پيش لفظ
منهنجو ”ڪٽنب، ذاتي ملڪيت ۽ رياست جي شروعات“ لکيل ڪتاب گذريل ڇهن مهينن کان وٺي مارڪيٽ ۾ اڻ لڀ ٿي ويو هو. مون واري ڪتاب جو ناشر مون کي ساڳئي ڪتاب کي وري نئين سر تاليف ڪرڻ لاءِ منٿون ڪري رهيو آهي، پر منهنجون ٻيون مصروفيتون مون کي انهيءَ ڪم ڪرڻ لاءِ وقت نٿيون ڏين، اڳين ڪتاب جي تاليف ۽ اشاعت کي پورا ست ورهيه گذري چڪا آهن.انڪري وقت جي گذرڻ سان گڏ ڪٽنب جي ساخت، نوعيت ۽ نظرئي ۾ پڻ اصلاح ۽ واڌارو ٿيندو رهيو آهي. انهيءِ واڌاري جي اچڻ جي ڪري مون کي به انهيءَ موضوع تي وري نئين سر وڌيڪ تفتيش ۽ کوجنا ڪرڻي پئجي وئي آهي.
ان ڪري مون کي به ڪتاب جي سابق مسودي تي وري ٻيهر نئين سري سان اونهي نظر وجهڻي پئجي ويئي ۽ مون ڪيترين ئي جاين تي گهربل واڌارو ڪري سابق مسودي کي موجوده سائنسي حالتن سان ٺهڪائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
هن نئين مسودي واري ڪتاب جي پيش لفظ لکڻ لاءِمون باڪوفن کان مارگن تائين واري دور ۾ ڪٽنب جي تاريخ ۾ آيل واڌاري جو تفصيلي جائزو ورتو آهي. مون کي اها ضرورت ان ڪري به پيش آئي آهي ته انگريزي زبان ۾ ”قبل تاريخي دور جي مڪتبه فڪر“ ۾ ”جنگ بازي“ واري نظرئي ۽ عقيدي مٿس پنهنجو وڏو اثر وڌو آهي. انهيءَ مڪتبه فڪر وارن عالمن وڏي چالاڪي ۽حرفت سان هڪ طرف مارگن واري قبل تاريخي معاشري لاءِ پيش ڪيل انقلاب آفرين نظريات کي ”خاموش رهڻ“ جي تلوار سان قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ٻئي طرف وڏي بي شرمائي ۽ دليريءَ سان سندس پيدا ڪيل اثر مان فائدو وٺڻ جون ڪوششون به ڪندا رهيا آهن. پر انهيءَ ميدان ۾ انگريز مورخين حضرات اڪيلا نه آهن.
معاشري ۽ منهنجي ڪتاب جي مقبوليت جو اندازو هن امر مان لڳائي سگهجي ٿو ته مون واري ڪتاب جا يورپ جي بيشتر زبانن ۾ ترجما ٿي چڪا آهن، مثلن انهيءَ ڪتاب جو سڀ کان اول اطالوي زبان:“Le' Origine delln famiglia delln proprieta privita leldalla statver sione revi duta deil outore. dispasquate mar ignetti- Benevento 1885.” جي نالي سان ترجمو شايع ٿيو آهي.
انهيءَ ترجمي جي اشاعت کان پوءِ رومانين زبان ۾:”Origina familei, proprietetei privaten statuli traducere de joan Nedejde”. جي عنوان سان ياسي شهر جي “Contamporenal” نالي هڪ رسالي ۾ ماهه سيپٽمبر 1885ع کان 1888ع تائين قسطوار شايع ٿيندو رهيو ۽ان کان پوءِ ڊينش زبان ۾ Familia prevatej endammens og Statens O pridelse Dansk of furfalern gennemg aetudgare basarget of Gerson Frier Kobonhavn 1880 جي نالي سان Henri Revi's (هينري ريو) نالي هڪ عالم ان جي جرمن واري زبان واري نسخي واري ڪتاب جو فرينچ زبان ۾ ترجمو ڪري شايع ڪرايو.
1860ع کان اڳ ۾ ڪٽنب جي تاريخ جي متعلق ڪو به ڪتاب نه لکيو ويو هو. انهيءَ ڪمي ۽ خيال جو وڏ ۾ وڏو سبب هي هو ته سمورا يورپي مورخ انهيءَ موضوع تي انجيل مقدس ۾ موسيٰ وارن پنجن بابن جن ۾ پدرانه قسم واري ڪٽنب جو ايترو ته تفصيلي ذڪر موجود آهي، جنهن جيترو تفصيلي ذڪر مذڪوره ماضي جي ڪنهن به ٻئي الهامي خواه دنياوي تاريخي ڪتابن ۾موجود نه هو. انهن پنجن بابن کي انجيل مقدس ۾ نه رڳو ڪٽنب جي تاريخ ۾ هڪ حتمي حيثيت ڏنل آهي. بلڪ ڪثرت ازواج جي هڪ اداري ۽ نظام جي طور تي کين خارج از امڪان ڪندي، پدرانه ڪٽنب جو محض هڪ اهڙو قديم ترين نمونو تسليم ڪيو ويو هو، جنهن مان موجوده دور وارو بورزوا قسم وارو ڪٽنب پيدا ٿيو آهي. ٻين لفظن ۾ بورزوا طبقو ۽ سندس عالم سڳورا ته ماڳهين ڪٽنب جي اداري جي تاريخي ارتقائي عمل کان ئي انڪار ڪندا رهيا آهن. ڄڻ ته ڪٽنب واري تاريخي ارتقائي عمل ۾ سچ پچ ته ڪا به تاريخي ارتقا عمل ۾ ئي نه آئي آهي. ڪٽنب جي تاريخ جا اهي علماءَ سڳورا انهيءَ واضح تاريخي حقيقت کي فقط ايتري قدر مڃڻ لاءِ تيار هئا ته قديم ترين زماني ۾، برابر هڪ منجهيل سنجهيل بي ترتيبي قسم جي جنسي لاڳاپن جي دريافت ٿي سگهڻ جا امڪان، جيڪي ”هڪ مڙس هڪ زال“ وري اداري سان گڏ قائم هئا ۽ اڃا تائين به ڪن ملڪن ۽ قومن ۾ موجود آهن. مثلن انهن عالمن کي مشرقي قسم جي ”هڪ مڙس گهڻين زالن“ ۽ ٿٻيٽ ۽ هندستان جي ڪن علائقن ۾ وري ”هڪ زال گهڻن مڙسن“ وارن ادارن جي پڻ خبر هوندي هئي، پر کين انهن موجود، زنده ۽ حاضر ادارن کي تاريخي طور تي هڪ سلسلو ڏئي لکڻ ۽ منجهانئن پيدا ٿيندڙ نتيجن جي ڪابه پروڙ نه هوندي هئي. سندن خيال موجب اهي سمورا ادارا ڄڻ ته پاڻ مرادو بنا ڪنهن تاريخي تسلسل جي پيدا ٿي پيا هئا. ان ڪري انهن عالمن به انهيءَ قسم جي شادين کي ڪنهن قسم جي ڪارآماد تاريخي سلسلي ڏيڻ جي ڪابه ڪوشش نه ڪئي هئي. هنن صاحبن انهن ٽنهي سلسلن کي محض هڪ ٻئي کان ڌار ڌار ڪري ڏيکاريو هو. ان جي باوجود به هن حقيقت کي مڃيو به ويو هو ته قديم ترين زمانن کان وٺي موجوده جديد دور واري دنيا ۾ڪن قديم خواه موجوده دور جي وحشي قبيلن ۾نسل ۽ پيڙهين جو تعين اڄ به پيءُ جي بجاءِ ماءُ جي طرف کان ڪيو وڃي ٿو. ان ڪري اهڙن قبيلن ۾ اڄ به فقط مادرانه شجري کي صحيهح تسليم ڪيو ويندو آهي.
موجوده جديد دور ۾ به اهي وڏا انساني گروهه جن کي قومون ۽ معاشرا سڏيو وڃي ٿو، انهن ۾ به شادين ڪرڻ لاءِ ڪي بندشون (محرمات ۽ غيرمحرمات) مقرر ڪيل هونديون آهن. سندن نظامن جي به پوري ريت کوجنا نه ڪئي ويئي آهي. انهن بندشن وارن قسمن واريون رسمون دنيا ۾گهڻو ڪري سمورين قومن ۽ ملڪن ۾ موجود آهن پر عالمن کي انهن حقيقت ۽ تفصيلات جي پوري خبر نه هوندي آهي. اهڙين رسمن بابت اسان کي روز بروز نت نوان مثال ملندا رهن ٿا. ايترين معلوم حقيقتن جي باوجود به موجوده دور جا عالم ۽ محققين حضرات انهن ادارن کي سلسليوار بيهاري ڪا مقرر ترتيب ڏئي نه سگهيا آهن. ايتري قدر جو مسٽر اِي- بي ٽيلر E.B.Taylor جهڙو وڏو مورخ به پنهنجي ڪتاب Reserches into the Eerly historly of Mankind and the Development of Civilisation-18 ۾ انهيءَ ساڳي حقيقت کي ڪنهن سلسلي ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيو.
هي صاحب انهن حقيقتن کي فقط ”عجيب رسمون“ جو نالو ڏئي ماٺ ڪري ويهي رهيو آهي. ٽيلر صاحب انهن عجيب رسمن کي وحشي قبيلن ۾ رائج بدسوڻ قرار ڏيندي کين رسومات جي زمري ۾ داخل ڪري ڇڏيو آهي. انهن رسمن مان هڪڙي رسم هيءَ به آهي ته وٽن ڪنهن ٻرندڙ ڪاٺي کي لوهي اوزار سان چورڻ به هڪ بدسوڻ هوندو آهي. سندس خيال موجب اهي عجيب رسمون مذهب جي پيدا ڪيل خرافات ۾ شامل آهن. ڪٽنب جي تاريخ جو باقاعده مطالعو ۽ تفتيش 1861ع کان پوءِ شروع ٿي آهي. انهيءَ سال ۾ باڪوفن Backafan جو جڳ مشهور ڪتاب Mother Right (مادرانه حق) شايع ٿيو هو. انهيءَ ڪتاب ۾ فاضل مصنف هيٺين مسئلن تي طبع آزمائي ڪئي آهي:
1- ته قديم ترين زماني ۾ بني نوع انسان هڪ اهڙي عام جنسي ميلاپ ڪرڻ جي هڪ اهڙي دور مان گذري هئي، جنهن کي فاضل مصنف(Hataerism) ”سريت بازي“ جو نالو ڏنو آهي.
2- ته انهيءَ ڇڙواڳ جنسي ميلاپ ڪرڻ جو نتيجو هي نڪتو هو ته ڪنهن به شخص کي پيءُ جي سڱ جي ڪابه خبر نه هوندي هئي. ان ڪري نسلي شجرو مادرانه طور تي ياد ڪيو ويندو هو. اهو مادرانه شجري جو رواج گهڻو ڪري قديم دور جي سموري بني نوع انسان ۾ عام طور تي رائج هوندو هو.
3- ته ان جو نتيجو هي نڪتو هو ته عورتون مادرانه حق واري حيثيت ۾ نسل جون مورث عاليه شمار ڪيون وينديون هيون. ان ڪري پنهنجي نوجوان نسل وٽ وڏو احترام حاصل ڪنديون هيون. انهيءَ احترام جو نتيجو هي نڪرندو هو ته خود ملڪي انتظاميه (حڪومت) هلائڻ به وٽن مادرانه نظام Gynecocracy هلندو هو.
4- ته هڪ مڙس هڪ زال جي درجي تائين پهچڻ ۾ جتي هڪ وقت تي هڪ مڙس جي فقط هڪ زال هوندي آهي، ٻين اکرن ۾ هڪ وقت ئي فقط هڪ مرد جي زال ٿئي ٿي. اها رسم ڄڻ ته انهيءَ قديم مذهب کان هڪ کليل بغاوت هوندي هئي، جنهن ۾ گهڻن مڙسن کي هڪ ئي زال تي ساڻس جنسي ميلاپ ڪرڻ جو حق هوندو هو. انهيءَ مذهب جي ڀڃڪڙي ڪرڻ لاءِ هي ڪفارو مقرر ڪيل هوندو هو ته عورت جي هڪ کان وڌيڪ مڙسن سان جنسي ميلاپ ڪرڻ واري حق (فرض) کان بچي فقط هڪ مڙس جي زال بنجي رهڻ واري فائدي حاصل ڪرڻ لاءِ کيس انهيءَ حق کي (قبيلي کان ۽ بعد ۾ معاشري کان) خريد ڪرڻو پوندو هو. يعني انهيءَ عورت (زال) کي پاڻ(پنهنجي بدن) کي عارضي طور تي ڪنهن مقرر ڪيل ميعاد لاءِ ڪنهن (غير مرد يا ڪن (غير) مردن) جي حوالي ڪرڻ ذريعي اهو حق حاصل (خريد) ڪرڻو پوندو هو.
انهيءَ نتيجي تي پهچڻ ۾ قديم ڪلاسيڪي ادب، باڪوفن جي گهڻي مدد ڪئي آهي. قديم ڪلاسيڪي ادب ۾ سوين نه بلڪ هزارين اهڙا مثال ۽ حوالا ملن ٿا جيڪي باڪوفن واري پيش ڪيل دليل کي صحيح ثابت ڪن ٿا. باڪوفن به انهن مثالن ۽ حوالن کي گڏ ڪري پيش ڪرڻ لاءِ وڏي جان فشاني ۽ عرق ريزي کان ڪم ورتو آهي.
سندس نظريه ۽ تحقيق موجب سريت بازي جي اداري (ٻنهي مرد توڙي عورت جي طرف کان) ”هڪ مڙس هڪ زال“ جي شادي جي درجي تائين پهچڻ واري عرصي ۾، خاص طور تي قديم يوناني معاشري ۾ مذهبي طور تي ارتقا ڪئي هئي. جنهن جي نتيجي ۾ قديم يوناني معاشري ۾ مذهبي طور تي ديوين جي جاين تي نوان (مرد) ديوتائون براجمان ٿيندا آيا هئا. انهيءَ امر مان معاشري جي تبديل ٿيندڙ مزاج جي ڀلي ڀت پروڙ پئجي سگهي ٿي. انهيءَ ارتقائي عمل ۾ قديم دور واريون ديويون آهستي آهستي گهٽبيون گهٽبيون نظرن کان اوجهل ٿي ويون هيون ۽ سندن جاين تي نوان نوان (مرد) ديوتائون آهستي آهستي نڪرندا نروار ٿيندا ويا هئا. پر جيڪڏهن ڪن حالتن ۾ ديويون بلڪل غائب نه به ٿي ويون هيون ته به، اهي هڪ آزاد مرتبي تان لهي، ديوتائن جي تابع ٿينديون ويون هيون. اهو امر معاشري جي انهيءَ بدليل فقط نگاهه جي عڪاسي ڪري ٿو، جنهن ۾بدلجي ويل سماجي حالتن جي ڪري اهو معاشرو قديم رواياتي نقطه نظر کان بدلبو آخرڪار پس منظر ۾ هليو وڃي ٿو ۽ هڪ تازو سڄر ۽ نئون نڪورو نقطه نظر اچي سندس جاءِ والاري ٿو. ڇاڪاڻ ته روايتون اصل ۾ زندگيءَ جون اهي حالتون ۽ ماحول هونديون آهن، جيڪي انسانن جي دلين ۾ مروجه مذهبي لاڙن جي عڪاسي ۽ ترجماني ڪن ٿيون. معاشري ۾ نون سماجي حالتن ۽ ماحول جي پيدا ٿي پوڻ جي ڪري، مرد خواهه عورت جي گڏيل حيثيتن ۾ به تاريخي تبديليون رونما ٿيون هيون.
انهيءَ نقطي کي نظرن ۾ رکندي، باڪوفن اسان جو ڌيان Oresteia of Aeschyles ايسڪيليس واري آريسيطا نالي ڪتاب جي واقعي ڏانهن هڪ پراثر ڊرامائي اندز ۾ ڇڪائي ٿو. انهيءَ قصي ۾ مادرانه حق کي زوال پذير حالت ۾ ۽ پدرانه حق کي فاتحانه انداز ۾ظهور ڪندي ڏيکاريو ويو آهي. قديم يونان جي انهيءَ دور کي تاريخ ۾ سورمائي دور سڏيو ويو آهي.
هن قصي ۾ ڪليتم نستر Clytem Nertra پنهنجي مڙس اگاميمنان Agamemnon کي پنهنجي عاشق (آهر يا يار) Augisthus آگسٿوس جي ڪري قتل ڪري ٿي. اگاميمنان ٽروجن جنگين مان تازو فاتح ٿي موٽيو هو. ڪليتم نسترا جو اگاميمنان مان ڄاول پٽ آرسطس Orests پنهنجي پيءُ جي خون جي پلاند ۾ پنهنجي ماءُ ڪليتم نسترا کي قتل ڪري ٿو ڇڏي. انهيءَ قتل جي ڏوهه جي پاداش ۾ ايرنيس ديوتا جيڪو مادرانه حق جو محافظ آهي. آرسطس کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته ايرنيس جي نظرن ۾ آرسطس سڳي ماءُ کي قتل ڪري هڪ ناقابل معافي شيطاني ڏوهه ڪيو هو. Appollo اپولو ديوتا جنهن پنهنجي طرفان القاءِ وسيلي آرسطس کي ماءُ کي قتل ڪرڻ تي آماده ڪيو هو. اٿينا Athena ديوي کي وچ ۾ پئي فيصلي ڪرائڻ لاءِ زور ڀري ٿو. هي ٻي ديوي ۽ ديوتا جيڪي پدرانه حق واري نظام جا تائيد ڪندڙ ديوتائون آهن، آرسطس کي قصاص طور قتل ٿي وڃڻ کان بچائين ٿا، انهيءَ ڪارروائي جي دوران آرسطس ۽ ايرنيس ديوتائن جي وچ ۾ وڏو تڪرار ۽ بحث مباحثو ڇڙي پوي ٿو. آرسطس پنهنجي مقتولا ماءُ تي ٻٽي قتل ڪرڻ جو الزام ڌري ٿو، يعني سندس نظرن ۾ ۽ عقيدي موجب ماءُ پنهنجي مڙس کي قتل ڪرڻ سان گڏ آرسطس جي پيءُ کي به قتل ڪرڻ جو ڏوهه ڪيو هو. سندس چوڻ هو ته ايرنيس ديوتا ڪليتم نسترا جهڙي خونڻ ۽ ڏوهارڻ کي ڇڏي فقط اڪيلي آرسطس تي مقدمو داخل ڪري هڪ وڏي ناانصافي ڪئي هئي. ڇاڪاڻ ته سندس ڏوهه جي ڏٺي، ماڻس کانئس به وڌيڪ سنگين قسم جو ڏوهه ڪيو هو. ارنيس ديوتا انهيءَ الزام جو هڪ خوبصورت جواب ڏئي ٿو:
هو چوي ٿو ته: ”جنهن شخص (اگاميمنان) کي سندس زال ڪليتم نسترا قتل ڪيو آهي، انهيءَ جو ڪليتم نسترا سان ڪوبه خون جو رشتو ڪونه هو.“ يعني ته هن جو هڪ اهڙي شخص کي قتل ڪرڻ سان، جنهن جي ملزم ڪليتم نسترا سان ڪوبه خون جو رشتو نه هجي، خواه اهو شخص سندس مڙس به ڇو نه هجي، سندس نظرن ۾ سندس عقيدي موجب ڪو به ڏوهه ڪونه ڪيو آهي. ان ڪري ايرنيس ديوتا انهيءَ ڏوهه کي ڪابه اهميت نه ٿو ڏئي ۽ پلاند طور قتل ڪرڻ جو مقصد ۽ مطلب ئي هوندو آهي، فقط خون جي رشتي وارن ۽ مائٽن جو پلاند وٺڻ. انهيءَ حساب سان پنهنجي ماءُ کي ڪنهن هڪ غير (رشتيدار) شخص جي قصاص ۾ قتل ڪرڻ هڪ بدترين قسم جو ڏوهه آهي، پر اپولو ديوتا آرسطس جي طرف کان مداخلت ڪري ٿي. اٿينا ديوي Areopagites ايريوپيگاٽيز ديوتا کي امين مقرر ڪري ٿي.
هينئر آرسطس جي فائدي ۾ مخالفت ۾ امينن جا هڪ جيترا ووٽ ٿي پون ٿا. اٿينا ديوي عدالت جي صدر جي حيثيت ۾ پنهنجو صدارتي ووٽ به آرسطس جي حق ۾ ڏئي ٿي ۽ آرسطس قتل جي ڏوهه مان آزاد ٿي وڃي ٿو. ايرنيس جي طرف وارا ديوتائون جيڪي ثانوي درجي جا ديوتائون آهن، خود ايرنيس ديوتا تي فتح حاصل ڪن ٿا. يعني هن ڪلاسيڪي افسانوي مقدمي ۾ پدرانه حق کي مادرانه حق تي غالب پوندو ڏيکاريو ويو آهي ۽ ديوتائون مقدمي هارائي پنهنجي شڪست کي قبول ڪري معاشري جي نئين رائج الوقت آئين موجب پنهنجي ثانوي درجي جي حيثيت کي قبول ڪن ٿا.
آرسطس واري انهيءَ ڏندڪٿا کي قديم يوناني ڪلاسيڪي ديومالائي ادب ۾ هڪ بهترين قصو شمار ڪيو وڃي ٿو. انهيءَ ڏندڪٿا جو پنهنجي ڪتاب ۾ حوالو ڏيڻ خود هن امر کي ظاهر ڪري ٿو ته باڪوفن پاڻ به آرسطس جي سچائيءَ ۾ ايترو ئي ايمان رکي ٿو جيترو اوپولو ۽ ايسڪليس ديوتائون پنهنجي دور ۾ رکندا هئا، سندس عقيدو آهي ته قديم يونان واري سورمائي دور ۾ديوين ۽ ديوتائن طرفان مادرانه حق کي رد ڪري پدرانه حق کي رائج ڪرڻ وارو انقلابي عمل خود هڪڙو وڏو ڪمال ۽ معجزو هو.
مٿئين ڏندڪٿا مان هيءَ حقيقت به ظاهر ٿئي ٿي ته اهو نظريو جنهن موجب مذهبي يعني انساني عقلن ۽ اعتقادن جن عالمي تاريخ ۾ هڪ فيصله ڪن ڪردار ادا ڪيو آهي، اڳتي هلي پوڙها ٿي آخرڪار تصوف جو رنگ اختيار ڪري وڃن ٿا. ان ڪري باڪوفن واري ضخيم صوفيانه ڪتاب کي پڙهڻ به هڪ مشڪل ڪم آهي ۽ ان جي پڙهڻ ۽ مطالعي ڪرڻ مان ڪو وڏو لاڀ به حاصل ٿيڻو نه آهي. پر ان هوندي به انهيءَ موضوع تي باڪوفن جي هڪ اوائلي مفڪر هجڻ واري حيثيت تي ڪوبه اثر نه ٿو پوي. ڇاڪاڻ ته هي شخص ئي پهريون عالم آهي، جنهن قديم ترين زماني جي انهيءَ سماجي حالت، جنهن ۾ ڇڙواڳ جنسي ميلاپ ڪرڻ جو عام رواج موجود هوندو هو، جي باري ۾ محض زباني جمع خرچ ڪرڻ کان ڪم نه ورتو آهي، بلڪ هن صاحب واضح طور تي ثابت به ڪري ڏيکاريو آهي ته قديم ڪلاسيڪي ادب ۾ انهيءَ سماجي حالت جا آثار جابجا پکڙيا پيا آهن. جن مان انهيءَ حقيقت جي خبر پوي ٿي ته يوناني ۽ ايشيائي قومن ۾ ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري شادي جي رسم رواج ٿيڻ کان گهڻو اڳ ۾ اها حالت موجود هوندي هئي، جنهن ۾ نه فقط هڪ مرد جو هڪ کان وڌيڪ عورتن سان جنسي تعلق هوندو هو، بلڪ هر عورت جو پڻ هڪ کان وڌيڪ مردن سان تعلق هوندو هو. اهڙي قسم جي جنسي ميلاپ ڪرڻ سان، ڪنهن به مروج الوقت اصول ۽ قانون (شريعت) جي خلاف ورزي نه ٿيندي هئي.
باڪوفن پڻ اهو ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته، جيتوڻيڪ اهو رواج اڄ موجود نه آهي، پر ان هوندي به معاشري ۾ سندس اثر اڃان به موجود آهي. فقط هڪ مڙس سان شادي ڪرڻ واري ازدواجي حق کي حاصل ياخريد ڪرڻ خاطر عورتن کي (معاشري جي رسم مطابق) مجبور ٿي پاڻ (جسم) کي هڪ محدود دائري جي اندر غيرمردن جي حوالي ڪرڻو پوندو هو. ان جو بنيادي سبب هي هو ته شروعاتي دور ۾ معاشرو مادرانه حق تي هلندو هو ۽ سندن شجرو ڌيءُ کان نانيءَ کان پڙنانيءَ کان تڙ ناني وغيره ۽ هيٺ ناني جي ڌيءُ (ماءُ) ان جي ڌيءُ (ڏوهٽي) ۽ ان جي ڌي وغيره تائين هلندو هو. اهو مادرانه حق جو نظريو ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري دور تائين قائم رهندو آيو هو. حالانڪ انهيءَ دور ۾هيءَ ڳالهه يقين سان چئي نه سگهبي هئي يا گهٽ ۾ گهٽ قبول نه ڪئي ويندي هئي، اولاد جو پيءُ ڪير شخص آهي؟ ۽ ڇاڪاڻ ته فقط اولاد جي ماءُ بابت يقين سان ڳالهه ڪري سگهبي هئي. ان ڪري انهيءَ دور جي ابتدائي زماني ۾ماءُ جو ۽ ان ڪري عورت ذات جو سماجي مرتبو تمام اوچو ۽ مٿاهون هوندو هو. ايتري قدر جو عورتن کي انهيءَ جهڙو سماجي مرتبو وري ڪڏهن به نصيب ٿي نه سگهيو آهي. يعني معاشري ۾ پدرانه شجري جي اجرائ ۽ عام ٿي وڃڻ بعد عورتن جو سماجي درجو خودبخود گهٽجي ويو آهي، پر انهيءَ شجري جي موجودگيءَ جي باوجود به، انهيءَ دور ۾ جڏهن پدرانه حق کي پڻ تسليم به ڪيو ويو هو، ماءُ جي، اولاد جي حتمي والده ماجده هجڻ واري نوعيت کي به معاشري ۾ پوري ريت تسليم ڪيو ويندو هو. معاشري ۾انهيءَ حق (والده ماجده هجڻ) جي موجودگي عورت ذات جي سماجي درجي کي بلند رکندي آئي هئي. پر بعد ۾ آخرڪار هلندي هلندي، سندس اهو توقير وارو درجو به ختم ٿي ويو هو.
پر باڪوفن پنهنجي انهيءَ نظرئي جي پوري ريت وضاحت نه ڪري سگهيو آهي. انهيءَ حقيقت جي وضاحت ڪرڻ ۾ سندس صوفيانه نقطه نگاهه حائل رهي آهي، پر جيڪا هڪ ڳالهه هي صاحب ڪامياب طور تي ڪري ويو آهي، اها هيءَ هئي ته اهي قديم نظريا پنهنجي تاريخي صحت جي لحاظ کان بلڪل درست ۽ صحيح هئا.
سندس انهيءَ نئين تحقيقات ۽ کوجنا 1861ع ۾ همعصر تاريخ جي عالمن ۾ هڪ انقلاب پيدا ڪري ڇڏيو هو. باڪوفن صاحب وارو ڪتاب جرمن زبان ۾ لکيل آهي. هي زبان انهيءَ قوم جي زبان آهي جيڪا قوم انهيءَ دور ۾ موجوده دور واري ڪٽنب جي تاريخي حيثيت ۾ ڪابه دلچسپي نه رکندي هئي. انهيءَ زبان ۽ سماجي ماحول ۾ ڪتاب لکڻ جي ڪري ئي باڪوفن گمنام رهندو آيو هو. خوش قسمتيءَ سان انهيءَ ميدان ۾ 1865ع ۾ سندس هڪ جانشين به پيدا ٿيو، پر هن کي باڪوفن جي محبت ۽ جاکوڙ جي ڪابه خبر ڪانه هئي.
سندس اهو جانشين هو مئڪلينن صاحب جيڪو پنهنجي مزاج ۽ طبيعت جي لحاظ کان باڪوفن کان بلڪل اُلٽ قسم جو انسان هو. مئڪلينن هڪ ناميارو وڪيل هو، انڪري منجهس باڪوفن واري شاعرانه رنگيني ۽ تصوف وارو رنگ موجود نه هو. هن عالم هڪ پيشه ور وڪيل وانگر انهيءَ موضوع جي هر پهلوءَ تي دليل بازي ڪرڻ کان ڪم ورتو آهي. انهيءَ ساڳي حثيت کي ڌيان ۾ رکندي مئڪلينن چوي ٿو ته: ”موجوده خواه قديم دورن ۾ مهذب خواه غيرمهذب معاشرن ۾ شادي ڪرڻ جي هڪ اهڙي به رسم موجود هوندي هئي، جنهن ۾ گهوٽ کي اڪيلي سر يا ساٿين سان گڏجي پنهنجي ٿيندڙ ڪنوار کي سندس پيڪن مان زوري زبردستي کڻي وڃي ساڻس شادي ڪرڻ جو سانگ رچائڻو پوندو هو.“
اها رسم گذري ويل دور جي انهيءَ رواج جي باقي رهيل نشاني هئي، جنهن ۾ هڪ قبيلي جا مرد ٻين قبيلن جي عورتن کي زوري زبردستي اغوا ڪري وڃي پنهنجون زالون بنائندا هئا. آخرڪار اهو زور زبردستي، اغوا ڪري وڃي شادي ڪرڻ جو رواج ڪيئن پيو هو؟
ان جو جواب هي آهي ته، جيستائين گهوٽ واري قبيلي ۾ شادي ڪرڻ لائق ٻانهون موجود هونديون هيون. ان وقت تائين کين ٻين قبيلن جي عورتن کي زوري زبردستي اغوا ڪري ساڻن شادي ڪرڻ جي ڪابه ضروت نه پوندي هئي، پر اسين ڏسون ٿا ته، غيرمهذب قومن ۾ اهڙا به قبيلا موجود هوندا هئا ۽ اڄ به موجود آهن، جن ۾ قبيلي جي اندر شادين ڪرڻ تي بندش پيل هوندي هئي ۽ ساڳي رسم وٽن اڄ به زنده ۽ موجود آهي. انهيءَ ڪري انهيءَ قبيلي جي ڪنوارن مردن کي اها ضرورت پوندي هئي، يعني گهوٽن کي ڪنواريون ۽ ڪنوارين کي گهوٽ ٻاهرين قبيلن مان حاصل ڪرڻا پوندا هئا. ٻين قبيلن ۾وري هيءَ به رسم موجود هوندي هئي ته، انهن قبيلن جي مردن کي وري مجبور ٿي پنهنجي گروهه يا قبيلي اندر ڪنواريون هٿ ڪرڻيون پونديون هيون.“
مئڪلينن پهرين قسم وارين شادين کي ”خارجي“ ۽ ٻئي قسم جي شادين ڪرڻ کي ”داخلي“ شادين جا نالا ڏنا آهن. انهيءَ حقيقت کي نظر ۾ رکندي هن صاحب اهڙن قبيلن کي خارجي ۽ داخلي شادين ڪرڻ وارا گروهه يا قبيلا سڏيو آهي. هن صاحب انهيءَ ڪوشش جي دوران هي به معلوم ڪري ورتو هو ته، خارجي قسم وارين شادين مان معلوم ٿئي ٿو ته، سمورين حالتن ۾نه،ته به گهڻين يا اڪثر حالتن ۾ اهو متضاد نظريو خود سندس پنهنجي ئي تخيل جي پيداوار هو پر ان هوندي به هن صاحب انهيءَ نظرئي کي پنهنجي وڌيڪ کوجنا ڪرڻ واسطي هڪ بنيادي نظريي طور مقرر ڪري ڇڏيو آهي. سندس انهيءَ نظرئي مطابق خارجي شاديون ڪندڙ گروهه يا قبيلا هر حالت ۽ صورت ۾ ٻين گروهن يا قبيلن مان زالون هٿ ڪن ٿا، يعني ساڻن شاديون ڪن ٿا. ان ڪري ٻئي قبيلا پاڻ ۾ دائمي طور تي جنگ و جدال ڪرڻ ۾ مشغول رهن ٿا. اها جنگ ۽ جدال ڪرڻ جي حالت ڦري اهڙن قبيلن جي حياتين جو هڪ جزو بنجي پوي ٿي ۽ اهي حالتون سندن انهيءَ اعتقاد ۽ زوري زبردستي ٻانهن کي اغوا ڪري ساڻن شاديون ڪرڻ جو نتيجو هونديون آهن.
انهيءَ بحث کي جاري رکندي مئڪلينن صاحب چوي ٿو ته: ”آخر اها خارجي شادين ڪرڻ واري رسم ڪٿان پيدا ٿي هئي؟ انهيءَ قسم واري شادي ۾ خون جي رشتي جو ڪوبه واسطو موجود نه هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته انهيءَ قسم جو رواج تمام دير سان پيدا ٿيل نظر اچي ٿو.
انهيءَ رسم جي بنياد پوڻ جو سبب هي به ٿي سگهي ٿو ته، انهن وحشي قبيلن ۾ ڇوڪرين کي ڄمندي ئي ماري ڇڏڻ جو رواج هوندو هو. اهو ساڳيو رواج اڄ به ڪيترين ئي وحشي قومن ۾ موجود آهي. انهيءَ قبيح ۽ ظالمانه غيرانساني رسم جي ڪري مختلف قبيلن ۾مردن جو تعداد ايتري قدر ته وڌي وڃي ٿو جو ان جو نتيجو هي نڪري ٿو ته، عورتن جي انهيءَ کوٽ کي ڀرڻ لاءِ وٽن ”هڪ عورت جي گهڻن مردن سان جنسي ميلاپ ڪرڻ“ Polyandry جو رواج پئجي وڃي ٿو. انهيءَ رواج جو فطري نتيجو هي نڪرندو هو ته اولاد جي ماءُ جي ته هر شخص کي خبر هوندي هئي، پر پيءُ سدائين نامعلوم هوندو هو. ان ڪري اولاد جو شجرو به فقط ماءُ جي نالي ۾ هلندو هو. انهيءَ رواج کي ڪٽنب جي تاريخ ۾ ”مادرانه حق“ جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو.
قبيلي جي اندر عورتن جي کوٽ جو هڪ ٻيو نتيجو هي به نڪتو ته انهيءَ کوٽ کي ڀرڻ لاءِ، پر پوري طرح سان نه، هڪ عورت سان گهڻن مردن جي جنسي ميلاپ ڪرڻ وسيلي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي هئي ۽ ساڳئي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ٻين قبيلن جي عورتن کي زوري زبردستيءَ اغوا ڪري کڻي وڃي ساڻس زال طور شادي ڪرڻ جو هڪ باقاعده سلسلو شروع ٿي ويو هو.
سندس هي به وڌيڪ چوڻ آهي ته، ”جيئن ته خارجي شاديون ۽ ”هڪ زال گهڻا مڙس“ واري شادي جو اصل ۽ بنيادي سبب هڪڙو ئي آهي، يعني مرد ۽ عورتن جي صنفن ۾ هڪ جيترائي پيدا ڪرڻ جو عمل، ان ڪري اسين مجبور ٿي هن نتيجي تي پهچون ٿا ته سمورا خارجي شاديون ڪندڙ قبيلا، معاشرا ۽ نسل اصل ۾ ”هڪ زال گهڻا مڙس“ وارا معاشرا هوندا هئا. ان ڪري اسان کي هن امر ۾ڪوبه شڪ شبهو ڪرڻ نه گهرجي ته خارجي شاديون ڪندڙ معاشرن ۽ نسلن ۾ اوائلي مٽي مائٽي به ضرور انهيءَ قسم جي هوندي جنهن ۾ خون جي رشتن کي فقط ماءُ جي وسيلي هلايو ويندو هو.“(Macknman- Studies in Ancient History of primitive marriages. P-124, 1886).
اسان کي مئڪلينن کي سڀ کان اڳ ۾ هن ڳالهه لاءِ جس ڏيڻو پوندو ته هي صاحب ئي پهريون عالم آهي، جنهن اسان جو ”خارجي“ شادين ڪرڻ واري عام رواج ڏانهن ڌيان ڇڪايو آهي، پر هي سمجهڻ ۽ چوڻ غلط ٿيندو ته هن صاحب ئي خارجي شادين ڪرڻ وارن گروهن کي ڳولي لڌو هو ۽ ان کان وڌيڪ هي چوڻ به سراسر غلط ٿيندو ته هن صاحب ئي انهيءَ حقيقت کي پوري ريت سمجهيو ۽ پروڙيو هو.
مئڪلينن صاحب اها ڇڙوڇڙ معلومات مختلف مبصرن جي حوالن مان حاصل ڪئي هئي. ليٿام Letham پنهنجي ڪتابDenriptive Ethnology 1859 (تشريحي علم لانسان) ۾ انهيءَ ساڳي رواج کي پوري چٽائي ۽ وثوق سان هندستان ۾ مگيار قبيلن ۾ ڏٺو هو ۽ ان کي قلمبند ڪري ڇڏيو هو. جنهن بعد هن ثابت ڪيو هو ته اها ساڳي رسم اڄ به ٻين قبيلن ۾ پڻ عالمگير طور تي رائج آهي. مئڪلينن انهيءَ رسم کي پنهنجي ڪتاب ۾ هڪ حوالي طور سندس ئي لفظن ۾ نقل ڪيو آهي.
اسان واري دوست عالم مارگن صاحب 1847ع ۾ ايروڪواس اندين (آمريڪي) قبيلن متعلق پنهنجن انهن لکيل خطن ۾ جيڪي (American Review) آمريڪن رويو نالي رسالي ۾ شايع ٿيا هئا ۽ بعد ۾ 1851ع ۾ ساڳين شايع ٿيل خطن کي ڪتابي صورت ۾ (The League of Iroquois) جي نالي سان شايع ڪيو هو، موجب اها ساڳي رسم انهن آمريڪي انڊين قبيلن ۾ اڄ تائين جاري آهي.
هن صاحب پنهنجي انهيءَ ڪتاب ۾ هن رسم جو صحيح صحيح تفصيلي احوال لکيو آهي. جنهن جي برعڪس اسين ڏسون ٿا ته مادرانه حق جي سلسلي ۾ مئڪلينن جي هڪ وڪيل واري ذهنيت باڪوفن واري صوفيانه تخيل کان به وڌيڪ مونجهارو ۽ خلفشار پيدا ڪيو آهي، پر ان هوندي به اسان کي مئڪلينن صاحب کي هن خدمت ڪرڻ لاءِ جس به ڏيڻو پوندو ته هن عالم نه رڳو نسلي شجري ۽ مدرانه حق کي بنيادي طور تي قبول ڪيو آهي، بلڪ هن حقيقت جو به اقرار ڪيو اٿس ته، ”هن ڏس ۾ باڪوفن صاحب مون کان اڳ ۾ آهي.“
انهيءَ قبوليت جي باوجود انهيءَ معاملي ۾ مئڪلينن پوري طور تي واضح نه آهي، ڇاڪاڻ ته هو فقط ”عورت وسيلي مٽي مائٽي“ جي فقري کي دهرائيندو ۽ ساڳي عبارت کي وري وري ورجائيندو رهيو آهي. سندس اها عبارت شروعاتي دور لاءِ صحيح به آهي، پر هو انهيءَ کي انهن بعد ايندڙ دورن ۾، جن ۾ جيتوڻيڪ نسل ۽ ورثي ترڪي خالص مادرانه حسب نسب ۾ منسوب رکيو ويو هو ۽ خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين کي قبول به ڪيو ويو آهي پر ان جو اظهار وري به مرد واري حسب نسب ۾ به ڪيو ويو آهي، لاءِ به ڪتب آڻي ٿو. سندس اهو نظريو خالصتن انهن وڪيلن واري طور جو هوندو آهي، جن جي عادت هوندي آهي ته اهي صاحب هر معاملي کي قانون جي زبان ۽ اکرن ۾ بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن پر اهي عالم حضرات انهن حالتن، جن کي انهيءَ عرصي جي دوران غير لاڳو بنائي ڇڏيو هوندو آهي، کي نظرانداز ڪندا ايندا آهن.
مئڪلينن وارو نظريو پنهنجي صحت جي باوجود به خود مصنف جي پنهنجن نظرن ۾ به ڪنهن ظاهر ظهور پختي پائي تي بيٺل نه هو. انهيءَ ساڳي حقيقت خود کيس ئي وڏي تعجب ۽ حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو. هو لکي ٿو ته، ”عورتن کي اغوا ڪري ساڻن شادين ڪرڻ واري سانگ رچائڻ وارو رواج ظاهر ظهور انهن نسلن، جن ۾ مٽي مائٽي مرد جي طرف کان هلندي آهي، ۾ به موجود هوندو آهي ۽ هو انهن شادين کي وڏي ڌام ڌوم سان ملهائيندا آهن.“ الخ ص 140.
”هي هڪ عجيب ڳالهه آهي ته، جيتري قدر اسان کي معلوم ٿي سگهيو آهي، اهڙي ڪابه جاءِ موجود نه آهي جتي خارجي شادين ڪرڻ جي رواج سان گڏوگڏ مٽي مائٽي ڪرڻ جي ٻي به ڪا پراڻي ۾ پراڻي صورت موجود هجي ۽ اتي ساڳئي قوت تي ٻارن (ڇوڪرين) کي ماري ڇڏڻ جو رواج به موجود هجي.“ الخ ص 140.
مٿيون ٻئي لکتون خود سندس ئي پيش ڪيل تاويل کي سنئون سڌو رد ڪن ٿيون. ان ڪري هو پاڻ به مجبور ٿي پنهنجن ڏنل دليلن جي پاڻ نئين طور تي مخالفت ڪري ٿو ۽ ان لاءِ اڳين دليلن کان به وڌيڪ منجهائيندڙ مفروضا پيش ڪري ٿو.
انهن تضادن جي باوجود به سندس نظريو انگلستان ۾ وڏي تائيد حاصل ڪري سگهيو آهي. انگريز عالمن ان ڏانهن گهڻو ڌيان ڏنو آهي. انگلستان ۾ مئڪلينن کي ”ڪٽنب جي تاريخ جو ابو“ ڪري مڃيو ويو آهي. کيس انهيءَ موضوع تي رئيس العلمائ طور قبول ڪيو ويو آهي. انهن خارجي ۽ داخلي شاديون ڪندڙ قبيلن جي وچ ۾ جيڪو فرق ۽ تضاد پيداڪيو ويو آهي، انهن جي ٿورين مستثنات کي ردوبدل ڪرڻ جي باوجود به، اهو مروجه نظرئي جو بنياد بنيو رهيو، جنهن جي انهيءَ حيثيت کي هر عالم تسليم ڪيو هو. انهيءَ تضاد عالمن جي اکين تي اهڙيون ته پٽيون ٻڌي ڇڏيون هيون جو ان جي باري ۾ ڪنهن وڌيڪ کوجنا ڪرڻ ۽ ان ۾ ڪو اضافو ڪرڻ ناممڪن بنجي ويو هو.
انگلستان ۾ مئڪلينن واري نظرئي کي بي واجبي طور تي اهميت ڏيڻ هڪ علمي فيشن بنجي پيو هو. انهيءَ انگريزي رواج تي هلندي ٻين يورپي ملڪن ۾به سندس انهيءَ نظرئي هي نقصان پهچايو هو ته خارجي ۽ داخلي شاديون ڪندڙ قبيلن ۾ موجود تضاد ۽ فرق کي غلط طور تي نظرانداز ڪيو ويو هو. ايتري قدر جو سندس کوجنائن مان حاصل ڪيل سمورو لاڀ به ضايع ٿي ويو هو پر عالمن جي کوجنائن آخر هڻي وڃي هنڌ ڪيو. کوجنائون ڪندي ڪندي ڪيتريون ئي وڌيڪ اهڙيون نيون حقيقتون به ظاهر ٿيڻ لڳيون هيون جيڪي سندس ايجاد ڪيل سانچي ۾ ماپي نٿي سگهيون پر ان هوندي به مٿن ڪوبه توجه نه ڏنو ويو هو. مئڪلينن صاحب کي فقط ٽن مختلف قسمن جي خبر هئي: (1) هڪ مڙس گهڻيون زالون، (2) هڪ زال گهڻا مڙس ۽ (3) هڪ مڙس هڪ زال.
پر جڏهن مٿن وڌيڪ توجه ڏني وئي ته وڌيڪ ثبوت مهيا ٿيندا ويا ته ترقي يافته قومن ۾ اهڙي قسم جي شادين ڪرڻ جو رواج موجود هو جن ۾ مڙسن جو هڪ گروه پاڻ ۾ گڏجي زالن جي هڪڙي گروه سان گڏيل شاديون ڪندو هو. انهيءَ قسم جي شادي ڪرڻ جو ذڪر ليوباڪ صاحب به پنهنجي ڪتاب (Origin of Civilization 1870) تهذيب جو آغاز جي باب(Communal Marriages) فرقيوارانه شاديون جي عنوان سان ڪيو آهي ۽ اها آهي به هڪ تاريخي حقيقت!
ليوباڪ کان هڪدم پوءِ يعني 1781ع ۾ مارگن جو ڪتاب شايع ٿيو. جنهن ۾هر لحاظ کان هڪ حتمي قسم جو وزندار ۽ سالم مواد موجود آهي. انهيءَ ڪتاب ۾ هن عالم ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته، آمريڪا ۽ ايروڪواس انڊن قبيلن ۾ هڪ اهڙي قسم جو خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين ڪرڻ جو عجيب و غريب رواج موجود آهي، جيڪو آمريڪي کنڊ جي ٻين غيرمهذب معاشرن ۾ اڄ به عام طور تي رائج موجود آهي. حالانڪ مٽين مائٽين ڪرڻ وارو اهو طريقو ۽ سرشتو انهن رشتن جي بلڪل مخالف ۽ ابتڙ هوندو آهي، جيڪي اتي جي مهذب ازدواجي نظام مان پيدا ٿيندا آهن. ان ڪري هن صاحب متحده رياستون آمريڪا جي وفاقي سرڪار کي هن ڳالهه تي آماده ڪيو هو ته، هو کيس باقي دنيا جي ٻين قومن ۾ مروجه خون جي رشتن تي ٻڌل قرابت وارين صورتن بابت معلومات مهيا ڪري ڏئي. انهيءَ معلومات جي حاصل ڪرڻ لاءِ هن پاڻ هڪ سوالنامي ۽ ان سان گڏ شجرن جا خاڪا ۽ جدولون تيار ڪيون هيون، جن جي مدد سان هن آيل جوابن مان هڪ نقشو تيار ڪيو هو. جنهن مان کيس هيٺيون حقيقتون معلوم ٿيون هيون:
1- ته آمريڪي انڊين قبيلن وارا مٽين مائٽين جا نظام ايشيا کنڊ جي ڪيترن ئي قبيلن ۾ اڄ ڏينهن سوڌو رائج آهن ۽ ٿوري گهڻي ڦيرڦار سان آفريڪا ۽ آسٽريليا کنڊن جي غيرمهذب قبيلن ۾ به اڄ ڏينهن سوڌو موجود آهن.
2- ته گروهي طور تي شادين ڪرڻ وارو نظام جيڪو بحرالڪاهل جي هوائي ٻيٽن ۽ آسٽريليا جي ٻيٽن ۾ رهندڙ قبيلن ۾موجود آهي ۽ هينئر بيروني اثر جي ڪري ختم ٿيڻ تي آهي. ان کي سمجهڻ جي وسيلي ئي انهيءَ نظام جي مڪمل طور تي وضاحت ڪري سگهجي ٿي.
3- ته انهن ساڳين ٻيٽن تي، انهن شادين ڪرڻ وارن نمونن سان گڏوگڏ مٽين مائٽين ڪرڻ جو هڪ ٻيو نظام به موجود آهي، جنهن کي ان کان به هڪ قديم تر نظام جيڪو هينئر ختم ٿي چڪو آهي، جي وسيلي سمجهائي سگهجي ٿو.
هن صاحب انهيءَ سموري حاصل ڪيل مواد ۽ ان مان حاصل ڪيل نتيجن کي ترتيب ڏئي پنهنجي مشهورڪتاب (Systems of Consenguinity and Affinities 1871) (خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين ۽ عزازپ جا نظام) ۾ شايع ڪرائي ڇڏيو هو. سندس انهيءَ ڪتاب بحث مباحثي کي هڪ وڏي ۽ بي پايان وسعت ڏئي ڇڏي آهي ته انهيءَ موضوع تي هن عالم پنهنجي تحقيق ۽ کوجنا ڪرڻ لاءِ، انهيءَ نظام کي هڪ ابتدائي نقطه طور ڪتب آڻيندي، ڪٽنب جي نمونن کي انهيءَ نظام جي مطابقت ۾آڻي ڇڏيو هو، جنهن جي نتيجي ۾ سندس انهيءَ محنت ۽ جاکوڙ، انهيءَ موضوع تي وڌيڪ کوجنا ڪرڻ جا دروازا کولي ڇڏيا هئا. انهيءَ کوجنا جي وسيلي هن صاحب انساني تاريخ جي قديم ترين دور جي تحقيق ۽ تفتيش ڪرڻ جي ڏس ۾ نين دريافتن ڪرڻ جي عمل کي ممڪن بنائي ڇڏيو هو.
اسين جيڪڏهن مارگن جي انهيءَ طور ۽ طريقي تي کوجنا ڪرڻ کي صحيح تسليم ڪريون ٿا ته پوءِ مئڪلينن صاحب وارا حاصل ڪيل نتيجا ۽ دعوائون پاڻ مرادو ڪافور ٿي وڃن ٿيون. مارگن جي انهيءَ ڪتاب جي اشاعت کان پوءِ کوجنا ڪرڻ جي ميدان ۾ هڪ معرڪو شروع ٿي ويو هو. مئڪلينن صاحب پاڻ هڪ محض مفروضي مان هڪ مصنوعي نموني جي تاريخ ٺاهي جوڙي راس ڪئي آهي پر هو هڪ وڪيل وانگر ور ڏئي مارگن ۽ ليوباڪ کان سندن پيش ڪيل نظرين جي صحت جي باري ۾ ڪن حتمي ثبوتن جي پيش ڪرڻ جي اهڙي ريت طلب ڪري ٿو جيئن ڪو اسڪاٽلينڊ جو جج پنهنجي اطمينان خاطر وٽس ڪنهن پيش ٿيندڙ وڪيل کان ڪنهن حتمي قسم جي دليل ۽صحت جي پيش ڪرڻ جي گهر ڪندو آهي.
ساڳي ريت هيءَ گُهر به هڪ اهڙي عالم جي طرفان ڪئي وڃي ٿي، جنهن پاڻ تاسيت جي ڪتاب (Germnia) جرمانيه باب 0 2 ۾ جرمن معاشري ۾ سڳي مامي ۽ ڀاڻج جي پاڻ ۾ مٽي مائٽي بابت ڪيل ذڪر ۽ جوليس سيزر جي انهي رپورٽ جو ته، ”برٽن لوڪن ۾ رواج هوندو هو ته ڏهن ٻارهن مردن جو گروهه پاڻ ۾ گڏجي ايترين ئي عورتن جي گروهه سان گڏيل شادي ڪندو هو.“ جا پنهنجي ڪتاب ۾حوالا به ڏنا آهن ۽ قديم دور جي تاريخ جي ٻين عالمن جي حوالن مان به معلوم ٿئي ٿو ته وٽن عورتن جي گڏيل گروهه سان شادين ڪرڻ جو عام رواج موجود هوندو هو. انڪري آئون به بنا ڪنهن رنڊڪ جي هي نتيجو اخذ ڪيان ٿو ته انهن سمورين غيرمهذب قومن ۾ ”هڪ زال گهڻن مڙسن“ واري شادي جو رواج به موجود هوندو هو.
انهيءَ ساڳي حقيقت کي هن ريت به بيان ڪري سگهجي ٿو ته، ڄڻ ته ڪنهن هڪ زيرسماعت مقدمي ۽ فريادي ڌر جو وڪيل پنهنجي طرف کان پيش ڪيل هر ثابتي ۽ دليل کي جائز ۽ صحيح سمجهي، پر ساڳئي وقت تي بچاءُ جي طرف واري وڪيل جي طرفان پيش ڪيل هر ثابتي دليل ۽ قانوني حجت تي اعتراض ڪندو رهي.
مئڪلينن صاحب جو هي چوڻ هو ته، ”گروهي شاديون فقط فاضل مصنف جي پنهنجي ذاتي هم گمان ۽ تخيل جو اختراع آهن.“ کيس باڪوفن جي مقابلي ۾ هر لحاظ کان گهٽ ڪري ڇڏي ٿو. مئڪلينن صاحب جي چوڻ مطابق: ”مارگن جا پيش ڪيل مٽين مائٽين وارا سلسلا محض چوڻيون آهن.“
پر سندس انهيءَ قول کي رد ڪري ڇڏڻ لاءِ فقط هي هڪڙوئي دليل ۽ حجت ڪافي ٿيندي ته آمريڪي انڊين قبيلن جا فرد هر غير واقف شخص يا هر غيرملڪي سفيد فام شخص کي فقط ڀاءُ يا پيءُ چئي مخاطب ٿيندا آهن. انڪري چئبو ته مئڪلينن جي دليل موجب پيءُ، ماءُ- ڀيڻ جا لفظ ڄڻ ته خالي ۽ سکڻا مخاطب ٿيڻ جا اعزازي لفظ هوندا آهن. ڇاڪاڻ ته ڪئٿولڪ فرقي جي راٽ پادرين ۽ عورتن کي به پيءُ (فادر) ۽ ماءُ (مدر) جي سکڻن نالن سان مخاطب ڪيو ويندو آهي ۽ ننڍي درجي جا عيسائي مُلا ۽ ملياڻيون، فرميسن ۽ انگريز ڪاريگر به هڪ ٻئي کي وڏين مجلسن ۾ ڀاءُ، ڀيڻ جي سکڻن نالن سان مخاطب ٿيندا آهن. يعني پيءُ، ماءُ، ڀاءُ ۽ ڀيڻ جا لفظ محض القاب هوندا آهن. جن مان ٻيو ڪوبه ڪارج حاصل نه ٿيندو آهي.
مطلب ته انهيءَ ڏس ۾ مئڪلينن صاحب وارا ڏنل سمورا دليل هر صورت ۽ لحاظ کان جدا ۽ ناقص آهن. ان هوندي به مئڪلينن صاحب کي فقط هڪ نقطي تي ڪوبه عالم جواب ڏئي نه سگهيو آهي ۽ اهو نقطو هي آهي ته، ٻنهي خارجي توڙي داخلي شاديون ڪندڙ گروهن ۽ قبيلن جن ۾ سندس نظريي وارو نظام رائج هو، ڪوبه فرق پيدا نه ٿيو هو. ان هوندي به ڪٽنب جي تاريخ ۾ انهيءَ نظام کي ڪليدي حيثيت رهندي آئي آهي.
هي امر به تسليم ڪيل آهي ته مئڪلينن صاحب پنهنجي نظريي جي ثبوت ۾ناڪافي شهادتون پيش ڪيون آهن. وڏي مزي جي وري هيءَ ڳالهه آهي ته خود هو پنهنجن پيش ڪيل حقيقتن جو تضاد به پاڻ ئي پيش ڪري ٿو، سندس خود هي نظريو ته ٻن مختلف ۽ ڌار ڌار قبيلن مان هڪڙي لاءِ زالون هٿ ڪرڻ جائز ۽ ٻئي قبيلي لاءِ ناجائز شمار ڪيل هوندو هو. خود پنهنجي ئي نظرئي جي نفي ڪرڻ تي ٻڌل آهي. انهيءَ نقطي جي وضاحت ڪرڻ لاءِ Girand Teulon جراڊ ٽيلون جو ڪتاب Origin of Family1894 (ڪٽنب جو آغاز) ۽ ليوباڪ جو ڪتاب Origin of Civilization 1882 (تهذيب جو آغاز) چوٿين اشاعت ڪافي مثال آهن.
انهيءَ ساڳئي لفظ جي وضاحت ڪرڻ لاءِ مارگن جو ڪتاب (Ancient Society) قديم معاشرو به ميدان ۾ اچي ويو آهي. مون پنهنجو هي ڪتاب مارگن جي ڪتاب جي آڌار تي لکيو آهي، پر جتي مارگن انهيءَ ساڳي حقيقت تي فقط ٿوري روشني وجهي سگهيو آهي، اتي مون ان تي تفصيلي بحث ڪيو آهي.
مارگن جي لکڻ موجب ”حقيقت ۾قبيلي جي اندر (داخلي) شاديون ڪرڻ يعني (Endognmy) ۽ خارجي (قبيلي کان ٻاهر) شادين ڪرڻ ۾ڪوبه تضاد موجود نه آهي. ڇاڪاڻ ته موجوده وقت تائين دنيا ۾ ڪٿي به ڪو محض خارجي شاديون ڪندڙ قبيلو ڳولي نه لڌو ويو آهي. پر انهيءَ دور ۾ جڏهن گروهي شادين ڪرڻ جو رواج عام هوندو هو ۽ اهو رواج گهڻو ڪري دنيا ۾ ڪنهن نه ڪنهن وقت ۾ موجود رهيو آهي. خود قبيلي جي اندر اهڙا به گروهه موجود هوندا هئا جيڪي پاڻ ۾ ماءُ جي طرف کان خون جي اهڙن رشتن ۾ ڳنڍيل نه هجن ۽جن ۾شاديون ڪرڻ ناجائز هجي ۽ ان ڪري ڪنهن نيات جا مرد، جيتوڻيڪ پنهنجي قبيلي مان جائز طور تي زالون هٿ ڪري سگهيا ٿي، پر اهي زالون سندن نيات يا ويجهي مٽي مائٽي کان ضرور ٻاهر هونديون هيون. ان ڪري نيات يا گروهه برابر خارجي شاديون ڪندڙ هوندو هو، پر خود قبيلو، جيڪو پاڻ ۾ نياتن يا گروهن جو هڪ وڏو مجموعو هوندو هو. جي اندر پاڻ ۾ پوري آزاديءَ سان داخلي شاديون ڪندڙ هوندو هو.“ اهو نظام مئڪلينن صاحب واري پيش ڪيل نظام جو تختو ئي ڪڍي ڇڏي ٿو.
پر مارگن انهيءَ درجي تي پهچي بيهي نٿو رهي، آمريڪا جا انڊين قبيلا سندس وڏا مددگار ثابت ٿين ٿا. مارگن وڌيڪ به ثابت ڪيو آهي ته ”سموريون نياتون اصل ۾ پاڻ ۾ مادرانه حق تي ٻڌل هونديون هيون ۽ اهو ئي بنيادي نظام هو جنهن مان بعد ۾ ڦٽي نڪتل نياتون پدرانه حق وارن بنيادن تي ٺاهي راس ڪيون ويون هيون. اهو ساڳيو نظام وري اڳتي هلي سمورين مذهبي قومن ۾ هڪ عام رواج بنجي پيو هو. يعني اهو رواج هڪ عالمگير حيثيت وٺي ويو هو. اهوئي اصلي سبب هو جو قديم دور جي عالمن لاءِ قديم يوناني ۽ رومن نياتون ڦري هڪ معمو يا ڳجهارت بنجي پيون هيون.“
ان ڪري هتي آمريڪي انڊين جي وجود ۽ سندن نظام جي وضاحت کي قديم معاشرن جي تاريخ کي ڳولي لهڻ لاءِ هڪ بنيادي نظرئي وسيلي طور ڪتب آندو ويو آهي، مهذب معاشرن ۾ پدرانه حق وارين نياتن جي اوائلي درجي مقرر ڪرڻ لاءِ مادرانه حق وارين بنيادي نياتن کي ڳولي لهڻ ۾ اها نهايت ضروري امر هوندو آهي. اهو نظريو قديم معاشري جي تاريخ ۾ اها حيثيت ۽ اهميت رکي ٿو جيڪا حيثيت ۽ اهميت ڊارون وري نظريي ارتقا Theory of Evolution کي علم الحيوانات ۾ ڪارل مارڪس واري (Suprplus Value) زائد مُلهه جي نظريي کي علم اقتصاديات ۾ حاصل آهي. انهيءَ نظرئي مارگن کي پهريون دفعو ڪٽنب جي تاريخي نقطي ٺاهڻ ۾ وڏي هٿي ڏني آهي، سندس انهيءَ نظرئي موجب موجود تاريخي مواد کي عارضي طور تي نظرن هيٺ رکندي، معاشري جي ڪلاسيڪي درجن جا ارتقائي دور مقرر ڪري سگهجن ٿا.
مارڪس جي وڌيڪ ملهه ۽ ڊارون جي نظريي ارتقا وانگر مارگن واري نظرئي قديم معاشرن جي تاريخ جي لکڻ ۾ هڪ نئين دور جو آغاز ڪيو آهي. هن نظرئي موجب مادرانه حق واريون نياتون هڪ محور Axis يا سرائي طور ڪتب اچن ٿيون، جنهن تي بيهي سموري معاشرتي تاريخ گردش ڪري سگهي ٿي. انهيءَ نظرئي جي ايجاد ٿيڻ بعد ئي اسين پنهنجي کوجنا، تحقيق ۽ تفتيش کي پنهنجي مرضيءَ موجب ڦيرائي گهيرائي سگهون ٿا ۽ کوجنا جي مواد ۽ ان مان حاصل ڪيل نتيجن جي درجابندي به ڪري سگهون ٿا. ان ڪري اسين مارگن کان اڳ واري دور واري معاملي جي مقابلي ۾ مارگن کان بعد واري دور ۾وڌيڪ پختا ۽ تڪڙا قدم کڻي سگهون ٿا.
مارگن واري نظرئي کي قديم تاريخ جي عالمن عام طور تي تسليم ڪيو آهي يا ٻين لفظن ۾چئبو ته انگلينڊ جي قبل تاريخي دور جي عالمن به انهيءَ نظرئي کي استعمال ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي پر انگريز عالم ايتري قدر ته تنگ نظر ۽ بخيل هوندا آهن جو اهي صاحب انهيءَ امر کي ظاهر ظهور تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه هوندا آهن ته هنن موجوده نقطه نظر وارو انقلاب مارگن کان ئي حاصل ڪيو آهي. انگريز عالمن ڪوشش ڪري مارگن جي ڪتاب جي ذڪر ڪرڻ کان ڪيٻايو، نٽايو ۽ پاڻ بچايو آهي. هنن صاحبن مارگن کي سندس انقلاب آفرين ڪتاب لاءِ جس، واڌايون ۽ شاباس ڏيڻ جي بجاءِ سندس اڳين لکتن جي ساراهه جا ڍڪ ڀريا آهن. اهي حضرات سندس نظريي مان اقتباسات ڪڍي مٿن نقطه چيني ته ڪن ٿا پر مٿن صحيح قسم جي عالمانه تنقيد ڪرڻ کان ڪترائيندا رهن ٿا. مطلب ته هي حضرات انهيءَ انقلاب آفرين نظريي تي ڄاڻي ٻجهي خاموش رهڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
مارگن جوڪتاب Ancient Society (قديم معاشرو) هينئر ناپيد ٿي چڪو آهي. آمريڪا جي ڪتابي مارڪيٽ ۾ انهيءَ قسم جي ڪتابن جي ڪابه اهميت نه هوندي آهي ۽ انگلينڊ ۾وري هن ڪتاب کي ڄاڻي ٻجهي ۽ هڪ سوچيل سمجهيل ۽ رٿيل منصوبي تحت نظرانداز ڪيو ويو آهي. جنهن امر جو نتيجو هي نڪتو آهي ته هي انقلاب آفرين ڪتاب فقط جرمنيءَ ۾ جرمن زبان ۾ دستياب آهي.
مارگن جي ڪتاب مان حوالا ڏيڻ پر سندس ڪتاب کي بحث جو موضوع بنائڻ کان ڪترائڻ جو آخرڪار مطلب ڇا آهي؟ ڇا اهو ان ڪري آهي ته مارگن هڪ آمريڪي عالم آهي. قديم تاريخ جي انگريز عالمن جو محنت ۽ جاکوڙ ڪري ڪنهن مواد کي گڏ ڪرڻ، سموئڻ وارو مادو ۽ ملڪو بيشڪ تحسين جوڳو رهندو آيو آهي، پر پاڻ کان سواءِ ٻين غيرملڪي عالمن جهڙوڪ باڪوفن ۽ مارگن کي پنهنجو پيشوا ڪري مڃڻ لاءِ وٽن ڪوبه جگر ۽حوصلو موجود نه آهي.
انگريز عالمن جي انهيءَ تنگ نظريي ۽ ادبي بخل جي حد هيءَ آهي ته هو هڪ جرمن عالم کي برداشت ڪرڻ لاءِ ته تيار هوندا آهن، پر ڪنهن آمريڪي عالم کي هرگز نه!
مون کي متحده رياستن آمريڪا ۾ رهندي هن امر جو ذاتي طور تي تجربو ٿيو آهي ته هر انگريز ۾ هڪ آمريڪن کي ڏسندي ئي هڪ دم وطن دوستيءَ ۽ قوميت جو جذبو جاڳي پوي ٿو ۽ هو غريب ڪيتريون ئي دلچسپ ٻاراڻيون حرڪتون ڪرڻ شروع ڪري ڏئي ٿو. هن معاملي ۾ به ساڳئي جذبي جو لڪل هٿ موجود آهي. مئڪلينن صاحب قبل تاريخي دور جي انگريزي مڪتبه فڪر جو سرڪاري طور تي مڃيل باني ۽ امام عالم آهي.
ان ڪري سندس پوئلڳن لاءِ به هيءَ ڳالهه وڏي اهميت جي هوندي آهي ته اهي سندس ”ڇوڪرين کي ڄمڻ شرط ماري ڇڏڻ“ واري دور کان هلي ”هڪ زال گهڻا مڙس“ واري شادي کان گذرندي ”عورت کي زوريءَ اغوا ڪري پرڻجڻ“ کان ٽپندي مادرانه حق واري درجي تي پهچندا هئا ۽ اهي صاحب خارجي ۽ داخلي شادين ڪرڻ واري پل صراط کي پار ڪري وڃڻ کي عين حقيقت سمجهندا هئا. اهو سمورو ٽڪساٽ ۽ تماشو مئڪلينن صاحب جي مصنوعي نظرئي جو پيدا ڪيل هوندو هو. جنهن کان انڪارڪرڻ کي هڪ عين تاريخي، علمي ۽ ادبي ڪفر سمجهيو ويندو هو.
مارگن جو ڪبيرو گناهه فقط هي هو ته هن صاحب هڪ پختي کوجنا ۽ صحيح، سالم تحقيق وسيلي مئڪلينن واري ٺاهيل مکڻ جي ماڙي کي ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو هو. سندس اها ناپاڪ حرڪت هر لحاظ کان قابل ملامت ۽ نفرت هئي. مارگن جو انهيءَ قسم واري ڏوهه کان به وڌيڪ هڪ ٻيو ڪبيرو گناهه هي به هو ته، هن صاحب انهيءَ راز کي هڪ اهڙي نموني ۾ افشا ڪري ڇڏيو هو جو فقط سندس ذڪر ۽ بيان ڪرڻ جي هڪ ئي ڌڪ سان مئڪلينن صاحب واري نظرئي جي قلعي کلي پوي ٿي.
ان جو نتيجو هي نڪتو هو ته مئڪلينن صاحب جا پرستار علمائ ڪرام جيڪي خارجي ۽ داخلي شادين واري ڌٻڻ ۾ گتل هوندا هئا، مٿن کي هٿ ڏئي چوندا هئا ته، ”مار! اسين ڪهڙا نه بيوقوف آهيون جو اسين مارگن واري هن معمولي نظرئي کي سمجهي نه سگهيا هئاسين.“
پر حقيقت ۾اهو ڪوبه ڪبيرو گناهه نه هو، جنهن سرڪاري مڪتبه فڪر جي عالمن کي مارگن سان مروت سان پيش اچڻ کان روڪيو هجي. فوريئر (Fourier) وانگر مارگن نه رڳو انهيءَ تهذيب تي نقطه چيني ڪئي آهي، جيڪا محض خام مال جي پيداوار ڪندڙ معاشرو هوندي آهي، جيڪو امر حقيقت ۾ اسان جي موجوده دور واري معاشري جو پڻ بنياد آهي پر هن صاحب مستقبل ۾معاشري جي هيئت بدلائي ڇڏڻ واري ڳالهه به اهڙن ته موزون لفظن ۾ ادا ڪئي آهي، جنهن جهڙن ساڳين لفظن ۾ هوند خود مارڪس به ڪري ها. هن جي انهيءَ وضاحت سندس برداشت ڪرڻ جي پيماني کي ڇلڪائي ڇڏيو هو. ان ڪري مئڪلينن صاحب ڪاوڙ ۾ ڀرجي مٿس الزام ڌريو آهي ته: ”مارگن تاريخ جي روايتي مسلڪ ۽ طريقي ڏانهن سخت دشمني ڏيکاري آهي.“
پر جڏهن پروفيسر جيراڊ ٽولون به 1881ع ۾ جيئن ئي مارگن جي نظرئي جي توثيق ڪئي ته مئڪلينن صاحب جا مٿيان ڪروڌ ڀريا لفظ مارگن لاءِ ڦري هڪ تحسين ۽ جس بنجي پيا هئا. يعني مئڪلينن صاحب جون مارگن جي نظرئي کي ڏنل گاريون ۽ دڙڪا ڦري مارگن لاءِ سندس نظرئي جا گل بنجي پيا هئا. ڇا هيءَ حقيقت نه آهي ته خود جيراڊ ٽولون به پنهنجي ڪتاب Originse de la familes 1884 ۾ مئڪلينن صاحب وارين خارجي ۽ داخلي شادين واري ادبي پنجوڙ ۾ ڦاٿو بولاٽيون کائيندو رهيو هو. جنهن کي مارگن واري نظرئي اچي انهيءَ پنجوڙ مان ڇڏايو هو؟
مارگن جي ڪتاب کي شايع ٿئي چوڏهن ورهيه گذري چڪا آهن. انهيءَ عرصي دوران قديم دور جي انساني معاشري جي تاريخ ۾ اسان جي لکڻ لاءِ گهڻو ئي مواد گڏ ٿي چڪو آهي. انساني نسلن جي ماهرن، سياحن ۽ قديم ترين معاشرن جي تاريخ جي عالمن سان گڏ هينئر قانون جا علمائ ڪرام به انهيءَ ميدان ۾ٽپي پيا آهن. جن صاحبن به ڪيترائي نوان ۽ تازا نظريا پيش ڪيا آهن. ان ڪري ڪن خاص خاص نقطن تي خود مارگن جا به ڪيترائي نظريا پنهنجن جاين تان ٿڙي ويا آهن ۽ انهن مان ڪيترا ته مورڳو اکڙجي چڪا آهن پر هي نئون مواد مارگن وارن نظرين کي پاڙون پٽي سندن جاين تي نون اصولن کي کوڙي بيهاري سگهڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيو آهي. عجب جي ڳالهه هيءَ آهي ته جيڪو نظام هن عالم خود قبل تاريخي دور کي بخشيو آهي، اهو ساڳيو نظام اڄ ڏينهن سوڌو دنيا ۾ صحيح سلامت موجود آهي. اسين ته ايترو به چونداسين ته جيتري قدر به سندس هن عظيم تاريخي واڌاري کي لڪائي پس پرده رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي، اوتري ئي قدر هي عالم عوام ۾ وڌيڪ مقبول ٿيندو ويو آهي.
فريڊرڪ اينگلس
لنڊن 16 جون 1891ع
______________________________________________________________
نوٽ: اينگلس هن پيش لفظ کي هڪ مضمون طور Nenfeit نالي هڪ رسالي ۾ 1891ع ۾ On History of the Primitive Family 1891. جي عنوان هيٺ شايع ڪرايو.
_____________________________________________________________
ڪتاب جي چوٿين اشاعت ۾ اهو پيش لفظ ڪتاب جي متن طور شايع ڪيو ويو. هي ڪتاب اصل ۾ جرمن زبان ۾ هو، جتان انگريزي زبان ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي. جنهن کي ابوبڪر خان مگسي 5 جنوري 1981ع تي سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪري پورو ڪيو.