دانائي) ۽ ان جي پوري تاريخ قومن جي رڳن ۾ ڊوڙندي رهندي آهي، ان جي شعور ۽ تحت الشعور ۾ ڪم ڪندي آهي. تهذيب جا خراب پاسا به هوندا آهن ۽ بهتر پاسا به هوندا آهن. ان جا بهتر پاسا قومن جي تشڪيل ۾، سندن سوچ ۾، روين ۾، سندن قدرن جي نظام ۾، سماجي روين ۾ ۽ زندگيءَ جي سمورن قسمن جي وهنوارن ۾تمام وڏو ڪردار ادا ڪندا آهن. ان تهذيب، تاريخ ۽ ثقافت ۾ عوامي يا لوڪ ڏاهپ سمايل هوندي آهي. پنهنجين سمورين ڪمزورين ۽ خرابين سميت اهو هڪڙو ثقافتي طور مدافعتي نظام هوندو آهي، جيڪو قومن کي سنڀاليندو آهي، انهن کي جهليندو آهي ۽ انهن کي هڪڙي حساب سان اڳتي وٺي هلندو آهي. پر ڪجهه ماڻهن جو خيال اهو به آهي ته آمريڪا جي رويي ۾ هيءَ جيڪا ڪرختگي ۽ هلڪڙائپ، اٻهرائي ۽ ايڏي ڪوتاهه نظري آهي، ان جو مکيه سبب اهو آهي ته اها هڪڙي واحد اهڙي قوم آهي، جيڪا انهن ماڻهن تي مشتمل آهي، جيڪي سڀ پناهگير آهن ۽ جيڪا پناهگيرن جي نفسيات هوندي آهي،جيڪا پناهگيرن جي ذهنيت هوندي آهي ته ڊگهو مفاد نه رکجي، جيڪو سامهون اچي فقط ان کي تڪڙو کڻجي (ڦرجي). پوري آمريڪي قوم جي نفسيات اها آهي يا اسٽيٽ جو رويو به اهو آهي. اهو رڳو طارق عليءَ جو خيال نه آهي، پر اهو ٻين ماڻهن جو به خيال آهي. ٿلهي ليکي هن ڳالهه جي چوڻ جو مطلب هيءُ آهي ۽ هن جو خيال آهي ته آمريڪا ڪنهن به تهذيب جي ترجماني ڪونه پيو ڪري. آمريڪا همعصر عالمي دؤر ۾ عالمي سرمائيداريءَ جي سڀني کان بڇڙي ۽ نئين شڪل آهي. جيئن سامراجي ملڪ هوندا آهن، پر ان ۾ هي جيڪو ڪوتاهه نظريءَ جو رويو وڌيڪ آهي اهو ان ڪري به آهي ته ان قوم جو ڪوبه تهذيبي پس منظر نه آهي.
هن ان سڄي ڳالهه کي ۽ سڄي نظرئي کي غلط ثابت ڪيو آهي. ان ڪري هن تڪرار جي حيثيت همعصر دؤر جي عالمي تضادن واري ڪونه آهي. هاڻي آئون توهان سان ڪچهريءَ واري انداز ۾ شيئر ٿو ڪريان ته دنيا ۾ ڪهڙا، ڪهڙا تضاد آهن ۽ ان جي باري ۾ رويا، تصور ۽ بحث مباحثا ڪهڙي قسم جا ٿي رهيا آهن. هن دؤر جو هڪ ٻيو به ڏاڍو دلچسپ تضاد آهي، جيڪو تيزيءَ سان اُڀرندو به ۽ اُڀري رهيو آهي. ايشيا کي في الحال ڇڏي ڏيو، آفريقا ۽ ٿرڊ ورلڊ کي به ڇڏي ڏيو، هي مغربي دنيا جي اندر جيڪو تضاد آهي، اهو تضاد جيستائين سوويت يونين هو، اهو ان وقت به موجود هو، پر دٻيل هو. ايترو اُڀريل نه هو. ايترو تيز نه هو. گذريل ڏهن ٻارهن سالن کان طاقت جو جيڪو توازن هو، اهو روس جي ٽُٽڻ سان ٽُٽي ويو ۽ جيئن ئي اهو توازن ٽُٽو ته يورپ ۽ مغربي دنيا جي اندر دٻيل تضاد اُڀري آيا ۽ اُڀرن پيا. ان ڳالهه جو گهڻو امڪان آهي ته مستقبل ۾ اِهي تضاد اڃان وڌيڪ تيزيءَ سان اُڀرندا. آئون توهان کي ان جا ٻه ٽي ننڍڙا مثال ٿو ڏيان، جنهن مان اها ڳالهه سمجهه ۾ ايندي ته اهو تضاد ڪيئن پيو اُڀري؟ مثال طور، ايئن چوڻ ته سڄي مغربي دنيا هڪڙي پاسي بيٺي آهي، ايئن نه آهي. عام طور تي اسين پاڻ ۾ ويهي چوندا آهيون ته مغربي دنيا هيئن پئي ڪري، مغربي دنيا هونئن پئي ڪري، اهو فقط ماڻهو هڪڙي صحافتي ٻوليءَ ۾ ڳالهائيندو آهي پر جيڪڏهن گهرائيءَ ۾ وڃبو ته نظر ايندو ته ايئن نه آهي ته ڪو سڄي مغربي دنيا فقط ڪنهن هڪڙي مفاد، رويي ۽ سوچ تي بيٺل آهي ۽ هڪڙي سڃاڻپ (Identity) ۽ هڪڙي وحدت طور عمل پئي ڪري. جيتوڻيڪ مغربي دنيا بنيادي طرح ٿورن ٿورن فرقن کان سواءِ هڪڙو سرمائيدارانه سماج آهي. اهي رياستون ان قسم جون آهن پر ان ۾ جيڪي اندروني تضاد آهن، اُهي توهان گهرائيءَ سان ڏسندؤ ته اُهي دلچسپ ۽ ڏسڻ وٽان آهن. مثال طور يورپ جي اندر جيڪو ثقافتي تضاد آهي، آئون معاشي ۽ سياسي تضاد تي پوءِ ٿو اچان. توهان فرانس ۾ ئي وڃو، توهان کي لڳندو ته فرانس ۾ ڪو ماڻهو انگريزي ٻولي ڄاڻي ئي نٿو. فرانس ۽ انگلينڊ جون سرحدون گڏ آهن ۽ ترقيءَ جي بلندين تي به ٻئي گڏ بيٺا آهن، پر فرانس جي اندر توهان کي ڪابه انگريزي اخبار آسانيءَ سان نه ملندي، ڪو ڪتاب ۽ ڪو رسالو نه ملندو. توهان کي لڳندو ته هن ملڪ ۾ ماڻهو ٻي ٻولي ڄاڻن ئي نٿا ۽ اتي جيڪو ثقافتي غرور ۽ برتريءَ جي احساس جو رويو آهي، اهو ته ڏسو. هو اِهو گوارا ئي نٿا ڪن ته انگريزي ٻولي عالمگير ٻولي سمجهي وڃي ۽ ان ٻوليءَ کي ڪا اهميت ملي يا اها سامهون اچي. توهان جرمني وڃو، مان جرمنيءَ ۾ انگريزي اخبار ڳولي ڳولي ٿڪي پيس، ڪٿي به انگريزي اخبار نه ملي. برلن جرمنيءَ جي گاديءَ جو هنڌ آهي، اتي به ڪونه ملندي هئي. يونيورسٽين ۾ وڃي ڏسو، آئون ڪيترين ئي يونيورسٽين ۾ ويس، يونيورسٽين جي لائبريرين ۾ انگريزي ڪتاب ڪونه آهن. بڪ شاپس تي وڃو، انگريزي رسالا ملن ئي نٿا. توهان کي اتفاق سان ڪنهن جاءِ تان وڃي ڪو انگريزي رسالو يا اخبار ملندي. هتي جيڪو عام طرح تصور آهي ته مغرب ڪا هڪڙي دنيا آهي، فقط ڪا هڪڙي شيءِ آهي، ايئن نه آهي، سندن مفاد ساڳيو به آهي، جيتوڻيڪ تمام گهڻا عام مفاد به آهن پر سندن اهڙا ڪيترائي مفاد آهن، جن جي ڪري هنن جو پاڻ ۾ تضاد به آهي.
اسان ايشيا جي ماڻهن ۽ سڄي ٽين دنيا لاءِ اهو ڄاڻڻ ضروري آهي ته ان جي اندر ڪهڙا تضاد آهن؟ اهو سمجهڻ تمام ضروري آهي ته هنن کي ڪلچر جي حوالي کان پنهنجي ٻوليءَ جو ڪيتريءَ حد تائين خيال آهي. صنعتي دؤر کي لڳ ڀڳ ٽي سئو سال گذري ويا آهن، اڍائي سئو سال اڳ ارڙهين صديءَ ۾ هيءُ قصو شروع ٿيو ۽ اڄ ايڪيهين صدي آهي، ان جي باوجود ٻه وڏيون جنگيون لڳيون ۽ سڀ شيون ٿيون، ان جي باوجود توهان کي واضح نظر ايندو ته يورپ اندر انگلينڊ هڪڙي پاسي بيٺو آهي ۽ باقي ٻيو سڄو يورپ ٻئي پاسي بيٺو آهي. هر پاليسيءَ ۾، هر رويي ۾ ۽ هر اداري ۾ فرق واضح نظر ايندو. اوهان يورپين پارليامينٽ ۾ وڃو، يورپين يونين ۾ وڃو، اتي توهان کي نظر ايندو ته برطانيا به باقي يورپ کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. هن جي دماغ ۾ اهو برطانوي شهنشاهيت وارو اُٺُ اڄ به ويٺل آهي ته اسين برٽش ايمپائر هئاسون. توهان باقي يورپ کي ڏسندا ته اهو به برطانيا کي سَهڻَ ۽ ان سان گڏ هلڻ لاءِ تيار نه آهي. ان جون وڏيون صورتون يورپين پارليامينٽ، يورپين يونين ۽ اهي سڀئي ادارا آهن. دنيا ۾ هڪڙو خيال هيءُ به آهي، جنهن تي ماڻهو ڳالهائين ٿا ته دراصل مغرب جي اندر هيءُ هڪ دلچسپ دؤر آهي. مغرب جي تاريخ تمام دلچسپ تاريخي دؤر مان پئي گذري. جنهن ۾ انگريزي ٻوليون ڳالهائيندڙ چار قومون يا ملڪ آمريڪا، ڪئناڊا، آسٽريليا ۽ انگلينڊ هڪڙي پاسي آهن ۽ باقي ملڪ ٻئي پاسي آهن. توهان ڏسندؤ ته بش جي نام نهاد جنگ (War) ۾ به ساڻس گڏ اهي ٽئي ملڪ بيٺا آهن. افغانستان جو معاملو هو، هن سان گڏ اهي ٽئي ملڪ بيٺا هئا. سڄيءَ دنيا ۾ جيڪا عالمي ليول تي آمريڪي پاليسي آهي، انهيءَ سان گڏ جيڪڏهن ڪي ملڪ صحيح معنيٰ ۾ اتحادي آهن ته اهي ٽئي ملڪ آهن، باقي ملڪ ايترو گڏ ڪونه اٿس. توهان ڏٺو ته هن جنگ واري معاملي تي فرانس ڪيترو اسٽينڊ ورتو، جرمنيءَ ڪيترو اسٽينڊ ورتو، وري ٿورو Loose ڪيائين، وري وٺي پئي، ان جو لچڪ وارو رويو آهي. جيئن ڊپلوميسي ٿيندي آهي پر بنيادي طور تي هي سڀ ملڪ هڪڙي ڌُر لڳن، هڪڙي ڌارا لڳن، هڪڙو ساڳين مفادن جو ٽولو لڳن، ايئن نه آهي. توهان ڏسندؤ ته آمريڪا، ڪئناڊا، آسٽريليا ۽ برطانيا هڪڙو بلاڪ ٿو لڳي ۽ باقي مغربي ملڪ ٻيو بلاڪ لڳندا آهن. سمورن فرقن جي باوجود هڪڙو الڳ بلاڪ ٿو لڳي، دنيا ۾ ان باري ۾ به هڪڙي گفتگو آهي، ماڻهن جو اهو به خيال آهي ته مغربي دنيا جي اندر هڪڙو اهڙو دؤر اچي ويو آهي، جنهن ۾ سرمائيداريءَ جو جيڪو نظام آهي، ان جو جيڪو دؤر آهي ۽ ان جي جيڪا سامراجي نمائندگي آهي ۽ ان جي جيڪا عملي شڪل آهي، اُها اِهي چار انگريزي ٻوليون ڳالهائيندڙ ملڪ وٺيو بيٺا آهن، جنهن ۾ ڪئناڊا، آسٽريليا، انگلينڊ ۽ آمريڪا اچي وڃن ٿا. باقي يورپ ٻئي پاسي آهي. جڏهن ته آمريڪا پاڻ کي اٽليءَ جي تهذيب جو تسلسل سمجهندو ۽ رومي شهنشاهت جو وارث ليکيندو آهي. ماڻهن جو اهو به خيال آهي ته اهو جيڪو تضاد آهي ان کي ڏسڻ جي ضرورت آهي ۽ آئون ذاتي طرح به ان خيال جو آهيان. منهنجي پنهنجي راءِ اها آهي، ڇو ته مون هنن کي ۽ سندن سڀني شين کي پاليسي معاملن جي حوالي کان به ڏٺو آهي. آئون پليجي صاحب سان ڪچهري ڪندي کيس چوندو آهيان ته مون کي ذاتي طرح لڳندو آهي ته اهي جيڪي واقعي ٻه بلاڪ آهن، انهن جي شڪل هرو ڀرو ڪا ٺهيل نه آهي، سندن ڪابه روايتي شڪل نه آهي، ڪو بظاهر اتحاد ٿيل نه آهي، پر ان ۾ توهان کي هڪڙا ٻه واضح فرق نظر ايندا. مون کي ٽين دنيا جي حوالي سان يا ايشيائي ملڪن جي حوالي سان لڳندو آهي ته شايد جيڪڏهن اسان کي سفارتي لاڳاپن جي چونڊ ڪرڻي پوي ته اسان کي آمريڪي بلاڪ جي ڀيٽ ۾ يورپين بلاڪ وڌيڪ Suit ڪري ٿو. هنن جو رويو نسبتاً وڌيڪ بهتر آهي، انسان دوست آهي، نسبتاً جمهوريت پسند آهي، ايڏو ڦورو نه آهي. توهان جيڪڏهن ٻي جنگ عظيم کان پوءِ جو پورو دؤر کڻو ته هروڀرو فرانس جون پاليسيون توهان کي ڦورو نظر نه اينديون. سرمائيدار ملڪ هئڻ جي باوجود هن جون پاليسيون بنيادي طرح توهان کي ڦورو نظر نه اينديون. توهان ڪڏهن ڏٺو ته فرانس ايڏو ڦورو يا جارحاڻو ملڪ رهيو هجي، جرمني ايئن رهيو هجي، ڊينمارڪ ايئن رهيو هجي، بيلجيم ايئن رهيو هجي، اهي ملڪ ايڏا سامراجي نه آهن. ان جو سبب شايد هيءُ به آهي ته يورپ تاريخ جي هڪڙن تمام ڊگهن مرحلن ۽ لقائن مان گذري هتي پهتو آهي. ان جون تهذيبي روايتون آهن، هن جو ادب آهي، ثقافت آهي.
توهان کي خبر آهي ته يورپ ۾ نئين سجاڳيءَ جي دؤر ۾، يورپ جا وڏا صنعتي مرڪز ڊينمارڪ، انگلينڊ ۽ بيلجيم هئا، فرانس ته وڏو ثقافتي مرڪز هو. فرانس ۽ ان جا ناول وڏا شاهڪار هئا. فرينچ ناول جهڙو ناول دنيا ۾ اڄ تائين ناپيد آهي. يورپ جي ثقافتي تحريڪ جو ڳڙهه فرانس هو. توهان فلاسافيءَ ۾ ڏسندا ته توهان کي لڳندو ته ان جو ڳڙهه جرمني هو. جرمني فلاسافيءَ جو هڪڙو مرڪز هو، جنهن ۾ توهان کي فلسفي جو هڪ پورو دؤر نظر اچي ٿو، اتي توهان کي فلسفي جي احياءَ جو هڪ پورو دؤر ملندو. اٽلي نئين سجاڳيءَ (Renaissance) جو وڏو مرڪز هو. توهان ڏٺو ته هي جيڪي سڀ وڏا وڏا ماڻهو هئا، جنهن ۾ ٽيڪنالاجسٽ، انجنيئر، آرٽسٽ ۽ مصور اچي وڃن ٿا، اهي دراصل يورپي هئا. يورپي سماج ٿلهي ليکي تاريخ جي ڊگهن دؤرن مان گذريو آهي. ان دؤر جون جيڪي بدترين پسماندگيون ۽ ذلتون هيون، اهي ڏسي يورپ مختلف دؤرن مان گذري اچي اتي پهتو آهي. جاگيرداريءَ کي نظام طور سڀ کان اڳ شڪست يورپ ۾ آئي. 1789ع جي فرينچ انقلاب ۾ جاگيرداريءَ کي زبردست شڪست آئي. اهي جيڪي وڏيون تحريڪون گهڻي ڀاڱي يورپ ۾ اُٿيون، ان ڪري اتي صنعتي دؤر شروع ٿيو. اهو صنعتي دؤر ٻنهي معنائن ۾ انساني تاريخ جو هڪڙو وڏو ڇال آهي، جنهن جا منفي نتيجا به سامهون آيا آهن ته سرمائيداريءَ جي حوالي سان ان جا ڪيترائي مثبت پاسا به آهن. پر دراصل يورپ جيئن ته هڪڙي ڊگهي ثقافتي، سماجي، تهذيبي، معاشي، سياسي ۽ فڪري مرحلن مان گذري آيو آهي، ان ڪري ان جي رويي ۾ هنن ملڪن جي ڀيٽ ۾ فرق آهي، جيڪو رويو آمريڪا ۽ انگلينڊ جو آهي، منهنجو خيال آهي ته هنن جي ڀيٽ ۾ ٻين يورپي ملڪن جون پاليسيون نسبتاً ٺيڪ ۽ جمهوري آهن. انهن جو اسان سان نسبتاً رويو بهتر آهي، يا اسان جي ٽين دنيا جو خانو خراب ڪرڻ ۾ هنن جو گهٽ هَٿُ آهي. ان ۾ وڏو هٿ آمريڪي بلاڪ جو آهي. ان ڪري جيڪڏهن ڊپلوميسيءَ جي لاڳاپن جي حوالي سان ڳالهائجي ته شايد اسان کي هنن چئن ملڪن جي ڀيٽ ۾ هُو بلاڪ وڌيڪ سُوٽ ٿو ڪري. هتي اسان وٽ اهو تصور آهي ته مغربي دنيا ڪا هڪ شيءِ آهي، ان جو هڪڙو ساڳيو مفاد آهي، پر ايئن نه آهي. ڪٿي ساڳيا مفاد به اٿن پر ان سان گڏوگڏ تمام گهڻا وڏا ۽ ڊگها بنيادي مفاد پوءِ ڀلي اهي سياسي هجن يا معاشي هجن، اهي الڳ به آهن، انهن تي هنن جو اندروني تضاد به آهي. انهن کي سمجهڻ اسان جي لاءِ تمام ضروري آهي ۽ اسان ان سڄي تضاد ۾ پاڻ کي ڪٿي بيهاريون ٿا، اسان انهن مان ڪهڙو فائدو وٺون ٿا، اهو اسان تي دارومدار رکي ٿو ته اسان جي ان باري ۾ سوچَ ڪهڙي هجي؟
هڪڙو جيڪو ٽيون تضاد آهي، جنهن جي باري ۾ دنيا ۾ تمام گهڻي گفتگو آهي، ان باري ۾ به ڏاڍا پيچيده خيال آهن. توهان طئي نه ڪري سگهندؤ ته انهن مان حتمي طور صحيح ڪهڙو آهي؟ هيءَ جيڪا فرسٽ ورلڊ آهي، جنهن کي پاڻ عام ٻوليءَ ۾ ترقي يافته دنيا چئون ٿا، جنهن کي سرمائيدار دنيا به چئي سگهجي ٿو، جيڪا پوري سرمائيدار دنيا آهي، ان لاءِ ٽين دنيا جي وچ ۾ جيڪو تڪرار ۽ تضاد آهي اهو به ڪن شڪلين ۾ هڪڙن حوالن سان حل به ٿئي پيو، ۽ ٻين حوالن سان تمام گهڻو تيز به ٿئي پيو ۽ اڃا وڌيڪ تيز ٿيندو. ان جو وڏو سبب ٽين دنيا ۾ بتدريج مسلسل جمهوريت جو پير نه کوڙڻ آهي، ان جي سببن تي پوءِ اچون ٿا.
هتي صنعتي دؤر جو نه اُڀرڻ، غربت جو تمام تيزيءَ سان وڌڻ، سماجي تبديليءَ جو عمل تمام سست رفتار هجڻ ۽ اهي سڀ پسماندگيون آهن. روس ۾ به ڪيترائي مسئلا هئا، جن جي گهڻي ڀاڱي ماڻهن کي خبر ئي ڪانه هئي، ڇو ته هو دنيا کان ڪٽيل هئا، پر جڏهن ميڊيا اوپن ٿئي ٿي، اها وڌيڪ آزاد ٿئي ٿي ته ماڻهن کي خبر پئي ٿي ته اڄوڪي انساني دؤر ۾ سرمائيدار ۽ سوشلسٽ نظامن، مسلمانن، طالبان ۽ آمريڪا کان سواءِ اڄوڪي عالمي انساني سماج ۾ جديد ماڊرن ميڊيا ۽ ڪميونيڪيشن جي ذريعن ڪيترو اثر ڇڏيو آهي ۽ اهي ڪيئن سماجي ۽ شعور جي شڪلين کي تبديل پيا ڪن. اهو خود هڪڙو زبردست موضوع آهي، جنهن کي سمجهڻ ضروري آهي. آئون سمجهان ٿو ته هي جيڪو هڪڙي پاسي دنيا تمام گهڻي ترقي پئي ڪري، تمام ائڊوانس پئي ٿئي. پئسو تمام تيزيءَ سان پيو پيدا ٿئي، پيداوار تمام گهڻي پئي ٿئي ۽ ٻئي پاسي دنيا جا هڪڙا خطا آهن، جتي تمام گهڻي غربت آهي، جتي جمهوريت نه آهي، ماڻهن کي پنهنجي ڳالهه ڪرڻ جا موقعا ڪونه آهن، جتي جمهوريت ۽ آزادي نه آهن، جتي هر قسم جي پسماندگي ۽ پستي آهي. ان سڄيءَ صورتحال وچ ۾ جيڪو ميڊيا جو ڪم آهي ان شايد ٽين دنيا جي ماڻهن کي وڌيڪ شدت سان محسوس ڪرايو آهي ته اهي وڌيڪ غريب ڇو آهن؟ هو ٽي ويءَ تي ڏسن ٿا ۽ اخبارن ۾ پڙهن ٿا ته دنيا هيڏي خوشحال آهي، ان ۾ هيڏيون خوشحاليون آهن، اڳي شايد ماڻهن کي خبر گهٽ پوي ها، هاڻي ميڊيا ۽ ڪميونيڪيشن تمام گهڻي ترقي ڪئي آهي. مثال طور هاڻي جيڪڏهن ڪنهن شاگرد کي دنيا ڏسڻ جي خواهش آهي ته هو انٽرنيٽ جي ذريعي اها خواهش پوري ڪري سگهي ٿو ۽ ان کي خبر پوي ٿي ته اسين ايڏا پٺتي پيل ڇو آهيون؟ دنيا ۾ ايڏيون شيون آهن، جيڪڏهن ڪو ماڻهو انجنيئر آهي، ڊاڪٽر آهي، هاري آهي، مزدور آهي، جنهن به شعبي جو ماڻهو آهي، ان ماڻهوءَ کي اهو احساس شدت سان پيو اُڀري ته اسين ايترا پسمانده ۽ پوئتي پيل ڇو آهيون؟ دنيا ايترو اڳيان وڌي وئي آهي. اهي سوال اُڀرن پيا ۽ ميڊيا جي ڪري ذهنن تي وڏو اثر پيو پوي. ان ڪميونيڪيشن جي ڪري جو ماڻهوءَ کي ٻي تصوير جي به خبر پئي آهي، ٻئي پاسي جي به ماڻهن کي خبر آهي ۽ دنيا ۾ اندر ئي اندر ان باري ۾ بحث مباحثو هلندڙ آهي.
ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته دراصل هيءَ سڄي تيل جي جنگ آهي، هن جي پويان تيل جو مسئلو آهي. مڊل ايسٽ لاءِ به گهڻي ڀاڱي هو ايئن ئي چون ٿا. ماڻهن جو خيال آهي ته ٿرڊ ورلڊ ۽ فرسٽ ورلڊ وچ ۾ جيڪو تڪرار ۽ تضاد آهي، اهو تضاد تيز ٿئي پيو ۽ اڃان وڌيڪ تيز ٿيندو. گهڻي ڀاڱي نظر ايئن پيو اچي ته اهو تيزيءَ سان اُڀرندو. خود هڪڙو ٻيو ڏاڍو دلچسپ عنصر آهي، جنهن کي ڏسڻ کپي، اهو هيءُ ته گلوبلائيزيشن جا ساڳئي وقت زبردست فائديمند پاسا به آهن ۽ ان جا زبردست نقصانڪار پاسا به آهن. يعني هڪڙا ان جا فائدا اهڙا آهن جيڪي تاريخ ۾ ڪڏهن پهتا ئي ڪونه ۽ هڪڙا نقصان اهي آهن جيڪي تاريخ ۾ ڪڏهن ان سطح تي سامهون نه آيا آهن. هي هڪ اهڙو مرحلو آهي، جيڪو پاڻ سان گڏ غير معمولي فائدا ۽ غير معمولي نقصان کنيو پيو اچي. گلوبلائيزيشن انساني تاريخ جي هڪڙي اهڙي عجيب ۽ غريب پراسيس طور سامهون پئي اچي، جيڪا پاڻ سان ساڳئي وقت ڪجهه اهڙا ته غير معمولي فائدا، جيڪي تاريخ ۾ ماڻهن ڪڏهن ٻڌا ۽ ڏٺا ئي نه آهن ۽ ساڳي نوعيت جا نقصان جيڪي ماڻهن ڪڏهن ٻڌا ۽ ڏٺا ئي نه آهن، اُهي کنيو پئي اچي ۽ ٻئي اثر دنيا تي پوندا ۽ پون پيا، پاڻ اهي وڌيڪ تيز ٿيندا. ٻيا پنهنجا موضوع نه آهن، ۽ جيئن ته پنهنجو موضوع تڪرار ۽ تضاد آهي، ان ڪري آئون فقط ان مان اهو پاسو ٿو کڻان ته ان جي نسبت هن موضوع سان ڪهڙي آهي؟ دنيا ۾ ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته گلوبلائيزيشن جڏهن ٿيندي ته رياستن جو ڪردار گهٽبو، حڪومتن جا اختيار گهٽبا ۽ ان کي دنيا ۾ هن وقت ”لِين گورنمينٽ“چيو وڃي ٿو. يعني تمام ننڍڙي مختصر حڪومت ۽ رياست ۽ باقي ٽپڙ سڀ سوسائٽيءَ ۽ مارڪيٽ جي حوالي ڪريو، شيون ان کي ڏيئي ڇڏيو. سڀ شيون سرڪار نه ٿي ڪري سگهي، اها ٽپال کاتو به هلائي ۽ انهيءَ کان وٺي ويندي ڊفينس تائين سڀ کاتا هلائي، اهو نه ٿي سگهيو.
گلوبلائيزيشن جي نتيجي ۾ ٽين دنيا جي اندر ڇا ٿيندو؟ هي جيڪو سڃاڻپ جو سوال (Identity Crisis) آهي، جيڪو قومن جي سڃاڻپ جو ڪرائسز آهي، يورپ ۾ ته هاڻي ويزا به هڪڙي آهي، سواءِ انگلينڊ جي باقي سڄي يورپ ۾ هڪڙي ويزا آهي. اسين جرمنيءَ ۾ ميگڊ برگ ۾ هئاسون ته اسان جي گائيڊ چيو ته، ”هتان ڏهن منٽن کانپوءِ پولينڊ آهي.“ اسان مشڪري ڪئي ته هاڻ بهتر آهي ته پولينڊ هلي چانهه پي موٽي اچون. پوءِ چئي سگهبو ته اسين پولينڊ به ويا هئاسون. اسان بس ڪاهي پولينڊ وڃي چانهه پي موٽي آياسين. سڄو يورپ بارڊرليس ٿي ويو آهي، بظاهر ڪوبه بارڊر نه آهي پر دراصل بارڊر آهي. سبب اهو آهي ته انهن سڀني خطن ۽ ملڪن جي وچ ۾ ترقي ايڏي ته متوازن ٿي آهي ۽ هر ملڪ ۾ روزگار جا ايترا ته وسيلا آهن جو ڪنهن ملڪ جي ماڻهن جي انبوهن کي ٻئي ملڪ وڃڻ جي ضرورت ئي نه آهي. ايئن ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو پيا ويندا آهن. دنيا جا به وڃن پيا پر ايئن نه آهي ته جرمنيءَ جا ماڻهو پاڻ کي ايترا محروم محسوس ڪن جو چون ته بابا هاڻ هتان ڀڄو، پولينڊ هليا وڃو. دراصل ترقي تمام گهڻي ٿي آهي، ٻوليون به ايئن آهن، مارڪيٽ به ايئن آهي، روزگار به ايئن آهي، بزنس به ايئن آهي، تعليم به ايئن آهي، تعليم سڀني جاين تي لڳ ڀڳ برابر ۽ بهتر آهي. هرو ڀرو ماڻهوءَ کي فرق ڪونه ٿو پوي ته اهو رش ڪري ڊوڙي وڃي ڪنهن ٻئي پاسي پڙهي. نتيجي ۾ ويزا هڪڙي هئڻ جي باوجود بارڊر ليس دنيا هئڻ جي باوجود به اتي ماڻهن کي تحفظ آهي، قومن کي تهذيبي تحفظ آهي، سماجي تحفظ آهي، سياسي تحفظ آهي، ڊيموگرافڪ تحفظ آهي، معاشي تحفظ آهي، اهي سڀ سلامتيءَ جا هنن کي احساس انهيءَ ڪري آهن جو سڀ شعبا سڀني جاين تي موجود ۽ اُسريل آهن. ماڻهن جي وڏي انگ کي ضرورت ئي نه آهي ته هروڀرو ڊوڙ ڪري اوڏانهن وڃن. مون کي ياد آهي ته ڪولمبو ۾ 2001ع ۾ RCSS جي ميزبانيءَ هيٺ هڪڙو اجلاس ٿيو هو، اتي تجويز آئي هئي ته ڏکڻ ايشيا جي اندر به هڪڙي ويزا ڪري ڇڏيو، يعني ڏکڻ ايشيا اندر ريجنل ويزا ڪريو. سارڪ کي تجويز ڏني وئي. اُتي سارڪ موجود هئي، پر تجويز اچڻ سان ڄڻ هڪڙي باهه ٻري پئي. سڄو هائوس اُٿي بيهي رهيو. نيپالي اُٿي بيهي رهيا، انهن چيو، ” اسان انڊيا جي سامهون ذرڙو ملڪ آهيون، هي اسان وٽ رڳو ڪروڙ يا پنجاهه لک ماڻهو به اچي ويا ته اسين تباهه ٿي وينداسون، اسان جو ته ڪم ئي پورو ٿي ويندو ۽ اهي ضرور ايندا، سوا ارب ماڻهن جو ملڪ آهي، ڪيئن نه ايندا؟ هونئن ئي اچن پيا.“ اڃان نيپالين ڳالهائي بس ڪئي ته ڀوٽاني اُٿي بيهي رهيا، ڀوٽانين چيو، ” نيپال ته وري به بچي ويندو، وري به وڏو آهي، اسين آهيون ئي صفا ٿورڙا، جبلن ۾ رهون ٿا، اسان کي ته نيپال ۽ اولهه بنگال تباهه ڪري ڇڏيندو. اسان کي نيپالي ۽ بنگالي ئي پورو ڪري ڇڏيندا. اسان اقليت ۾ اچي وينداسون.“ وڙهي پيا، اُٿي بيهي رهيا. سريلنڪا جي ماڻهن چيو پئي ته، ”نه بابا تاملن اسان کي هونئن ئي تباهه ڪري ڇڏيو آهي، هنن جي تيرهن سيڪڙو آبادي مَسَ آهي، جو اسان سان ههڙي مصيبت ڪئي اٿن، جي توهان هڪڙي ويزا ڪندا ته سڀ تامل هتي هليا ايندا. اسان جو ته قصو پورو ٿي ويندو.“ ٻُڌَ اُٿي بيهي رهيا، چيائون پئي ته، ”تاملن جو خير آهي، هتي يارنهن سيڪڙو مسلمان آباد آهن، انهن جي دماغ ۾ فتنو ويٺل آهي ته اسين ان کي مسلمان ملڪ ٿا ٺاهيون. هندستان ۾ پنجويهه ڪروڙ مسلمان رهيا پيا آهن، جيڪڏهن مسلمان هتي هليا آيا ته اسان جو ڪم پورو ٿي ويندو.“ توهان ڏسو ها ته هڪڙي جملي اچڻ سان هائوس جي صورتحال بدلجي وئي هئي. مان پاڻ ان ۾ شريڪ هئس ۽ مون دانهن ڪئي ته هندستاني پناهگير پاڪستان ايندا ۽ اچي سنڌ ۾ آباد ٿي اسان کي تباهه ڪري ڇڏيندا. ان جو سبب اهو هو ته ايڏا تڪرار ۽ تضاد آهن، ايڏي عدم سلامتيءَ جو مسئلو آهي جو هر شيءِ پاڻ کي غير محفوظ محسوس ڪري ٿي.
گلوبلائيزيشن جي حوالي سان ماڻهن کي عدم سلامتيءَ جو احساس آهي ته ان جي ڪري جڏهن حڪومتن يا رياستن جو ڪردار گهٽبو، ته اسان وٽ سماجي شعبا ايترا اُسريل ڪونه آهن جو اُهي پنهنجي پنهنجي ثقافتي، سماجي، معاشي ۽ سياسي سيڪيورٽي ماڻهن کي فراهم ڪري سگهن. ان ڪري ٽين دنيا ۾ هڪ دفعو وري مزاحمتي تحريڪون تيزيءَ سان اُڀرنديون. اهو ماڻهن جو تمام گهڻو سوچيل سمجهيل خيال آهي ته گلوبلائيزيشن جي ڪري هڪڙا فائدا ٿيندا ۽ ٻيا نقصان ٿيندا ۽ ان سان گڏوگڏ وچ ۾ ٽيون شيون به ٿينديون. اهي ڪهڙيون شيون ٿينديون؟ اُهي هي ته قومي تحريڪن جو وري اِحياءَ ٿيندو، ڇاڪاڻ ته سڃاڻپ جو بحران (Identity Crisis) وري اُڀرندو. اڳي جيڪي تضاد موجود آهن، اهي حل ئي ڪونه ٿيا آهن ته نوان تضاد اُڀرندا، ڇاڪاڻ ته شين جي وچ ۾ جيڪي رڪاوٽون آهن، ريگيوليشنس آهن، اهي لهنديون ۽ ٽُٽنديون ته اهو توازن وڃائجي ويندو ۽ وڏو مسئلو پيدا ٿي ويندو. ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته جيڪي تڪرار ۽ تضاد سڀاڻي اُڀرندا انهن جي هڪڙي شڪل ٽين دنيا ۾ اها به هوندي ته قومي تحريڪون وڌيڪ تيزيءَ سان اُڀرنديون ۽ سڃاڻپ جو بحران وڌيڪ تيزيءَ سان اُڀرندو . اهو خود هڪڙو پهلو آهي، جنهن تي دنيا ۾ ڪافي گفتگو ٿئي پئي ۽ ڪافي بحث ٿئي ٿو.
هڪڙو ٻيو به دلچسپ پاسو آهي، جنهن کي ڏسڻ کپي، اهو گلوبلائيزيشن جي ڪري اڄوڪي موضوع سان وابسطه آهي. ڪجهه سال اڳ ڏکڻ آفريڪا ۽ چين جي وچ ۾ هڪڙو تاريخي اڪارڊ ٿيو هو، جنهن کي ”سائينو آفريقن اڪارڊ“ چيو ويندو آهي. مان ڀلجان نٿو ته اهو سال 1999ع جو هو. سائينو -آفريقن اڪارڊ ٿيو ۽ ان سلسلي ۾ هڪڙي وڏي انٽرنيشنل ڪانفرنس ٿي، جيڪا ڪيترائي ڏينهن هلي. ان ڪانفرنس جي آخر ۾ هڪ ڊڪليئريشن جاري ٿيو. ان ڊڪليئريشن جو تت هيءُ هو ته هيءَ دنيا ان ڪري خوبصورت آهي جو هن ۾ ثقافتن ۽ ٻولين جي هڪ انڊَلٺِ آهي، دنيا ۾ هي جيڪي مختلف شيون آهن، دنيا انهن جي ڪري حَسين ۽ خوبصورت آهي. هتي گهڻيون ٻوليون آهن، گهڻا ڪلچر آهن، گهڻا لباس آهن ۽ گهڻا ثقافتي ماحول آهن، آرڪيٽيڪچر مختلف قسمن جا آهن. چيو وڃي ٿو ته خطرو ان ڳالهه جو آهي ته گلوبلائيزيشن جي ڪري دنيا ۾ ثقافتي ڊائيورسٽي ختم ٿيندي ۽ خاص طور تي ٽين دنيا ۾ وڌيڪ ختم ٿيندي. اتي مغربي ثقافت جو وڌيڪ اثر ٿيندو، اها پس و پيش وڌيڪ حاوي ٿي ويندي. هاڻي اسين وڃون ٿا تهران ۾ ته ايراني ڪلچر آهي، وڃون ٿا افغانستان ۾ ته اتي افغانستان جو پنهنجو ڪلچر آهي، هر ملڪ کي هڪڙو پنهنجو ڪلچر آهي. هاڻي دنيا جڏهن بارڊرليس ٿيندي ته ان ۾ جيڪي ننڍيون مقامي ثقافتون آهن، اُهي هيٺ دٻجي وينديون ۽ عالمگير ثقافت انهن تي حاوي ٿي ويندي ۽ ان ڳالهه جو وڏو خطرو محسوس ڪيو وڃي ٿو ته ان سبب جي ڪري دنيا ۾ ثقافتي تضاد به تيز ٿيندا. ڇاڪاڻ ته ننڍين ثقافتن ۽ ان جي ننڍڙين ٻولين جي سلامتيءَ جو سوال اُڀرندو، اهي ڪجهه مسئلا آهن، جن تي دنيا ۾ ڏاڍي گفتگو ٿي رهي آهي ته اهي شيون به امڪاني طرح ٿي سگهن ٿيون.
آئون سمجهان ٿو هيءَ سڄي جيڪا پاڻ تفصيلي گفتگو ڪئي، ان جي روشنيءَ ۾ ته عالمي طور تي اسان هڪڙي ٽرانزيشن جي دؤر مان گذرون پيا. ٽرانزيشن پيرڊ معنيٰ هڪڙو اهڙو عبوري دؤر جنهن ۾ شيون تيزيءَ سان مَٽجن، تبديل ٿين، جيئن ماڻهو وڌي تبديل ٿئي پيو، تيئن تهذيبون، معاشرا، سماج، قومون ۽ ملڪ به مسلسل تبديل ٿين ٿا ۽ هڪڙن مخصوص حوالن سان ۽ هڪڙن خاص دائرن ۾ تبديل ٿين ٿا. آئون سمجهان ٿو ته هي جيڪو دؤر آهي، اهو هڪڙي ٽرانزيشن جو دؤر آهي، جيڪو تمام دلچسپ، تمام زبردست ۽ فائديمند دؤر آهي. پر ساڳئي وقت تمام نقصانڪار شيون به ان سان گڏوگڏ پيون هلن. اسان تي انهن سڀني جا اثر پون پيا ۽ انهن سڀني اثرن جي وچ ۾ اسين جيڪي ٽين دنيا جا ملڪ ۽ قومون آهيون ۽ اسان جون جيڪي تاريخي، سماجي، سياسي، ثقافتي ۽ معاشي پسماندگيون آهن، انهن جي ڪري جيترو اسان کي فائدو ملڻ کپي، هن سڄي ٽرانزيشن جي دؤر ۾ اسان اهو مڪمل طرح يا گهڻي ڀاڱي حاصل ڪرڻ کان محروم آهيون. پنهنجين انهن پسماندگين جي ڪري جيڪي نقصان ٿين پيا يا وڌيڪ ٿي سگهن ٿا، انهن کي جيترو روڪي سگهجي ٿو، انهن سببن جي ڪري اسين شايد گهربل حد تائين پنهنجو بچاءُ به ڪونه پيا ڪري سگهون. ان دؤر ۾، اهي سڀ تضاد آهن ۽ مان سمجهان ٿو ته هي جيڪي به پاڻ ڳالهيون ڪيون آهن، انهن مان ڪابه ڳالهه حتمي طرح يا مڪمل طرح صحيح به نه هوندي ۽ مڪمل طرح غلط به نه هوندي. منهنجو پنهنجو خيال اهو آهي ته اسلامي دنيا جي اندر فقط ڪو طالبان جهڙن مُلن جو مسئلو نه آهي. گهڻيون ئي شيون پاڻ ۾ لاڳاپيل ۽ ڳتيل آهن. مثال طور فلسطين جو سوال آهي. توهان ان کي مذهب ۽ قوميت کان ڪيئن ڌار ڪري سگهندؤ، ان ۾ ساڳئي وقت قومي مسئلو به آهي، پر ساڳئي وقت مذهب جو مسئلو به آهي. مسلمانن جو اهو خيال آهي ته دنيا ۾ جيستائين يهودي هوندا تيستائين دنيا ۾ فتنو هوندو، هاڻي جيڪو يهودين سان هڪڙو پورو مذهبي، تاريخي ۽ تهذيبي تڪرار آهي. ساڳئي وقت يهودين جو به آهي، اهو هڪڙو مائينڊ سيٽ آهي، هڪڙو تضاد ۽ تڪرار موجود آهي، جيڪو ايڏي پيچيده شيءِ آهي جو توهان ان کي ڌار نٿا ڪري سگهو ته هي فقط قومي تضاد آهي يا مذهبي آهي. ايڊورڊ سعيد ته مسلمان ڪونه هو، اهو ته عيسائي هو، جارجه حباش ته مسلمان ڪونه آهي، اهو به عيسائي آهي پر اهي شايد مسلمان فلسطينين کان وڌيڪ ريڊيڪل نيشنلسٽ سمجهيا وڃن ٿا. سڄي مسلم دنيا جي ماڻهن کي صدام سخت ناپسند هو، پر توهان ڏٺو ته اڳئين دفعي جڏهن جنگ ٿي تڏهن به ماڻهن کي ناپسند هو، ماڻهن کي خبر هئي ته هي جلاد ماڻهو آهي، جنهن هيترا ماڻهو مارايا آهن، هي هڪڙو قاتل ماڻهو آهي، پر هڪڙي خاص ڏاڪي تي اها شيءِ آمريڪا جي سامهون تضاد ۾ آئي ۽ توهان ڏٺو ته انهن ئي لکين ماڻهن پنهنجن ٻارن جا نالا صدام رکيا. هڪ رپورٽ آئي هئي ته مسلم دنيا ۾ لکين نالا صدام رکيا ويا آهن. پاڪستان، انڊونيشيا ۽ ٻين مختلف ملڪن ۾ تمام گهڻي تعداد ۾ صدام نالا رکيا ويا. ايئن واقعي آهي ته مسلم دنيا جو تضاد ۽ ان جا سبب اهي ئي آهن، ان ۾ فلسطين جو معاملو به آهي، ان ۾ ڪشمير جو مسئلو به آهي. مثال طور ڪشمير جو معاملو آهي، پاڪستان لاءِ ان جا پنهنجا مفاد آهن، ڪشميرين جو پنهنجو مسئلو آهي، اهو هڪ ننڍڙو علائقو آهي، ان ۾ توهان ڇهه لک فوج ويهاريو ويٺا آهيو، ڇهه لک فوجي اتي ويهي ڇا ڪندا هوندا؟ ظاهر آهي ته اُتي جو ماڻهو ڇا محسوس ڪندو؟ يقينن انهن ماڻهن جو جذبو هندستان جي خلاف هوندو. گهٽ ۾ گهٽ مان محسوس ڪري سگهان ٿو ته انهن جو جذبو ڪيئن هندستان جي خلاف هوندو. اسين هندستان ۾ هڪڙي جاءِ تي هئاسون، اتي اسان جو ڪشمير مان صحافي دوست به هو، هر ملڪ جي وفد پئي پنهنجي ملڪ جا ترانا ڳايا، هندستان جو وارو آيو، هو ڪشميري اُٿي نه بيٺو. چيائين، ”جيڪڏهن آئون تمام گهڻو ائڊوانس ٿي هنن سان ترانو ڳايان به سهي، جي اها خبر منهنجي ڪشمير ۾ پئجي وڃي ۽ مان ڪشمير موٽي وڃان ته مون کي قتل ڪيو ويندو، ته آئون تراني ۾ ڇو اُٿي بيٺس؟“ ظاهر آهي ته معاملو ئي اهڙو آهي، جنهن ۾ توهان مذهب ۽ قوميت جي معاملي کي ڌار ڪري نٿا سگهو. اهو ڏاڍو ڏکيو ۽ پيچيده مسئلو آهي. ان ڪري مسلم دنيا جو مغربي دنيا سان تضاد به آهي، جيڪو توهان فلسطين، چيچنيا ۽ بوسنيا ۾ ڏٺو. ڀلا بوسنيا ته اسان جي هن پاسي جو ملڪ نه آهي، اهو ته يورپ ۾ آهي پر مذهب جي بنياد تي اتان جي مسلمانن سان جيڪو رويو اختيار ڪيو ويو اهو ڪيڏو نه انسان دشمن ۽ خطرناڪ هو. هندستان اندر جيڪو گجرات ۾ ٿيو، توهان ان کي ڇا چوندؤ؟ هزارين، سوين ماڻهن کي جيئرو ساڙي ماريو ويو، ظاهر آهي اهو به سماج آهي، ماڻهو آهن، اهي به ٽڪراءُ ۾ ايندا.
ان ڪري آئون سمجهان ٿو ته هندستان پاڪستان جو مسئلو مذهب جو به آهي، ان ۾ ٻنهي ملڪن جي اسٽيبلشمينٽ جو به مسئلو آهي، پر آئون سمجهان ٿو ته ان سان گڏوگڏ تاريخي ۽ مذهبي تڪرار به آهي. ننڍي کنڊ ۾ ٻه مذهب هئا، جيڪي ڪڏهن به هرو ڀرو هڪڙي شڪل ۾ گڏ ڪونه هئا. مغلن هندستان تي حڪمراني ڪئي، جنهن جي ڪري هندن کي باهيون آهن ته هن اقليت اسان تي سوين سال حڪمراني ڪئي آهي، يعني ان جي اندر ٻين سڀني شين سان گڏ تهذيبي تڪرار ۽ تضاد جو عنصر به آهي. مون طارق عليءَ جي حوالي سان هڪ ڳالهه ڪئي، هو چوي ٿو ته هي روائيولسٽن جو دؤر آهي. آئون سمجهان ٿو ته هي جيڪو مسلمان دنيا جي اندر انتها پسند ۽ فاشسٽ عنصر پيدا ڪيو ويو آهي اهو ڄاڻي واڻي آمريڪا پنهنجن ادارن، ايجنسين ۽ پاڪستان جهڙن ملڪن جي حڪمران طبقن جي معرفت پيدا ڪرايو. هنن کي خبر هئي ته مسلم دنيا ۾ هڪڙو ڊائنامزم آهي، اتي ڪيئي تحريڪون آهن. مجموعي طرح سڄي ٿرڊ ورلڊ جو عوام سامراج دشمن آهي، اهو غربت جو ماريل آهي، اتي جمهوريت نه آهي، اتي قومي مسئلا آهن ۽ اهڙيون پنجاهه ٻيون شيون آهن، اها خبر وڏي ليول جي ماڻهن کي هئي ته مسلمان ٽين دنيا جي آباديءَ جو وڏو حصو آهن، اتي جيڪي تحريڪون اُٿنديون، جيڪي ريووليوشن ايندا، جيڪي اُڀار ايندا، انهن کي هي انتهاپسندي، فاشزم ۽ جمهوريت مخالف سوچ ڏيئي، ان سڄي ٽين دنيا جي اندر جيڪو عوامي اُڀار هو، جيڪي تحريڪون اُڀرڻيون هيون، جيڪا تيزي اچڻي هئي، ان کي روڪڻ ۽ ان کي روس جي سامهون بڇڻ لاءِ لکين، ڪروڙين ۽ اربين ڊالر خرچ ڪري اها شيءِ پيدا ڪرائي وئي. هاڻ هڪڙي شيءِ ٺهي وئي آهي، اُها ڪنٽرول مان نڪري وئي آهي. ايم ڪيو ايم هئي، ايم ڪيو ايم کي پنهنجن مفادن لاءِ ٺاهيائون، پوءِ اها ڪنٽرول مان نڪري وئي. دنيا جو هر ڏوهه ۽ گناهه، هر دهشت ۽ ڏهڪاءُ، دنيا جو هر عادي ڏوهاري اهو هڪڙي حد تائين توهان جي هٿ ۾ هوندو، هڪڙي حد کان پوءِ اهو توهان جي ڪنٽرول مان نڪري ويندو. آئون سمجهان ٿو ته هي جيڪو جنوني مُلن جو مسئلو آهي، اهو بلڪل به هٿرادو طور ۽ وڏيءَ حڪمت عمليءَ سان پيدا ڪرايو ويو ته جيئن ٽين دنيا جي اندر عوامي، پروگريسو ۽ جمهوري تحريڪون نه اُٿن يا ڪمزور ٿين ۽ انهن جي نمائندگي کسي هنن کي ڏني وڃي ۽ هي روس ۽ سوويت يونين جي سامهون اچن. ان جي پويان اها پاليسي هئي. هنن پوءِ سبب پيدا ڪيا، اڄ پاڻ ان جا نتيجا سامهون ڏسون پيا، تضاد جي سلسلي ۾ اِهي سڀ شيون آهن. آئون ذاتي طور تي اهو سمجهان ٿو ته آمريڪا عارضي طرح يا ٿورو وقت وڌيڪ جارح هوندو، بظاهر وڌيڪ طاقتور هوندو پر منهنجو ذاتي خيال آهي ته آمريڪا پنهنجي عروج جو دؤر ڏسي چڪو آهي. هاڻي ان جي بتدريج زوال جو دؤر آهي. توهان ننڍڙو مثال وٺو ته عراق جنگ کان اڳ ۾ توهان تصور ڪري سگهو ٿا ته اٽليءَ جي گاديءَ واري هنڌ روم ۾ ٽيهه لک ماڻهو گڏ ٿين، لنڊن ۾ ٻه دفعا پندرهن لک ماڻهو جمع ٿين، پئرس ۾ نَوَ لک ماڻهو گڏ ٿين، هالينڊ ۾ يارنهن لک ۽ آسٽريليا جيڪو ملڪ آمريڪا سان گڏ بيٺو آهي، ان جا ٽيهه لک ماڻهو رستن تي ٻاهر نڪري اچن. ٽين يورپ ۾ ته ماڻهن کي وقت ئي ڪونه آهي، اتي ته ماڻهو مائٽن سان ملڻ به ڪونه ويندو آهي، جنهن سماج ۾ پيءُ کي پٽ سان ملڻ جو، مڙس کي زال سان ملڻ جو، پنهنجي اولاد سان ملڻ جو ماڻهوءَ کي وقت نه آهي، ان سماج ۾ ٽيهه لک ماڻهو، ويهه ويهه لک ماڻهو گڏ ٿين، اها ڪا معمولي ڳالهه نه آهي. مان سمجهان ٿو ته جيڪا پاڻ سڄي ڳالهه ڪئي ته هي هڪڙو دؤر آهي، جنهن ۾ يورپ جي اندر جيڪي تضاد آهن، انهن جون شڪليون مختلف هونديون، بظاهر انهن جا محور مختلف هوندا، پر ڏسڻ اهو کپي ته داخلي طور اُهي قوتون ڇا آهن ۽ ڪيڏانهن وينديون؟ انهن جي عارضي ترجماني ڪهڙو اِشو پيو ڪري؟ ڪهڙو رويو پيو ڪري؟ ڪهڙو نعرو پيو ڪري؟ ڏسڻ کپي ته ان جي اندر جيڪي داخلي طور حالتون پچي تيار ٿيون آهن، اُهي ڪيڏانهن وينديون؟ آئون سمجهان ٿو ته يورپ جي اندر هڪڙي وڏي زماني کان پوءِ جيڪو آمريڪا جي خلاف جذبو ۽ رويو آهي، جيڪو ان جي اجاره داريءَ جي خلاف نفرت آهي، ان جو سبب شايد هيءُ به آهي ته ٻي مهاڀاري جنگ کانپوءِ يورپ پس منظر ۾ هليو ويو. يورپ جو پنهنجو هڪ تهذيبي پس منظر هو، هتي رومن امپائر هئي، هتي برٽش امپائر هئي، هن جي سرشت ۾ اها سڄي تاريخ ويٺل آهي ۽ آمريڪا ته ڪالهوڪو ملڪ آهي، جيڪو ڪجهه هو ئي ڪونه. اڄ دنيا ۾ جيڪا آمريڪا جي هڪ هٽي آهي، مثال طور UNO آهي، ان ۾ جيڪا آمريڪا جي هڪ هٽي آهي، سلامتي ڪائونسل آهي، ۽ ٻيا به دنيا ۾ تمام گهڻا ادارا آهن، جتي ان جي هڪ هٽي آهي، اها صرف اسان کي محسوس نه پئي ٿئي. اها هڪ هٽي ٽين دنيا سان گڏ يورپ کي به محسوس پئي ٿئي، اتي به هنن جي هڪ هٽي آهي. هي جيڪي ادارا آهن، ورلڊ بينڪ، آءِ ايم ايف، ۽ بِرٽن وُڊ انسٽيٽيوشنس آهن، اتي هُنن جي اجاره داري آهي، ته اِهي تضاد ۽ تڪرار به وڏو پاسو رکن ٿا ۽ اسان جيڪي به سڀ ٽين دنيا جا ماڻهو آهيون، ترقي پسندتحريڪ آهيون، انهن کي سمجهڻ، سوچڻ ۽ ڏسڻ کپي ته هيءَ هڪ ٽرانزيشن آهي. آئون سمجهان ٿو ۽ منهنجو اندازو اهو آهي ته اڃان گهٽ ۾ گهٽ ايندڙ ڏهاڪو اِهو ٽرانزيشن جو پيريڊ هلندو. ممڪن آهي ته ان ڏهاڪي کان پوءِ وري وڃي ايندڙ دؤر جا خدو خال ظاهر ۽ طئي ٿين. دنيا ۾ هن وقت ڪابه شيءِ حتمي نه آهي. شيون اڃان پيچيده آهن. ڪنهن معيشت جو واضح ماڊل اڃان اُڀري سامهون نه آيو آهي. مثال طور اسان جي سوشلسٽ معيشيت جي جيڪا روايتي شڪل هئي، اها روس ۾ نه هلي، ان جا سبب ڪهڙا به هجن، پر اها بهرحال گهڻو ڪامياب نه ٿي. چين به نسبتاً اڄ آزاد معيشت ۾ بيٺو آهي، پر چوي ٿو ته اسين سوشلسٽ مارڪيٽ اڪانامي آهيون. توهان اچو جرمنيءَ اندر اُتي سوشل ڊيموڪريٽس آهن. اهي چون ٿا ته اسين سوشل مارڪيٽ اڪانامي آهيون، ٻئي طرف يورپ اندر تمام گهڻيون تحريڪون آهن. اُهي وري چون ٿا اسين سماجي طور ذميوار مارڪيٽ اناڪامي آهيون. دنيا ۾ مختلف تصور آهن. آئون چوڻ چاهيان ٿو ته معاشي طرح دنيا ۾ هن عبوري وقت کان پوءِ اڃان ڪو ڇنڊجي ڇاڻجي تجربن جي روشنيءَ ۾ ڪو اهڙو ماڊل سامهون اُڀري نه آيو آهي، جيڪو نظر اچي ته هي مڪمل طور صحيح آهي. هن وقت هڪڙيون شيون، سياسي معنيٰ ۾ به ۽ معاشي معنيٰ ۾ به کليل آهن. شيون اسان جي اڳيان پيون آهن، اسانکي جتي لپو لڳي ٿو ته هتي اسان جو فائدو آهي، اسين ٽين دنيا جا ماڻهو اُتي هَٿُ وجهون ٿا. حتمي طرح ڪي شيون چِٽيون ٿي سامهون نه آيون آهن ۽ انهن سڀني حوالن سان اسان کي سمجهڻ کپي، سوچڻ کپي ۽ انهن سمورن هم عصر عالمي سياسي، فڪري، معاشي لقائن کي پرکڻ کپي ۽ اسان کي ان تناظر ۾ ڊگهن مفادن جي حساب سان پنهنجي رٿابندي ڪرڻ کپي.
مجموعي طور اها ڳالهه واضح آهي ته موجوده دؤر جا عالمي تضاد ترقي پسند آهن. بظاهر ان تضاد ۾ سامراجي ۽ رجعت پسند قوتون حاوي آهن پر جيڪڏهن ان کي متحرڪ شڪل ۾ ڏسجي ته هن تضاد ۾ پس و پيش وارو عوام جو ايندو، ٽين دنيا جي مزاحمتي سگهه ۽ تحريڪ کي ڪوبه روڪي نه سگهندو. عالمي طور طاقتن جو توازن تبديل پيو ٿئي. سوال آهي ته اسين ان ۾ ڪٿي آهيون؟ ۽ اسان جو ان ۾ ڪهڙو ڪردار جڙي ٿو يا جُڙي سگهي ٿو؟ ڇا اسان ان ۾ ڪوبه اثرائتو ڪردار ادا ڪرڻ جي حيثيت ۽ صورتحال ۾ آهيون؟ جي نه ته پوءِ ان طرف ڪيئن وڌجي؟ ان تي اسان سڀني کي سنجيدگيءَ سان غور ڪرڻ گهرجي ۽ ڪي عملي حڪمت عمليون ٺاهڻ گهرجن.
]سنڌي هاري تحريڪ طرفان عوامي اسٽڊي سرڪل جي ٽه روزه فڪري تربيتي ورڪشاپ ۾ ڏنل ليڪچر جو مڪمل متن. اهو ورڪشاپ 14 نومبر 2003ع تي حيدرآباد ضلعي جي هڪ ڳوٺ پٻڻ شريف ۾ منعقد ٿيو- ادارو[